Tadeusz Linkner

Można to traktować anegdotycznie, ale coś w tym jest

Zanim przyjdzie czas na anegdoty o pieniądzu ze znanymi na przełomie XIX i XX wieku
ludźmi w roli głównej, najpierw warto cokolwiek powiedzieć o komizmie, bez którego o
anegdocie nie można mówić. Słusznie bowiem pytał Jan Stanisław Bystroń: “dlaczego praca
nad teorią komizmu ma być czymś mniej poważnym od na przykład teorii tragizmu”

1

. I miał

w tym absolutną rację. Gdy jednak powtarzał za Tadeuszem Boyem-Żeleńskim, że komizmem
zajmowali się często ludzie, “którzy nigdy w życiu się nie śmiali”

2

, mógł być bardziej

ostrożny. Okazuje się bowiem, że ani sprawa komizmu jako synonimu “śmieszności” nie jest
wcale tak jednoznaczna

3

, ani uniwersalna nie jest żadna z kategorii komizmu: dowcip, humor,

ironia, satyra, żart, nonsens, sarkazm, cynizm

4

. Nie można też znaczącej roli przypisać ani

komizmowi naiwnemu, ani filozoficznemu, ani agresywnemu, ani oczyszczającemu
(katharsis)

5

.

“Dla teoretyka sprawa komizmu jest jakby zadaniem matematycznym z wieloma
niewiadomymi; zadaniem tym trudniejszym, że istnieje obawa uzyskania wyniku zerowego:
na końcu rozważań może się okazać, iż ryzyko rozwiązania zadania oznaczało możliwość
ośmieszenia się, skoro słuszniej byłoby nie teoretyzować na temat tak nieuchwytny i w końcu
tak błahy, jak śmiech”

6

– pisała słusznie Maria Gołaszewska. Nie wdając się jednak w

specjalistyczne rozważania, warto się zastanowić nad komizmem, dla którego znaczący jest
humor jako zjawisko społeczne. Stąd już bowiem krok do anegdoty. Komizm dzięki
możliwości i konieczności jego rozumienia i przeżywania przez człowieka, a następnie
dlatego, że człowiek to jego nadawca i odbiorca, jest podobnie jak dzieło literackie
antropocentryczny. Komizm, nazywany niebezpodstawnie “wyspecjalizowaną śmiesznością”,
ma nie tylko aspekt filozoficzny, ale i satyryczny. Oczywiście, jedno drugiemu nie przeczy i
wzajemnie się nie wyklucza. Najpierw jednak musi zaistnieć “zjawisko kompozycyjno-
formalne warunkujące istnienie komiczności”

7

, a dopiero potem możliwe jest jej

ukierunkowanie, czy to na aspekt filozoficzny, społeczno-polityczny, czy na szeroko pojętą
aluzyjność. Bo komizm nasycony jest aluzyjnością, która według J. Trzynadlowskiego jawi
się wówczas, “gdy wiąże sytuację komiczną, zawartą w dowcipie, z rzeczywiście istniejącą
sytuacją obiektywną”

8

. Wtenczas budzą się w świadomości odbiorcy przemyślenia i refleksje,

które są tym głębsze, im bogatsza jest w aluzyjne treści wypowiedź. Oczywiście doskonale
spełnia te warunki anegdota.

Za twórcę “prototypu formy” anegdoty uważa się bizantyjskiego historyka Prokopiosa, który
spisał w VI w. wydarzenia z życia cesarza Justyniana, nie nadające się do opublikowania

9

. W

starożytności opowiadania o czynach i dowcipnych powiedzeniach znanych i sławnych ludzi
zwano po grecku apophthegmata, po łacinie dicta et facta memorabilia, a ich zbiory
określano mianem chreiai

10

. Stąd wzięła się w starożytności i potem w średniowieczu owa

“chryja”

11

, która nie tylko krótką rozprawę pisaną znaczyła, ale także awanturę, kończącą się

często “chryją sądową”

12

. I takie znaczenie tego słowa przetrwało do dzisiaj. Natomiast

dykteryjka, z greckiego deiktérion i łacińskiego dicterium oznaczającego żart, jest żartobliwą

anegdotą, kryjącą w swej treści tak często sentencjonalne “gnomy”

13

. Jedynie apoftegmat,

który wziął się z greckiego słowa apophthegma – znaczącego “wypowiedź”

14

– został w swym

pierwotnym znaczeniu i wygłosie zapomniany. A przecież można by go równie dobrze
nazywać sentencją czy gnomą, jeżeli jest to dowcipna, cięta wypowiedź jakiejś znanej osoby.
Dlatego nieprzypadkowo nazywano apoftegmaty łacińskim słowem dictum, a w
staropolszczyźnie ta nazwa była używana wymiennie z facecją i anegdotą

15

.

U nas pierwszym pisarzem, który świadomie utrwalił rodzime anegdoty, był Łukasz Górnicki.
Potem Mikołaj Rej opowiedział wiele facecji w Zwierciadle (1568), a następny był Jan
Kochanowski w Apoftegmatach i we fraszkach, gdzie można znaleźć wiele anegdotycznych
konceptów. W 1570 roku nieznany autor wydał Facecje polskie, cieszące się popularnością aż
do XVIII wieku. “Humorystykę polską starą”

16

w renesansie i baroku dzielnie reprezentowali

Sebastian Fabian Klonowic, Wespazjan Kochowski, Jan Chryzostom Pasek czy Jan Andrzej
Morsztyn. Z wieku XVII i XVIII wiele facecji przekazały Akta Rzeczypospolitej Babińskiej,
zbiory tzw. literatury sowizdrzalskiej, sylwy szlacheckie i pamiętniki. W XIX wieku ze
staropolskich facecji nieraz korzystali gawędziarze, jak chociażby Henryk Rzewuski czy
Władysław Syrokomla. Zresztą były one znane nie tylko naszym pozytywistom i
modernistom, o czym będzie mowa za chwilę, ale i twórcom miedzywojennym. Zbierał więc
anegdoty Oskar Kolberg, Michał Wołowski wydał pierwszą u nas Encyklopedię humoru
(1890), Stanisław Jerzyna opublikował w okresie miedzywojennym Księgi dowcipu i humoru
(1930), za leksykon humoru uznano też Komizm (1938) J. S. Bystronia, chociaż tyle w nim
teoretycznych rozważań. Humor bowiem nigdy nas nie opuszczał, czego najlepiej dowodzą
owe zbiory facecji, krotochwil, dykteryjek, apoftegmatów i wreszcie anegdot, jako że terminy
te były używane wymiennie.

Dawne anegdoty nie istniały samodzielnie. Najczęściej można było je odnaleźć w biografiach
sławnych ludzi, w pamiętnikach, wspomnieniach czy w utworach literackich. Podobnie bywa
i dzisiaj, ale różnica w tym, że mamy także ich antologie. Zmieniła się też rola anegdot. Bo
jeżeli niegdyś wykorzystywano je najchętniej do celów dydaktycznych, to obecnie służą
zwykle zabawie i celom towarzyskim. Zyskały przede wszystkim charakter ludyczny, tracąc
często swój wysoki styl. Ostała się jednak ich kompozycyjna forma, bo nadal anegdotą jest
“krótkie opowiadanie o charakterystycznym z jakiegoś powodu lub komicznym zdarzeniu, w
szczególności przedstawiające epizod z życia znanej postaci współczesnej lub historycznej”

17

.

Wygląda to w ten sposób, że najpierw mamy okazję dowiedzieć się czegokolwiek o bohaterze
anegdoty lub jego sytuacji, opowiadanej najczęściej w czasie przeszłym. Potem zostajemy już
sami z poznanymi postaciami, często prowadzącymi ze sobą dialog. Kończy zaś wszystko
ostatnie zdanie, będące pointą

18

. Anegdota bowiem sprzyja wypowiadaniu myśli lakonicznie i

dosadnie. Stąd tak niewiele w niej patosu, oszczędna narracja i tyle ekspresji.

Aby anegdota mogła spełnić swoją funkcję, powinna być raczej zwięzła i oddawać w miarę
prawdziwy obraz przekonań i zachowań przedstawianych postaci. Zresztą wcale nie musi
mówić o nich absolutnej prawdy. Bo prawda anegdoty jest często li tylko prawdą
opowiadanego czasu i dlatego w “swojej nieprawdzie” jest właśnie autentyczna. Jest to wszak
prawda “w sensie autentyczności niejako wewnętrznej, zarysowania postaci, faktu, sytuacji,
najcelniejszym określeniem, jakie w tej sytuacji z ust tej postaci paść mogło, albo
najprawdopodobniejszym dla tej postaci postępkiem”

19

. Jeżeli więc miniony czas może

potwierdzić opowiadane w anegdocie zdarzenie, słowa lub zachowanie znanej postaci, jest to

oczywiście prawda historyczna, chociaż innego wymiaru – prawda bliższa powieści
historycznej, która, chociaż jest tak bogata w literacką fikcję, to jakże często udatnie i trafnie
opowiada dziejowe wydarzenia i charakteryzuje ich bohaterów.

* * *

Z anegdot, oczywiście tych historycznych, nie zaś z pospolitych dowcipów, można wiele
dowiedzieć się nie tylko o życiu znanych ludzi, ale poznać znaczące wydarzenia historyczne,
zainteresowania, fascynacje i tęsknoty, sprawy polityczne i kwestie społeczne minionego
czasu. Można się także dowiedzieć, że obecnie śmiejemy się niemal z tego samego, z czego
śmiano się niegdyś. Bowiem słusznie mówi się, że starożytni wyśmiali już wszystkie możliwe
nasze wady

20

. Tak jest również z pieniądzem, o którym anegdoty opowiadające różne

przypadki sławnych ludzi mówią dość często, spełniając niejednokrotnie rolę mądrego
przewodnika po życiu. Oczywiście w anegdocie mogą zaistnieć nie tylko ludzie wielcy i nie
tylko oni ją tworzą, jeżeli życie samo podpowiada komiczne sytuacje – chociaż najlepiej
pamięta się słowa ludzi sławnych. Znane nazwiska są najlepszą gwarancją przetrwania
anegdoty historycznej i zamkniętej w niej myśli czy sentencji.

Tak więc bohaterami omawianych w tym miejscu anegdot historycznych, w których o
pieniądzu przede wszystkim będzie się mówiło, są ludzie sławni. Anegdota miała zawsze i ma
konkretnego bohatera, a był nim i jest przede wszystkim ten, kto dostarczał i dostarcza silnych
przeżyć

21

. Dlatego więcej jest na przykład anegdot o lekarzach niż o ich pacjentach, o

pisarzach niż o czytelnikach. Tutaj przedmiotem analizy będą anegdoty opowiadające
przypadki tych, którzy byli już znani na przełomie XIX i XX wieku, oraz ci, co zyskali sławę
później. Chociaż nie można precyzyjnie określić czasu powstania anegdot, to przełom wieków
jest dlatego tak ważny, że – podobnie jak teraz – z racji kapitalistycznych porządków
zaistniała wtenczas nowa lub przynajmniej inna filozofia życia, w której pieniądz począł
odgrywać szczególną rolę. Gdy więc Goethe mówił, że “dla człowieka światowego zbiór
anegdot to największy skarb”

22

, myślał nie tylko o ich towarzyskim charakterze, ale także o

kryjącej się w nich filozofii życia, będącej potem jakże często ponadczasową mądrością.
Ponieważ wyboru odpowiednich anegdot dokonano w tym referacie z blisko 4000 tekstów
istniejących w takich antologiach, jak 1000 anegdot o wielkich ludziach (1992), 500 anegdot
o sławnych Polakach – od Mieszka I do Jana Pawła II (1993), 1000 anegdot o wielkich
ludziach (b.r.w.), Sławni ludzie w anegdocie (1994), Anegdoty sławnych ludzi (1995), więc
przy okazji pieniężnych kwestii powinno się wśród nich znaleźć cokolwiek tejże
ponadczasowej mądrości.

Z czterech tysięcy historycznych anegdot, obejmujących czasy od starożytności po
teraźniejszość i opowiadających o sławnych ludziach, udało się wyselekcjonować o pieniądzu
blisko sto pięćdziesiąt. Nie jest ich więc za wiele. Oczywiście mniej jest naszych (blisko 30)
niż obcych. Gdy jednak pamiętać, że są to anegdoty z wielu krajów Europy i świata, wtenczas
procent rodzimych okazuje się znaczny.

Bohaterami anegdot wcześniejszych

23

, zarówno naszych, jak i obcych, byli władcy, pisarze,

bankierzy, uczeni i lekarze. Anegdoty im poświęcone mówiły, jak pieniądzem można

nagradzać, jak go zdobywać i jak może być niebezpieczny. Uczyły też, jak pieniądze można
przemyślnie dawać kochankom (Ludwik XVIII). Radziły, że lepiej więcej płacić niż zmuszać
do brania łapówek (Talleyrand), obnażały skąpstwo władców. Pamiętając o pisarzach, nie
można w tym miejscu pominąć anegdot o Balzacu czy Aleksandrze Dumas. Pierwszy tak
chronicznie cierpiał na brak pieniędzy, że kiedy trafił nocą w swoim mieszkaniu na złodzieja,
szczerze się uśmiał. Gdy był jeszcze mało znany, płacono mu honoraria niskie, ale potem
nauczył się być nieustępliwy dla wydawców. Poznawał nawet po uśmiechu, że dał zbyt duży
napiwek. Nieraz uciekał przed wierzycielami, nie płacił krawcom, a w komorniku nie widział
bliźniego. Aleksander Dumas ponoć życzył swoim wierzycielom śmierci. Bogaci, jak M. A.
Rothschild, będą głównie obśmiewani za skąpstwo, a uczeni pisarze i muzycy zyskają uznanie
za uczciwość, dobroduszność i dobroć (A. L. Lavoisier, J. Śniadecki, B. Smetana, W. Scott

24

,

Mendelssohn

25

).

Wśród sławnych ludzi żyjących na przełomie wieków XIX i XX oraz w czasie nam bliższym,
zapisanych w anegdotach z pieniądzem w treści, najwięcej znajdujemy poetów i pisarzy, dalej
aktorów, malarzy, kompozytorów i śpiewaków operowych, oraz władców i polityków,
przemysłowców i lekarzy. Zanim jednak zajmiemy się treścią tych anegdot, warto wiedzieć,
jakie nazwiska pojawiają się w nich najczęściej. Otóż wśród pisarzy obcych są to: Mark
Twain, Bernard Tristan i Georg Shaw, Gerhart Hauptmann, Ferenc Molnár, Oscar Wilde,
Frank Wedekind i Ernest Hemingway. Wśród aktorów: Sacha Guitry, Charlie Chaplin i
Maurice Chevalier. Malarzy mógłby w tej konkurencji reprezentować Pablo Picasso, a
śpiewaków – Leo Slezak. Z naszych poetów najczęściej występuje Kazimierz Przerwa-
Tetmajer, pianistów – Ignacy Paderewski, a z kompozytorów – Amerykanin polskiego
pochodzenia Leopold Stokowski.

Oczywiście najwięcej anegdot mamy na przełomie XIX i XX wieku o braku pieniędzy. W tej
konkurencji najlepsi są poeci i pisarze, zarówno obcy jak i nasi, np. Tetmajer

26

. Uwyraźni tę

kwestię anegdota:

“Kiedy zmarła Maria Konopnicka, znana firma wydawnicza «Geberthner i Wolf»
zadepeszowała do Kazimierza Przerwy-Tetmajera bawiącego właśnie we Włoszech, aby
przysłał artykuł o poetce.

Tetmajer odpowiedział telegraficznie:

«Czy umarła? Rubel od wiersza».

A na to firma «Geberthner i Wolf»:

«Umarła. Dobrze»”

27

.

Stefan Żeromski, ponoć w tramwaju przypadkiem stłukł szybę, a nie mogąc zapłacić, bo
akurat nie miał pieniędzy, znalazł się na policji. I chociaż śmieszy w tej anegdocie, że
policjant go nie znał, to zarazem dowodzi, jak pieniądze czyniły i czynią sławnym. Bo gdyby
Żeromski był Rothschildem, to znany byłby władzy na pewno. Kiedy Reymont otrzymał
Nagrodę Nobla, tylu zgłosiło się potrzebujących, że musiałby otrzymać trzykrotnie więcej
pieniędzy, aby prośby ich spełnić. Bowiem anegdoty, w których znani ludzie mówią o
pieniądzach, nie tylko o nich opowiadają, ale często zdają sprawę z sytuacji innych. Stąd
anegdotą na czasie byłaby historyjka o Jerzym Andrzejewskim, który napisał kiedyś w
“Odrodzeniu”, “że to wstyd, żeby pisarze wydawali na kolacje sumy przekraczające
miesięczne zarobki nauczycieli”. I wtenczas Janusz Minkiewicz, bawiący się w zakopiańskim
“Gongu”, gdy zoczył Andrzejewskiego, zawołał: “– Jerzy! Właśnie zacząłem przepijać drugą
pensję nauczyciela...”

28

.

Paderewski w anegdocie przede wszystkim nieumiejętnie obchodzi się z pieniądzem, którego
kompozytorom, pianistom czy śpiewakom operowym, przeciwnie niż poetom i pisarzom,
raczej nie brakowało. A jeżeli nawet tak było, to anegdoty o tym nie mówią, wskazując jakby
na inne cechy charakteru muzyków i opowiadając o nich raczej u szczytu kariery. Gdy
Paderewski zaproponował ubrudzonemu bostońskiemu czyścibutowi dolara, by się umył; ten,
spełniwszy jego prośbę, zrezygnował z tego datku na rzecz fryzjera, by naszego pianistę
ostrzygł. Kiedy zaś Paderewski był jeszcze mało znany, zaproszono go w holenderskim
Arnhem po koncercie na kolację. Wielce był jednak zdziwiony, gdy musiał sam za wszystko
zapłacić. Nie zorientował się bowiem, że zaprosił go właściciel restauracji. Później, gdy jego
nazwisko stało się już sławne, nie spotkałaby go taka przykrość. Chociaż w krajach
egzotycznych nie zawsze to rozumiano. W którymś z krajów afrykańskich ganiono naszego
pianistę, że za fortepianowy koncert kazał sobie więcej zapłacić niż artysta grający na kilku
instrumentach naraz

29

. Bogatsza o myśl z przysłowia “jaka płaca taka praca”, bo anegdoty

często w swym konceptycznym finałem z przysłowiami są zgodne, będzie anegdota o
pianiście i kompozytorze Maurycym Moszkowskim, który w Paryżu za lekcję fortepianu
zażądał stu franków, z tych zaś za dziesięć nie radził korzystać.

Że muzycy mieli więcej pieniędzy od pisarzy, przekonują także anegdoty o Leopoldzie
Stokowskim. Ponadto są one warte przypomnienia, bo ich humor opisuje mentalność
Amerykanów pragnących robić na wszystkim biznes. W jednej mówi się o niskiej cenie
obiadów w restauracji, bo właściciel zrozumiał, że stołujący się u niego znany kompozytor
jest dla lokalu żywą reklamą. Natomiast w innej anegdocie stolarz, otrzymawszy od
Stokowskiego za wykonaną pracę darmowy bilet do filharmonii, kazał sobie zapłacić za czas
tam spędzony

30

. Jakże swojski okaże się ów strażnik znad Prutu, który złapawszy

Mieczysława Karłowicza w niedozwolonym miejscu na wędkowaniu, tylko dlatego go nie
ukarze, że uzna jego odpowiedź za nowe zarządzenie

31

. Niewiedzę będzie też wyśmiewała

anegdota z Władysławem Żeleńskim, którego kasjer wziął podczas operowej premiery
“Konrada Wallenroda” za Mickiewicza

32

.

Tak więc anegdot o finansowych kłopotach kompozytorów nie znamy, inaczej zaś było z
aktorami, którym niegdyś podobnie źle działo jak ludziom pióra. Cokolwiek z tego zostało
być może Ludwikowi Solskiemu, który nie lubił wydawać pieniędzy i mając 90 lat martwił
się, że tylko na dziesięć lat starczy mu oszczędności. Aktorzy byli na przełomie wieków
biedni, ale uczciwi i humor ich nie opuszczał. Stefan Jaracz był kiedyś tak głodny, że porwał

gospodyni stancji smażącego się na patelni kotleta, ale następnego dnia przyznał się do tego i
dowcipnie zapytał: “– Przepraszam, czy ten kotlet był pani potrzebny?”

33

. Uczciwość

biednych, jeżeli już o tym mowa, których tym razem reprezentuje żebrzący żołnierz z
powstania listopadowego, pokazuje także anegdota o Franciszku Kostrzewskim. Stary wiarus
obruszył się, kiedy usłyszał, by pozować znanemu malarzowi za pieniądze, bo jakże to tak,
“żeby nic nie robiąc zarobić rubla”

34

. Gdy natomiast inni mieli pieniądze, bywali nadto

zuchwali. Kiedy jakiś kolekcjoner poprosił Matejkę o malowaną przez niego miniaturę, mistrz
odpisał mu, że jest zbieraczem stuguldenowych banknotów i poprosił w rewanżu o jeden taki
banknot. Gdyby Matejko rzeczywiście nie miał pieniędzy, odpowiedź byłaby zrozumiała, a
tak anegdota pokazała jego humor i zarazem niegrzeczną natarczywość kolekcjonera. Czy
podobnie postąpiłby Stefan Norblin, który portret pewnej baronowej odwrócił do ściany, gdy
ta mu nie zapłaciła, trudno powiedzieć, jeżeli w tej anegdocie słusznie dostało się bogatym, a
nie artyście. Bo anegdoty o naszych malarzach powiadają, że podobnie jak uczonym nie tylko
o pieniądze im chodziło, chociaż jak w całej Europie, tak nie wiodło im się za dobrze.

Ubóstwo artysty “końca wieku” będzie jeszcze lepiej czytelne w anegdotach europejskich i
przede wszystkim w amerykańskich, jako że tam pieniądz zyskiwał na przełomie wieków
szczególne znaczenie. Mark Twain, zanim stał się sławny, nieraz narzekał na brak pieniędzy i
nachodzili go wierzyciele. Pewnego razu odpisał najbardziej upartemu, że zawsze w wigilijny
wieczór wyciąga z szuflady na chybił trafił kartkę z nazwiskiem któregoś i wtenczas oddaje
mu dług, natrętów zaś eliminuje z tej loterii. Twain zresztą tak przyzwyczaił się do kłopotów
z pieniędzmi, że potem targował się nawet w księgarni. Pewnego zaś przemysłowca prosił, by
przysłał mu książeczkę do nabożeństwa, bo nie ma na nią półtora dolara. W post scriptum zaś
dodawał, że wystarczy wysłać mu tylko pieniądze, już sam tę książkę kupi. Gdy był
redaktorem lokalnej gazety, też miał kłopoty finansowe i zastawił kiedyś w lombardzie
zegarek, o którym potem mu przypomniano, gdy zyskał sławę. Znany był też z dowcipów, w
których nie oszczędzał bogatych. Kiedyś opowiadał w towarzystwie amerykańskich
milionerów tak zabawne historie, że król nafty aż się spłakał, na co Twain, widząc jak szuka
chusteczki, odrzekł, że wreszcie “sięga do własnej kieszeni”

35

. Innym razem, gdy pewien

bankier ze sztucznym okiem, zapytał go, które oko ma szklane, odpowiedział: “– Na pewno
lewe [...], bo tylko w nim zachowała się iskierka ludzkiej dobroci”

36

. Taki był efekt syndromu

amerykańskiego kapitalizmu, bardziej drapieżnego niż europejski. Przedsiębiorczość i
inteligencję ceniono jednak zawsze i wszędzie.

Dlatego nie przypadkiem Bernard Shaw przekazał biednemu, lecz inteligentnemu
producentowi prawo do filmowej adaptacji Pigmaliona. Lecz kiedy innym razem znany
Goldwyn Mayer namawiał go w 1935 roku do przekazania praw filmowania innego dramatu,
przekonując, że pieniądze nie będą tu odgrywały żadnej roli, bo chodzi o stworzenie dzieła
sztuki, angielski dramatopisarz odpowiedział: “– Nie rozumiemy się. Pan myśli o sztuce, a ja
o pieniądzach”

37

. A na pytanie, “kto jest wspólnikiem w jego interesie?”

38

, odpowiadał, że

urząd podatkowy. Znając cenę swoich słów, nie wstydził się mówić, że pisze dla pieniędzy.

Tristan Bernard, o którym też jest wiele anegdot, nie był oszczędny, więc brakowało mu
pieniędzy. Kiedy w pewnej restauracji rachunek okazał się zbyt słony, poprosił restauratora,
by uściskał go na pożegnanie, bo już więcej go nie zobaczy. Dużo przegrywał w kasynach i
miał w związku z tym swoje powiedzenie: “Najgorsze jest to, że pieniądze wygrane w karty
najpierw się wydaje, a później z powrotem przegrywa”

39

. Ponieważ nigdy specjalnie się nie

liczył z groszem, więc może dlatego opowiadał anegdotę o kapitale i pracy, anegdotę i dzisiaj
aktualną, bo nieraz kapitał włożony w jakiś interes trudno odzyskać. Otóż kiedyś poproszono
go, by wyjaśnił, co to kapitał i praca, a on na to, że kapitałem jest pożyczona suma np. 100
franków, zaś pracą próba ich odzyskania

40

.

Shaw czy Tristan Bernard należeli do tych pisarzy, którym nie brakowało pieniędzy. Ich
koledzy żyli najczęściej w skrajnej nędzy. Oskar Wilde był tak zadłużony, że na łożu śmierci
nie mógł zapłacić lekarzom i wtenczas pozostało mu tylko westchnąć: “– Stanowczo umieram
ponad stan”

41

. Niemiecki modernista Frank Wedekind nie płacił długów, a krawcowi, któremu

był winien pieniądze, rzekł któregoś razu, że gdyby podał mu termin zapłaty, to straciłby sen
na zawsze. Gdy zaś Wedekinda odwiedził komornik, ten wskazał mu tylko krzesło, które
mógł “zająć”

42

. Podobne kłopoty mieli Henryk Ibsen, August Strindberg, Joris Karl

Huysmans, Herman Hesse, Emil Zola, Gabriele D’Annunzio, Guillaume Apollinaire, Hubert
George Wells, Ferenc Molnár, i oczywiście anegdoty tego nie przemilczają. Opowiadają o
“prawie Huysmansa”, jak to przyjaciel płacił, a on pił za jego pieniądze. Radzą, jak należy
żenić się z miłości i rozsądku zarazem, ponieważ pieniądze weźmie się przecież z miłości.
Wierzycieli zaś umieli często rozbroić takim dowcipem, jak Yeatsa. Gdy ten znakomity
irlandzki poeta, prozaik i dramatopisarz otrzymał w roku 1923 Nagrodę Nobla, B. Smiley,
właściciel “Irish Times”, sam go o tym powiadomił:

“– Mam zaszczyt zakomunikować panu – zaczął przemowę – że otrzymałem właśnie
wiadomość ze Sztokholmu w sprawie Nagrody Nobla. Chwała Irlandii wzbogaciła się o nowe
zaszczyty i blaski...

– Opanuj się Smiley – przerwał mu Yeats. – Ile?”

43

.

Ciekawe, że anegdoty o pisarzach ostatniego czasu nie opowiadają już o tych kłopotach.
Czyżby wiodło im się lepiej? Co prawda Ernest Hemingway suknię ślubną swojej pierwszej
żony przeliczał na honoraria, ale nie dowodziło to w żaden sposób jego skrajnej nędzy. Jean
Paul Sartre mógł już pożyczać pieniądze. A ponieważ nie zawsze je otrzymywał, mówił, że
jest pesymistą, bo pieniądze pożyczają tylko optymiści. Znany autor kryminałów, Georges
Simenon, miał też dosyć pieniędzy, skoro złodziej skradł mu 3000 franków, a on milczał, bo
jakże by to wyglądało, gdyby mistrz kryminalnych zagadek nie umiał znaleźć sprawcy.

Aktorzy mieli na przełomie XIX i XX wieku podobne, chociaż nie tak wielkie finansowe
kłopoty. I może dlatego pieniężnych anegdot na ich temat będzie już mniej. Charles Chaplin
najpierw pracował w podrzędnym teatrzyku na przedmieściach Londynu i otrzymywał tam tak
niewielką gażę, że – jak mawiał – szczury by za nią wyzdychały. Dopiero później wiodło mu
się coraz lepiej. Rosyjski aktor Wasilij Kaczałow uważał, że do szczęścia potrzebna jest mu
dobra rola, wysoka gaża i powodzenie u publiczności, a także – by nie miał tego przyjaciel

44

.

Sacha Guitry, zadłużywszy się w banku, odpowiedział dyrektorowi, że w takiej sytuacji
wystawić musi bankowi czek na tę sumę. Wydając zaś wiele pieniędzy na pewną aktorkę,
mówił o niej, że znała go tak dobrze, jak jego kieszeń

45

. Lucien Guitry nie chciał czytać złej

komedii nawet za pieniądze. Maurice Chevalier nie wynagrodził boya, który znalazł jego
pieniądze, chociaż ten przezornie rozmienił sumę na drobne. Fernandel też nie był rozrzutny,

chociaż pieniądze miał. Eddie Cantor, amerykański aktor filmowy, chwalił się, że po Paryżu
nocą można jeździć za darmo. Wystarczy tylko powiedzieć taksówkarzowi, że w samochodzie
zapodział się gdzieś 1000-frankowy banknot.

Aktorom filmowym żyło się zdecydowanie lepiej niż teatralnym, a jeszcze lepiej mieli się
reżyserzy. Anegdoty z Aleksandrem Kordą i Maxem Reinhardtem w roli głównej tego nie
kryją. Gorzej z pieniędzmi było u malarzy. Co prawda Pablo Picasso mógł sobie pozwolić na
wysokie ceny swoich obrazów, ale dopiero gdy był sławny. Zresztą poświęcone mu anegdoty
ośmieszają akurat klientów, płacących wiele pieniędzy za jego płótna, z których i tak niczego
nie rozumieli. Ma to w sobie coś z przewrotnej interpretacji popularnego dzisiaj powiedzenia,
że jak się nie wie, o co chodzi, to na pewno o pieniądze. Jeżeli nieźle powodziło się Toulouse-
Lautrecowi, wszak w znanej akurat anegdocie jest proszony o pieniądze, to o Edgarze Degas
mówiono już inaczej. Niegdyś za obraz, który po latach sprzedano na aukcji za 435 tysięcy
franków, zapłacono mu tylko 500. Chociaż była to najlepsza miara jego popularności, tym
niemniej powiedział wtenczas o sobie: “– Jestem jak ten koń na wyścigach, który wygrał
derby! Zadowalam się moją porcją owsa”

46

.

O sławnych ludziach, żyjących z muzyki, anegdoty pieniężne najczęściej mówią – podobnie
jak anegdoty z aktorami i reżyserami – o ich specjalnym zainteresowaniu zarabianym lub
wydawanym pieniądzem. Enrico Caruso nie zaśpiewał powtórnie na jakimś proszonym
przyjęciu, dopóki mu nie zapłacono, bo nauczyło go tego życie. Gdy Artura Rubinsteina
zapytano, co było dla niego najtrudniejsze, gdy uczył się gry na fortepianie, odpowiedział: “–
Opłata za lekcje”

47

. Kompozytorzy nie musieli mieć widocznie takich kłopotów, bo Jean

Sibelius nie uciekałby od muzyków, rozmawiających o pieniądzach, do ludzi interesu
zainteresowanych muzyką; Ferenc Lehár nie oddałby wtenczas zamówienia na muzyczny
utwór synowi, lecz sam starałby się go napisać, by więcej zarobić, zaś George Gershwin
zarabiał tyle, że wzbudzał zazdrość nawet Igora Strawińskiego.

Polityków i władców pieniądz wedle anegdotycznego sondażu będzie interesował głównie z
racji profesji. Prezydenta USA Herberta Clarka Hoovera zdziwi wysoka cena bananów,
Georges Clemenceau dla zabawy zechce targować się o cenę marchwi, Raymond Poincaré
tytuł powieści A. Dumasa “W 30 lat później” wykorzysta do obśmiania amerykańskiego
ministra finansów. Ponieważ władcy, a szczególnie Anglicy, byli oszczędni w wydawaniu
pieniędzy, więc nie przypadkiem w anegdotach o królowej Wiktorii będzie się mówiło, jak to
wpajała nawyk oszczędności Edwardowi VII i Jerzemu VI

48

.

Oszczędni byli też milionerzy, przemysłowcy i bankierzy, znający najlepiej ludzką tęsknotę za
pieniądzem. Amerykański przemysłowiec Andrew Carnegie miał doskonały sposób, by
zmusić wnuków do pisania listów. Wystarczyło, że w post scriptum zapowiadał o
przesyłanych w liście pieniądzach, których oczywiście tam nie było, a już się odzywali

49

.

Cenić będą pieniądze lekarze, różniący się jednak tym od innych, że mogą je zawsze odzyskać
przy nawrocie choroby, tylko że anegdot jest o nich niewiele. Gdy pewien książę nie zapłacił
węgierskiemu lekarzowi Jonaszowi Baronowi za wizytę, chora ciągle miała się źle. Uczciwi
okażą się w sprawach finansowych uczeni. Herbert Spencer ogłosi w gazecie, aby mu nie
pożyczano pieniędzy, bo ich nie oddaje. Marii Skłodowskiej-Curie nie zależało na klejnotach,

a Piotr Curie przeliczał na bankiecie, ile można by za biżuterie bogatych dam zbudować
laboratoriów

50

.

Jeżeli natomiast zainteresować się nacjami najczęściej prezentowanymi w anegdotach z
pieniądzem w treści, to wśród pisarzy pierwsi są Francuzi, potem Anglicy i Niemcy. Wśród
aktorów najwięcej jest Francuzów i Anglików, a malarze są najczęściej Francuzami. Muzycy
natomiast to Włosi, politycy – Francuzi i Anglicy, a przemysłowcy to tylko Amerykanie.
Jeżeli zaś wszystkich zsumować, to najczęściej wśród obcych bohaterami anegdot o pieniądzu
są Francuzi i Anglicy, a potem Amerykanie, Niemcy, Włosi, Węgrzy, Szwedzi, Norwedzy
oraz Rosjanie. Odpowiada to statystyce podanej ongiś przez autora tych słów w Anegdotach
sławnych ludzi. Tam w ilości anegdot, nie wyszczególniając jednak tych o pieniądzu, też byli
pierwsi Francuzi, następnie Niemcy, Anglicy, Włosi, Amerykanie i Rosjanie. U Francuzów
najwięcej jest anegdot o pisarzach i politykach, a potem o malarzach, aktorach i
kompozytorach. W anegdotach o pieniądzu zmienia się nieco ta kolejność, bowiem jeśli
Francuzi w nich są pierwsi, to następne miejsce zajmują Anglicy i Amerykanie. Odpowiada to
prosperity finansowej hossie przeżywanej przez te kraje na przełomie wieków, podobnie
zresztą jak zajmującym w anegdotach o pieniądzu bliskie im miejsce Niemcom, bowiem
następne państwowości będą znikomo już reprezentowane.

Można tę statystykę i cała sprawę pieniądza w anegdocie traktować anegdotycznie, chociaż
warto pamiętać, że bronią jej czas i historia. Stąd jako motto do słów o anegdocie
historycznej, w której tematem był pieniądz, można przyjąć powiedzenie Kazimierza
Żygulskiego:

“Gdy przestajemy rozumieć, z czego śmiały się poprzednie pokolenia, tracimy klucz do
zrozumienia ich życia, dążeń, przekonań, walki, konfliktów i problemów”

51

.

Przypisy

1

J. S. Bystroń, Komizm, Lwów 1938, s. 1.

2

Ibidem.

3

Por. K. Żygulski, Wspólnota śmiechu. Studium socjologiczne komizmu, Warszawa 1985, s. 5.

4

Klasyfikacja Wolfganga Schmidta-Hiddinga, za: K. Żygulski, Wspólnota śmiechu, s. 6.

5

Ibidem, s. 26-30.

6

M. Gołaszewska, Śmieszność i komizm, Wrocław 1987, s. 3.

7

J. Trzynadlowski, Wprowadzenie, do: J.S. Bystroń, Komizm, s. IX.

8

Ibidem.

9

Zob. hasło Anegdota opracowane przez J. Sławińskiego [w:] M. Głowiński, T.

Kostkiewiczowa, A. Okopień-Sławińska, J. Sławiński, Słownik terminów literackich,
Wrocław 1998, s. 32. Anékdota znaczy w języku greckim rzecz nie opublikowaną i nie
wydaną (por. Słownik wyrazów obcych, Warszawa 1971, s. 33).

10

J. Łanowski, Do Czytelnika [w:] Antologia poezji antycznej, zebrał i oprac. J. Łanowski,

Ossolineum 1970, s. VIII.

11

F. Sławski, Słownik etymologiczny języka polskiego, z. 1, Kraków 1983, s. 88.

12

Zob. Słownik języka polskiego, pod red. W. Doroszewskiego, t. 1, Warszawa 1958, s. 919.

13

J. Łanowski, Do Czytelnika, s. VIII.

14

Słownik wyrazów obcych, s. 42; Apoftegmaty ojców pustyni, Warszawa 1986, s. 66.

15

Apoftegmaty ojców pustyni, s. 66.

16

M. Wołowski, Wstęp [w:] Encyklopedia humoru, pod red. M. Wołowskiego, t. 1, Warszawa

1890, s. VII.

17

J. Sławiński, op. cit., s. 32.

18

Por. A. Will, Powstanie listopadowe w niemieckiej anegdocie XIX wieku, “Zeszyty

Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego. Nauki Humanistyczno-Społeczne”, seria I, s. 93, Łódź
1972, s. 6.

19

J. Łanowski, Do Czytelnika, s. IX.

20

Por. K. Żygulski, Wspólnota śmiechu, s. 40.

21

Ibidem, s. 261.

22

100 anegdot o wielkich ludziach. Świat się śmieje, wybór tekstów Cz. Korzeniowski,

Wrocław 1992, s. 5.

23

Od starożytności poczynając, a na I poł. XIX wieku kończąc.

24

Por. Sławni ludzie w anegdocie, Warszawa 1994; Świat się śmieje. 1000 anegdot o wielkich

ludziach, wybór tekstów Cz. Korzeniowski, Wrocław 1992, s. 240, 256.

25

Świat się śmieje. 1000 anegdot o wielkich ludziach, s. 191.

26

500 anegdot o sławnych Polakach – od Mieszka I do Jana Pawła II, zebrał i oprac. Cz.

Korzeniowski, Wrocław 1993, s. 176.

27

Anegdoty sławnych ludzi, zebrał, oprac. i posłowiem opatrzył T. Linkner, Gdańsk 1995, s.

164.

28

Sławni ludzie w anegdocie, s. 87.

29

Por. 500 anegdot o sławnych Polakach, s. 109-111.

30

Ibidem, s. 167.

31

Anegdoty sławnych ludzi, s. 90.

32

Por. 500 anegdot o sławnych Polakach, s. 210.

33

Ibidem, s. 53.

34

Anegdoty sławnych ludzi, s. 69.

35

Świat się śmieje. 1000 anegdot o wielkich ludziach, Wrocław 192, s. 278.

36

Ibidem, s. 279.

37

Anegdoty sławnych ludzi, s. 153.

38

Ibidem.

39

Świat się śmieje. 1000 anegdot o wielkich ludziach, Wrocław 1995, s. 29.

40

Ibidem.

41

Ibidem, s. 294.

42

Ibidem, s. 292.

43

Ibidem, s. 306-307.

44

Por. Świat się śmieje. 1000 anegdot o wielkich ludziach, Wrocław 1995, s. 149.

45

Por. Anegdoty sławnych ludzi, s. 75.

46

Świat się śmieje. 1000 anegdot o wielkich ludziach, Wrocław 1992, s. 89.

47

500 anegdot o sławnych Polakach, s. 137.

48

Por. Anegdoty sławnych ludzi, s. 88; Świat się śmieje. 1000 anegdot o wielkich ludziach,

Wrocław 1995, s. 84.

49

Por. Anegdoty sławnych ludzi, s. 31.

50

Por. 500 anegdot o sławnych Polakach, s. 150.

51

Z. Żygulski, Wspólnota śmiechu, s. 291.