plik

Nytko

Przedmowa

Szanowni Państwo!

W ramach przygotowywanej przeze mnie pracy doktorskiej w latach 2003-

2007 powstała

seria publikacji naukowych dotyczących bezpośrednich inwestycji zagranicznych oraz prace
na temat gospodarek azjatyckich krajów rozwijających się. Jest to problematyka rzadko po-

dejmowana w Polsce

, a pozycje literaturowe z tego zakresu są trudno dostępne. Dlatego,

chcąc upowszechniać wiedzę w tym zakresie, niniejszym oddaję w Państwa ręce wersję elek-
troniczną (post print) pracy zatytułowanej: „Znaczenie bezpośrednich inwestycji zagranicz-

nych w rozwoju gospodarczym krajów rozwi

jających się”. Celem badawczym niniejsze pracy

było, w oparciu o studia literatury przedmiotu, podjęcie próby identyfikacji potencjalnych
skutków napływu BIZ do gospodarek krajów rozwijających się. Praca ta powstała w 2006 r. i
ukazała się drukiem w 2008 r., w pracy zbiorowej pt. Wyzwania międzynarodowej współpra-

cy na rzecz rozwoju, napisanej

pod redakcją dr Katarzyny Czaplickiej (Uniwersytet Warszaw-

ski) i wydanej przez ASPRA-JR

. Zapraszam do lektury.

Z poważaniem,

dr Marcin Nytko

M. Nytko,

Znaczenie bezpośrednich inwestycji zagranicznych w rozwoju gospodarczym krajów rozwijających się, w: Wy-

zwania międzynarodowej współpracy na rzecz rozwoju, red. nauk. K. Czaplicka, ASPRA-JR, Warszawa 2007/2008, s. 163-
178.

Nytko

stęp

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne

(BIZ)

są jedną z form zagranicznej dzia-

łalności podejmowanej przez korporacje

transnarodowe (KTN)

Bezpośrednia inwestycja zagraniczna (BIZ) jest to

inwe

stycja: (i) dokonywana przez przedsiębiorstwo lub

osobę fizyczną (rezydenta) jednego kraju w przedsiębior-

stwo innego kraju, (ii) wywołująca długoterminowe
relacje, (iii) podejmowana z zamiarem sprawowania

kontroli pozwalającej zarządzać filią zagraniczną. Te
dwie cechy –

kontrola i długotrwałe zainteresowanie –

różnią BIZ od inwestycji typu portfelowego, które ogra-

niczają się do zakupu akcji przedsiębiorstwa bez anga-

żowania się w jego zarządzanie. Horyzont czasowy inwe-

stycji portfelowej jest też zwykle krótszy niż BIZ i nie-

rzadko ogranicza się do tygodni czy miesięcy. Por. World
Investment Report 2005, UNCTAD, New York 2005, p.

297. Charakterystyczną cechą BIZ jest przemieszczenie

oprócz środków finansowych także czynników produkcji,

przy czym kluczową rolę odgrywają umiejętności techno-

logiczne, menedżerskie i marketingowe. Istotą BIZ jest

to, że są one inwestycjami przedsiębiorczymi i w odróż-
nieniu od inwestycji portfelo

wych nie stanowią jedno-

rodnych aktywów, ale przemiesz

czający się za granicę

pakiet produkcyjny, w którym kapitał nie jest składni-

kiem dominującym, lecz jedynie współtowarzyszącym.
Por. E. Cyrson,

Korporacje wielonarodowe. Prawidłowo-

ści ekspansji zagranicznej, PWN, Warszawa 1981, s. 157.

. Nowopowstałe

przedsiębiorstwa  w  kraju  goszczącym,
nazywane  przedsiębiorstwami  bezpośred-
niej  inwestycji  (PBI),  oddziałują  bezpo-
średnio i pośrednio na lokalną gospodarkę,
z czym wiążą się pewne szanse i zagroże-
nia dla kraju goszczącego. Problematyka ta
podejmowana  była  w  badaniach  nauko-
wych  już  w  latach  pięćdziesiątych  XX
wieku, jednak do lat osiemdziesiątych ba-

Korporacje transnarodowe (KTN) to przedsiębiorstwa

składające się z przedsiębiorstw macierzystych i ich

zagranicznych filii. Przedsiębiorstwo macierzyste jest
przy tym definio

wane jako przedsiębiorstwo kontrolujące

aktywa

przedsiębiorstw w kraju innym niż kraj rodzimy,

w wyniku dysponowania minimum 10% pakietem akcji.
Por. World Investment Report 2005, op.cit., p. 297. Nale-

ży zauważyć, że zgodnie z powyższą definicją nawet

stosunkowo niewielkie przedsiębiorstwa mogą się zna-

leźć w grupie przedsiębiorstw sklasyfikowanych jako
KTN.

dania  te  dotyczyły  w  głównej  mierze  go-
spodarek  krajów  wysoko  rozwiniętych.
Znaczenie  napływu  BIZ  dla  gospodarek
krajów  rozwijających  się

szerzej zaczęto

podejmować w literaturze światowej do-

pier

o w latach dziewięćdziesiątych XX

wieku, kiedy wielkość napływu BIZ do tej
grupy krajów osiągnęła wielkość zdolną w
istotnej mierze oddziaływać na ich gospo-

darki. W literaturze zagranicznej na ten

temat  powstała  znaczna  ilość  opracowań.
Do  teoretyków  mających  istotny  wkład  w
tym  obszarze  należą  m.in.:  J.H.  Dunning,

M. Kemp, K. Kojima, R.E. Lipsey, G.D.

MacDougall, J.R. Markusen, T. Ozawa.

Szerokie opracowania w tym zakresie do-

starczają również raporty Komisji Naro-

dów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju

UNCTAD

Konceptualizację pojęcia „kraje rozwijające się” zawie-

ra praca: P. Deszczyński, Kraje rozwijające się w kon-
cepcjach ekonomicznych SPD. Doktryna i praktyka,
Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu,
Po

znań 2001, s. 13-30.

, w tym szczególnie World

Investment Reports 1993, 1999, 2006. W

polskiej literaturze problem skutków na-

pływu BIZ do kraju goszczącego na szer-
szą skalę zaczęto podejmować dopiero w

ostatniej dekadzie XX wieku. Uczynili to

m.in.: P. Deszczyński, E. Oziewicz, W.

Karaszewski, M. Weresa, J. Witkowska.

Zob. World Investment Report 1991

i następne, Trade

and Development Report 1996

i następne, Least Devel-

oped Countries Report 1996

i następne.

Nytko

Celem badawczym niniejszego stu-

dium jest, w oparciu o studia literatury

przedmiotu, podjęcie próby identyfikacji
potencjalnych skutków napływu BIZ do

gospodarek krajów roz

wijających się.

W literaturze ekonomii zapropo-

nowano wiele systematyzacji obszarów na

jakie oddziałują BIZ. T. Brauner i P. Desz-
czyński wskazali dwa odniesienia wpływu

BIZ, pierwszy dotyczy systemu ekono-

micznego w skali makro-, mezo- i mikro-

ekonomicznej, drugi dotyczy natomiast

systemu

społeczno-politycznego

. E.

Oziewicz wskazała na sześć płaszczyzn

ekonomicznych efektów BIZ: dodatkowe

źródło kapitału, zatrudnienie i rozwój

czynnika ludzkiego, handel, transfer tech-

nologii, orientacja proekologiczna oraz

budowa międzynarodowych powiązań go-

spodarczych

. Z kolei UNCTAD w World

Investment Report 1999

wymienia następu-

jące sfery oddziaływania BIZ na gospodar-
kę kraju goszczącego: zasoby, przedsię-
biorczość, efektywność, wpływy do budże-
tu, bilans płatniczy, dążenia integracyjne

oraz stosunki polityczne,

społeczne i kultu-

rowe

Zob. T. Brauner, P. Deszczy

ński, Niemieckie inwestycje

w Polsce, w: Niemcy w Unii Europejskiej. Implikacje dla
Polski, red. nauk. M.A. Weresa, SGH, Warszawa 2004, s.
169-173.

E. Oziewicz,

Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w

rozwoju gospodarczym krajów Azji Południowo-
Wschodniej (ASEAN), Wydawnictwo Uniwersytetu

Gdańskiego, Gdańsk 1998, s. 111.

World Investment Report 1999, UNCTAD, New York

1999, s. 235.

W niniejszym studium potencjalne

skutki napływu BIZ do gospodarki kraju

goszcz

ącego

Pojęcie „kraje goszczące BIZ” obejmuje zarówno kraje

wysoko rozwinięte, jak również kraje rozwijające się. W

dalszej części studium, ze względów językowych, pojęcie

„kraju goszczącego” będzie jednak odnosiło się jedynie
do krajów rozwi

jających się.

zostały podzielne na dwie

grupy. Pierwsza obejmuje skutki ekono-

miczne. Druga natomiast skutki polityczne,

społeczne i kulturowe. Analiza ta została

poprzedzona ukazaniem istoty zacofania

gospodarczego  krajów  rozwijających  się.
W  zakończeniu  zostały  wskazane  wnioski
wynikające  z  przeprowadzonej  analizy.

Nytko

Istota zacofania gospodarczego krajów

rozwijających się

Z przeglądu teorii rozwoju gospodarczego
krajów  rozwijających  się  można  wycią-
gnąć  wniosek,  że  ich  zacofanie  gospodar-
cze  determinowane  jest  całym  komplek-
sem  czynników  o  charakterze  wewnętrz-
nym i zewnętrznym

Wskazuje się, że wewnętrznymi

czynnikami niedorozwoju krajów rozwija-

jących  się  są  dualizm gospodarczy, poli-
tyczny  i  społeczny  oraz  niedostateczna
stopa  akumulacji  kapitału,  dewiz,  żywno-
ści i wykwalifikowanej  siły  roboczej. Du-

alizm gospodarczy, to funkcjonowanie w

gospodarce nowoczesnego i kapitałochłon-
nego sektora przemysłowego, obok zaco-

fanego sektora rolniczego i drobnotowa-

rowego rzemiosła. Z dualizmem gospodar-
czym wiąże się również dualizm technolo-
giczny,  transportowy,  łącznościowy,  czy
też  regionalny.  Dualizm  polityczny,  to
funkcjonowanie  w  państwie  wyodrębnio-

nych elit politycznych, z którymi zdecy-

dowana  większość  społeczeństwa  się  nie
identyfikuje.  Dualizm  społeczny,  to  funk-
cjonowanie  w  społeczeństwie,  z  jednej

W literaturze polskiej i zagranicznej istnieje ponad

trzysta teorii rozwoju gospodarczego krajów rozwijaj

ą-

cych się. Żadna z nich nie znalazła jednak powszechnej
akceptacji. Kontrowersj

e wiązały się z odpowiedzią na

pytanie, kto ponosi odpowie

dzialność za katastrofalne

położenie gospodarcze tych krajów. Szerzej o teoriach
rozwoju gospodarczego krajów rozwijaj

ących się traktuje

praca: P. Deszczy

ński, op. cit., s. 30-44.

strony, społeczności opartych na tradycyj-

nych warto

ściach, z drugiej, społeczności

typu nowoczesno-

przemysłowego

Zewnętrzne czynniki zacofania

wiązane są natomiast z procesem koloniza-
cji,  kiedy  to  zostały  ukształtowane  nieko-
rzystne relacje pomiędzy  krajami  rozwija-
jącymi  się  a  krajami  uprzemysłowionymi.
Powiązania te dotyczyły zarówno między-

narodowego po

działu pracy, jak również

odpływu  kapitału  z  tych  pierwszych  do
tych  drugich.  Odpływ  ten  dokonywał  się
pośrednio  za  pomocą  handlu  międzynaro-
dowego,  mechanizmów  rozliczeń  dewizo-

wych i systemów bankowych, oraz bezpo-

średnio poprzez transfer środków finanso-
wych z tytułu zainwestowanego kapitału

zagranicznego

Mając na uwadze ww. czynniki de-

terminujące zacofanie gospodarcze krajów

rozwija

jących się, można sformułować

wniosek, że optymalną drogą rozwoju tych

krajów jest prze

zwyciężenie wewnętrznych

czynników  zacofania,  oraz  uzupełnienie
wewnętrznych  niedoborów  poprzez  budo-
wę  korzystnych  relacji  z  zagranicą.

Por. M. Balicka, M. Gulcz, Problemy ekonomiczne

krajów rozwijających się, Wydawnictwo AE w Poznaniu,

Poznań 1980, s. 15-18; P. Deszczyński, op. cit., s. 45-49.

M. Balicka, M. Gulcz, op. cit., s. 10-11; P. Deszczy

ń-

ski, op. cit., s. 45-49.

Nytko

Ekonomiczne skutki napływu BIZ do kraju

rozwijającego się

Poniżej, w oparciu o studia literatury
przedmiotu, została podjęta próba wskaza-

nia potencjalnych skutków ekonomicznych

rozwoju BIZ dla gospodarki kraju rozwija-

jącego się. W związku z tym, że pod po-
stacią BIZ transferowany jest kapitał, praca

i wiedza (technologiczna, marketingowa i

organizacyjna), przyjęto agregację poten-

cjalnych efektów rozwoju BIZ w grupy

wynikające właśnie z oddziaływania tych

trzech czynników.

Najczęściej podkreślanym efektem

napływu BIZ dla gospodarki kraju gosz-
czącego jest wypełnienie luki inwestycyj-
nej pomiędzy oszczędnościami krajowymi

(we

wnętrznymi) a inwestycjami. Ma to

szczególnie istotne znaczenie dla krajów,

które  z  powodu  niedoboru  kapitału  wyni-
kającego  z  braku  dostatecznie  dużych
oszczędności  wewnętrznych  mają  ograni-
czone możliwości inwestowania w rozwój
produkcji i usług, tym samym skutecznego

konku

rowania na globalnym rynku. Dzięki

BIZ kraj gos

zczący pożycza kapitał na

procent niższy niż ten, który musiałby za-
płacić w przypadku autarkii

Szerzej: E. Oziewicz, op. cit., s. 111-112.

. Z danych

dotyczących zewnętrznych źródeł finan-
sowania krajów rozwijających się w latach

2001-

2005 wynika, że właśnie BIZ były

głównym  źródłem  zewnętrznego  finanso-
wania  tej  grupy  krajów.  Wielkość  prze-
pływów kapitałowych w tej formie wynio-
sła  łącznie  947,8  mld  USD,  podczas  gdy

inwestycje portfe

lowe wyniosły 136,1 mld

USD, a przepływy pożyczkowe 321,2 mld

USD (por. tabela 1). Pozytywny efekt na-

pływu BIZ w postaci zwiększenia zasobów
kapitału  w  kraju  goszczącym  może  mieć
jednak  krótkookresowy  charakter.  W  dłu-
gim  okresie  BIZ  mogą  wywołać  odpływ
kapitału  w  postaci  transferu  zysków

Ostatecznie może dojść do sytuacji, że
wartość odpływu kapitału w postaci zy-

sków przewy

ższy wartość zaangażowane-

go  kapitału  netto.  Dlatego  długookresowa
ocena  wpływu  BIZ  na  kształtowanie  się
zasobów  kapitałowych  kraju  goszczącego
nie jest już tak jednoznacznie korzystna

W okresie od 1990 do 2004 roku KTN pochodzące z

krajów wysoko rozwiniętych corocznie repatriowały 50-

70% zysków swoich PBI. Z kolei KTN pochodzące z

krajów rozwijających się w pierwszej połowie lat 90-tych

XX wieku repatriowały 20-50% zysków swoich PBI,
jednak w ko

lejnych latach było to już w granicach 50-

70%. Zob. World Investment Report 2006, UNCTAD,
New York 2006.

Por. W. Karaszewski,

Bezpośrednie inwestycje zagra-

niczne. Polska na tle świata, Wydawnictwo „Dom Orga-

nizatora”, Toruń 2004, s. 73.

Nytko

Tabela 1.

Źródła zewnętrznego finansowania krajów rozwijających się w latach 2001-

2005 (mld USD)

Forma przepływu kapitału

2001

2002

2003

2004

2005

Razem

Bilans obrotów bieżących

20,5

72,0

123,8 158,3 245,8 620,4

Przepływy finansowe:

Przepływy inwestycyjne netto

183,3 166,1 186,8 248,8 298,9 1083,9

BIZ netto

176,9 160,3 161,6 211,5 237,5 947,8

Inwestycje portfelowe netto

6,4

5,8

25,2

37,3

61,4

136,1

Przepływy pożyczkowe

-1,5

10,7

72,8

119,1 120,1 321,2

Źródła oficjalne

27,4

5,2

-12,3

-28,7

-71,4

-79,8

Źródła prywatne

-28,9

5,5

85,1

147,8 191,6 401,1

Podział ze względu na źródło pochodzenia:

Dwustronna pomoc rozwojowa (bez pomocy technicznej)

27,9

32,5

43,7

50,3

52,6

207,0

Przepływy oficjalne (pomoc + pożyczki)

55,3

37,7

31,4

21,6

-18,8

127,2

Przepływy prywatne (inwestycje + pożyczki)

154,4 171,5 271,9 396,6 490,5 1484,9

Ź r ó d ł o : opracowano na podstawie danych: Global Development Finance 2006, The World Bank, Washington

2006, p. 17.

Innym efektem kapitałowym roz-

woju BIZ w kraju goszczącym mogą być

datkowe wpływy do budżetu państwa z

tytułu  podatków.  Ze  względu  jednak  na
stosowanie  cen  transferowych  lub  też  in-
nych rozwiązań zaniżających zyski, poten-
cjalne wpływy mogą zostać umniejszone i
korzyści  gospodarki  z  tego  tytułu  będą
niewielkie lub żadne

Pod postacią BIZ, obok kapitału,

transferowana  jest  również  praca.  Dlatego
rozwój  BIZ  może  oddziaływać  na  rynek
pracy.  Oddziaływanie  to  wydaje  się  mieć

szczególne zna

czenie, gdyż pozytywne lub

Szerzej o mechanizmie działania cen transferowych,

zob.: A. Kumar, Transfer Pricing, Multinationals and
Taxation: Concepts, Mechanisms and Regulations, New
Century Publications, New Delhi 2006.

negatywne  jego  efekty  są  bezpośrednio
odczuwane  przez  lokalną  ludność  i  wpły-
wają na społeczne postrzeganie tego zjawi-
ska,  co  pośrednio  lub  bezpośrednio  może
warunkować  politykę  władz  kraju  wobec

BIZ. Efekty BIZ w zakresie rynku pracy

mogą mieć charakter: ilościowy, jakościo-

wy i lokalizacyjny

Wśród ilościowych efektów o cha-

rakterze pozytywnym nale

ży wymienić

tworzenie nowych miejsc pracy w nowych

lub rozwijających działalność PBI. Miejsca
te mogą powstać w przyszłościowych
przemysłach lub usługach. Szczególnie
widoczny może być wzrost zatrudnienia w

Zob. J. Witkowska,

Bezpośrednie inwestycje zagra-

nic

zne a rynek pracy w kraju przyjmującym – aspekty

teoretyczne, Ekonomista 2000 nr 5, s. 651.

Nytko

przypadku pracochłonnych inwestycji pro-

dukcyjnych. W przypadku inwestycji od

pod

staw, zatrudnienie może zwiększyć się

również w fazie budowy przedsiębiorstwa.

Wzrost zatrudnienia w gospodarce kraju

goszczącego może nastąpić również dzięki

tworzo

nym powiązaniom kooperacyjnym

pomiędzy PBI a firmami lokalnymi (za-

opatrzenie w towa

ry czy usługi). W tym

przypadku będą miały miejsce tzw. efekty
mnożnikowe. Zatrudnienie będzie ponadto
rosło w przypadku ewentualnego reinwe-

stowania zysków.

Możliwe są również negatywne

efekty ilościowe rozwoju BIZ w obszarze

zatrudnienia. W przypadku BIZ podejmo-

wanych w drodze przejęcia istniejącej fir-

my, w drodze restrukturyzacji zatrudnie-

nia,  część  pracowników  może  stracić  pra-
cę. W przypadku tzw. wrogiego przejęcia,
przedsiębiorstwo  po  określonym  czasie  w
ogóle  może  zostać  zlikwidowane. Podob-
nie sytuacja będzie się miała, kiedy inwe-
stor  zagraniczny,  opanowując  już  rynek
lokalny, podejmie decyzję o relokacji dzia-
łalności produkcyjnej za granicę. W wyni-
ku rozwoju BIZ, zatrudnienie może zostać
zmniejszone  również  w  lokalnych  przed-
siębiorstwach. Sytuacja  taka  będzie  miała
miejsce,  gdy  PBI  importem  zastąpi  krajo-
we źródła zaopatrzenia lub wyprze lokalne
firmy z rynku, gdyż KTN, preferując kapi-
tałochłonne  systemy  produkcji,  osiągają

wyższy poziom produkcji przy niższym
nakładzie pracy.

jakościowych efektów rozwoju BIZ w

obszarze rynku pracy będzie należeć

wzrost wyna

grodzeń oraz rozwój czynnika

ludzkiego.  Dzięki  wyższej  wydajności,
PBI  zazwyczaj  stosują  wyższe  płace  oraz
stosują  inne  czynniki  płacowe.  Z  kolei

przedsi

ębiorstwa krajowe, chcąc zatrzymać

najlepszych pracowników, zmuszone są do
podniesienia wynagrodzeń. Dzięki szkole-
niom podnosi się poziom kwalifikacji ka-

dry, a efektywne wzorce organizacji i za-

rządzania przenikają do krajowych przed-
siębiorstw.

Rozwój BIZ może również przy-

nie

ść negatywne efekty jakościowe w ob-

szarze zatrudnienia. Należą do nich niepo-
żądane praktyki takie jak nieludzka eks-
ploatacja siły roboczej czy mobbing. W

przypadku silnej walki konkurencyjnej

możliwe jest również obniżenie poziomu
płac. Możliwe jest, że inwestor zagranicz-
ny będzie preferować zagraniczną kadrę

rządzającą, tym samym przyczyni się do

zwiększenia  zakresu  transferu  dewiz  za
granicę. Innym negatywnym efektem jako-
ściowym  w  obszarze  rynku  pracy  będzie
odpływ  wysokokwalifikowanej  siły  robo-

czej z p

rzedsiębiorstw krajowych do PBI,

tzw. drenaż mózgów. Sytuacja taka szcze-
gólnie negatywnie wpłynie na przedsię-

Nytko

biorczość krajową, gdyż ograniczy jej
możliwości rozwoju

Można również wskazać pozytyw-

ne skutki w obszarze zatrudnienia o cha-

rakterze lokalizacyjnym. Nowe miejsca

pracy, dzięki właściwej polityce, mogą być

tworzone w regionach o wysokiej stopie

bezrobocia, tym samym przyczyniać się do
zmniejszania różnic regionalnych. Do na-
rzędzi takich należy promocja czy też poli-
tyka zachęt, np. podatkowych, w specjal-

nych strefach ekonomicznych. W takiej

sytuacji dodatkowe miejsca pracy powsta-

ną w tworzących się w pobliżu przedsię-

biorstwach kooperacyjnych. Do potencjal-

nych negatywnych skutków rozwój BIZ o

charakterze lokalizacyjnym w obszarze

zatrudnienia  będzie  należeć  możliwość
zwiększenia  zatłoczenia  w  zurbanizowa-
nych obszarach i zwiększenia różnic regio-
nalnych  oraz  możliwość  zwiększenia  bez-
robocia  w  regionach  o  wysokiej  podaży
siły  roboczej.  Sytuacja  taka  będzie  miała

miejsce w przypadku wyparcia z rynku

przed

siębiorstw lokalnych mających zloka-

lizowaną działalność w takich regionach.

Trzecim czynnikiem transferowa-

nym pod postacią BIZ, obok kapitału i

pracy, jest wiedza, która zaliczana jest do

tzw. miękkich czynników produkcji. Przy
czym wiedza ta może dotyczyć technolo-
gii, marketingu i organizacji (zarządzania),

Por. T. Brauner, P. Deszczyński, op. cit., s. 169-173.

czyli szeroko rozumianej działalności
przedsiębiorstwa

. Wyposażenie kraju

goszczącego w nowe zasoby wiedzy tech-
nologicznej może rodzić efekty rozwojo-

we, czyli szeroko rozumiane zmiany jako-

ściowe. Takim jakościowym efektem może
być budowa wyrównanej sektoralnie i re-

gionalnie struktu

ry gospodarki. Może być

powstanie  nowych  branż,  czy  też  nawet
gałęzi.  Mogą  wystąpić  efekty  wzrostu
przedsiębiorczości,  efektywności  i  inno-
wacyjności

. Z transferem wiedzy techno-

logicznej  wiąże  się  również  aspekt  ekolo-
giczny.  Transferowane  technologie  mogą
mieć  charakter  proekologicznych,  tym  sa-
mym  KTN,  zastępując  istniejące  przesta-
rzałe  technologie  produkcji,  może  przy-
czynić się do poprawy środowiska w kraju
goszczącym. Możliwy jest jednak również

transfer technologii wycofywanych z kra-

jów wysoko rozwiniętych, wówczas mogą
wystąpić negatywne efekty dla środowiska

w kraju goszcz

ącym

Wyposażenie kraju goszczącego w

nowe zasoby wiedzy marketingowej i or-

ganizacyjnej może przynieść efekty w za-

Każde z tych pojęć ma bardzo szerokie zastosowanie i

może obejmować różne aspekty działalności przedsię-
bi

orstwa, np. w zakresie marketingu chodzi tu o wiedzę z

zakresu produktu, ceny, promocji i dystrybucji. Dystry-

bucja dotyczy tu zarówno działalności krajowej jak i

międzynarodowej (tzw. międzynarodowe połączenia
marketingowe).

Szerzej o zależności pomiędzy BIZ a innowacyjnością

kraju goszczącego, zob.: M.A. Weresa, Wpływ handlu

zagranicznego i inwestycji bezpośrednich na innowacyj-

ność polskiej gospodarki, Monografie i opracowania,
SGH, Warszawa 2002, s. 39-43.

Szerzej o efekcie ekologicznym BIZ: E. Oziewicz, op.

cit., s. 130-131.

Nytko

kresie rynku wewnętrznego i zewnętrzne-

go. W przypadku tego pierwszego, poja-

wienie się w danej branży przedsiębiorstw
zagranicznych  może  pobudzić  przedsię-
biorczość.  Może  dostarczyć  nowych  spo-
sobów  zarządzania,  stylu  pracy.  Również

potencjalnie m

oże zdynamizować walkę i

praktykę  konkurencji. Z drugiej strony,
nowe  sposoby  zarządzania  i  style  pracy
mogą  burzyć  istniejący  ład  społeczny.  W

skrajnych przy

padkach może to prowadzić

do nie

pokojów społecznych, jako reakcji

na  nowe  rozwiązania.  Działania  PBI, za-
zwyczaj  silnych  kapitałowo  i  wyposażo-
nych  w  specyficzne  umiejętności,  może
doprowadzić do eliminacji lokalnej konku-
rencji  i  prowadzić  do  zbyt  dużej  koncen-
tracji podaży (nawet do monopolizacji). Z

dru

giej jednak strony, dzięki zwiększonej

rywalizacji

rynkowej, może nastąpić bar-

dziej efektywna alokacja zasobów, jak

również BIZ mogą wspomagać poprawę
jakości lokalnej bazy surowcowej oraz

zasobów. Równie pozytywnym efektem

będzie tworzenie się sektorów wspomaga-
jących i pokrewnych. Poprawa jakości

lokalnej bazy surowco

wej i zasobów może

być  jednak  ograniczona.  Nastąpi  to,  gdy
krajowa  produkcja  zostanie  zepchnięta  do
dziedzin o niskiej wartości dodanej, a jed-
nocześnie  kreowany  będzie  import  towa-

rów zaawansowanych technologicznie.

Napływ BIZ może również ograniczyć
powiązania firm lokalnych z zagraniczny-

mi odbiorcami i dostawcami. Taka sytu-

acja  wystąpi,  kiedy  przedsiębiorstwa  za-
graniczne  w  znacznym  stopniu  ograniczą
pozycję  rynkową  przedsiębiorstw  lokal-

nych.

Ocena efektów transferu wiedzy

marketingowej i organizacyjnej w zakresie

rynku ze

wnętrznego jest jeszcze bardziej

złożona. Od lat pięćdziesiątych trwa spór,
czy BIZ są substytucyjne czy komplemen-

tarne w stosunku do handlu, co znajduje

odzwierciedlenie w dwóch nurtach badaw-

czych. Pierwszy, oparty na modelu Hecks-

chera-

Ohlina, zakłada, że napływ BIZ za-

stępuje wymianę handlową. Drugi zakłada
natomiast, że jeżeli funkcje produkcji we
współpracujących krajach różnią się, to
BIZ i wymiana handlowa są wobec siebie

komple

mentarne. M.A Weresa zauważa, że

najważniejszymi czynnikami określający-
mi charakter związku BIZ i handlu zagra-
nicznego, są motywacje inwestorów, struk-

tura przewag komparatywnych kraju gosz-

czącego BIZ w stosunku do kraju pocho-

dzenia BIZ, oraz dystans rozwojowy i

technologiczny istniejący między oboma
krajami. Jeśli główną determinantą BIZ

jest poszukiwanie rynków zbytu lub omi-

nięcie  barier  handlowych,  to  rozwój  BIZ
będzie  zastępował  handel  zagraniczny.
Komplementarności  BIZ  i  handlu  zagra-
nicznego będą natomiast sprzyjać BIZ po-
szukujące surowców naturalnych lub zaso-
bów  strategicznych,  bądź  nakierowane na

Nytko

poprawę całkowitej efektywności działa-

nia

Obok tych potencjalnych efektów

w zakresie eksportu, istnieją potencjalne

efekty w zakresie importu. Pozytywne od-

działywanie będzie miało miejsce, kiedy

dojdzie do korzystnego substytuowania

importu. Substytucja ta może mieć wymiar
ilościowy (ceny), jak  również jakościowy.
Korzystne  substytuowanie  importu  będzie
miało  bezpośrednie  przełożenie  na  efek-
tywność i konkurencyjność produkcji. Mo-
że to mieć następnie przełożenie na wzrost
eksportu.  Z  importem  wiąże  się  jednak
również  poważne  zagrożenie,  gdyż  KTN
mogą  wykazywać  wyższą  skłonność  do
importu  niż  przedsiębiorstwa  krajowe,
szczególnie  w  pierwszym  okresie  działal-
ności

Szerzej: M.A. Weresa, Inwestycje niemieckie w Polsce

a handel bilateralny: substytucja czy komple

mentarność?

Instytut Gospodarki Światowej, SGH, Warszawa 2002, s.
4-11.

Por. J.H. Dunning, Multinational Enterprise and the

Global Economy, Adisson-Wesley, Reading 1993, p. 386;
E. Oziewicz, op. cit., p. 122-127.

Bezpośrednio ze sferą handlu za-

granicznego łączy się kwestia bilansu płat-

niczego. Kreacja eksportu i korzystna sub-

stytucja importu będą mieć wpływ na po-
prawę bilansu obrotów bieżących. Ograni-
czenie eksportu i kreacja importu będą
natomiast mieć wpływ na pogorszenie bi-
lansu płatniczego

Należy zauważyć, że zwiększony import w początko-

wej fazie działalności PBI i związane z tym pogorszenie
bilansu obro

tów bieżących kraju goszczącego zostanie

zrównoważone transferem kapitałowym wynikającym z

BIZ odnotowywanym w bilansie obrotów kapitałowych.

Nytko

olityczne, społeczne i kulturowe skutki na-

pływu BIZ do kraju rozwijającego się

Napływ BIZ do kraju goszczącego niesie z sobą również potencjalne skutki polityczne, spo-
łeczno i kulturowe. Po stronie szans należy wymienić demokratyzowanie systemów autory-
tarnych, czy też stabilizowanie i utrwalanie młodych demokracji przez podnoszenie ogólnego
poziomu życia i kwalifikacji zawodowych znacznej części społeczeństwa. Napływ BIZ może
również modernizować kraj rozwijający się poprzez dynamizację systemu socjalno-
kulturowego i jego zmiany w kierunku modelu nowoczesnych społeczeństw zachodnich
(przenikanie wzorców zachowań biznesowych, kulturowych, konsumpcyjnych)

Do negatywnych politycznych skutków napływu BIZ do kraju rozwijającego się należy zali-
czyć możliwość doprowadzenia do częściowej utraty suwerenności przez kraj goszczący, np.

w wyniku zdominowania sektora bankowego przez podmioty zagraniczne kluczowe decyzje

finansowe mogą być podejmowane poza granicami kraju. Istnieje również możliwość, że na-
pływ BIZ do kraju rozwijającego się o autokratycznym charakterze władzy, i ich pozytywny
wpływ na gospodarkę tego kraju, może prowadzić do utrwalenia stanu braku alternacji wła-
dzy, gdyż społeczeństwo w sytuacji dynamicznego rozwoju gospodarczego nie będzie zainte-

resowane zmianami politycznymi

W zakresie negatywnych skutków o charakterze społeczno-kulturowym można wy-

mienić natomiast dominację kulturową, która polega na zaniku lokalnych tradycji oraz impor-
cie złych modeli zachowań, produktów i potrzeb socjalno-kulturowych. W skrajnych przy-
padkach, napływ BIZ może prowadzić do społecznych niepokojów. Sytuacja taka może mieć

miejsce,

gdy zagraniczne wzorce nie są dopasowane do lokalnego środowiska

. Również KTN mogą nie być zainteresowane zmianą

władzy, gdyż istniejące władze są często postrzegane jako gwarant posiadanych przywilejów.

. Negatyw-

nym skutkom napływu BIZ będzie przeciwdziałać polityka informacyjna, podejmowana w

ramach transformacyjnego public relations (TPR)

Por. T. Brauner, P. Deszczyński, op.cit., s. 170.

Szerzej: M. Nytko, Charakter władzy państwa a rozwój społeczny - analiza porównawcza krajów rozwijających się Azji

Południowej, Południowo-Wschodniej i Wschodniej, w: Państwo w świecie współczesnym, red. nauk. K. Trzciński, ASPRA-
JR, Warszawa 2006, s. 149-162.

Por. T. Brauner, P. Deszczyński, op.cit., s. 170.

Koncepcja TPR zakłada wspieranie, z jednej strony, procesów transformacji politycznej (od jednopartyjnego autorytarnego

systemu do pluralistycznego społeczeństwa obywatelskiego), z drugiej, procesów transformacji gospodarczej (od centralnie
planowanej gospodarki do wolnego rynku). Szerzej: Introducing Market Economy Institutions and Instruments: The Role of
Public Relations in Transition Economies

, red. R. Ławniczak, Wydawnictwo piar.pl, Poznań 2005.

Nytko

akończenie

Z przeprowadzonej powyżej analizy potencjalnych efektów napływu BIZ do gospodarki kraju
rozwijającego się wynika, że z napływem tym mogą się wiązać zarówno efekty pozytywne

jak i negatywne (zob. tabela 2).

Tabela 2.

Szanse i zagrożenia wynikające z napływu BIZ do gospodarki kraju rozwija-

jącego się

Obszar

Szanse

Zagrożenia

Ekonomiczne

Kapitał

•

zewnętrzne źródło finansowa-

nia,

•

wpływy podatkowe z działalno-

ści PBI.

•

odpływ kapitału poprzez transfer zy-

sków,

•

unikanie płacenia podatków m.in. po-

przez mechanizm cen transferowych.

Praca

•

tworzenie nowych miejsc pracy

w powstałych PBI i kooperujących z
nimi przedsiębiorstwach,
•

wzrost wynagrodzeń,

•

rozwój czynnika ludzkiego,

•

zmniejszenie różnic regional-

nych.

•

likwidacja miejsc pracy poprzez restruk-

turyzacje lub wypieranie lokalnych przedsi

ę-

biorstw,

•

spa

dek wynagrodzeń w wyniku optyma-

lizacji kosztów,

•

niepożądane praktyki, np. eksploatacja

siły roboczej, mobbing itp.
•

odpływ wykwalifikowanej siły roboczej

z krajowych przedsiębiorstw do PBI,
•

zwiększenie różnic regionalnych.

Wiedza techno-

logiczna, marke-

tingowa i orga-

nizacyjna

•

wyposażenie kraju w nowe

zasoby wiedzy technologicznej, marke-

tingowej i organizacyjnej, co może pro-
wadzić do budowy wyrównanej sekto-

ralnie i regionalnie struktury gospodarki,

•

zastąpienie istniejących prze-

starzałych technologii produkcji nowy-

mi -proekologicznymi,

•

rozwój rynku wewnętrznego –

tworzenie nowych sektorów, zdynami-

zowanie konkurencji, poprawa jakości

lokalnej bazy surowcowej,

•

rozwój rynku zewnętrznego –

wzrost eksportu i korzystne substytu-

•

transfer technologii wycofywanych z

krajów wysoko rozwiniętych i eksploatacja śro-

dowiska naturalnego,

•

wyparcie z rynku przedsiębiorstw lokal-

nych, słabszych kapitałowo i organizacyjnie,
•

zepchnięcie krajowej produkcji do dzie-

dzin o niskiej wartości dodanej,
•

kreacja importu, szczególnie towarów

zaawansowanych technologicznie (pogorszenia

bilansu obrotów bieżących).

Nytko

owanie importu (poprawa bilansu obro-

tów

bieżących).

Polityczne

•

demokratyzowanie systemów

autorytarnych i utrwalanie młodych

demokracji, stymulowanie procesu re-

form gospodarczych,

•

podnoszenie ogólnego poziomu

życia i kwalifikacji zawodowych znacz-
nej części społeczeństwa.

•

częściowa utrata suwerenności,

•

wspieranie lokalnych elit rządzących, co

może utrwalać sytuację braku alternacji władzy.

Społeczno-

kulturowe

•

modernizacja poprzez dynami-

cję systemu socjalno-kulturowego,

•

przenikanie korzystnych wzor-

ców zachowań biznesowych, kulturo-

wych i konsumpcyjnych.

•

zanik tradycji, dominacja obcej kultury,

import złych modeli zachowań, produktów i

potrzeb socjalno-kulturowych.

Ź r ó d ł o : opracowanie własne.

Definitywne rozstrzygnięcia doty-

czące wystąpienia określonych skutków
wydają się jednak niemożliwe, gdyż efekty
będą uwarunkowane od całego kompleksu

czynników o cha

rakterze wewnętrznymi i

zewnętrznymi, tj. orientacją KTN podej-
mujących BIZ, rozwiązaniami organiza-

cyjno-

prawnymi przyjętymi w kraju gosz-

czącym,  charakterem  przedsiębiorstw  lo-
kalnych  i  siły  roboczej  oraz,  co  najważ-
niejsze,  samą  wielkością  napływu  BIZ

(efekt skali). Ponadto, bilans ewentualnych

korzyści będzie mieć charakter dynamicz-

ny. Raz

uzyskane korzyści nie muszą być

trwałe.  Na  przykład,  szanse  wynikające  z
napływu  kapitału  pod  postacią  BIZ  mogą
przerodzić  się  w  zagrożenia  wynikające  z
jego  odpływu  pod  postacią  transferowa-
nych  zysków;  szanse  wynikające  ze  zdy-
namizowania konkurencji mogą przerodzić

się w zagrożenia wynikające z wyparcia z
rynku krajowych przedsiębiorstw itd. Klu-
czową  rolę  w  neutralizowaniu  potencjal-
nych  zagrożeń  mają  do  odegrania  władze
kraju goszczącego, np. odpływowi kapitału
pod  postacią  zysków  mogą  one  przeciw-
działać  poprzez tworzenie warunków za-
chęcających  KTN  do  reinwestowania  zy-

sków.

Podsumowując, w związku z tym,

że  jednym  z  czynników  zacofania  gospo-
darczego  krajów  rozwijających  się  jest
niedobór kapitału, pracy i wiedzy, a z na-
pływem  BIZ  wiąże  się  transfer  właśnie
tych czynników produkcji, należy uznać, iż
BIZ mogą z sobą nieść istotne szanse roz-

wojowe dla tej grupy krajów. Dlatego BIZ

mogą  być  jednym  z  kluczowych  czynni-
ków  warunkujących  przezwyciężenie  „za-
klętego  kręgu  ubóstwa”  krajów  rozwijają-
cych się.

Nytko

Bibliografia

Balicka M., Gulcz M.,

Problemy ekonomiczne krajów rozwijających się, Wydawnictwo AE w Poznaniu, Poznań

1980.

Brauner T., Deszczyński P., Niemieckie inwestycje w Polsce, w: Niemcy w Unii Europejskiej. Implikacje dla
Polski, red. nauk. M.A. Weresa, SGH, Warszawa 2004.

Cyrson E., Korporacje wielonarodowe. Prawi

dłowości ekspansji zagranicznej, PWN, Warszawa 1981.

Deszczyński P., Kraje rozwijające się w koncepcjach ekonomicznych SPD. Doktryna i praktyka, Wydawnictwo

AE w Poznaniu, Poznań 2001.

Dunning J.H., Multinational Enterprises and the Global Economy, Addison-Wesley, Wokingham 1993.

Global Development Finance 2006, The World Bank, Washington 2006.

Introducing Market Economy Institutions and Instruments: The Role of Public Relations in Transition Econo-
mies

, red. R. Ławniczak, Wydawnictwo piar.pl, Poznań 2005.

Karaszewski W.,

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne. Polska na tle świata, Wydawnictwo „Dom Organizato-

ra”, Toruń 2004.

Kemp M., Foreign investment and the national advantage, “Economic Record” March 1961, vol. 28.

Kojima K., Direct Foreign Investment: A Japanese Model of Multinational Business Operations, Croom Helm,
London 1978.

Kojima K., A Macroeconomic Approach to Foreign Direct Investment, “Hitotsubashi Journal of Economics”
1973 vol. 14, No. 1, June.

Kumar A., Transfer Pricing, Multinationals and Taxation: Concepts, Mechanisms and Regulations, New Cen-
tury Publications, New Delhi 2006.

Least Developed Countries Report 1996

, UNCTAD, New York 1996 i następne.

Markusen J.R., Multinationals, Multi-plant Economies and the Gains from Trade, „Journal of International Eco-
nomics” 1985, vol. 16.

Mundell R.A., International Trade and Factor Mobility, “The American Economic Review”, Vol. 47, No. 3
(Jun., 1957).

Nytko M., Charakter władzy państwa a rozwój społeczny - analiza porównawcza krajów rozwijających się Azji

Południowej, Południowo-Wschodniej i Wschodniej, w: Państwo w świecie współczesnym, red. nauk. K.

Trzciński, ASPRA-JR, Warszawa 2006, s. 149-162.Oziewicz E., Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w rozwo-

ju gospodarczym krajów Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN), Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego,

Gdańsk 1998.

Trade Development Report 1996

, UNCTAD, New York & Geneva 1996 i następne.

Weresa M.A., Inwestycje niemieckie w Polsce a handel bilateralny: substytucja czy komple

mentarność? Instytut

Gospodarki Światowej, SGH, Warszawa 2002.

Weresa M.A.,

Skutki inwestycji zagranicznych dla gospodarki kraju przyjmującego – doświadczenia Polski, [w]:

Rola inwestycji zagranicznych w gospodarce, M. Jakubiak, R. Krzysztof, M.A. Weresa, Zeszyty BRE Bank –
CASE nr 62, Warszawa 2002.

Weresa M.A.,

Wpływ handlu zagranicznego i inwestycji bezpośrednich na innowacyjność polskiej gospodarki,

Monografie i opracowania, SGH, Warszawa 2002.

Witkowska J.,

Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a rynek pracy w kraju przyjmującym – aspekty teoretyczne,

Ekonomista 2000, nr 5.

World Investment Report 1991

, UNCTAD, New York 1991 i następne.

Nytko

Streszczenie

Zacofanie gospodarcze krajów rozwijających się determinowane jest przez cały kompleks

czy

nników o charakterze wewnętrznym i zewnętrznym. Wewnętrznymi czynnikami niedoro-

zwoju są dualizm gospodarczy, polityczny i społeczny oraz niedostateczna stopa akumulacji
kapitału,  dewiz,  żywności  i  wykwalifikowanej  siły  roboczej.  Zewnętrzne  czynniki  niedoro-
zwoju  związane  są  z  niekorzystnymi  relacjami  gospodarczymi  ukształtowanymi  pomiędzy
krajami  rozwijającymi  się  a  krajami  wysoko  rozwiniętymi.  Dlatego  drogą  rozwoju  krajów
rozwijających się wydaje się być przezwyciężenie wewnętrznych czynników niedorozwoju i
uzupełnienie  wewnętrznych  niedoborów  poprzez  budowę  korzystnych  relacji  z  zagranicą.
Głównym zewnętrznym źródeł uzupełnienia niedoborów kapitału, technologii i wiedzy mogą
być bezpośrednie inwestycje zagraniczne (BIZ). Niniejsze studium ukazuje potencjalne szan-
se i zagrożenia związane z napływem BIZ do kraju rozwijającego się.
Słowa kluczowe: bezpośrednie inwestycje zagraniczne, rozwój gospodarczy, kraje rozwijają-
ce się

ROLE OF FOREIGN DIRECT INVESTMENTS IN ECONOMIC DEVELOPMENT

OF DEVELOPING COUNTRIES

Summary

The economic backwardness of developing countries is determined by the whole complex of

endogenous and exogenous factors. Economic, political and social dualisms, as well as an

insufficient accumulation of capital, currency, foods and skilled labour, are internal factors of

backwardness. Disadvantageous economic relations, which have been formed between devel-

oping countries and industrialised countries, are external factors of backwardness. Therefore,

overcoming of domestic factors of backwardness through country reforms and supplementing

of internal deficiencies by beneficial relations with foreign countries is the way for develop-

ment of developing countries. Foreign direct investments (FDI) are the main source of sup-

plementing internal deficiencies of external finance, technology and knowledge. Therefore,

FDI can be an important accelerator for the development of backward countries. This study

has shown potential benefits and risks of FDI inflows into developing countries.

Key words: foreign direct investments, economic development, developing countries

Document Outline