technik elektryk 311[08] o2 01 u

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI
i NAUKI

Andrzej Szymczak

Posługiwanie się dokumentacją techniczną
311[08].O2.01

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2005

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
mgr inż. Jan Bogdan
mgr inż. Henryk Kucharski

Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Katarzyna Maćkowska

Konsultacja:
dr Bożena Zając

Korekta:
mgr inż. Jarosław Sitek

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 311[08].O2.01
„Posługiwanie się dokumentacją techniczną” zawartego w modułowym programie nauczania
dla zawodu technik elektryk 311[08].

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2005

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Rodzaje dokumentacji technicznej

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Znaczenie rysunku technicznego i jego rodzaje

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Przybory i materiały rysunkowe. Stanowisko

kreślarskie.

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające 22
4.3.3. Ćwiczenia 23
4.3.4. Sprawdzian postępów 24

4.4. Konstrukcje geometryczne

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające 30
4.4.3. Ćwiczenia 30
4.4.4. Sprawdzian postępów 31

4.5. Rzutowanie aksonometryczne i prostokątne

4.5.1. Materiał nauczania

4.5.2. Pytania sprawdzające 38
4.5.3. Ćwiczenia 38
4.5.4. Sprawdzian postępów 40

4.6. Widoki i przekroje

4.6.1. Materiał nauczania

4.6.2. Pytania sprawdzające 49
4.6.3. Ćwiczenia 49
4.6.4. Sprawdzian postępów 49

4.7. Wymiarowanie przedmiotów na rysunkach

4.7.1. Materiał nauczania

4.7.2. Pytania sprawdzające 56
4.7.3. Ćwiczenia 56
4.7.4. Sprawdzian postępów 59

4.8. Uproszczenia rysunkowe

4.8.1. Materiał nauczania

4.8.2. Pytania sprawdzające 63
4.8.3. Ćwiczenia 63
4.8.4. Sprawdzian postępów 64

4.9. Rysunki złożeniowe i wykonawcze

4.9.1. Materiał nauczania

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.9.2. Pytania sprawdzające 74
4.9.3. Ćwiczenia 74
4.9.4. Sprawdzian postępów 76

4.10. Symbole graficzne stosowane w rysunku

elektrycznym

4.10.1. Materiał nauczania

4.10.2. Pytania sprawdzające 86
4.10.3. Ćwiczenia 87
4.10.4. Sprawdzian postępów 87

4.11. Rodzaje rysunku technicznego elektrycznego

4.11.1. Materiał nauczania

4.11.1. Pytania sprawdzające 89
4.11.2. Ćwiczenia 90
4.11.3. Sprawdzian postępów 90

4.12. Schematy elektryczne

4.12.1. Materiał nauczania

4.12.2. Pytanie sprawdzające 92
4.12.3. Ćwiczenia 93
4.12.4. Sprawdzian postępów 93

4.13. Elementy rysunku technicznego

budowlanego i geodezyjnego

4.13.1. Materiał nauczania

4.13.2. Pytania sprawdzające 96
4.13.3. Ćwiczenia 96
4.13.4. Sprawdzian postępów 97

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

106

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy i kształtowaniu umiejętności

z zakresu posługiwania się dokumentacją techniczną.

W poradniku zamieszczono:

− wymagania wstępne,

− cele kształcenia,
− materiał nauczania,

− pytania sprawdzające,

− ćwiczenia,
− sprawdziany postepów,

− sprawdzian osiagnięć.

Szczególną uwagę zwróć na:

− formaty rysunków technicznych,
− grubości i rodzaj linii rysunkowych,

− zasady rzutowania prostokątnego,

− zastosowanie widoków i przekrojów do odzwierciedlenia kształtów zewnętrznych

i wewnętrznych przedmiotów,

− zasady wymiarowania widoków i przekrojów,

− stosowane uproszczenia rysunkowe,

− symbole graficzne stosowane na schematach elektrycznych,
− rozróżnianie schematów elektrycznych,

− informacje zawarte na rysunku budowlanym i geodezyjnym w odniesieniu do instalacji

elektrycznych.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej „Posługiwanie się dokumentacją

techniczną” powinieneś umieć:
− rozpoznawać podstawowe przybory kreślarskie,
− korzystać z przyborów kreślarskich,

− rozpoznawać elementy obrazujące budowę przedmiotów, jak: linia prosta, łuk, krawędź,

płaszczyzna,

− odwzorowywać w postaci szkicu budowę prostych elementów maszyn i urządzeń.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej „Posługiwanie się dokumentacją

techniczną” powinieneś umieć:
− rozróżnić poszczególne rodzaje dokumentacji technicznej maszyn i urządzeń elektrycznych,
− zorganizować stanowisko pracy kreślarza,

− dobrać papiery rysunkowe i przybory do rysowania,

− rozróżnić i zastosować znormalizowane linie rysunkowe,
− posłużyć się skalą podczas wykonywania lub czytania rysunku,

− wykonywać rysunek techniczny prostego modelu lub części maszyny,

− zwymiarować i opisać rysunki,
− rozpoznać symbole graficzne i oznaczenia stosowane w rysunku technicznym elektrycznym,

− narysować proste schematy elektryczne,

− odczytać proste schematy elektryczne: blokowe, ideowe i montażowe,
− odczytać plan i schemat instalacji elektrycznej,

− odczytać proste rysunki i schematy elektryczne w dokumentacji technicznej urządzeń.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Rodzaje dokumentacji technicznej

4.1.1. Materiał nauczania

Każde urządzenie lub maszyna, niezależnie od branży, dla której jest wykonywana, wymaga
zarówno dokumentów związanych z etapem ich projektowania jak i późniejszego
wykonywania. Dlatego dokumentacja techniczna wyrobu składa się z: dokumentacji
konstrukcyjnej i dokumentacji technologicznej. W skład każdej z tych dokumentacji wchodzą
różnego rodzaju dokumenty i rysunki, których zestawienie zawiera poniższy schemat.

Rys. 1. Wykaz dokumentacji wyrobu maszynowego

Jak widać na powyższym schemacie dokumentacja techniczna wyrobu jest bardzo złożona.

Ze względu na ograniczony zakres tego opracowania, poświęcimy więcej uwagi tylko niektórym
dokumentom.

a) założenia konstrukcyjne
b) warianty rozwiązań, szkice
c) obliczenia sprawdzające
d) warunki analizy wykreślnej,

rozkłady sił i łańcuchy sił

e) schematy strukturalne

i kinematyczne

f) schematy montażowe

połączeń

g) rysunki złożeniowe całości

wyrobów z podanymi
warunkami technicznymi

h) rysunki złożeniowe zespołów

głównych i zespołów rzędów
niższych, wykazy części

i) rysunki wykonawcze części
j) warunki techniczne odbioru

i dokumentacja techniczno-
ruchowa (DTR)

k) rysunek ofertowy wyrobu

a) karty technologiczne
b) instrukcja obróbki
c) instrukcje uzbrojenia

(ustawienia) narzędzi
i przyrządów w obrabiarce

d) instrukcje obróbki cieplnej
e) instrukcje obróbki

powierzchni, np.
galwanicznej,

f) instrukcje kontroli

(opracowane na podstawie
rysunku konstrukcyjnego),

g) instrukcje montażu
h) karty kalkulacyjne
i) spis pomocy warsztatowych

(przyrządów i uchwytów,
narzędzi i sprawdzianów)

Dokumentacja techniczna wyrobu

Dokumentacja konstrukcyjna

Dokumentacja technologiczna

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Dokumentacja konstrukcyjna
a) założenia konstrukcyjne

Są to podstawowe dane do projektowania, np. moc urządzenia, zakres prędkości

obrotowych, rozstaw osi, wymiary gabarytowe, jakie ruchy powinno wykonywać urządzenie itp.

b) warianty rozwiązań, szkice

W postaci szkiców rysujemy kilka podstawowych wariantów rozwiązań.

c) i d) obliczenia sprawdzające, warunki analizy wtkreslnej, rozkłady sił i łańcuchy sił

Wykorzystując obliczenia mechaniczne (statyka, dynamika, wytrzymałość materiałów)

obliczamy wartości sił występujących w urządzeniu oraz sporządzamy konieczne przekroje
elementów wchodzących w skład urzadzenia.

e) schematy strukturalne i kinematyczne

Stosując umowne symbole rysujemy schemat kinematyczny. Schemat strukturalny jest

schematem blokowym wskazującym współdziałanie elementów.

Rys. 2. Schemat kinematyczny reduktora prędkości: a) strukturalny, b) funkcjonalny, c) zasadniczy [2]

f) schematy montażowe połączeń

Schemat montażowy pokazuje sposób połączenia elementów w urządzeniu, kolejność

montażu elementów itp.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 3. Schemat montażowy przetwornika położenia

g), h), i) rysunki złożeniowe urządzeń , zespołów oraz rysunki wykonawcze

Rysunki złożeniowe i wykonawcze zostaną omówione w rozdziale 4.9.

j) warunki techniczne odbioru oraz dokumentacja techniczno - ruchowa

Dokumentacja techniczno-ruchowa jest zbiorem dokumentów dotyczących zasad

eksploatacji (smarowania, czyszczenia, przeglądów, remontów). Zawiera wykaz części
zamiennych, rysunki montażowe itp.

k) rysunek ofertowy wyrobu

Rysunek ofertowy jest podobny do rysunku złożeniowego, jednak nie posiada

przekrojów oraz wykazu elementów.

Rys. 4. Rysunek ofertowy napędu paleniska

Dokumentacja technologiczna

Dokumentację technologiczną stanowią dokumenty związane z obróbką elementów

maszyn i urządzeń.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

a) karta technologiczna – jest tabelarycznym zestawieniem następujących po sobie operacji,
w wyniku których otrzymujemy gotowy wyrób.

Rys. 5. Karta technologiczna wyrobu [2]

b) instrukcja obróbki – jest dokumentem, w którym operacja zostaje rozpisana na
poszczególne zabiegi wraz z podaniem parametrów tej obróbki oraz podaniem narzędzi
obróbkowych i pomiarowych, które będą podczas niej wykorzystane.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 6. Karta instrukcyjna obróbki [2]

c) instrukcja uzbrojenia – jest to dokument, który przedstawia sposób zamocowania
narzędzi wraz z podaniem istotnych wymiarów ustawczych, których prawidłowość decyduje
o możliwości uzyskania wymiarów obrabianego elementu zgodnych z rysunkiem
wykonawczym tego przedmiotu.

d) instrukcja obróbki cieplnej – jest to dokument podobny do karty instrukcyjnej, jednak
dotyczy parametrów obróbki cieplnej metali. Obróbka cieplna jest to obróbka, w której
wykorzystujemy zmianę właściwości metali pod wpływem nagrzewania materiału do
odpowiedniej temperatury, wygrzewania w tej temperaturze, a następnie studzenia bądź
chłodzenia.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

e) instrukcja obróbki powierzchniowej – jest to dokument podobny do instrukcji obróbki
cieplnej, jednak dotyczy parametrów prowadzenia obróbki powierzchnowej,

np. galwanicznej. Obróbka galwaniczna polega na pokrywaniu powierzchni metali cienką
warstwą innego materiału metodą ogniową, np. przez cynkowanie lub elektrochemiczną, np.
przez niklowanie, chromowanie w celu poprawienia odporności na korozję.

f) instrukcja kontroli – jest to dokument, w którym podajemy, które z wymiarów podlegają
kontroli.

g) instrukcja montażu – wskazuje kolejność montażu elementów w zespół wraz z podaniem
wymiarów montażowych, np. luzów pomiędzy zmontowanymi elementami.

h) karty kalkulacyjne – pozwalają nam na podanie czasów związanych z obróbką
i montażem części.

i) spis pomocy warsztatowych – jest to zestawienie tabelaryczne, w którym podajemy
wykaz przyrządów, uchwytów obróbkowych, narzędzi obróbczych, narzędzi pomiarowych
i sprawdzianów potrzebnych podczas obróbki.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do zaplanowania przebiegu

ćwiczeń i ich wykonania.
1. Jakie dokumentacje wchodzą w skład dokumentacji technicznej?
2. Z jakich elementów składa się dokumentacja konstrukcyjna?
3. Z jakich dokumentów składa się dokumentacja technologiczna?
4. Jaki dokument nazywamy kartą technologiczną wyrobu?
5. Jaki dokument nazywamy kartą instrukcyjną?
6. Jakie informacje zawarte są na schemacie montażowym?
7. Jaką rolę odgrywają schematy kinematyczne?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Do dyspozycji masz różnego rodzaju dokumenty dokumentacji technicznej wyrobu.

Zapoznaj się z nimi i sklasyfikuj przypisując dokumenty do dokumentacji konstrukcyjnej
i technologicznej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z treścią zadania,
2) zapoznać się z dokumentami załączonymi do zadania,
3) dokonać klasyfikacji dokumentów.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− dokumenty dokumentacji technicznej,
− papier rysunkowy,

− przybory kreślarskie.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Do dyspozycji masz tablice oznaczeń stosowanych na schematach kinematycznych oraz

rysunek złożeniowy urządzenia. Posługując się nimi po narysowaniu schematu strukturalnego
narysuj jego schemat kinematyczny.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z treścią zadania,
2) zapoznać się z rusunkiem do zadania,
3) naszkicować schemat strukturalny urządzenia,
4) dobrać odpowiednie oznaczenia kinematyczne,
5) narysować schemat kinematyczny urządzenia,
6) wykonać formatkę rysunkową schematu kinematycznego.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− tablice oznaczeń kinematycznych,
− papier rysunkowy,

− przybory kreślarskie.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) dokonać klasyfikacji dokumentacji technicznej wyrobu?

2) wymienić dokumenty dokumentacji konstrukcyjnej?

3) wymienić dokumenty dokumentacji technologicznej?

4) scharakteryzować kartę technologiczną wyrobu?

5) scharakteryzować kartę instrukcyjną wyrobu?

6) scharakteryzować schemat montażowy?

7) scharakteryzować schemat strukturalny?

4.2. Znaczenie rysunku technicznego i jego rodzaje

4.2.1. Materiał nauczania

Rysunek jest formą graficznego porozumiewania się między ludźmi bez słów niezależnie

od kraju ich pochodzenia.

Rysunek techniczny jako graficzna forma porozumiewania się rozwinął się wraz z rozwojem

przemysłu. Dzięki wypracowanym zasadom odwzorowania przedmiotów nas otaczających
oraz umownym znormalizowanym oznaczeniom zastosowanym na rysunkach zapewnia
możliwość jednoznacznego i szybkiego porozumiewania się pomiędzy ludźmi techniki.

W normie PN-ISO 10209-1 zdefiniowano następujące pojęcia podstawowe dotyczące

rysunków:
– rysunek techniczny – jest to informacja podana na nośniku informacji, przedstawiona

graficznie zgodnie z przyjętymi zasadami i zazwyczaj w podziałce,

– szkic – jest to rysunek wykonany na ogół odręcznie i niekoniecznie w podziałce,
– schemat – to rysunek, w którym zastosowano symbole graficzne w celu pokazania funkcji

części składowych układu i ich współzależność.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wśród znormalizowanych elementów rysunku technicznego są formaty arkuszy, na

których wykonuje się rysunki techniczne, linie rysunkowe, tabliczki rysunkowe, podziałki,
w jakich odwzorowuje się rzeczywisty przedmiot na rysunku, oraz pismo rysunkowe.

Linie rysunkowe

W zależności od zastosowania rozróżniamy następujące rodzaje linii rysunkowych:

ciągłe, kreskowe, z długą kreską i kropką, z długą kreską i dwoma kropkami. Rodzaje linii
oraz ich zastosowanie przedstawiono w poniższej tabeli.

Tabela 1. Rodzaje i zastosowanie linii rysunkowych [2]

Lp. Rodzaj linii

(nazwa)

Odmiana
grubości

Linia - budowa

Podstawowe zastosowanie
w rysunku technicznym
maszynowym

cienka

linie wymiarowe,

pomocnicze linie
wymiarowe,

linie odniesienia,

linie kreskowania
przekrojów.

gruba

widoczne zarysy
i krawędzie przekrojów,

linie przekrojów,

zarysy kładów
przesuniętych,

obramowanie rysunków.

cienka odręczna

zakończenia lub
przerwania urwanego
widoku, przekroju,

linia oddzielająca widok
od przekroju.

1 Ciągła

cienka zygzakowata

jak linia cienka odręczna.

cienka

zarysy i krawędzie
niewidoczne.

2 Kreskowa

gruba

oznaczenie
dopuszczalnych obszarów
obróbki cieplnej.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

cienka

linie środkowe i symetrii,

koła i linie podziałowe.

3 Z

długą kreską

i kropką

gruba

ograniczenie obszarów
obróbki powierzchniowej,

położenie płaszczyzn
przekrojów.

4 Z

długą kreską

i dwiema
kropkami

cienka

zarys pierwotny przed
kształtowaniem,

skrajne położenie części
ruchomych.

Rysunki techniczne wykonuje się za pomocą linii o znormalizowanych grubościach:

0,13; 0,18; 0,25; 0,35; 0,5; 0,7; 1,4; 2 mm. Przy doborze właściwej grubości linii należy
uwzględnić: wielkość i złożoność rysunku, zagęszczenie linii, przeznaczenie i podziałkę
rysunku. Dla naszych potrzeb rysunkowych przyjmiemy następujące grubości linii:
- linie cienkie – 0,25 lub 0,35;
- linie grube – 0,5 lub 0,7.

Formaty arkuszy

Zgodnie z normą PN-EN ISO 5457 arkusze mają następujące znormalizowane wymiary.

Tabela 2. Wymiary formatów rysunkowych [2]

Arkusz nieobcięty (U)

Arkusz obcięty

(T)

Pole rysunkowe

Oznaczenie

arkusza

A0 880 1230 841 1189 821 1159
A1 625 880 594 841 574 811
A2 450 625 420 594 400 564
A3 330 450 297 420 277 390
A4 240 330 210 297 180 277

Rys. 7. Wymiary arkuszy rysunkowych i pola rysunkowego [2]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Podstawowym formatem rysunkowym, od którego tworzone są następne formaty

rysunków, jest format A4.

Rys. 8. System powstawania formatów rysunkowych [2]

Tabliczki rysunkowe

Na rysunku należy podać takie podstawowe informacje, jak: nazwę przedmiotu,

podziałkę w jakiej został narysowany, materiał, z którego przedmiot został wykonany, nazwę
lub znak przedsiębiorstwa, w którym został wykonany, informacje dotyczące osób, które
opracowały rysunek i go skontrolowały. Element graficzny, który do tego służy, nazywamy
tabliczką rysunkową. Na arkuszach formatów od A0 do A3 tabliczki rysunkowe rysowane są
w prawym dolnym rogu (arkusze o takich formatach są usytuowane tylko poziomo).
Natomiast arkusz formatu A4 jest usytuowany tylko pionowo, a więc tabliczka rysunkowa
znajduje się na krótszym boku w prawym dolnym rogu rysunku.

Podziałki

W przypadku, gdy rysując przedmiot, nie możemy odzwierciedlić jego rzeczywistych

wymiarów, gdyż są za duże dla danego formatu lub narysowany przedmiot jest niewielkiej
wielkości i rysunek nie będzie czytelny, posługujemy się rysunkiem w odpowiedniej
podziałce. Podziałki rysunkowe mogą być:
- zwiększające – 2:1; 5:1; 10:1; 20:1; 50:1; 100:1;
- naturalna – 1:1;
- zmniejszające – 1:2; 1:5; 1:10; 1:20.

Pismo rysunkowe

Ponieważ rysunek techniczny zawiera nie tylko informacje graficzne, ale także jego opis,

dla uzyskania przejrzystości tych opisów wprowadzono znormalizowane elementy pisma
jak: wysokość, grubość, pochylenie. Także normalizacji uległo pismo, stosowane
w dokumentacji technicznej wykonywane z zastosowaniem wspomagania komputerowego
CAD. Zgodnie z PN znormalizowana wysokość h pisma wynosi:1,8; 2,5; 3,5; 5; 7; 10; 14;
20 mm. Pismo użyte na rysunkach może być pismem pochyłym (α = 75

) i pismem prostym.

Zależności pomiędzy elementami pisma przedstawia poniższy rysunek.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 9. Charakterystyczne wielkości pisma technicznego [2]

Tabela 3. Charakterystyczne wielkości pisma [2]

Wymiary pisma

A B

Lp. Charakterystyczna

wielkość

Symbol

cyfrowy

Wg PN

umownie

Wg PN

umownie

1 Wielkość pisma

(14/14)h

(10/10)d

(10/10)h

10d

2 Grubość linii

(1/14)h

(1/10)h

3 Wysokość małych liter

(10/14)h

10d

(7/10)h

4 Część dolna małych liter

5 Część górna małych liter

(4/14)h 4d (3/10)h 3d

6 Pole

znaków

diakrytycznych

f (5/14)h 5d

(4/10)h

7 Odstęp między znakami

(2/14)h

(2/10)h

8 b1

(25/14)h

25d

(19/10)h

19d

9 b2

(21/14)h

21d

(15/10)h

15d

Minimalny odstęp
między liniami

b3 (17/14?h 17d

(13/10)h

13d

11 Odstęp między

wyrazami

e (6/14)h 6d

(6/10)h

Umownie możemy uzależnić wymiary pisma od grubości linii ciągłej grubej

zastosowanej na rysunku, w naszym przypadku 0,7 mm.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do zaplanowania przebiegu

ćwiczeń i ich wykonania.
1. Jaki rysunek nazywamy rysunkiem technicznym?
2. Jaki rysunek nazywamy szkicem?
3. Jaki rysunek nazywamy schematem?
4. Do rysowania jakich elementów używamy linii ciągłej grubej?
5. Do rysowania jakich elementów używamy linii ciągłej cienkiej?
6. Do rysowania jakich elementów używamy linii cienkiej z długą kreską i kropką?
7. Do rysowania jakich elementów używamy linii grubej z długą kreską i kropką?
8. Do rysowania jakich elementów używamy linii cienkiej zygzakowej?
9. Do rysowania jakich elementów używamy linii kreskowej cienkiej?
10. Do rysowania jakich elementów używamy linii kreskowej grubej?

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11. Jakie są wymiary arkusza podstawowego A4 obciętego?
12. W jaki sposób tworzone są arkusze kolejne A3, A2, A1, A0?
13. W jakim miejscu rysunku umieszczamy tabliczkę rysunkową?
14. Jakie informacje zawarte są w tabliczce rysunkowej?
15. Co nazywamy podziałką rysunkową?
16. Jaki jest cel stosowania podziałek rysunkowych?
17. Jakie znasz podziałki rysunkowe?
18. Jaki rodzaj pisma stosujemy do opisania rysunku technicznego?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Masz do dyspozycji obcięty arkusz A4. Narysuj ramkę rysunku. Zaprojektuj tabliczkę

rysunkową i wrysuj ją w formatkę. Następnie posługując się pismem technicznym wpisz dane
w tabliczkę rysunkową.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) wykreślić format A4 na papierze,
2) wyznaczyć i narysować położenie ramki,
3) zaprojetować tabliczkę rysunkową,
4) opisać pismem technicznym tabliczkę rysunkową.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− papier rysunkowy,
− przybory kreślarskie,

− ołówki,

− gumka.

Ćwiczenie 2

Zastosuj pismo techniczne do opisania rysunku technicznego. Wykonaj formatkę

z pismem technicznym uprzednio narysowawszy siatkę.

Sposób wykonania ćwiczenia.

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) narysować siatkę o zadanych wymiarach,
2) wpisać alfabet łaciński.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− przybory kreślarskie,
− ołówki,

− gumka.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić zastosowanie linii rysunkowych?

2) podać wymiary formatu A4?

3) narysować ramkę rysunkową o odpowiednich wymiarach?

4) narysować tabliczkę rysunkową?

5) zastosować odpowiednie pismo do opisania rysunku?

4.3. Przybory i materiały rysunkowe. Stanowisko kreślarskie

4.3.1. Materiał nauczania

Rysunki techniczne sporządzamy na takich materiałach, jak:

− papier biały bez nadruków lub w kratkę, do szkicowania (gramatura papieru, jak w papierze

do drukarek),

− karton biały sztywny, tzw. Brystol, do rysowania ołówkiem i tuszem, (do nabycia

w arkuszach lub w blokach technicznych),

− kalka techniczna do rysowania twardymi ołówkami lub tuszem. Jest to materiał

półprzeźroczysty, o małej wytrzymałości mechanicznej, podczas składania pęka. Zaleca się,
by rysunki wykonane na kalce technicznej były zwijane w rulon i przechowywane w tubie
rysunkowej wykonanej z tworzywa lub tektury.

− folia techniczna – poliestrowa do rysowania na ogół tuszem. Jest to materiał

półprzezroczysty o dużej odporności mechanicznej, nie nadaje się do składania. Rysunki
należy przechowywać według zasad podanych powyżej.

Rysunki można rysować ołówkami i tuszem. Ponieważ wykonywane są one na różnego

typu materiałach, wymagają ołówków o różnych stopniach twardości. Oznaczenie twardości
ołówka składa się z cyfry i dużej litery, np. 5H.

Literą:

− B oznaczono ołówki miękkie (8B, 7B, 6B, 5B, 4B, 3B, 2B, B) – im większa wartość przy

literze B, tym ołówek bardziej miękki,

− H oznaczono ołówki twarde ( 6H, 5H, 4H, 3H, 2H, H) – im większa wartość przy literze H,

tym ołówek bardziej twardy,

− HB, F, Nr2 – oznaczono ołówki średnio twarde.

Ponieważ w rysunku technicznym stosujemy linie o różnej grubości, to tradycyjne

ołówki w oprawie drewnianej (trudność ostrzenia) wypierane są przez ołówki automatyczne
o różnych grubościach grafitu. Zaletą tego typy ołówków jest możliwość zakupienia wkładów
o różnej twardości oraz średnicy rysika. Nie musimy takich ołówków mozolnie temperować
a w czasie rysowania zachowują tę samą grubość.

Do rysowania rysunków tuszem stosujemy tusz kreślarski w kolorze czarnym.

Produkowane są też tusze kolorowe.

Ponieważ w trakcie rysowania rysunków ołówkiem istnieje konieczność ścierania

zbędnych linii, do tego celu używamy gumki technicznej. Produkowane są gumki o różnym
stopniu twardości. Najlepsze są gumki miękkie.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Poza wymienionymi materiałami do wykonywania rysunków technicznych potrzebne są

także przybory rysunkowe. Zaliczamy do nich:

- Przybornik kreślarski

Rys. 10. Wyposażenie typowego przybornika kreślarskiego [2]:
a) cyrkiel uniwersalny – do rysowania wkładem ołówkowym i tuszem po zmianie końcówki,
b) przenośnik – zakończony szpilkami do przenoszenia odmierzonych wymiarów,
c) mały cyrkiel uniwersalny,
d) zerownik – do rysowania okręgów o małych średnicach,
e) odmierzacz nastawny – zadanie takie same jak przenośnika,
f) grafiony – przybory do kreślenia tuszem.

Literami a oraz c z indeksem 1, 2, 3 itp. oznaczono elementy zamienne do mocowania

w cyrklach, np. do kreślenia tuszem.

- Rapidografy

Są to odpowiedniki pióra, jednak nie zakończone stalówką ale cienką rurką, w której

przemieszcza się stalowy pręcik. Rapidograf posiada pojemnik do okresowego napełniania
tuszem oraz podobnie jak ołówki automatyczne, w zależności od średnicy końcówki pozwala
na rysowanie linii o różnej grubości.

- Liniał rysunkowy

Rys. 11. Liniały rysunkowe [2]

Linijki kreślarskie najczęściej są dwustronne, tzn. mają naniesione dwie podziałki,

niekiedy jedną w innej skali lub w calach.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

- Komplet trójkątów

Komplet trójkątów składa się z dwóch sztuk, jeden posiada kąty 90

, 45

a drugi

, 60

, 30

- Krzywiki i wzorniki rysunkowe

Rys. 12. Przykłady krzywików [2]

Krzywiki ułatwiają rysowanie łuków. Jednak należy pamiętać, że ten sposób nie jest zbyt

dokładny.

Rys. 13. Przykłady wzorników [2]

Wzorniki ułatwiają rysowanie, szczególnie na szkicach i schematach, takich elementów

jak: a) okręgi o różnych średnicach, b) widoki z góry łbów śrub sześciokątnych,
c) owale, d) widoki nakrętek, śrub sześciokątnych zarówno w widoku z góry jak i z boku,
e) łuki zaokrągleń.

Miejsce, w którym wykonuje się prace rysunkowe, nazywamy stanowiskiem kreślarskim.

Podstawowym elementem wyposażenia tradycyjnego stanowiska kreślarskiego jest deska
kreślarska wraz z zestawem linijek. Stanowisko to powinno być dobrze oświetlone.
Przykład standardowego stanowiska kreślarskiego składającego się z deski kreślarskiej
i kompletu linijek przedstawiono na poniższym rysunku.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 14. Przykład prostej deski kreślarskiej [2]

Rys. 15. Duża deska kreślarka

Wraz z rozwojem technik komputerowych oraz oprogramowania wspomagającego

programowanie CAD wyżej podane przedmioty zostają zastąpione przez komputer oraz
ploter. Jednak na dzień dzisiejszy ograniczona wielkość monitora skłania niektórych
projektantów do wykonywania projektów tradycyjnymi metodami.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Na jakich materiałach sporządzamy rysunki techniczne?
2. Jakich ołówków używamy do rysowania?
3. Jakich przyborów kreślarskich używamy do rysowania?
4. Jak wyposażone jest konwencjonalne stanowisko kreślarskiego?

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Posługując się przyborami kreślarskimi (linijką, trójkątami) narysuj na formacie A4

cztery linie równoległe oddalone od siebie o 20 mm i pochylone względem podstawy rysunku
pod kątem 75

. Następnie wyznacz takie same linie prostopadłe do narysowanych linii.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

2) zapoznać się z treścią zadania,
3) wykreślić formatkę formatu A4,
4) narysować linie równoległe,
5) narysować linie prostopadłe,
6) narysować tabelkę rysunkową i ją opisać.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− papier rysunkowy,

− przybory kreślarskie,

− ołówki,
− gumka.

Ćwiczenie 2

Posługując się przyborami kreślarskimi narysuj prostokąt o bokach 100 x 150. Następnie

w prostokącie narysuj w dowolnym miejscu osie symetrii projektowanego otworu i przy
pomocy cyrkla narysuj z wyznaczonego środka otwory o średnicach Ø 40, Ø 45, Ø50, Ø 60.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z treścią zadania,
2) wykreślić formatkę formatu A4,
3) narysować prostokąt o zadanych wymiarach,
4) narysować okręgi o zadanych wymiarach,
5) narysować i opisać tabelkę rysunkową.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− papier rysunkowy,

− przybory kreślarskie,

− ołówki,
− gumka.

Ćwiczenie 3

Narysuj formatkę pisma technicznego typu B prostego. W tym celu narysuj linią ciagłą

cienką liniaturę, a następnie duże i małe litery polskiego alfabetu oraz cyfry.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z treścią zadania,

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2) wykreślić formatkę formatu A4,
3) narysować liniaturę,
4) wpisać litery i cyfry,
5) narysować i opisać tabelkę rysunkową.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− papier rysunkowy,

− przybory kreślarskie,
− ołówki,

− gumka.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wymienić rodzaje papierów, na których wykonuje się rysunki

techniczne?

2) rozpoznać twardości ołówków na podstawie ich oznaczeń?

3) wymienić przybory kreślarskie?

4) dobrać przybory kreślarskie do rysowania zadanych elementów

rysunku?

4.4. Konstrukcje geometryczne

4.4.1. Materiał nauczania

Przedmioty, które odwzorowujemy na rysunku technicznym, mają bardzo często złożone

kształty. Na ich kształt składają się najczęściej: linie proste, okręgi, łuki, owale oraz
różnorodne kombinacjie tych elementów.

Do prawidłowego wykreślania wzajemnego położenia tych elementów stosuje się zasady

konstrukcji geometrycznych. Poniżej przedstawione zostaną przykłady następujących
konstrukcji geometrycznych:
− podział odcinka na dwie równe części,

− podział odcinka na dowolną liczbę równych części,

− podział kąta ostrego i rozwartego na połowę,
− podział kąta ostrego na trzy równe części,

− połączenie dwóch prostych prostopadłych łukiem o zadanym promieniu,

− połączenie dwóch prostych przecinających się pod kątem łukiem o zadanym promieniu,
− połączenie dwóch prostych równoległych łukiem o zadanym promieniu,

− połączenie dwóch okręgów o zadanych promieniach prostymi stycznymi,

− połączenie dwóch okręgów o zadanych promieniach łukiem wypukłym i łukiem wklęsłym,
− połączenie styczną dowolnego punktu z okręgiem o zadanym promieniu,

− połączenie styczną wewnętrzną dwóch okręgów o zadanych promieniach,

− wpisanie pięciokąta w okrąg o zadanym promieniu,
− wpisanie sześciokąta w okrąg o zadanym promieniu,

− wpisanie dowolnego wielokąta foremnego w okrąg o zadanym promieniu,

− wykreślenie owalu (elipsy) o zadanych osiach,
− wykreślenie łuku o założonym promieniu stycznego do danego okręgu i do prostej.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Istotą wykreślania elementów maszyn przy pomocy konstrukcji geometrycznych jest

zapewnienie płynności przechodzenia jednego rodzaju linii w inny.

Rys. 16. Podział odcinka na dwie równe części [2]

Rys. 17. Podział: a) kąta ostrego na dwie równe części, b) kąta rozwartego na dwie części [2]

Rys. 18. Podział kąta prostego na trzy równe części [2]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 19. Łączenie linii prostopadłych łukiem [2]

Rys. 20. Łączenie łukiem linii ukośnych [2]

Rys. 21. Łączenie prostych równoległych łukiem [2]

Rys. 22. Łączenie okręgów liniami stycznymi [2]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 23. Łączenie okręgów krzywymi: wypukłą i wklęsłą [2]

Rys. 24. Łączenie dowolnego punktu styczną do okręgu [2]

Rys. 25. Łączenie okręgów styczną wewnętrzną [2]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 26. Wpisanie pięciokąta foremnego w okrąg [2]

Rys. 27. Wpisanie sześciokąta foremnego w okrąg [2]

Rys. 28. Podział odcinka na dowolną liczbę równych części [2]

Rys. 29. Wpisanie w okrąg wielokąta foremnego o dowolnej liczbie kątów [2]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 30. Konstrukcja geometryczna elipsy [2]

Rys. 31. Zastosowanie konstrukcji owalu [2]

Rys. 32. Połączenie okręgu łukiem z linią prostą [2]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 33. Wykreślanie łuku stycznego do okręgu i prostej przecinającej ten okrąg [2]

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do zaplanowania przebiegu

ćwiczeń i ich wykonania.
1. Co nazywamy konstrukcją geometryczną?
2. Jakie znasz podstawowe konstrukcje geometryczne?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Stosując konstrukcje geometryczne narysuj na formacie A4 połączenie dwóch prostych

przecinających się pod kątem 60

łukiem o promieniu R = 30 mm.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) narysować ramkę,
2) narysować i opisać tabliczkę rysunkową,
3) narysować położenie linii prostych,
4) narysować, stosując zasady konstrukcji geometrycznych łuk o zadanym promieniu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− linijka,
− kątomierz,

− cyrkiel,

− ołówek,
− gumka.

Ćwiczenie 2

Stosując konstrukcje geometryczne narysuj przedmioty przedstawione na rysunkach 34

oraz 35 zachowując ich wymiary. Zastosuj odpowiednie grubości linii rysunkowych.
Zachowaj linie odzwierciedlające elementy konstrukcji geometrycznej.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 34. Płytka [2]

Rys. 35. Klucz płaski [2]

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) dobrać odpowiedni format arkusza rysunkowego,
2) dobrać przybory kreślarskie,
3) narysować ramkę i tabliczkę rysunkową,
4) narysować osie symetrii przedmiotu,
5) linią cienką ciągłą odwzorować przy pomocy konstrukcji geometrycznej przedmiot,
6) krawędzie przedmiotu narysować linią ciągłą grubą.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− arkusz papieru,

− przybory kreślarskie,
− gumka,

− ołówki.

−

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) dobrać odpowiedni format arkusza rysunkowego?

2) zastosować odpowiednią konstrukcję geometryczną?

3) zastosować odpowiedni rodzaj i grubość linii rysunkowych?

4) posłużyć się przyborami kreślarskimi?

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5. Rzutowanie aksonometryczne i prostokątne

4.5.1. Materiał nauczania

Otaczające nas przedmioty na ogół są trójwymiarowe, to znaczy, że możemy określić ich

długość y, wysokość z, szerokość x. Przedmioty takie nazywamy bryłami. W przypadku, gdy
jeden z wymiarów przedmiotu w stosunku do jego pozostałych wymiarów jest niewielki,
przedmiot taki nazywamy przedmiotem płaskim.

W przypadku odwzorowywania przedmiotu płaskiego na kartce papieru nie mamy

większego problemu, ponieważ jego kształt zawiera się pomiędzy dwiema osiami zawartymi
w płaszczyźnie kartki.

Problem powstaje, gdy na arkuszu papieru powinniśmy odwzorować bryłę. Rozwiązano

go poprzez rysowanie brył metodą rzutowania:
− aksonometrycznego,

− prostokątnego.

Zdefiniujmy następujące pojęcia:

− rzut – to graficzne przedstawienie przedmiotu, wykonanego według ustalonego sposobu

rzutowania zgodnie z zasadami opisanymi w PN,

− rzutowanie – to czynność wykonywana według określonych zasad prowadząca do

otrzymania dwuwymiarowego obrazu przedmiotu trójwymiarowego,

− rzut aksonometryczny - to poglądowe przedstawienie przedmiotu na jednej płaszczyźnie,

dające trójwymiarowe wyobrażenie rysowanego obiektu.

Układ osi w rzutach aksonometrycznych

Rys. 36. Położenie osi współrzędnych X, Y, Z oraz zmiana wymiarów w aksonometriach:
a) izometrii, b) dimetrii, c) aksonometrii ukośnej [2]

Zmiana kształtu przedmiotów w aksonometrii

W rzutowaniu aksonometrycznym należy pamiętać, że główne krawędzie przedmiotu

rysujemy równolegle do osi współrzędnych, stosując obowiązujące podziałki podane na
rys. 36 nad osiami. Ponieważ bryła składa się także z płaszczyzn i krawędzi, zasadę tę
stosujemy odpowiednio.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 4. Figury płaskie w izometrii [2]

Tabela 5. Figury płaskie w aksonometrii ukośnej [2]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 37. Przykład brył narysowanych w aksonometrii ukośnej: a) prostopadłościennej, b) okrągłej [2]

Rys. 38. Przykład brył narysowanych w izometrii: a) prostopadłościennej, b) okrągłej [2]

Zasady rzutowania prostokątnego

Podstawowym warunkiem rzutowania prostokątnego jest zachowanie kątów prostych

między prostą rzutującą, płaszczyzną rzutu (rzutnią) oraz między dodatkowymi płaszczyznami
rzutu.

Rys. 39. Zasady rzutowania prostokątnego [2]

Poniżej przedstawiono wykorzystanie tej zasady do rzutowania prostokątnego punktu

wraz z rozwinięciem rzutni.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 40. Rzut punktu na trzy płaszczyzny rzutowania [2]

Należy zwrócić uwagę, że rozwinięcie płaszczyzn rzutowania pozwala na przedstawienie

wzajemnego położenia rzutów punktu na płaszczyźnie rysunku.

Rys. 41. Rzut prostej na trzy rzutnie [2]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 42. Rzut bryły na trzy płaszczyzny [2]

Należy zapamiętać podstawową zasadę rzutowania prostokątnego brył: na rzutni rysujemy

krawędzie, które widzimy, tzn. te, które znajdują się pomiędzy obserwatorem a rzutnią.

Przestrzegając tej zasady przeanalizuj poniższe rysunki.

Rys. 43. Przykład rzutu prostokątnego bryły złożonej [2]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W rzeczywistości możemy powiedzieć, że przedmiot znajdujący się w przestrzeni

trójwymiarowej jest zamknięty w przezroczystym sześcianie, a więc możemy wykonać rzut
prostokątny przedmiotu na każdą z tych ścian.

Rys. 44. Rzutowanie prostokątne na sześć ścian [2]

Aby przedstawić rzuty na płaszczyźnie, umowny sześcian należy rozwinąć.

Rys. 45. Sposób rozwijania wyobrażalnego sześcianu rzutów zgodnie z PN [2]

Efektem takiego postępowania jest przykład zaprezentowany na rysunku 5.5.11, na którym

literami oznaczono kierunek rzutów i ich nazwy.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 46. Normalny układ rzutów bryły według metody pierwszego kąta [2]

Podczas rzutowania należy pamiętać o następujących zasadach:

− W rzucie głównym odwzorowujemy tę płaszczyznę, która ma najwięcej elementów

konstrukcyjnych.

− Na rysunku wykonawczym nie rysujemy linii rzutni i nie oznaczamy rzutów.
− Zawsze rysujemy przedmiot w tylu rzutach, ile jest potrzebnych do jednoznacznego

odwzorowania przedmiotu na rysunku.

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do zaplanowania przebiegu

ćwiczeń i ich wykonania.
1. Co nazywamy aksonometrią?
2. Jakie znasz rodzaje aksonometrii?
3. Jak zmieniają się długości przedmiotów rysowanych w aksonometrii?
4. Co nazywamy rzutowaniem prostokątnym, jaka jest jego charakterystyczna cecha?
5. Na ilu rzutniach możemy odwzorować przedmiot?

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Otrzymasz od prowadzącego zajęcia model. Dobierz jeden z układów osi i narysuj model

w rzucie aksonometrycznym.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zmierzyć wymiary modelu,

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2) dobrać format arkusza rysunkowego,
3) dobrać układ osi współrzędnych i narysować go na arkuszu w lewym dolnym rogu linią

ciagłą cienką,

4) posługując się przyborami kreślarskimi, stosując linię cienką ciągłą, narysować przedmiot

w rzucie aksonometrycznym,

5) narysować linią ciągłą grubą kontur przedmiotu,
6) usunąć linie pomocnicze,
7) narysować i opisać tabliczkę rysunkową.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− arkusz papieru,
− przybory kreślarskie,

− ołówki,

− gumka.

Ćwiczenie 2

Otrzymasz od prowadzącego zajęcia model płaski przedmiotu. Dobierz odpowiedni

format arkusza rysunkowego i przy pomocy rzutowania prostokątnego narysuj jego kształt,
stosując odpowiedni rodzaj i grubość linii.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zmierzyć wymiary przedmiotu,
2) dobrać format arkusza rysunkowego,
3) narysować osie symetrii,
4) narysować kształt przedmiotu stosując linię ciągłą cienką,
5) narysować kontur przedmiotu stosując linię ciągłą grubą,
6) usunąć zbędne linie z rysunku,
7) narysować i opisać tabliczkę rysunkową.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− arkusz papieru,

− przybory kreślarskie,
− ołówki,

− gumka.

Ćwiczenie 3

Otrzymasz od prowadzącego zajęcia model bryły. Dobierz odpowiedni format arkusza

rysunkowego i przy pomocy rzutowania prostokątnego narysuj jego kształt, stosując
odpowiedni rodzaj i grubość linii.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zmierzyć wymiary przedmiotu,
2) dobrać format arkusza rysunkowego,
3) narysować osie symetrii,
4) narysować kształt przedmiotu przy pomocy linii ciągłej cienkiej,

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5) narysować kontur przedmiotu stosując linię ciągłą grubą,
6) usunąć zbędne linie z rysunku,
7) narysować i opisać tabliczkę rysunkową.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− arkusz papieru,

− przybory kreślarskie,

− ołówki,
− gumka.

4.5.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) odwzorować przedmiot w rzucie aksonometrycznym?

2) odwzorować przedmiot płaski w rzucie prostokątnym?

3) odwzorować bryłę przy pomocy rzutowania prostokątnego?

4) zastosować odpowiedni rodzaj i grubość linii rysunkowych?

4.6. Widoki i przekroje

4.6.1. Materiał nauczania

Na rysunku technicznym musimy przekazać informacje o przedmiocie dotyczące

zarówno jego zewnętrznej jak i wewnętrznej budowy.

Do odwzorowania zewnętrznej budowy przedmiotu służą widoki. Rozróżniamy

następujące rodzaje widoków:
− podstawowy – jest to rzut główny przedmiotu w rzutowaniu prostokątnym na płaszczyznę

podstawową,

− kompletny – odzwierciedla całą powierzchnię przedmiotu,

− częściowy – odzwierciedla tylko fragment przedmiotu. Po stronie urwania należy go

ograniczyć linią falistą,

− pomocniczy - służy do odzwierciedlenia tych płaszczyzn przedmiotu, które nie są

równoległe do rzutni. Widok ten jest oznaczony strzałką opisaną dużą literą, prostopadle
skierowaną do powierzchni, która zostanie przedstawiona w formie widoku,

− cząstkowy - służy do odzwierciedlenia szczegółów przedmiotów,
− cząstkowy w zwiększonej podziałce – jest rzutem obrazującym drobne szczegóły

przedmiotu, których w normalnej podziałce nie możemy dokładnie przedstawić ani
zwymiarować.

- widok podstawowy

Rys. 47. Przykłady widoków: a) podstawowego, b) kompletnego, c) częściowego [2]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 48. Przykłady widoków pomocniczych: a) i b) widoki pomocnicze, c) i d) widoki pomocnicze
przesunięte, e) (i f) widoki pomocnicze przesunięte i obrócone [2]

- widok cząstkowy – służy do odzwierciedlenia szczegółów przedmiotu

Rys. 49. Przykład widoku cząstkowego [2]

- widok cząstkowy w zwiększonej podziałce

Rys. 50. Przykład zastosowanie widoku o zwiększonej podziałce [2]

- widok rozwinięty

Rys. 51. Przykład widoku rozwiniętego. Źródło [2]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

- półwidok i ćwierćwidok

Rys. 52. Przykłady zastosowania: a) półwidoku, b) ćwierćwidoku, c) innego sposobu rysowania
półwidoków [2]

Zarysy wewnętrznych krawędzi przedmiotu możemy przedstawić przy pomocy linii

kreskowej. Jednak czytelność rzutu się zmniejsza. Zgodnie z zasadami rysunku technicznego
do linii wymiarowych przerywanych nie prowadzi się pomocniczych linii wymiarowych.

Pozbawiona tych wad jest metoda przekroju. Polega ona na umownym przecięciu

przedmiotu płaszczyzną, odrzuceniu jednej odciętej części i rzutowaniu prostokątnym
pozostałego elementu.

Rys. 53. Zasada powstawania przekrojów: a) umowne przecinaie przedmiotu, b) przekrój w rzucie
prostokątnym, c) rzut aksonometrycznym i przekrój, d) rzut prostokątny przekroju [2]

Położenie płaszczyzny przekroju oznaczamy w rzucie dwiema krótkimi grubymi kreskami

nie przecinającymi zarysu przedmiotu oraz strzałkami wskazującymi kierunek rzutowania
przekroju, umieszczonymi w odległości 2 ÷ 3 mm od zewnętrznych końców kresek.
Płaszczyznę przekroju oznacza się dwiema jednakowymi wielkimi literami, które pisze się
obok strzałek, a nad rzutem przekroju powtarza się te litery, rozdzielając je poziomą kreską.
Rzut przekroju kreskujemy. Pochylenie linii powinno wynosić 45

do linii zarysu przedmiotu.

Odległość kresek wynosi od 0,5 mm dla małych przekrojów do 5 mm dla przekrojów dużych
przedmiotów. Należy pamiętać, że ten sposób kreskowania dotyczy przedmiotów
wykonanych ze stali, żeliwa, metali kolorowych. Inne materiały mają inne znormalizowane
oznaczenia przedstawione w tab. 4.6.1. Przekroje przedmiotów o cienkich, np. o grubości
około 2 mm możemy zaczernić.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 6. Oznaczenia materiałów w przekrojach na rysunkach technicznych [2]

Rozróżniamy następujące rodzaje przekrojów:

- przekrój kompletny – jest przekrojem obrazującym cały przedmiot w przekroju

Rys. 54. Przykład przekroju kompletnego prostego [2]

Przekrój kompletny powstaje w wyniku przecięcia przedmiotu umowną płaszczyzną

przechodzącą przez cały przedmiot. Ponieważ na rysunku ślad płaszczyzny cięcia stanowi
linię prostą, przekrój taki nazywamy przekrojem prostym.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

- przekrój ukośny (przesunięty, przesunięty i obrócony)

Rys. 55. Przykład przekroju ukośnego: a) powstawanie przekroju, b) zasada rysowania przekroju
ukośnego, c) przekrój ukośny przesunięty, d) przekrój ukośny przesunięty i obrócony [2]

Należy zwrócić uwagę na wprowadzenie dodatkowego oznaczenia występującego na

rys.4.6.9 d. Jest to okrąg ze strzałką skierowaną grotem w kierunku przeciwnym do ruchu
wskazówek zegara oraz podana wartość kąta obrotu w stopniach. Interpretacja takiego
oznaczenia jest następująca: układ przekroju został obrócony w lewo o kąt 30

- przekrój cząstkowy

Rys. 56. Przykłady zastosowania przekrojów cząstkowych [2]

Przekroje cząstkowe, potocznie nazywane wyrwaniami, znajdują zastosowanie do

pokazania niewidocznych krawędzi elementów przedmiotu bez potrzeby dokonywania
przekroju kompletnego. Przekroje cząstkowe nie mają oznaczenia literowego. Do oznaczania
zakresu wyrwania użyć możemy linii cienkiej odręcznej oraz zygzakowej.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

- przekrój cząstkowy w zwiększonej podziałce

Rys. 57. Przykład przekroju cząstkowego powiększonego [2]

Przekrój cząstkowy powiększony znajduje zastosowanie do pokazania szczegółów budowy

przedmiotów, których nie widać w podziałce wykonanego przedmiotu.

- przekrój rozwinięty

Rys. 58. Przykład przekroju rozwiniętego [2]

Przekroje rozwinięte mają zastosowanie do przedmiotów krzywoliniowych. Należy

zwrócić uwagę na oznaczenie przekroju uzupełnionego o znak rozwinięcia: kółko ze strzałką
narysowane nad rzutem przekroju. Oczywiście należy jeszcze wprowadzić literowe
oznaczenie płaszczyzny przekroju.

- półprzekrój

Rys. 59. Przykłady rysunkowe półprzekrojów: a) półprzekrój tulei z kołnierzem, b) półprzekrój tulei
bez kołnierza [2]

W przypadku przedmiotów symetrycznych a w szczególności brył obrotowych nie

musimy rysować całego przekroju tylko jego część, np. połowę. Charakterystycznym
oznaczeniem półprzekroju są podwójne cienkie kreski narysowane na końcach osi symetrii.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

- ćwierćprzekrój

Rys. 60. Przykład rysunkowy ćwierćprzekroju [2]

Rozwinięciem zasady półprzekroju w przypadku, gdy przedmiot jest symetryczny względem

dwu przecinających się osi symetrii, jest ćwierćprzekrój. Oznaczenia symetryczności
(podwójne cienkie kreski) są podane na obydwu osiach symetrii.

- przekrój połówkowy

Rys. 61. Przykład przekroju połówkowego [2]

Przekrój połówkowy stosujemy, gdy na jednym rzucie ze względu na prostotę budowy

przedmiotu chcemy pokazać zarówno jego widok zewnętrzny jak i wewnętrzny.
- przekrój stopniowy

Rys. 62. Przykład przekroju stopniowego: a) prawidłowo wykonany, b) źle wykonany [2]

Przekrój stopniowy stosujemy wtedy, kiedy elementy budowy wewnętrznej przedmiotu

nie znajdują się w jednej płaszczyźnie, a zastosowanie wielu przekrojów prostych skomplikowałoby
rysunek. Przekrój ten możemy zastosować, gdy nie mamy do czynienia z przypadkiem
pokazanym na rys. 62 b.

- przekrój łamany

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 63. Przykład przekroju łamanego: a) zasada wykonywania przekroju, b) przekrój w rzucie
prostokątnym [2]

Podczas wykonywania przekrojów nie wszystkie elementy przedmiotów im podlegają,

a więc na rysunkach nie są zakreskowane. Nie kreskujemy przekrojów przechodzących:
wzdłuż ścian przedmiotów, żeber, ramion kół, kołków, nitów, sworzni, wałków, śrub,
nakrętek, klinów, wpustów.

Rys. 64. Przykłady rysunkowe elementów, których na przekrojach nie kreskuje się [2]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do zaplanowania przebiegu

ćwiczeń i ich wykonania.
1. Co nazywamy widokiem?
2. Jakie znasz rodzaje widoków?
3. W jakim celu stosujemy przekroje na rysunku technicznym?
4. Jakie znasz rodzaje przekrojów?
5. Jaki przekrój nazywamy kompletnym i jak go oznaczamy na rysunku?
6. Jaki przekrój nazywamy przekrojem cząstkowym i jak go oznaczamy na rysunku?
7. Jaki przekrój nazywamy półprzekrojem i jak go oznaczamy na rysunku?
8. Jaki przekrój nazywamy ćwierćprzekrojem i jak go oznaczamy na rysunku?
9. Jaki przekrój nazywamy przekrojem stopniowym i jak go oznaczamy na rysunku?
10. Jaki przekrój nazywamy przekrojem łamanym i jak go oznaczamy na rysunku?

4.6.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na załączonym rysunku masz przedstawiony przedmiot

- tuleję. Krawędzie niewidoczne

oznaczone są linią kreskową cienką. W celu pokazania krawędzi niewidocznych dobierz
jeden ze znanych Ci rodzajów przekrojów i narysuj ten sam przedmiot z zastosowaniem
przekroju.

Rys. 65. Tulejka

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z rysunkiem,
2) przygotować formatkę rysunkową,
3) narysować przedmiot linią ciągłą cienką na formatce posługując się przyborami kreślarskimi,
4) wybrać rodzaj przekroju i zaznaczyć krawędź powierzchni cięcia,
5) pogrubić krawędzie widoczne przekroju,
6) usunąć gumką zbędne linie,
7) zakreskować przekrój.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− papier rysunkowy,
− przybory kreślarskie,

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

− ołówki,

− gumka.

Ćwiczenie 2

Na załączonym rysunku masz przedstawiony przedmiot w trzech rzutach. Krawędzie

niewidoczne oznaczone są linią kreskową cienką. W celu pokazania krawędzi niewidocznych
dobierz jeden ze znanych Ci rodzajów przekrojów i narysuj ten sam przedmiot z
zastosowaniem przekroju.

Rys. 66. Korpus suwaka

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

Wyposażenie stanowiska pracy:

− papier rysunkowy,
− przybory kreślarskie,

− ołówki,

− gumka.

4.6.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wymienić rodzaje widoków?

2) wymienić rodzaje przekrojów?

3) narysować przedmiot w rzucie prostokątnym na trzy rzutnie?

2) narysować przedmiot w widoku pomocniczym?

3) narysować widok cząstkowy?

4) narysować półwidok i ćwierćwidok?

5) narysować przekrój prosty?

6) narysować przekrój stopniowy?

7) narysować półprzekrój?

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.7. Wymiarowanie przedmiotów na rysunkach

4.7.1. Materiał nauczania

Informacja przedstawiona w formie odwzorowania widoku przedmiotu jest informacją

niepełną. Uzupełnieniem tej informacji jest podanie na rysunku wymiarów przedmiotu.

Wymiar rysunkowy składa się z następujących elementów:

- linii wymiarowej pomocniczej,

- linii wymiarowej,
- znaku ograniczenia linii wymiarowej,
- liczby wymiarowej.

Rys. 67. Elementy wymiaru rysunkowego: 1 – linia wymiarowa, 2

- znak ograniczający wymiar,

3 – liczba wymiarowa, 4 – pomocnicza linia wymiarowa, 5 – znak wymiarowy, 6 – oznaczenie
początku linii wymiarowej, 7 – linia odniesienia [2]

W tym miejscu należy przypomnieć, że linie wymiarowe i linie pomocnicze rysowane są

linią cienką ciągłą. Poniżej przedstawiono kilka podstawowych zasad rysowania linii
wymiarowych:
-

przy wymiarowaniu odcinka prostoliniowego linia wymiarowa jest rysowana równolegle
do tego odcinka,

przy wymiarowaniu kąta linia wymiarowa jest rysowana jako łuk zataczany z wierzchołka
wymiarowanego kąta,

przy wymiarowaniu łuku linia wymiarowa jest rysowana współśrodkowo z wymiarowanym
łukiem,

przy wymiarowaniu odległości pomiędzy łukami współśrodkowymi linia wymiarowa jest
rysowana promieniowo do wymiarowanych łuków,

przy wymiarowaniu średnic linia wymiarowa jest rysowana jako odcinki łączące dwa
punkty okręgu i przechodzące przez środek okręgu,

linie wymiarowe powinny się znajdować nie mniej jak 10 mm od linii zarysu przedmiotu
i 7 mm od drugiej równoległej linii wymiarowej,

w przypadkach szczególnych, gdy linie wymiarowe są urwane, urwanie powinno nastąpić
w odległości 2 – 10 mm poza środkiem okręgu lub osią symetrii.

Przy wymiarowaniu należy pamiętać, że linie wymiarowe nie mogą:

wzajemnie się przecinać, za wyjątkiem linii wymiarowych okręgów kół
współśrodkowych,

przecinać się z pomocniczymi liniami wymiarowymi,

leżeć na przedłużeniu osi symetrii, pomocniczych linii wymiarowych oraz linii
zarysu przedmiotu,

leżeć na jednej prostej przy wymiarowaniu łuków o tym samym środku (współśrodkowych).

Należy unikać także przypadków, w których linie wymiarowe znajdują się wewnątrz

widoku przedmiotu.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 68. Rozmieszczenie wymiarów błędne i prawidłowe [2]

Znaki ograniczenia linii wymiarowych

Znakami ograniczenia linii wymiarowych mogą być groty, ukośne kreski i oznaczenia

początków linii wymiarowych.

Rys. 69. Przykłady zakończeń linii wymiarowych [2]

W rysunku technicznym maszynowym najczęściej wykorzystujemy grot zamknięty

zaczerniony (rys. 69c) oraz w uzupełnieniu przy małych wymiarach ukośne kreski (rys. 69 d).

Liczby wymiarowe

Liczby wymiarowe należy wpisywać nad liniami wymiarowymi, wzdłuż tych linii

w pobliżu środka długości tak, aby nie dotykały linii wymiarowej. Odstępstwem od tego jest
wpisywanie liczby wymiarowej na przedłużeniu linii wymiarowej lub odnośniku. Zasadę tę
stosujemy, gdy liczba wymiarowa nie mieści się pomiędzy pomocniczymi liniami
wymiarowymi.

Rys. 70. Umieszczenie liczb wymiarowych [2]

Rys. 71. Pisanie liczb wymiarowych w zależności od położenia kątowego wymiaru [2]

Wysokość pisma zależy od formatu arkusza rysunkowego, a więc od wielkości narysowanego

przedmiotu.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Liczby wymiarowe nie mogą być przecięte lub rozdzielone przez żadne linie rysunkowe

ani stanowić kolumny liczb w przypadku wymiarów równoległych.

Rys. 72. Przecinanie się liczb wymiarowych z liniami rysunkowymi [2]

Przy liczbach wymiarowych stosujemy także znaki wymiarowe. Pozwalają one

stwierdzić, jakiego konkretnego elementu przedmiotu one dotyczą (np. średnicy, kształtu
poprzecznego pręta, pochylenia itp.). W tab. 7 podano przykłady znaków rysunkowych.

Tabela 7. Tabela oznaczeń przy liczbach wymiarowych [2]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zasady wymiarowania

Poznanie poniższych zasad ułatwi prawidłowe wymiarowanie przedmiotów

przedstawionych na rysunkach. Możemy wyróżnić następujące zasady wymiarowania:
a) zasada nie powtarzania wymiarów – nie należy podawać tego samego wymiaru

przedmiotu więcej niż jeden raz, bez względu na liczbę rzutów,

b) zasada pomijania wymiarów oczywistych – nie podajemy wymiarów takich jak kąt 0

lub

oraz podziałkę elementów równomiernie rozmieszczonych na okręgu,

c) zasada grupowania wymiarów – wymiary dotyczące tego samego szczegółu

konstrukcyjnego przedmiotu, np. rowka, występu itp., jeżeli to możliwe powinny być
zgrupowane na jednym rzucie,

d) zasada otwartych łańcuchów wymiarowych – w łańcuchu wymiarowym należy pominąć

jeden z wymiarów przyjęty jako wypadkowy,

e) zasada wymiarowania od baz wymiarowych – wymiary różnych elementów należy

podawać od przyjętej bazy wymiarowej. Baza wymiarowa jest to element geometryczny
przedmiotu: powierzchnia, krawędź, oś symetrii lub punkt.

Przykłady wymiarowania wybranych elementów

Rys. 73. Przykłady wymiarowania powierzchni walcowych [2]

Rys. 74. Przykłady wymiarowania powierzchni kulistych [2]

Rys. 75. Przykład wymiarowania łuków [2]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 76. Przykłady wymiarowania promieni [2]

Rys. 77. Wymiarowanie do krawędzi teoretycznych [2]

Rys. 78. Wymiarowanie pochyleń [2]

Rys. 79. Wymiarowanie stożków [2]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 80. Wymiarowanie ścięć pod katem 45

[2]

Rys. 81. Wymiarowanie ścięć pod katem innym jak 45

[2]

Rys. 82. Wymiarowanie nawierceń stożkowych [2]

Rys. 83. Wymiarowanie elementów powtarzających się [2]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 84. Wymiarowanie przedmiotów krzywoliniowych [2]

4.7.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do zaplanowania przebiegu

ćwiczeń i ich wykonania.
1. Jakie znasz zasady rysowania linii wymiarowych?
2. Jakie znasz podstawowe zasady wymiarowania?
3. Jaki symbol przy wymiarze wskazuje nam średnicę, przedmiot kwadratowy, promień,

kulę?

4. W jaki sposób wymiarujemy ścięcia i nawiercenia stożkowe?
5. W jaki sposób wymiarujemy elementy powtarzające się?
6. Jaka zasada obowiązuje przy umieszczaniu liczb wymiarowych?
7. W jaki sposób wymiarujemy łuki i zaokrąglenia?

4.7.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na załączonym rysunku masz narysowany przedmiot płaski w podziałce 1:1. Twoje

zadanie polega na zwymiarowaniu tego przedmiotu.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 85. Płytka

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z rysunkiem,
2) przygotować formatkę rysunkową,
3) narysować przedmiot linią ciągłą cienką na formatce rysunkowej posługując się przyborami

kreślarskimi,

4) pogrubić krawędzie linią ciągłą grubą,
5) ustalić bazy wymiarowe, od których będą wyprowadzane wymiary,
6) wpisać liczby i symbole wymiarowe,
7) sprawdzić, czy wszystkie elementy przedmiotu zostały zwymiarowane.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− arkusz papieru,

− przybory kreślarskie,

− ołówki,
− gumka.

Ćwiczenie 2

Załączony rysunek przedstawia w podziałce 1:1 wałek wielostopniowy. Twoje zadanie

polega na poprawnym zwymiarowaniu tego przedmiotu.

Rys. 86. Wałek wielostopniowy

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z rysunkiem,
2) przygotować formatkę rysunkową,
3) narysować przedmiot linią ciągłą cienką na formatce rysunkowej posługując się przyborami

kreślarskimi,

Wyposażenie stanowiska pracy:

− arkusz papieru,
− przybory kreślarskie,

− ołówki,

− gumka.

Ćwiczenie 3

Załączony rysunek przedstawia w podziałce 1:1 bryłę w rzucie prostokątnym na trzy

płaszczyzny. Twoje zadanie polega na poprawnym zwymiarowaniu tego przedmiotu.

Rys. 87. Korpus suwaka

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z rysunkiem,
2) przygotować formatkę rysunkową,
3) narysować przedmiot linią ciągłą cienką na formatce rysunkowej posługując się przyborami

kreślarskimi,

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

− arkusz papieru,

− przybory kreślarskie,

− ołówki,
− gumka.

4.7.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zwymiarować przedmiot płaski?

2) zwymiarować wałek?

3) zwymiarować bryłę przedstawioną w trzech rzutach?

4.8. Uproszczenia rysunkowe

4.8.1. Materiał nauczania

Części na rysunkach należy przedstawiać dokładnie, odwzorowując wszystkie szczegóły

ich budowy i zachowując proporcje wymiarowe. W wielu przypadkach, przy wykonywaniu
skomplikowanych rysunków złożeniowych, zachowanie tej zasady przedłużyłoby znacznie
czas wykonywania rysunku. Z punktu widzenia rozpoznania elementu jego bardzo dokładne
narysowanie jest zbędne. Polska norma dopuszcza zastosowanie uproszczeń rysunkowych
i rozróżnia dwa stopnie uproszczeń. Poniższe rysunki przedstawiają przykłady uproszczeń
rysunkowych.

Tabela 8. Uproszczenia rysunkowe śrub i wkrętów [2]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 9. Uproszczenia rysunkowe nakrętek [2]

Tabela 10. Uproszczenia rysunkowe podkładek oraz zawleczki [2]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 11. Uproszczenia rysunkowe połączeń gwintowych [2]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 12. Uproszczenia rysunkowe łożysk tocznych [2]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.8.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do zaplanowania przebiegu

ćwiczeń i ich wykonania.
1. W jakim celu stosujemy uproszczenia rysunkowe na rysunkach technicznych?
2. Co nazywamy przedstawieniem umownym elementu?
3. Jak rysujemy uproszczenie rysunkowe połączenia gwintowego?
4. Jak rysujemy uproszczenie rysunkowe łożyska tocznego dowolnego typu?

4.8.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Narysuj na podstawie poniższego opisu połączenie gwintowe. Dwa elementy o grubości

20 mm każdy zostały połączone śrubą z łbem sześciokątnym oraz nakrętką sześciokątną.
Śruba ma rozmiar M20. Zabezpieczeniem przed samoodkręceniem połączenia jest podkładka
sprężysta. Ustalono, że po skręceniu śruba nie może wystawać ponad nakrętkę więcej jak
5 mm. Następnie to samo połączenie narysuj w uproszczeniu rysunkowym.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z treścią zadania,
2) przygotować formatkę rysunkową,
3) wyznaczyć miejsce położenia rysunku na formatce rysunkowej poprzez narysowanie osi

symetrii połączenia,

4) narysować połączenie, posługując się linią cienką ciągłą,
5) usunąć gumką zbędne linie,
6) elementy konturu narysować linią ciągłą grubą,
7) opisać tabliczkę rysunkową.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− papier rysunkowy,
− przybory kreślarkie,

− ołówki,

− gumka,
− Polskie Normy.

Ćwiczenie 2

Narysuj na podstawie poniższego opisu osadzenie łożyska tocznego kulkowego na wałku

oraz w korpusie. W celu ułożyskowania wałka o średnicy 30 mm zastosowano łożysko
kulkowe. Łożysko na wałku opiera się na kołnierzu o średnicy 40 mm. Łożysko osadzone jest
w gnieździe korpusu. Odległość pomiędzy czołem łożyska a powierzchnią czołową korpusu
wynosi 5 mm. Ułożyskowanie należy narysować także w uproszczeniu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z treścią zadania,
2) przygotować formatkę rysunkową,

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3) wyznaczyć miejsce położenia rysunku na formatce rysunkowej poprzez narysowanie osi

symetrii połączenia,

4) narysować wałek, korpus i łożysko linią cienką ciągłą,
5) usunąć gumką zbędne linie,
6) elementy konturu narysować linią ciągłą grubą,
7) opisać tabliczkę rysunkową.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− papier rysunkowy,

− przybory kreślarskie,

− ołówki,
− gumka,

− Polskie Normy,

− katalog łożysk tocznych.

4.8.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) narysować połączenie gwintowe w uproszczeniu rysunkowym?

2) posłużyć się Polskimi Normami w celu odczytania informacji

dotyczacych połączeń gwintowych, wymiarów łba śruby i nakrętki
oraz doboru podkładki sprężystej?

3) narysować łożyskowanie wałka w korpusie?

4) posłużyć się Polskimi Normami w celu odczytania informacji

dotyczacych wymiarów łożysk tocznych?

4.9. Rysunki złożeniowe i wykonawcze

4.9.1. Materiał nauczania

Na rysunkach złożeniowych odwzorowujemy nie pojedyncze części, lecz całe wyroby,

zespoły maszyn i urządzeń. Pokazują one wzajemne położenie elementów zespołów
w urządzeniu lub maszynie. W przypadku wyrobu dużego i o skomplikowanej budowie na
rysunku złożeniowym pokazujemy tylko podzespoły w ich wzajemnym usytuowaniu.
Na rysunku złożeniowym przedmiot powinien znajdować się w położeniu, jakie zajmuje przy
jego użytkowaniu. Nie wymiarujemy elementów składowych podajemy tylko wymiary
gabarytowe narysowanego zespołu. Charakterystyczną cechą rysunku złożeniowego jest
numerowanie części składowych. Części składowe numeruje się na rysunkach w kolejności
wzrastającej – zgodnie z ruchem wskazówek zegara. Numery części wpisuje się nad liniami
odniesienia, przy czym wszystkie numery pisze się równolegle do podstawy rysunku, starając
się grupować je w rzędy pionowe i poziome. Inną charakterystyczną cechą rysunku
złożeniowego jest tabliczka, która występuje poza tabliczką podstawową. Podajemy w niej
następujące informacje:
-

numer części – odpowiada numerowi podanemu na odnośniku,

nazwę części – należy stosować nazwy zgodne z PN w przypadku elementów
znormalizowanych lub odzwierciedlające ich przeznaczenie, np. korpus, wałek, pokrywka
itp.,

liczbę sztuk – informującą nas, ile sztuk tego elementu znajduje się w pokazanym zespole,

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

materiał – w przypadku elementów nieznormalizowanych podajemy materiał, z którego
został wykonany; nazewnictwo materiałów lub symbol je określający powinno być zgodne
z PN,

wymiary – w przypadku elementów znormalizowanych podajemy numer normy, wymiary
innych elementów mogą zostać pominięte.

Rys. 88. Rysunek złożeniowy [2]

Rysunki wykonawcze są rysunkami elementów, na podstawie których możemy

zaplanować proces technologiczny wykonania tych elementów. W związku z tym muszą być

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zawarte w nich wszystkie informacje, które pozwolą na dotrzymanie podczas wykonywania
elementów wszystkich wymagań określonych przez konstruktora danego elementu.

Do informacji tych zaliczymy:

wymiary,

tolerancja wymiarów liniowych,

pasowanie wymiarów,

chropowatość powierzchni,

obróbkę cieplną elementu,

tolerancje kształtu,

tolerancje położenia,

oznaczenia powłok nałożonych na powierzchnię,

oznaczenia spoin w przypadku rysunku wykonawczego elementów spawanych.

Rys. 89. Rysunek wykonawczy wałka wielostopniowego [2]

Tolerancja wymiarów liniowych

Tolerancją nazywamy zakres odstępstwa, w jakim może znajdować się wymiar zmierzony,

aby uznać wymiar za prawidłowy. Zakres położenia wymiaru zmierzonego określają: górny
wymiar graniczny oznaczany literą A i dolny wymiar graniczny oznaczany literą B. Wymiar
podstawowy nazywamy wymiarem nominalnym i oznaczamy literą N.

Rys. 90. Interpretacja graficzna tolerancji wymiarowej: T – tolerancja, N – wymiar nominalny,
A – dolny wymiar graniczny, B – górny wymiar graniczny, ES/es – odchyłka górna, EI/ei – odchyłka
dolna [2]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Na powyższym rysunku indeksem „o” oznaczono wymiary otworu, a indeksem

„w” wymiary wałka. Odchyłki dla otworu oznaczone są dużymi literami ES i EI, a dla wałka
es i ei.

W zależności od potrzeb możemy tolerować przedmioty:

w głąb materiału, tzn. wymiary graniczne są w przypadku wałka mniejsze od wymiaru
nominalnego, a w przypadku otworu większe od wymiaru nominalnego,

na zewnątrz materiału, tzn. wymiary graniczne są w przypadku wałka większe od wymiaru
nominalnego, a w przypadku otworu mniejsze od wymiaru nominalnego,

w sposób mieszany, który jest przedstawiony na rysunku.

Wymiary tolerujemy w sposób liczbowy lub symbolowy.

Liczbowy sposób tolerowania wymiarów

Podajemy wartość wymiaru nominalnego, a w formie indeksu górnego i dolnego wartość

odchyłki górnej i dolnej.

Przykłady zapisu wymiarów tolerowanych liczbowo

Przykład 1. Tolerowanie symetryczne

−

Przykład 2. Tolerowanie na zewnatrz materiału

Przykład 3. Tolerowanie w głąb materiału

−

W tym miejscu można się pokusić o narysowanie położeniea pól tolerancji dla każdego

z wyżej podanych przykładów.

Symbolowe tolerowanie wymiarów

W przypadku symbolowego tolerowania wymiarów podajemy, tak jak powyżej, wartość

liczbową wymiaru nominalnego, a nastepnie symbol literowy i cyfrowy, np.

dla wymiarów zewnętrznych

50p6

lub dla wymiarów wewnętrznych

50N7.

Symbol literowy oznacza położenie pola tolerancji względem linii wymiaru nominalnego

a liczba określa klasę dokładności wykonania wymiaru, od której zależy wartość tolerancji
wymiarów. Zgodnie z PN obowiązuje 20 klas dokładności wymiarowej od 01, 0, 1, 2, ………
do 18, z tym, że im wieksza wartość klasy dokładności, tym większa tolerancja, a więc tym
niższa dokładność wykonania wymiarów.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 91. Położenie pól tolerancji a) otworu (elementów wewnętrznych), b) wałka (elementów
zewnętrznych) [7]

Wartość odchyłek dla wybranych wałków i otworów w zależności od klasy dokładności

oraz położenia pola tolerancji przedstawiono w tab.13. oraz tab.14. Na rysunkach podaje się
także pasowanie przedmiotów. Pasowaniem nazywamy skojarzenie wałka i otwóru o tym
samym wymiarze nominalnym.

W budownie maszyn rozróżniamy pasowanie: luźne, ciasne i mieszane.

Rys. 92. Rodzaje pasowań w zależności od wzajemnego położenia pól tolerancji wałka i otworu [7]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 13. Odchyłki w μm otworów o średnicach do 500 mm [7]

Tabela 14. Odchyłki w μm wałków średniacach do 500 mm [2]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Oznaczenie pasowania umieszczone za wymiarem nominalnym musi zgodnie z PN zawierać

oznaczenia pola tolerancji otworu i wałka przedzielone ukośnikiem.

50 H7 / d8

Zarówno w przypadku wymiarów tolerowanych symbolowo jak i pasowań w górnym lewym

rogu rysunku sporządza się tabelkę, w której zamieszcza się wartości odczytanych z norm odchyłek.

Chropowatość powierzchni

Kolejną informacją, która znajduje się na rysunku wykonawczym, jest chropowatość

powierzchni.

Powierzchnie po obróbce nigdy nie są idealnie gładkie, zawsze wykazują pewne

nierówności, czasami trudno widoczne gołym okiem. Rodzaj i wielkość tych nierówności
mają wpływ na warunki eksploatacji każdej części maszyny. Dlatego też konstruktor
decyduje, jaka dopuszczalna może być chropowatość powierzchni po obróbce. Chropowatość
powierzchni na rysunkach określa się za pomocą symboli i oznaczeń literowo

-cyfrowych.

Tabela 15. Interpretacja graficznych oznaczeń chropowatości powierzchni [2]

Rys. 93. Przykłady zapisu geometrycznej struktury powierzchni [2]

Ra – jest to średnia arytmetyczna wysokość nierówności, liczba oznacza wartość średniej

w μm, a więc im mniejsza wartość przy oznaczeniu literowym, tym mniejsza chropowatość
powierzchni.

Rys. 94. Położenie znaków graficznych na rysunku [2]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 95. Zbiorczy zapis chropowatości powierzchni na rysunku wykonawczym [2]

Interpretacja oznaczenia na rys. 95 a – symbol przed nawiasem oznacza, że powierzchnie,

które nie posiadają oznaczenia chropowatości, należy wykonać jako a

W nawiasie podano ogólny znak chropowatości powierzchni, w tym przypadku mówi on,

że pozostałe powierzchnie są oznaczone na rysunku. W przypadku rys. 95 b. zapis ten został
rozwinięty i w nawiasie wymieniono występujące na rysunku chropowatości powierzchni od
najmniejszej do największej.

Dokładność kształtu i położenia

Dokładność kształtu dotyczy dokładności wykonania zarysu powierzchni zarówno

w przekroju wzdłużnym jak i poprzecznym. Dokładność położenia dotyczy dokładności
położenia względem siebie powierzchni i krawędzi występujących w przedmiocie.

W poniższych tabelach przedstawiono odchyłki kształtu i położenia wraz z ich interpretacją

graficzną i symbolami graficznymi, którymi są oznaczone na rysunkach wykonawczych.

Tabela 16. Tolerancja kształtu [2]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 17. Tolerancja położenia [2]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.9.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do zaplanowania przebiegu

ćwiczeń i ich wykonania.
1. Jakie cechy charakterystyczne ma rysunek złożeniowy?
2. Jakie wymiary podajemy na rysunku złożeniowym?
3. W jaki sposób zapisujemy w tabliczce rysunkowej elementy znormalizowane?
4. Jaki rysunek nazwywamy rysunkiem wykonawczym?
5. Jakie dodatkowe informacje poza wymiarami zawiera rysunek wykonawczy?
6. Co nazywamy tolerancją wymiarową?
7. W jaki sposób tolerujemy wymiary?
8. Jak oznaczamy wymiary tolerowane na rysunku?
9. Jak oznaczamy chropowatość powierzchni na rysunku?
10. Jakie znasz odchyłki kształtu i jak je oznaczamy na rysunku wykonawczym?
11. Jakie znasz odchyłki położenia i jak je oznaczamy na rysunku?

4.9.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Otrzymałeś rysunek złożeniowy zespołu. Zapoznaj się z nim i udziel odpowiedzi na

następujące pytania:
1. Jak nazywa się zespół?
2. W jakiej podziałce został narysowany?
3. Na jakim formacie rysunkowym został narysowany?
4. Z ilu składa się elementów?
5. Jakie elementy znormalizowane zawiera zespół przedstawiony na rysunku złożeniowym?
6. Jakie elementy należy wykonać?
7. Jakie wymiary gabarytowe ma zespół przedstawiony na rysunku?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z treścią zadania,
2) zapoznać się z rysunkiem,
3) udzielić pisemnej odpowiedzi na postawione w treści zadania pytania,
4) sprawdzić kompletność odpowiedzi.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− rysunek złożeniowy zespołu,

− Polskie Normy,

− poradniki.

Ćwiczenie 2

Wykonaj rysunek złożeniowy prostego zespołu wskazanego przez prowadzącego zajęcia.

Sporządź dla niego tabelkę z detalami tego zespołu. Elementy znormalizowane opisz zgodnie
z PN.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z treścią zadania,
2) zapoznać się z budową wskazanego zespołu,
3) określić wielkość formatu rysunkowego i go wyznaczyć na arkuszu papieru wraz

z tabliczką rysunkową,

4) narysować linią cienką ciągłą elementy zespołu,
5) wyznaczyć przekroje rysunkowe,
6) narysować linią ciągłą grubą widoczne kontury elementów,
7) usunąć zbędne linie,
8) zakreskować przekroje,
9) opisać elementy na rysunku,
10) zwymiarować zespół,
11) wypełnić tabliczkę rysunkową.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− model zespołu maszyny, urządzenia,
− papier rysunkowy,

− przybory kreślarskie,

− ołówki,
− gumka.

Ćwiczenie 3

Rys. 89. w podręczniku przedstawia wałek wielostopniowy. Zapoznaj się z nim i udziel

odpowiedzi na poniższe pytania:
1. W jakiej podziałce został narysowany?
2. Na jakim formacie rysunkowym został narysowany?
3. Z jakiego materiału został wykonany przedmiot?
4. Jakie są największe wymiary tego przedmiotu?
5. Jakie wymiary tolerowane podano na rysunku?
6. Jak są położone pola tolerancji wymiarów względem linii wymiaru nominalnego?
7. Jakie chropowatości wystepują na rysunku i jakich powierzchni dotyczą?
8. Jakie odchyłki kształtu i położenia podano na rysunku. Nazwij je i wskaż ich wielkość?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z treścią zadania,
2) zapoznać się z rysunkiem,
3) udzielić pisemnej odpowiedzi na postawione w treści zadania pytania,
4) sprawdzić kompletność odpowiedzi.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− rysunek wykonawczy przedmiotu,

− Polskie Normy,

− poradniki.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 4

Wykonaj rysunek wykonawczy przedmiotu wskazanego przez prowadzącego zajęcia.

Zwymiaruj go, nanieś wymiary tolerowane i chropowatość powierzchni.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z treścią zadania,
2) zapoznać się z budową wskazanego przedmiotu,
3) określić wielkość formatu rysunkowego i go wyznaczyć na arkuszu papieru wraz

z tabliczką rysunkową,

4) narysować linią cienką ciągłą elementy przedmiotu,
5) wyznaczyć przekroje rysunkowe,
6) narysować linią ciągłą grubą widoczne kontury przedmiotu,
7) usunąć zbędne linie,
8) zakreskować przekroje,
9) zwymiarować przedmiot.
10) nanieść chropowatość powierzchni,
11) wypełnić tabliczkę rysunkową.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− przedmiot,
− papier rysunkowy,

− przybory kreślarskie,

− ołówki,
− gumka.

4.9.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) odczytać informacje zawarte na rysunku złożeniowym?

2) narysować rysunek złożeniowy prostego zespołu?

3) odczytać informacje zawarte na rysunku wykonawczym?

4) narysować rysunek wykonawczy prostego przedmiotu?

4.10. Symbole graficzne stosowane w rysunku elektrycznym

4.10.1. Materiał nauczania

Odwzorowanie układów elektrycznych odbywa się za pomocą znormalizowanych

symboli graficznych. Symbolem graficznym elektrycznym nazywa się znak graficzny
oznaczający obiekt elektryczny (wyrób, instalację, zespół urządzeń lub pojedyncze
urządzenia, maszynę, aparat lub inną część) lub określający jego podstawowe cechy. Wygląd
każdego symbolu graficznego elektrycznego powinien spełniać warunki określone Polskimi
Normami.

Symbole graficzne zgodnie z Polską Normą dzielimy na symbole:

- do obowiązkowego stosowania,
- zalecane prze PN,
- spotykane.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Poniżej zaprezentowano zestawienie obowiązujących symboli graficznych do obowiązkowego

stosowania w rysunkach elektrycznych.

Tabela 18. Symbole graficzne przewodów i osprzętu łączeniowego [1]

Wyjaśnienia do tabeli 18
Symbole do obowiązkowego stosowania

1a - linia elektryczna, energoelektryczna, elektroenergetyczna, telekomunikacyjna, ochronna (również innego
rodzaju); kabel; przewód elektryczny (symbol ogólny); l b - linia ekranu (osłony); linia planowana, ktorej znaczenie
musi być wyjaśnione; lc - linia oddzielająca; linia rozdzielająca; 2a - pojedynczy przewód elektryczny;
2b - 3 przewody elektryczne; 2c - n przewodów elektrycznych; 3a - 4 przewody (żyły) elektryczne - przejście
z przedstawienia jednoliniowego na wieloliniowe; 3b - przewód giętki; 4a - połączenie elektryczne przewodów;
4b - zacisk; końcówka; 4c - połączenie części (odcinków) przewodu elektrycznego; 5a - odgałęzienie przewodu
(linii) z zaznaczonym miejscem (punktem) odgałęzienia; 5b - odgałęzienie przewodu (linii) bez zaznaczonego miejsca
odgałęzienia; 6a - odgałęzienie podwójne przewodów (linii) elektrycznych; 6b - skrzyżowanie przewodów (linii)
połączonych elektrycznie; 7 - odgałęzienie przewodów w układzie (systemie) zasilającym trójfazowym
trójprzewodowym; 8a - kabel trójżyłowy; 8b - przykład kabla n-żyłowego, w którym 2 żyły stanowią oddzielny
przewód; 9 - 2 przewody skręcone ze sobą; 10 - n przewodów skręconych ze sobą; lla - przewód ekranowany;
llb - 5 przewodów we wspólnym ekranie, przy czym 2 przewody są dodatkowo ekranowane oddzielnie; 12a - para
współosiowa; 12b - para współosiowa ekranowana; 12c - para współosiowa przyłączona do końcowek; 13a - wiązka
k-przewodowa (para), z której odgałęzia się m przewodów, a pozostałe n przewodów przechodzi dalej (k = m + n);
13b - wiązka k-przewodowa (para), do której dochodzi m przewodów i, od której odchodzi n przewodów (k + m = n);
13c - wiązka złożona z 10 przewodów, do której dochodzi 1 przewód, następnie odchodzą 3 przewody, a pozostale
8 przewodów przechodzi dalej; 14a - znak ochronności (bezpieczeństwa) klasy II; 14b - znak ochronności
(bezpieczeństwa) klasy III; 15a - układ zasilający prądu stałego dwuprzewodowy z przewodem środkowym M;
15b - układ zasilający prądu stałego dwuprzewodowy z oznaczonymi przewodami zasilającymi biegunowości
dodatniej L + i biegunowości ujemnej L - oraz przewodem środkowym M; oznaczenie zacisków biegunowości
- patrz 6; 16 - oznaczenia przewodów w układzie (systemie) zasilającym prądu przemiennego trójfazowym (LI, L2, L3
- przewody fazowe); N - przewód neutralny (zerowy); PE - przewód ochronny; PEN - przewod ochronno-neutralny);
17 - symbole graficzne oznaczające rodzaje przewodów podanych w 16; 18 - układ (system) zasilający prądu
przemiennego trójfazowy z przewodem neutralnym 3N (lub 3 + N lub 3/N) z oznaczeniem częstotliwości 50 Hz oraz
napięcia fazowego i przewodowego 230/400 V; przekrój przewodów fazowych 3 x 120 mm

przekrój przewodu

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

neutralnego 50 mm

;

można rownież podać układ (system) sieci zasilającej, np. TN-S; 19a - przeplecenie

n przewodów; 19b - punkt neutralny w układzie (systemie) n-fazowym - przedstawienie jednoliniowe; 19c - koniec
przewodu lub kabla nie przylączony; 19d - jak 19c, lecz izolowany w sposób specjalny; 20a - gniazdo; biegun
gniazda; 20b - wtyk; wtyczka; biegun wtyku; biegun wtyczki; 20c - wtyk i gniazdo; wtyczka i gniazdo; złącze;
21a - część ruchoma zespołu złączy; część ruchoma złącza wielostykowego; 21b - część nieruchoma zespołu złączy;
część nieruchoma złącza wielostykowego; 21c - sprzęgnięty zespół złączy; sprzęgnięte złącze wielostykowe;
22a - złącze dociskowe (czołowe); 22b - oddzielacz zamknięty; 22c - oddzielacz otwarty; 23a - złącze gniazdowe
dwuprzerwowe rodzaju U o styku ruchomym typu wtyk-wtyk; 23b - złącze gniazdowe dwuprzerwowe typu wtyk-
gniazdo; 23c - złącze gniazdowe dwuprzerwowe typu wtyk-wtyk z gniazdem odgałęzionym; 24a - wtyki i gniazdo
telefoniczne dwubiegunowe (kreska dłuższa oznacza główkę, kreska krótsza - tuleję); 24b - wtyk i gniazdo
telefoniczne trójbiegunowe (dwie krótsze kreski oznaczają tuleję); 25a - gniazdo telefoniczne rozłączające lub
izolujące; 25b - wtyk i gniazdo współosiowe; 26a - głowica kablowa z kablem trójżyłowym; 26b - głowica kablowa
z 3 kablami jednożyłowymi; 27 - mufa przelotowa z 3 żyłami; 28 - mufa odgałęziona z 3 żyłami; 29 - mufa
zaporowa ćiśnieniowa z 3 kablami (ciśnienie wysokie jest od strony dłuższej podstawy trapezu); 30a - listwa
zaciskowa (z numerami zacisków); symbolem listwy zaciskowej (wg DIN) jest rownież linia gruba; 30b - przejście
przez linię rozdzielającą lub ograniczającą (w kolejności: przewód, końcówka linii dochodzącej na linii
rozdzielającej, końcówka linii dochodzącej wewnątrz linii rozdzielającej, kańcowka linii dochodzącej poza linią
rozdzielającą, wtyk złącza na linii rozdzielającej, gniazdo złącza wewnątrz linii rozdzielającej, wtyk złącza na linii
rozdzielającej, gniazdo złącza wewnątrz linii rozdzielającej); 30c - połączenie wspólne z grupą takich samych
urządzeń; 30d - połączenie wspólne, np. 10 urządzeń (wybieraków jednoruchowych).

Tabela 19. Symbole graficzne podzespołów biernych [1]

Wyjaśnienia do tabeli 19
Symbole do obowiązkowego stosowania
1a - indukcyjność L; lb - pojemność C; 2 - rezystor (w Polsce zwany czasami opornikiem stałym); 3a - rezystor
zmienny; rezystor nastawny; 3b - warystor (VDR - Voltage Dependent Resistor); rezystor o zmienności samoistnej
nieliniowej sterowany napięciem; rezystor o rezystancji zależnej od napięcia (literę wielką U można zastąpić literą
wielką V); (literę U można stawiać nad symbolem rezystora); 4a- rezystor ze stykiem ślizgowym; rezystor ze
ślizgaczem;4b - potencjometr ze stykiem ślizgowym (ślizgaczem); 5a - rezystor ze stykiem ślizgowym (ślizgaczem) i
położeniem wyłączenia; 5b - potencjometr dostrojczy; 6a - rezystor z dwoma stałymi odczepami; 6b - bocznik,
rezystor z 2 końcówkami (wyprowadzeniami) prądowymi i 2 napięciowymi; 7a - stos węglowy o zmiennej rezystancji;
7b - element grzejny; grzejnik; 8 - kondensator (stały) - symbol ogólny; symbol okładziny w formie łuku może oznaczać:
elektrodę zewnętrzną w kondensatorach stałych papierowych i ceramicznych, element ruchomy

(rotor) - w kondensatorach zmiennych (nastawczych), element o niskim potencjale - w kondensatorach przepustowych;
9 - kondensator przepustowy; 10 - kondensator biegunowy, np. elektrolityczny; 11 - kondensator zmienny; kondensator
nastawny; 12 - kondensator dostrojczy; 13 - kondensator zmienny różnicowy; 14 - kondensator zmienny dzielony
(dwustatorowy); 15a - kondensator biegunowy o pojemności zależnej od temperatury (Θ lub t°) o zadanym
współczynniku temperaturowym; 15b - kondensator o pojemności zależnej od napięcia (U lub P) o zadanej
charakterystyce napięciowej, np. kondensator półprzewodnikowy; 16 - induktor; cewka; uzwojenie; dławik; (liczba
półokręgów w zależności od potrzeby - minimum 2; długość prostokąta wg DIN może zależeć, np. od rodzaju uzwojenia
w maszynach elektrycznych prądu stałego); 17a - induktor (cewka; uzwojenie; dławik) z rdzeniem magnetycznym;

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17b - induktor (cewka; uzwojenie; dławik) z rdzeniem magnetycznym ze szczeliną; 17c - induktor (cewka; uzwojenie;
dławik) z odczepami (stałymi); 18a - induktor (cewka; uzwojenie; dławik) z rdzeniem magnetycznym o nastawności
ciągłej; 18b - induktor (cewka; uzwojenie; dławik) o zmienności skokowej; 19a - dławik współosiowy z rdzeniem
magnetycznym; 19b - wariometr; 19c - koralik ferrytowy na przewodzie; 20a - rdzeń ferrytowy (rdzeń pamięciowy);
20b - oznaczenie kierunku prądu i strumienia magnetycznego; wyjaśnienie patrz PN-92/E-01200/02 ; 20c - rdzeń
ferrytowy (rdzeń pamięciowy) z jednym uzwojeniem; 20d - rdzeń ferrytowy (rdzeń pamięciowy) z 4 uzwojeniami;
21a - matryca ferrytowa; 21b - układ matrycowy; 22a - element piezoelektryczny z 2 elektrodami; 22b - element
piezoelektryczny z 3 elektrodami; 23a - element piezoelektryczny z 2 parami elektrod; 23b - elektret z elektrodami i
połączeniami; element piezoelektryczny z elektrodami i połączeniami (linia dłuższa oznacza pole dodatnie); 24a - linia
opóźniająca magnetostrykcyjna z 2 uzwojeniami; 24b - linia opóźniająca typu współosiowego; 24c - linia opóźniająca z
ośrodkiem stalym z przetwornikami piezoelektrycznymi; 25a - linia opóźniająca; element opóźniający (symbol ogólny);
25b - linia opóźniająca o parametrach skupionych; 26a - rezystancja R; 26b - impedancja Z; 27a - reaktancja X;
27b - reaktancja indukcyjna X L; X

= (OL); 27c - reaktancja pojemnościowa X

;

=1/( ω C ).

Tabela 20. Symbole graficzne w schematach układów wytwarzania i przetwarzania energii
elektrycznej [1]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyjaśnienia do tabeli 20
Symbole do obowiązkowego stosowania
1a - uzwojenie niezależne; 1b - 3 uzwojenia niezależne; 1c - uzwojenie trójfazowe o pasmach fazowych nie
skojarzonych; 1d - uzwojenie m-fazowe o pasmach fazowych nie skojarzonych; le - uzwojenie dwufazowe z 4
wyprowadzeniami; 1a1...1e1 - uzwojenie(a) napięcia górnego (pierwotnego) (GN); 1a2...1e2 - uzwojenie(a) napięcia
dolnego (wtórnego) (DN); 2a - uzwojenie (połączone wewnętrznie) dwufazowe; 2b - uzwojenie trójfazowe - uklad V
(60°); 2c - uzwojenie czterofazowe z przewodem neutralnym; 2d - uzwojenie trójfazowe - układ T, uzwojenie
dwufazowo-trójfazowe; 2e - uzwojenie trójfazowe trójkątowe; uzwojenie trójfazowe połączone w trójkąt; uzwojenie
trójfazowe w układzie trójkąta; 2f - uzwojenie trójfazowe trójkątowe otwarte; 2g - uzwojenie trójfazowe gwiazdowe;
uzwojenie trójfazowe połączone w gwiazdę; uzwojenie trójfazowe w układzie gwiazdy; 2h - uzwojenie trójfazowe
gwiazdowe z przewodem neutralnym; 2i - uzwojenie trójfazowe zygzakowe; 2j - uzwojenie sześciofazowe - podwójny
trójkąt; 2k - uzwojenie sześciofazowe, sześciokątne; 21 - uzwojenie sześciofazowe gwiazdowe; 2m - uzwojenie
sześciofazowe zygzakowe z przewodem neutralnym; 3a - uzwojenie komutacyjne; uzwojenie kompensacyjne;
3b - uzwojenie wzbudzające szeregowe; 3c - uzwojenie wzbudzające bocznikowe; uzwojenie wzbudzające zasilane z
obcego źródła; liczba półokręgów określa funkcje spełnianą przez uzwojenie; 3d - uzwojenie, forma druga: długość
symbolu nie zależy od funkcji spełnianej przez uzwojenie; 3e - szczotka na komutatorze; symbol ten można pominąć;
4a - maszyna elektryczna (symbol ogólny); gwiazdkę zastępuje się oznaczeniem literowym maszyny; 4b - silnik liniowy;
4c - silnik skokowy; silnik krokowy; 4d - prądnica o napędzie ręcznym; generator o napędzie ręcznym; induktor;
5a - silnik prądu stałego szeregowy; 5b - silnik prądu stałego bocznikowy; 5c - prądnica prądu stałego szeregowo-
bocznikowa ze szczotkami; 5d - przetwornica wirująca prądu stałego jednotwornikowa o magnesach trwałych;
5e - przetwornica wirująca prądu stałego jednotwornikowa o wzbudzeniu elektromagnetycznym; 6a - silnik
komutatorowy prądu przemiennego jednofazowy szeregowy; 6b - silnik komutatorowy jednofazowy repulsyjny;
6c - silnik komutatorowy prądu przemiennego trójfazowy; 7a - prądnica synchroniczna trójfazowa o magnesach
trwałych; 7b - silnik synchroniczny jednofazowy; 7c - prądnica synchroniczna trójfazowa o uzwojeniach w układzie
gwiazdy z przewodem neutralnym; 7d - prądnica synchroniczna z wyprowadzonymi końcami pasma fazowego;
7e - przetwornica synchroniczna trójfazowa bocznikowa; 8a - silnik indukcyjny (asynchroniczny) trójfazowy klatkowy
(zwarty); 8b - silnik indukcyjny (asynchroniczny) jednofazowy klatkowy z fazą pomocniczą; 8c - silnik indukcyjny
(asynchroniczny) trójfazowy pierscieniowy; 8d - silnik indukcyjny o uzwojeniu stojana połączonym w gwiazdę,
trójfazowy, z rozrusznikiem samoczynnym w wirniku; 8e - silnik indukcyjny liniowy trójfazowy, z ograniczeniem ruchu
w jednym kierunku; 9a - transformator o dwóch uzwojeniach (forma pierwsza); przekładnik napięciowy;
9b - transformator o dwóch uzwojeniach (forma druga); 9c - transformator o dwóch uzwojeniach z zaznaczonym
początkiem uzwojeń (kropka, dawniej gwiazdka) (prądy chwilowe doprowadzone do początku uzwojeń wytwarzają
wspomagające się strumienie magnetyczne); 10 - transformator trójuzwojeniowy; 11 - autotransformator; 12 - dławik;
13 - przekładnik prądowy, transformator impulsowy; 14a- transformator jednofazowy z dwoma uzwojeniami i ekranem;
14b - transformator jednofazowy z przewodem środkowym wyprowadzonym z jednego uzwojenia; 14c - transformator
jednofazowy o nastawianym sprzężeniu; 14d - transformator trójfazowy o jednym uzwojeniu połączonym w gwiazdę
i drugim uzwojeniu połączonym w trojkąt; 14e - transformator trójfazowy z 4 zaczepami (bez uwzglqdnienia zaczepu
głównego), oba uzwojenia połączone w gwiazdę; 14f - zespół 3 transformatorów jednofazowych połączonych w trójkąt;
14g - transformator trójfazowy z przełącznikiem zaczepów pod obciążeniem o jednym uzwojeniu połączonym w
gwiazdę i drugim uzwojeniu połączonym w trójkąt; 14h - transformator trójfazowy o jednym uzwojeniu połączonym w
gwiazdę i drugim uzwojeniu połączonym w zygzak z przewodem neutralnym; 14i - transformator trójfazowy

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

trójuzwojeniowy o uzwojeniu pierwotnym połączonym w gwiazdę i o dwóch uzwojeniach wtórnych, jednym połączonym w
gwiazdę, drugim połączonym w trójkąt; 15a - autotransformator jednofazowy; 15b - autotransformator trójfazowy
o uzwojeniu połączonym w gwiazdę;15c - autotransformator jednofazowy nastawny; 16 - regulator indukcyjny trójfazowy;
17a - przekładnik prądowy dwurdzeniowy o dwóch uzwojeniach wtórnych; 17b - przekładnik prądowy o dwóch
uzwojeniach wtórnych; 17c - przekładnik prądowy o jednym uzwojeniu wtórnym z 3 wyprowadzeniami; 17d - przekładnik
prądowy zwojnicowy z 5 zwojami w uzwojeniu pierwotnym; N - oznaczenie literowe liczby zwojów; 17e - przekładnik
prądowy prętowy (lub transformator impulsowy) o jednym uzwojeniu wtórnym i uzwojeniu pierwotnym w formie 3 prętow;
17f - przekładnik prądowy prętowy (lub transformator impulsowy) o 2 uzwojeniach wtórnych na wspólnym rdzeniu
i uzwojeniu pierwotnym złożonym z 9 prętów; 18a - przekształtnik (symbol ogólny); 18b - przekształtnik prądu stałego;
18c - prostownik;18d - prostownik pełnookresowy (mostkowy) półprzewodnikowy; 18e - falownik; 18f - prostownik-
falownik; 19a - ogniwo galwaniczne (pierwotne); akumulator; kreska dłuższa oznacza biegun dodatni - plus (+); znak plus
(+) można pominąć; kreska krótsza oznacza biegun ujemny, kreskę krótszą można pogrubić; 19b - bateria ogniw
galwanicznych pierwotnych; bateria akumulatorów (symbol); 19c - forma druga 5-19a i 5-19b; 20 - generator niewirujący
(symbol ogólny); 21a - źródło energii cieplnej; źródło ciepła; 21b - źródło izotopowe energii cieplnej; 21c - źródło energii
cieplnej paliwowe; 22a - generator termoelektryczny z paliwowym źródłem ciepła; 22b - generator termoelektryczny
ze źródłem, w którym ciepło jest wytwarzane przez promieniowanie niejonizujące; 22c - generator termoelektryczny
z radioizotopowym źródłem ciepła; 22d - generator półprzewodnikowy ze źródłem, w którym ciepło jest wytwarzane przez
promieniowanie niejonizujące; 22e - generator półprzewodnikowy z radioizotopowym źródłem ciepła; 22f - generator
fotoelektryczny; 23a - rdzeń transduktora; element wskazujący, że uzwojenia sterownicze i mocowe transduktora
są sprzężone magnetycznie oraz zaznaczający istnienie nasycenia magnetycznego rdzenia; 23b - uzwojenie sterownicze
i mocowe transduktora z rdzeniem; liczba półokręgów w symbolu uzwojenia mocowego może być mniejsza niż liczba
półokręgów w symbolu uzwojenia sterowniczego; 23c - transduktor (symbol funkcjonalny); 23d - wzmacniacz
magnetyczny (symbol funkcjonalny); 23e - transduktor jednofazowy równoległy; kropka (dawniej gwiazdka) oznacza
początek uzwojenia; 23f - transduktor jednofazowy szeregowy; kropka (dawniej gwiazdka) oznacza początek uzwojenia;
23g - transduktor samowzbudny z 2 obwodami sterowniczymi; 23h - transduktor o wyjściu stałprądowym z dwoma
obwodami sterowniczymi; 24al - uzwojenie; zwojnica; cewka (symbol ogólny) w formie półokręgów; 24a2 - uzwojenie;
zwojnica; cewka (symbol ogólny) w formie okręgu; 24b - cewka idukcyjna; dławik; 24b1 - symbol ogólny, w formie
półokręgów; 24b2 - jak b1, forma jednoliniowa; 24b3 - symbol ogólny w formie okręgu; 24b4 - cewka z odczepami;
24b5 - cewka z odczepami przez styki ślizgowe;24b6 - cewka o magnetowodzie (rdzeniu) ferromagnetycznym;
24b7 - cewka o magnetowodzie ze szczeliną powietrzną; 24b8- cewka z rdzeniem miedzianym (Cu); 24b9 - cewka
podwójna współosiowa o rdzeniu ferrytowym; 24b10 - cewka o nastawności ciągłej; 24b11 - cewka o nastawności
skokowej; 24b12 - cewka dostrajana rdzeniem ferrytowym dostrojczym; 24c1 - wariometr; 24c2 - goniometr;
24d1 - dławik o rdzeniu ferromagnetycznym do kompensacji prądu ziemnozwarciowego przełączany n-stopniowo przy
U = 0; 24d2 - dławik zwarciowy trójfazowy w układzie gwiazdy; 24d3 - dławik zwarciowy trójfazowy o 3 uzwojeniach
nie skojarzonych; 24d4 - jak d3 nastawny n-skokowo;24e1 - uzwojenie trójfazowe gwiazdowe; 24e2 - uzwojenie
trójfazowe trójkątowe; 24e3 - uzwojenie trójfazowe gwiazdowe z przewodem neutralnym; 25a1 - transformator
jednofazowy (symbol ogólny) w formie półokręgów;25a2 - transformator jednofazowy (symbol ogólny) w formie
okręgu; 25b1 - transformator jednofazowy o magnetowodzie (rdzeniu) ferromagnetycznym; 25b2 - transformator
jednofazowy o rdzeniu ferrytowym lub proszkowym; 25c - transformator jednofazowy o wyprowadzonym środku
jednego uzwojenia; 25d1 - transformator jednofazowy o przekładni nastawnej w sposób ciagły; 25d2 - transformator
jednofazowy o uzwojeniach dostrajanych niezależnie rdzeniami dostrójczymi (np. ferrytowymi); 25d3 - transformator
jednofazowy z dzielonym uzwojeniem wtórnym; 26a - przesuwnik fazy indukcyjny trójfazowy; 26b1 - regulator napięcia
indukcyjny jednofazowy; 26b2 - regulator napięcia indukcyjny trójfazowy.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 21.Symbole graficzne aparatury łączeniowej, sterowniczej i zabezpieczającej [1]

Wyjaśnienia do tabeli 21
Symbole do obowiązkowego stosowania

1a - funkcja stycznika; 1b - funkcja wyłącznika; 1c - funkcja odłącznika; 1d - funkcja rozłącznika izolacyjnego;
1e - funkcja wyzwalania samoczynnego; 1f - funkcja licznika drogowego; funkcja łącznika końcowego; 1g - funkcja
licznika o sile zwrotnej; funkcja powrotu samoczynnego; 1h - funkcja łącznika bez siły zwrotnej; funkcja braku powrotu
samoczynnego; 1i - nagrzanie elementu powodującego ruch styku ruchomego łącznika; 1j - oddziaływanie
elektromagnetyczne; 2a - zestyk zwierny - symbol ogólny; 2b - zestyk zwierny - forma druga symbolu 2a; 3 - zestyk
rozwierny; 4a - zestyk przełączny przerwowy; 4b - zestyk przełączny wybiórczy (styk ruchomy w położeniu
neutralnym); 4c - zestyk przełączny bezprzerwowy; 4d - zestyk zwierny podwójny; 4e - zestyk rozwierny podwójny;
5a - zestyk zwierny (impulsowy) przelotowy działający bez zwłoki czasowej po wzbudzeniu napędu (przy zamykaniu
łacznika); 5b - zestyk zwierny (impulsowy) przelotowy działający bez zwłoki czasowej po odwzbudzeniu napędu (przy
otwieraniu łącznika); 5c - zestyk zwierny (impulsowy) przelotowy dzialający bez zwłoki czasowej po wzbudzeniu
lub odwzbudzeniu napędu (przy zamykaniu i otwieraniu łącznika); 5d - zestyk zwierny (zespołu wielozestykowego

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

o wspólnym napędzie) działający z wyprzedzeniem w stosunku do innych zestykow tego zespołu; 5e - zestyk zwierny
(zespołu wielozestykowego o wspólnym napędzie) działający z opóźnieniem (ze zwłoką czasową) w stosunku do innych
zestyów tego zespołu; 5f - zestyk rozwierny (zespołu wielozestykowego o wspólnym napędzie) działający z opóźnieniem
(ze zwłoką czasową) w stosunku do innych styków tego zespołu; 5g - zestyk rozwierny (zespołu wielozestykowego
o wspólnym napędzie) działający z wyprzedzeniem w stosunku do innych styków tego zespołu; 6a - zestyk zwierny
działający ze zwłoką czasową przy zamykaniu (po wzbudzeniu napędu); 6b - zestyk rozwierny działający ze zwłoką
czasową przy zamykaniu (po odwzbudzeniu napędu); 6c - zestyk zwierny działający ze zwłoką czasową przy zamykaniu
i otwieraniu; 6d - zespół wielozestykowy złożony z jednego zestyku zwiernego działającego bez zwłoki czasowej,
z jednego zestyku zwiernego działającego ze zwłoką czasową przy otwieraniu i jednego zestyku rozwiernego
działającego ze zwłoką czasowa przy otwieraniu; 7a - zestyk zwierny o sile zwrotnej; 7b - zestyk zwierny bez siły
zwrotnej; 7c - zestyk rozwierny o sile zwrotnej; 7d - zestyk przełączny wybiórczy o sile zwrotnej z położenia lewego
i bez siły zwrotnej z położenia prawego styku ruchomego; 8a - łącznik ręczny (symbol ogólny); 8b - łącznik ręczny
przyciskowy (o sile zwrotnej); 8c - łącznik ręczny wyciągany (o sile zwrotnej); 8d - łącznik ręczny pokrętny; 9a - łącznik
drogowy o zestyku zwiernym; łącznik krańcowy o zestyku zwiernym; 9b - łącznik drogowy o zestyku rozwiernym;
łącznik krańcowy o zestyku rozwiernym; 9c - łącznik drogowy o napędzie mechanicznym dwukierunkowym z dwoma
niezależnymi obwodami; 10a - łącznik o zestyku zwiernym działający pod wpływem temperatury (θ lub t°); można
podać wartość liczbową temperatury zadziałania; l0b jak 10a, lecz o zestyku rozwiernym; l0c - łącznik o zestyku
rozwiernym działający pod wpływem nagrzania elementu (np. paska bimetalu) powodującego wyłączenie; l0d - bańka
napełniona gazem, w której element nagrzewany (np. pasek bimetalu) powoduje wyłączenie; zapłonnik lampy
fluorescencyjnej;lla - łącznik bezwładnościowy odśrodkowy działający przy nagłym przyspieszeniu (ujemnym);
llb - łącznik rtęciowy z 3 wyprowadzeniami; łącznik rtęciowy przechylny z 3 wyprowadzeniami; llc - łącznik rtęciowy
z 4 wyprowadzeniami; łącznik rtęciowy przechylny z 4 wyprowadzeniami; 12a - przełącznik z zespołem zestyków
napędzanym przyciskiem o sile zwrotnej oraz zespołem zestyków o napędzie pokrętnym (bez siły zwrotnej);
12b - łącznik przyciskowo-pokrętny, w którym zespół zestykow może być napędzany przez obrót (bez siły zwrotnej)
lub przez przyciskanie (z siłą zwrotną); pokazany z zaciskami; 12c - przełącznik jednobiegunowy, np. 6-stanowy;
12d - łącznik jednobiegunowy, np. 4-stanowy; 12e - łącznik jednobiegunowy 4-stanowy z diagramem napędu za pomocą
manipulatora (np. pokrętła); 12f - manipulator może być obracany w dowolnym kierunku; 12g - manipulator może być
obracany tylko ruchem zegarowym; 12h - manipulator może być obracany tylko ruchem zegarowym; 12h - manipulator
może być obracany dowolnie, z tym, że z poz. 3 musi wrócić do poz. l; 12i - przełącznik 4-stanowy ręczny z 4
niezależnymi obwodami; 12j - przełącznik jednobiegunowy 4-stanowy, w którym nie zachodzi połączenie w stanie
drugim; 12k - przełącznik jednokierunkowy 6-stanowy z przełączaniem bezprzerwowym (przy przejściu z jednego
położenia styku ruchomego do następnego położenia styku ruchomego); 121 - przełącznik jednobiegunowy 8-stanowy,
w którym styk ruchomy w każdym stanie ustalonym łączy bezprzerwowo 3 obwody przyłączone do styków
nieruchomych; 12m - przełącznik jednobiegunowy 8-stanowy, w którym styk ruchomy w każdym stanie ustalonym łączy
po 3 obwody; pomijaj,lc obwód przyłączony do styku znajdującego się między stykami nieruchomymi zestykow
zamkniętych w tym stanie; 12n - przełącznik jednobiegunowy 6-stanowy, w ktorym styk ruchomy przy przełączaniu w
obu kierunkach w każdym położeniu ustalonym załącza lub wyłącza kolejny obwód bez wyłączenia obwodów
załączonych w położeniu poprzednim; 12o - jeden biegun przełącznika wielobiegunowego 6-stanowego; przy
przełączaniu styku ruchomego z położenia 2 w położenie 3 zestyk zamyka się z wyprzedzeniem w stosunku do innych
zestyków; przy przełączaniu zaś z położenia S w położenie 6 zestyk otwiera się z opóźnieniem w stosunku do innych
zestyków; przy przełączaniu w kierunku przeciwnym działanie zestyków jest odwrotne; 13a - przełącznik złożony
(symbol ogólny); 13b - przełącznik płaski 18 położeniowy z 6 doprowadzeniami oznaczonymi literami; 13c - nastawnik
walcowy 6-położeniowy z 5 doprowadzeniami oznaczonymi literami; 14a - stycznik (w stanie niewzbudzonym; zestyk
otwarty); 14b - stycznik o wyzwalaniu samoczynnym; 14c - stycznik rozwierny (w stanie niewzbudzonym zestyk
zamknięty); 14d - wyłącznik; typ wyłącznika reagującego na prąd przemienny oznacza się literami AC; - reagującego na
prąd przemienny i pulsujący stały literą A; wyłącznik rożnicowoprądowy selektywny ma znak graficzny: litera S w
kwadracie lub trójkącie; 14e - odłącznik; 14f - przełącznik odłącznikowy dwuobwodowy z położeniem neutralnym;
14g - rozłącznik izolacyjny; 14h - rozłącznik izolacyjny o wyzwalaniu samoczynnym; 14i - odłącznik ręczny z blokadą;
15a - rozrusznik silnikowy; łącznik zespołowy; zestaw łącznikowy; nastawnik łącznikowy (symbol ogólny);
15b - rozrusznik silnikowy stopniowy; 15c - rozrusznik - regulator; 15d - rozrusznik silnikowy o wyzwalaniu
samoczynnym; 15e - rozrusznik stycznikowy bezpośredni do silnika nawrotnego; 15f - rozrusznik silnikowy gwiazda-
trójkąt; 15g - rozrusznik silnikowy autotransformatorowy; 15h - rozrusznik - regulator tyrystorowy; 16a - człon
napędowy (np. cewka: łącznika, przekaźnika, elektromagnesu) (symbol ogólny); 16b - cewka dwuzwojnicowa
(przedstawienie skupione); 16c - cewka dwuzwojnicowa (przedstawienie rozwinięte); 16d - cewka przekaźnika
działająca ze zwłoką czasową przy odwzbudzeniu; 16e - cewka przekaźnika ze zwłoką czasową przy wzbudzeniu;
16f - cewka przekaźnika działającego ze zwłoką czasową przy wzbudzeniu i odwzbudzeniu; 16g - cewka przekaźnika
szybkiego (szybkie zadziałanie i szybkie zwalnianie);16h - cewka przekaźnika niewrażliwego (nie reagującego) na prąd
przemienny; 16i - cewka przekaźnika prądu przemiennego; 16j - cewka przekażnika o rezonansie mechanicznym;
16k - cewka przekaźnika z blokadą mechaniczną; 161 - cewka przekaźnika polaryzowanego (biegunowego);
16m - przekaźnik polaryzowany jednospoczynkowy, o sile zwrotnej, działający tylko przy określonym jednym kieruku
działania, 16n - przekaźnik polaryzowany dwuspoczynkowy, o sile zwrotnej, z położeniem neutralnym styku
ruchomego; 16o - przekaźnik polaryzowany środkowospoczynkowy bez sily zwrotnej, 16p - cewka przekaźnika
remanencyjnego; 16r - człon napędowy przekaźnika cieplnego; 17a - przekaźnik lub urządzenie podobnego działania
(gwiazdkę zastępuje się oznaczeniami alfanumerycznymi w kolejności: wielkość fizyczna i rodzaj jej zmian, kierunek
przepływu energii, zakres nastawczy, współczynnik powrotu, działanie ze zwłoką czasową lub bez); 17b - oznaczenie
napięcia (U lub V) wzgledem korpusu (obudowy) w przypadku uszkodzenia; 17c - napięcie resztkowe (Ur,d); 17d - prąd
zwrotny I; 17e - prąd różnicowy Vd); 17f - prąd różnicowy względny I

/1; 17g - prąd ziemnozwarciowy; 17h - prąd

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

w przewodzie neutralnym (I

); 17i - prąd między punktami neutralnymi (N) transformatorów dwóch układów

trójfazowych (wielofazowych); 17j - moc P

przy kącie fazowym a; 17k - zwłoka czasowa zależna od określonej

wartości wielkości fizycznej; 18a - przekaźnik pomiarowy napięciowy zanikowy (U = 0); 18b - przekaźnik pomiarowy
zwrotno-prądowy; 18c - przekaźnik pomiarowy mocy czynnej P (czynnomocowy) zanikowy; 18d - przekaźnik
pomiarowy nadprądowy zwłoczny (I)); 18e - przekaźnik pomiarowy nadprądowy (I)) o 2 ustrojach pomiarowych
i zakresie nastawczym 5÷10A; 18f - przekaźnik pomiarowy mocy biernej Q (biernomocowy) przy przepływie energii
do szyn zbiorczych o wartości nastawionej 1 Mvar i o zakresie nastawczym zwłoki czasowej 5÷10 s; 18g - przekaźnik
pomiarowy podnapięciowy (U<) o zakresie nastawczym 5÷80 V i procentowym współczynniku powrotu napięcia 130%;
18h - przekaźnik pomiarowy prądowy (I) działający przy prądzie większym niż 5A i mniejszym niż 3A; 18i - przekaźnik
pomiarowy podimpedancyjny (Z<); 18j - przekaźnik pomiarowy działający przy zwarciach międzyzwojowych
(N - liczba zwojów); 18k - przekaźnik pomiarowy działający przy powstaniu przerwy w uzwojeniu; 181 - przekaźnik
pomiarowy działający przy zaniku fazy w sieci trójfazowej (m - liczba faz); 18m - przekaźnik pomiarowy nadprądowy
działający przy unieruchomionym wirniku generatora (n - prędkość obrotowa); 18n - przekaźnik pomiarowy nadprądowy
z 2 wyjściami: jedno czynne przy prądzie przekraczającym S-krotnie nastawioną wartość prądu ( x 5), drugie zależne
od nastawionej zwłoki czasowej;18o - przekaźnik gazowo-przepływowy; 18p - urządzenie samoczynnego ponownego
załączania (SPZ) (od 0 do I); 19a - czujnik zbliżeniowy; 19b - czujnik dotykowy; 19c - urządzenie zbliżeniowe;
19d - urządzenie zbliżeniowe z detektorem pojemnościowym przy zbliżaniu się materiału stałego;
20a - łącznik zbliżeniowy o zestyku zwiernym;20b - łącznik dotykowy o zestyku zwiernym; 20c - łącznik zbliżeniowy
o zestyku zwiernym działający przy zbliżeniu magnesu trwałego; 20d - łącznik zbliżeniowy o zestyku rozwiernym
działający przy zbliżeniu materiału żelaznego (Fe - żelazo); 21a - bezpiecznik (symbol ogólny); 21b - bezpiecznik
z zaznaczeniem strony zasilania (linia gruba);21c - bezpiecznik wybijakowy; 21d - bezpiecznik z 3 wyprowadzeniami
z zestykiem sygnalizacyjnym; 2le - bezpiecznik wybijakowy z dodatkowym układem sygnalizacyjnym; 21f - łącznik
trjófazowy z samoczynnym wyzwalaniem spowodowanym zadziałaniem dowolnego bezpiecznika wybijakowego;
21g - łącznik bezpiecznikowy; 21h - odłącznik bezpiecznikowy; 21i - rozłącznik izolacyjny bezpiecznikowy;
22a - iskiernik; 22b- iskiernik symetryczny;22c - odgromnik; 22d - ochronnik jonowy; 22e - ochronnik jonowy
symetryczny; 23a - gasik jednogłowicowy ze złączem; 23b - gasik dwugłowicowy ze złączami; 24a - urządzenie
zapłonowe o dużej energii; 24b - zapalnik rezystancyjny (oporowy); 24c - świeca zapłonowa (typowa); 24d - wskaźnik
klapkowy uruchamiany cewką.

Tabela 22. Symbole graficzne przyrządów pomiarowych, lamp i sygnalizatorów [1]

Wyjaśnienia dotabeli 22
Symbole do obowiązkowego stosowania
1a - przyrząd pomiarowy wskazujacy; miernik; lb - przyrząd pomiarowy rejestrujący (rejestrator); 1c - przyrząd
całkujący; licznik (energii elektrycznej); 2a - woltomierz; 2b - amperomierz prądu biernego; 2c - wskaźnik (watomierz)
maksymalnego poboru mocy Pmax; 2d - waromierz; 2e - miernik cos φ; 2f - fazomierz; 2g - częstotliwościomierz;
2h - synchronoskop; 2i - falomierz; 2j - oscyloskop; 2k - woltomierz różnicowy; 21 - galwanometr; 2m - miernik
zasolenia (NaCl - chlorek sodu); 2n - termometr; pirometr; 2o - tachometr; 3a - watomierz rejestrujący; 3b - rejestrator;
watomierz z waromierzem; 3c - oscylograf; 4a - licznik godzin; 4b - licznik amperogodzin; 4c - licznik watogodzin
(energii czynnej); 4d - licznik watogodzin działający tylko przy przepływie energii czynnej w jednym kierunku; 4e - jak
7-4d, lecz działający przy przepływie energii czynnej od szyn zbiorczych; 4f - jak 7-4d, lecz działający przy przepływie
energii czynnej do szyn zbiorczych; 4g - jak 7-4d, lecz działajacy przy przepływie energii czynnej w obu kierunkach;
4h - licznik watogodzin dwutaryfowy; 4i - licznik watogodzin szczytowy; 4j - licznik watogodzin z nadajnikiem;
4k - licznik watogodzin do pomiaru zdalnego; 41 - licznik watogodzin do pomiaru zdalnego z urządzeniem drukującym;
4m - licznik watogodzin ze wskaźnikiem maksymalnego poboru mocy; 4n - licznik warogodzin; 4o - licznik watogodzin
z rejestratorem maksymalnego poboru mocy; 5a - licznik impulsów elektrycznych; 5b - licznik impulsów elektrycznych
z nastawieniem ręcznym na n impulsów (powrót do stanu wyjściowego, gdy liczba impulsów n = 0);5c - licznik
impulsów elektrycznych wracający do stanu 0; 5d - licznik impulsów elektrycznych wielozestykowy; kolejne zestyki

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zamykają się: przy każdym impulsie (10

= 1), co 10 impulsów (10' = 10), co 100 impulsów (10' = 100),

co 1000 impulsów (10' = 1000) zarejestrowanych przez licznik; 5e - urządzenie liczące z napędem krzywkowym
zamykające zestyki co n zalączeń zestyku;6a - termoelement z oznaczonymi biegunami; w formie drugiej linia gruba
oznacza biegun ujemny; 6b - przetwornik termoelektryczny o nagrzewaniu bezpośrednim; 6c - przetwornik
termoelektryczny o nagrzewaniu pośrednim; 7a - nadajnik telemetryczny; 7b - odbiornik telemetryczny; 8a - zegar
(symbol ogólny); zegar wtórny; 8b - zegar pierwotny (prowadzący); 8c - zegar z łącznikiem; 9a - detektor pożarowy
o pętli ciąglej; 9b - selsyn (symbol ogólny); zamiast gwiazdki oznaczenie funkcji dwuliterowe; litera pierwsza: C - selsyn
wskaźnikowy, T - selsyn momentowy lub R - transformator połoźenia kątowego; litera druga: D - selsyn różnicowy R -
selsyn, odbiorczy, T - selsyn transformatorowy, X - selsyn nadawczy lub B - selsyn z obracanym uzwojeniem stojana;
okrąg wewnętrzny oznacza wirnik; okrąg zewnętrzny - stojan (czasem obracane uzwojenie wewnętrzne); 9c - selsyn
nadawczy momentowy (przykład); 9d - żyroskop; giroskop; 9e - nadajnik położenia kątowego lub ciśnienia, prądu
stałego; 9f - wskaźnik położenia kątowego lub ciśnienia, prądu stałego; 9g - nadajnik położenia kątowego lub ciśnienia,
indukcyjny; 9h - wskaźnik położenia kątowego lub ciśnienia, indukcyjny; 10a - lampa (symbol ogólny); lampa
sygnalizacyjna (symbol ogólny); 10b - lampa sygnalizacyjna o świetle migowym; l0c - sygnalizator elektromechaniczny;
wskaźnik elektromechaniczny; klapka sygnalizacyjna; 10d - wskaźnik położenia elektromechaniczny z jednyrn
położeniem braku wzbudzenia i dwoma położeniami wzbudzenia; 10e - buczek; 10f - dzwonek; 10g - dzwonek
jednouderzeniowy; gong; 10h - syrena; 10i - brzęczyk; 10j - gwizdek elektryczny.

Tabela 23. Symbole graficzne stosowane na schematach i planach dotyczących wytwarzania energii
elektrycznej oraz schematach i planach budowlanych i topograficznych instalacji elektrycznych [1]

Wyjaśnienia do tabeli 23
Symbole do obowiązkowego stosowania
1a - elektrownia (symbol ogólny); (zamiast kwadratu można stosować prostokąt); lb - elektrociepłownia; lc - stacja
elektroenergetyczna; (symbol ogólny); 1d - elektrownia wodna; le - elektrownia cieplna; 1f - elektrownia jądrowa;
1g - elektrownia geotermiczna; 1h - elektrownia słoneczna; 1i - elektrownia wiatrowa; lj - elektrownia MHD
(magnetohydrodynamiczna); lk - stacja elektroenergetyczna przekształtnikowa, przetwarzająca, np. prąd stały na prąd
przemienny; 2a - linia (elektroenergetyczna, telekomunikacja itp.) podziemna; 2b - linia podwodna; 2c - linia
napowietrzna; 2d - linia w kanalizacji z bloków lub rur; 2e - linia sześciokanałowa; 2f - linia ze studnią (włazem)
umożliwiającym dostęp do komory łączeniowej; 2g - linia z podziemnym punktem połączenia; 2h - linia z przegrodą
przepływu gazu lub oleju; 2i - linia z zaworem odcinającym przepływ gazu lub oleju; 2j - linia z obejściem przegrody
przepływu gazu lub oleju; 2k - zasilanie zdalne torem telekomunikacyjnym prądem przemiennym; 21 - zasilanie zdalne
torem telekomunikacyjnym prądem stałym; 3a - kabina (szafa) odporna na wpływy atmosferyczne (symbol ogólny);
3b kabina odporna na wpływy atmosferyczne ze wzmacniaczem; 3c - punkt przełączania (wejść lub wyjść można nie

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

uwzględniać); 3d - koncentrator linii; 3e - koncentrator linii na słupie; 3f - oporka przeciwpełzna do kabla (symbol
powinien być umieszczony od strony ewentualnego „wypełzania kabla"); 3g - punkt dodatkowego zasilania; 3h - anoda
ochronna (materiał anody można określić wzorem chemicznym); 3i - anoda ochronna magnezowa (Mg); 4a - głowica
z doprowadzeniem lokalnej anteny, z jednym torem dystrybucyjnym; 4b - głowica bez doprowadzenia lokalnej anteny
z 1 wejsciem i 1 wyjściem toru dystrybucyjnego; 5a - wzmacniacz mostkujący z 3 wyjściami torów dystrybucyjnych
(kropka oznacza poziom stosunkowo wyższy); 5b - wzmacniacz mostkujący liniowy, np. z 3 wyjściami torów
dystrybucyjnych; 5c - wzmacniacz końcowy linii dystrybucyjnej, np. z 1 wyjściem linii odgałęźnej; 5d - wzmacniacz
z kanałem powrotnym; 6a - rozdzielacz dwudrogowy; 6b - rozdzielacz trzydrogowy z 1 wyjściem o poziomie
stosunkowo wyższym (kropka); 6c - sprzęgacz kierunkowy; 7a - przyłącze abonenckie z 1 wyprowadzeniem
(linią wewnątrz okręgu można pominąć); 7b - wypust abonencki koncowy; 7c - wypust abonencki w pętli;
8a - korektor; 8b - korektor nastawny; 8c1 - tłumik (symbol ogólny); 8c2 - tłumik (na mapach); 8d - zasilacz liniowy
prądu przemiennego; 8e - blokada zasilania, np. w linii dystrybucyjnej; 8f - wtrącenie zasilania; 9a - przewód neutralny
N; 9b - przewód ochronny PE; 9c - przewód ochronno-neutralny PEN; 9d - linia trójfazowa z przewodem neutralnym
N i ochronnym PE; 9e - linia odchodząca w górę; 9f - linia odchodząca w dół; 9g - linia przechodząca w górę i w dół;
9h - puszka (symbol ogólny); 9i- puszka przelotowa; puszka odgałęźna; 9j - skrzynka przyłączowa z przewodami;
przyłącze; 9k - rozdzielnica z 5 wyprowadzeniami; 10al - gniazdo wtykowe (wtyczkowe) instalacji
elektroenergetycznej (energoelektrycznej, elektrycznej) - symbol ogólny; 10a2 - gniazdo wtykowe (wtyczkowe)
potrójne; 10a3 - gniazdo wtykowe (wtyczkowe) potrójne (inna forma); l0b - gniazdo wtykowe (wtyczkowe) ze stykiem
ochronnym; 10c- gniazdo wtykowe (wtyczkowe) z pokrywą; 10d - gniazdo wtykowe (wtyczkowe) z łącznikiem
jednobiegunowym;10e - gniazdo wtykowe (wtyczkowe) z łącznikiem blokującym wysuwanie i wsuwanie wtyku
(wtyczki); 10f- gniazdo wtykowe (wtyczkowe) z transformatorem separacyjnym (np. do golarki); 10g - gniazdo
instalacji telekomunikacyjnej - symbol ogólny;11a - łącznik (symbol ogólny); łącznik jednobiegunowy; 11b - łącznik
podświetlany z wbudowaną lampką sygnalizacyjną; 11c - łącznik o ograniczonym czasie zamknięcia (t - oznaczenie
czasu) jednobiegunowy; 11d - łącznik dwubiegunowy; 11e - przełącznik świecznikowy jednobiegunowy; 11f - łącznik
schodowy jednobiegunowy; 11g1 przełącznik krzyżowy; 11g2 - schemat obwodu przełacznika krzyżowego;
11h - ściemniacz;11i - łącznik cięgnowy jednobiegunowy; 11j - przycisk; 11k - przycisk podświetlony lampką
sygnalizacyjną; przycisk podświetlony; 11l - przycisk z dostępem ograniczonym (np. pokrywa przezroczysta);
11m - dawkownik czasu (t - oznaczenie czasu); 11nl -łącznik zegarowy; 11o - łącznik sterowany kluczem; urządzenie
kontroli wartowników; 12a - wypust oświetleniowy; 12b - wypust ścienny; 12c - wypust dwuświatłowy; 12d - lampa
(symbol ogólny);12e1 - oprawa oświetleniowa z lampą fluorescencyjną; świetlówka (symbol ogólny); 12e2 - lampa
oświetleniowa z 3 lampami fluorescencyjnymi; 12f1 - projektor (symbol ogólny); 12f2 - projektor wąskostrumieniowy;
12f3 - projektor szerokostrumieniowy; 12g - sprzęt pomocniczy (zapłonnik, starter) lampy wyładowczej; starter;
12h - lampa zasilana z obwodu wydzielonego; 12i - lampa oświetlenia awaryjnego (ewakuacyjnego; bezpieczeństwa)
autonomiczna (z własnym źródłem zasilania); 13a - podgrzewacz elektryczny wody; 13b - wentylator elektryczny; 13c
- zegar kontrolny; 13d - zamek elektryczny; 13e - domofon.

4.10.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do zaplanowania przebiegu

ćwiczeń i ich wykonania.
1. Jaki znak nazywamy symbolem graficznym elektrycznym?
2. Jak dzielimy graficzne symbole elektryczne?
3. Jakich symboli graficznych używamy do oznaczania przewodów i sprzętu łączeniowego?
4. Jakich symboli graficznych używamy do układów wytwarzania i przetwarzania energii

elektrycznej?

5. Jakich symboli graficznych używamy do oznaczania podzespołów biernych?
6. Jakich symboli graficznych używamy do oznaczania aparatury łączeniowej, sterowniczej

i zabezpieczającej?

7. Jakich symboli graficznych używamy do oznaczania przyrządów pomiarowych, lamp

i sygnalizatorów?

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.10.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Do dyspozycji masz schemat elektryczny. Twoje zadanie polega na sklasyfikowaniu tego

schematu. Następnie posługując się tabelami zamieszczonymi w poradniku rozpoznaj
i zdefiniuj elementy schematu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z treścią zadania,
2) zapoznać się ze schematem elektrycznym,
3) dokonać klasyfikacji schematu,
4) na podstawie symboli graficznych rozpoznać elementy elektryczne,
5) zapisać wykaz elementów wraz z ich nazwą i symbolem w zeszycie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− schemat elektryczny,

− Poradnik dla ucznia lub PN z symbolami graficznymi elektrycznymi,

− zeszyt do ćwiczeń,
− przybory do pisania,

− przybory kreślarskie.

4.10.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) narysować i nazwać podstawowe symbole graficzne aparatury

łączeniowej, sterowniczej i zabezpieczającej?

2) narysować i nazwać podstawowe symbole graficzne przyrządów

pomiarowych, lamp i sygnalizatorów?

3) narysować i nazwać podstawowe symbole graficzne stosowane

w schematach układów wytwarzania i przetwarzania energii
elektrycznej?

4) narysować i nazwać podstawowe symbole graficzne podzespołów

biernych?

5) narysować i nazwać podstawowe symbole graficzne przewodów

i osprzętu łączeniowego?

6) narysować i nazwać podstawowe symbole graficzne instalacji

elektrycznej stosowane na planach budowlanych?

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.11. Rodzaje rysunku technicznego elektrycznego

4.11.1. Materiał nauczania

Na rys. 96 przedstawiono podział rysunku technicznego elektrycznego na jego rodzaje.

Rys. 96. Diagram klasyfikacyjny rysunku technicznego elektrycznego [1]

Diagramy – są to rysunki wyjaśniające współzależność między czynnościami i czasem,
czynnościami i wielkościami fizycznymi, stanem różnych elementów obiektu. Diagram może
być przedstawiony w różnej formie graficznej, np. tabelarycznej, blokowej (rys. 96),
słupkowej, kołowej itp. Wykres też jest formą diagramu.

Rys. 97. Przykład diagramu

Wykresy – są to rysunki przedstawiające zależności miedzy wielkościami, wykreślone
w formie, np. charakterystyki obrazującej przebieg tych zależności. Wykresy dzielimy na:

Rysunki techniczne elektryczne

Schematy

elektryczne

Diagramy

Tablice

Wykazy

Przyczynowe

Przyczynowo -
czasowe

Klasyfikacyjne

Wykresy

Grupy 1

(podstawowe)

Grupy 3

(wykonawcze)

Grupy 2

(wyjaśniające)

Grupy 4

(plany)

101

Schematy

strukturalne

201

Schematy

zasadnicze

301

Schematy

połączeń

wewnętrznych

401

Plan

rozmieszcze-

nia

102

Schematy

funkcjonalne

202

Schematy

zastępcze

302

Schematy

połączeń

wewnętrznych

402

Plan

instalacji

303

Schematy

przyłaczeń

403

Plan sieci

Plan linii

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

bezsiatkowe (poglądowe), przedstawiające jedynie charakter współzależności wielkości
zmiennych,

Rys. 98. Wykres bezsiatkowy zmiany impedancji z obwodu elektrycznego [2]

−

siatkowe (użytkowe), przedstawiające dokładnie współzależności między dowolnymi
wielkościami zmiennymi i przeznaczone do odczytywania ich wartości.

Rys. 99. Wykres siatkowy [2]

4.11.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jaki rysunek nazywamy diagramem?
2. Jakie rodzaje wykresów stosowane są w technice?
3. Na ile grup dzielimy schematy elektryczne?
4. W jaki sposób charakteryzujemy schematy grupy 1 i jakie schematy wchodzą w skład tej
grupy?
5. Jak nazywamay schematy grupy 2 i jakie schematy wchodzą w skład tej grupy?
6. Jak nazywamy schematy grupy 3 i jakie schematy wchodzą w skład tej grupy?
7. Jak nazywamy schematy grupy 4 i jakie schematy wchodzą w skład tej grupy?

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.11.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Do dyspozycji masz różne rodzaje rysunku elektrycznego. Na podstawie załączonego

schematu blokowego rozpoznaj je i sklasyfikuj.

Sposób wykonania ćwiczenia.

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z rysunkami elektrycznymi oraz przeanalizować ich zawartość,
2) dokonać klasyfikacji rysunków elektrycznych,
3) zapisać wyniki w zeszycie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− rysunki elektryczne,

− zeszyt,

− przybory do pisania.

4.11.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zdefiniować pojęcie diagram?

2) zdefiniować pojęcie wykres i wymienić rodzaje wykresów?

3) dokonać klasyfikacji schematów elektrycznych?

4.12. Schematy elektryczne

4.12.1. Materiał nauczania

W poprzednim rozdziale przedstawiony został podział rysunków technicznych

elektrycznych. Obecnie zajmiemy się omówieniem rodzajów schematów, których podział
określa PN-79/E-011244.

Schematy grupy 1 (podstawowe) – wykonywane są podczas projektowania obiektów

i służą przede wszystkim do zaznajomienia się ogólnego ze strukturą układu. Rozróżnia się
schematy strukturalne oraz schematy funkcjonalne.

Rys. 100. Schemat strukturalny jednotorowego wzamacnicza telefonicznego [1]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 101. Schemat strukturalno-funkcjonalny telefonicznego systemu nośnego [1]

Schematy grupy 2 (wyjaśniające) – zadaniem tych schematów jest pokazanie elementów

funkcjonalnych obiektu elektrycznego bez uwzględnienia ich rzeczywistego rozmieszczenia,
lecz ze wszystkimi połączeniami między nimi oraz podaniem punktów połączeń, w celu
dokładnego wyjaśnienia działania i przebiegu procesów elektrycznych. Do schematów tych
zalicza się schematy zasadnicze oraz schematy zastępcze (równoważne).

Rys. 102. Schemat zasadniczy w postaci: a) skupionej, b) półskupionej, c) rozwiniętej [1]

Schematy grupy 3 (wykonawcze) – zadaniem tych schematów jest pokazanie połączeń

elektrycznych wszystkich elementów obiektów przez przedstawienie i opisanie: przewodów,
wiązek, kabli, wyprowadzeń, doprowadzeń, końcówek (zacisków), złączy, przepustów itp.
Schematy te są podstawą do wykonywania innych dokumentów konstrukcyjnych. Rozróżnia
się schematy połączeń wewnętrznych, schematy połączeń zewnętrznych i schematy połączeń.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 103. Schemat wykonawczy połączeń wewnętrznych [1]

Schematy grupy 4 (plany) – zadaniem tych schematów jest określenie położenia

(lokalizowanie) obiektów lub ich części składowych lub przedstawienie usytuowania sieci
instalacji elektrycznych, a w razie potrzeby także trasy połączeń elektrycznych.

Rys. 104. Plan instalacji wewnętrznej

4.12.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do zaplanowania przebiegu

ćwiczeń i ich wykonania.
1. Jakie są charakterystyczne cechy schematów grupy 1?
2. Jakie są charakterystyczne cechy schematów grupy 2?
3. Jakie są charakterystyczne cechy schematów grupy 3?
4. Jakie są charakterystyczne cechy schematów grupy 4?

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.12.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Do dyspozycji masz proste urządzenie elektryczne. Twoje zadanie polega na

narysowaniu schematu strukturalnego, a następnie schematu połączeń wewnętrznych.
Wykorzystaj do wykonania ćwiczenia tabele zmieszczone w poradniku.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z treścią zadania,
2) zapoznać się urządzeniem elektrycznym,
3) naszkicować schemat strukturalny urządzenia,
4) na podstawie zastosowanych symboli graficznych naszkicować schemat połączeń

wewnętrznych,

5) przerysować narysowane szkice na formatkę rysunkową.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− urządzenie elektryczne,

− Poradnik dla ucznia lub PN z symbolami graficznymi elektrycznymi,

− papier rysunkowy,
− przybory kreślarskie,

− ołówki, gumka.

Ćwiczenie 2

Twoje zadanie polega na narysowaniu planu instalacji elektrycznej pracowni

przedmiotowej, w której się znajdujesz. Do wykonania planu wykorzystaj tabele symboli
graficznych załączonych.

Sposób wykonania ćwiczenia.

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z treścią zadania,
2) zapoznać się z wyglądem pracowni przedmiotowej,
3) naszkicować plan instalacji elektrycznej,
4) przerysować narysowane szkice na formatkę rysunkową.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− Poradnik dla ucznia lub PN z symbolami graficznymi elektrycznymi,

− papier rysunkowy,
− przybory kreślarskie,

− ołówki, gumka.

4.12.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) narysować schemat elektryczny posługując się tabelami symboli

elektrycznych?

2) narysować plan elektryczny instalacji elektrycznej posługując się

tabelami symboli elektrycznych?

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.13. Elementy rysunku technicznego budowlanego i geodezyjnego.

4.13.1. Materiał nauczania

Każdy technik elektryk spotyka się w swej pracy zawodowej z koniecznością

odczytywania rysunków technicznych z innych dziedzin. Związane to jest z tym, że instalacje
elektryczne przebiegają w budynkach, a także w terenie jako sieci elektroenergetyczne
napowietrzne i kablowe (podziemne).

Z tego też względu w tym miejscu zostaną omówione ogólne podstawy rysunku

budowlanego i geodezyjnego.

Rys. 105. Przykład rysunku budowlanego przekroju poziomego budynku [6]

Podobnie jak w rysunku technicznym maszynowym stosujemy znormalizowane

oznaczenia elementów budowlanych.

Rys. 106. Oznaczenia elementów budowlanych: a), b), c) przekroje poziome ścian, d) i e) fundamenty
w przekroju poziomym, f) szczeliny dylatacyjne [6]

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 107. Oznaczenia okien i drzwi na planach w podziałce 1 : 50 lub 1: 100: a) otwór siegający podłogi,
b) otwór nie siegający podłogi, c) otór zabudowany (ze stolarką), d) drzwi jednoskrzydłowe, e) drzwi
dwuskrzydłowe, f) drzwi składane, g) drzwi balkonowe jednoskrzydłowe, h) drzwi balkonowe dwuskrzydłowe,
j) drzwi wahadłowe jednoskrzydłowe, k) drzwi przesuwne jednoskrzydłowe, l) drzwi obrotowe, ł) okno
jednoskrzydłowe rozwierane, m) okono dwuskrzydłowe rozwierane, n) okno jednoskrzydłowe
obracane, p) okno jednoskrzydłowe podwójne rozwierane, r) szafa dwudrzwiowa w ścianie, s) pawlacz [6]

Rys. 108. Oznaczenia: a) pochylni, b) schodów, c) dźwigu [6]

Rys. 109. Zastosowanie rysunku budowlanego do narysowania planu instalacji elektrycznej [6]

Mapy geodezyjne są w swojej stukturze podobne do map topograficznych. Stosuje się

te same ogólne oznaczenia dotyczące ukształtowania terenu jak i zabudowy co na mapach
topograficznych, np. budynków, drzew, zarośli, traw, warstwic. Jednak map geodezyjnych
nie koloruje się. Dodatkową informacją na mapach geodezyjnych są granice działek wraz
z podaniem numeru działki i jej powierzchnią. Mapy geodezyjne wykonywane są w podziałce
1:500 i 1:1000, używane są dla celów projektowych, np. przyłączy elektrycznych. Z tego też
względu znajdują się na nich symbole graficzne oznaczające zarówno naziemne jak

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

i podziemne linie energetyczne, wodne i kanalizacyjne. Poniżej zaprezentowano przykład
mapy geodezyjnej.

Rys. 110. Mapa geodezyjna wykonana w podziałce 1:500

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.13.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do zaplanowania przebiegu

ćwiczeń i ich wykonania.
1. Jakie podstawowe informacje zawiera rysunek budowlany?
2. Jak oznaczona jest instalacja elektryczna na rysunku budowlanym?
3. Co to jest mapa geodezyjna i do czego wykorzystywana jest w elektrotechnice?

4.13.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Do dyspozycji masz schemat elektryczny. Twoje zadanie polega na sklasyfikowaniu tego

schematu. Następnie posługując się tabelami zamieszczonymi w poradniku rozpoznaj
i zdefiniuj symbole graficzne elementów elektrycznych znajdujących się na schemacie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z treścią zadania,

2) zapoznać się ze schematem elektrycznym,

3) dokonać klasyfikacji schematu,

4) na podstawie zastosowanych symboli graficznych rozpoznać elementy elektryczne,

5) zapisać wykaz elementów wraz z ich nazwą i symbolem w zeszycie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− schemat elektryczny,

− Poradnik dla ucznia lub PN z symbolami graficznymi elektrycznymi,

− zeszyt do ćwiczeń,

− przybory do pisania,

− przybory kreślarskie.

Ćwiczenie 2

Twoje zadanie polega na narysowaniu przy pomocy elektrycznych symboli graficznych

instalacji elektrycznej pracowni przedmiotowej, w której się znajdujesz. Plan pracowni

zgodnie z zasadami rysowania planów budowlanych narysuj w podziałce 1:500.

Do wykonania planu instalacji elektrycznej wykorzystaj tabele zmieszczone w

poradniku.

Sposób wykonania ćwiczenia.

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z treścią zadania,
2) zapoznać się z wyglądem pracowni przedmiotowej,
3) naszkicować plan budowlany pracowni,
4) naszkicować schemat instalacji elektrycznej,
5) przerysować narysowane szkice na formatkę rysunkową.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− Poradnik dla ucznia lub PN z symbolami graficznymi elektrycznymi,

− papier rysunkowy,

− przybory kreślarskie,
− ołówki, gumka.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.13.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) odczytać informacje zawarte na schemacie budowlanym dotyczące

instalacji elektrycznej?

2) odczytać informacje zawarte na mapie geodezyjnej dotyczące

instalacji elektrycznej?

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie każde polecenie, starając się dobrze zrozumieć jego treść – masz na tę

czynność 5 minut. Jeżeli są wątpliwości, zapytaj nauczyciela.

2. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
3. Zadanie Twoje polega na udzieleniu odpowiedzi na 18 zadań o różnym poziomie

złożoności.

4. Na rozwiązanie zadań masz 30 minut.
5. Za udzielenie poprawnej odpowiedzi na pytanie uzyskujesz 1 pkt., za błędną 0 pkt.
6. Rozwiązania zadań wykonuj na karcie odpowiedzi w miejscu do tego celu przeznaczonym.
7. Zaznacz poprawną odpowiedź, zaczerniając właściwe pole w karcie odpowiedzi.
8. W przypadku zmiany decyzji dotyczącej wyboru odpowiedzi, poprzednio zaznaczoną

odpowiedź zakreśl kółkiem i zaznacz ponownie właściwą odpowiedź.

9. Jeżeli czas pozwoli, przed oddaniem swej pracy sprawdź odpowiedzi, jakich udzieliłeś

w teście.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

100

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Obcięty rysunek formatu A4 ma stępujące wymiary:

a) 420 x 330,
b) 210 x 297,
c) 180 x 277,
d) 330 x 450.

2. Do kreskowania przekrojów na rysunku technicznym stosuje się linię:

a) ciągłą cienką zygzakowatą,
b) cienką kreskową,
c) grubą ciągłą,
d) cienką ciągłą.

3. Ołówki miękkie do rysowania oznaczone są literą:

a) H,
b) HB,
c) B,
d) F.

4. Komplet trójkątów składa się z trójkątów o następujących kątach:

a) 75

, 25

, 90

oraz 45

, 45

, 90

b) 30

, 60

, 90

oraz 45

, 45

, 90

c) 60

, 60

oraz 45

, 45

, 90

d) 30

, 60

, 90

oraz 75

, 25

, 90

5. Pismo rysunkowe może być proste i pochyłe. Pismo pochyłe jest nachylone do podstawy

rysunku pod kątem α równym:

a) 80

b) 70

c) 75

d) 85

6. Istotą rzutowania prostokątnego jest:

a) prostopadłość wszystkich krawędzi obiektu względem siebie,
b) prostopadłość prostych rzutujących do płaszczyzn rzutu,
c) prostopadłość płaszczyzn rzutu do płaszczyzn obiektu,
d) prostopadłość wszystkich krawędzi obiektu do płaszczyzn rzutu.

7. W rzutowaniu prostokątnym na płaszczyźnie rzutu rysujemy widok przedmiotu widziany

od strony:

a) płaszczyzny rzutu,
b) obserwującego.

8. Widok jest to rzut odzwierciedlający:

a) zewnętrzny zarys przedmiotu,
b) wewnętrzny zarys przedmiotu.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

101

9. Na rysunku przedstawiono przekrój:

a) prosty,
b) łukowy,
c) rozwinięty,
d) obrócony.

10. Na rysunku przedstawiono przekrój:

a) łamany,
b) stopniowy,
c) zygzakowy,
d) zmienny.

11. Linie wymiarowe pomocnicze i główne rysujemy linią:

a) ciagłą grubą,
b) ciągłą cienką,
c) kreskową,
d) kropkową.

12. Który sposób wymiarowania jest prawidłowy?

a) a),
b) b).

13. Na podstawie oznaczenia wymiaru tolerowanego w postaci Ø 70 p6 możemy powiedzieć,

że wymiar dotyczy średnicy:

a) wewnętrznej,
b) zewnętrznej.

14. Pasowaniem nazywamy skojarzenie wałka i otworu:

a) o tych samych wymiarach nominalnych,
b) o tych samych klasach dokładności wykonania,
c) o tych samych tolerancjach.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

102

15. Na rysunku przedstawiono symbol błędu:

a) walcowości,
b) kołowości,
c) bicia,
d) położenia.

16. Który z symboli oznacza generator prądu stałego?

a) a),
b) b),
c) c),
d) d).

17. Który z symboli oznacza linię ze wspólnym przewodem ochronnym i neutralnym?

a) a),
b) b),
c) c),
d) d).

18. Który z symboli oznacza łącznik jednobiegunowy?

a) a),
b) b),
c) e),
d) j).

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

103

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ……………………………………………………………………………

Posługiwanie się dokumentacją techniczną

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr zadania

Odpowiedź

Punkty

a b c d

Razem:

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

104

INSTRUKCJA DO ZADANIA PRAKTYCZNEGO

− Przed wykonaniem zadania:

▪ przeczytaj uważnie polecenie zadania,
▪ zapoznaj się z rysunkiem tulei,
▪ sprawdź stan przyrządów kreślarskich,

Na powyższe czynności masz 15 minut.

− Przystąp do wykonywania zadania:

▪ narysuj formatkę rysunkową A4 rysując ramkę oraz tabliczkę rysunkową,
▪ przerysuj na formatkę rysunkową rysunek tulei w podziałce 1:1,
▪ zwymiaruj powierzchnie zewnętrzne i wewnętrzne tulei,
▪ wprowadź oznaczenia chropowatości powierzchni,
▪ wprowadź oznaczenia dotyczące dokładności wymiarowej,
▪ wprowadź oznaczenia odchyłek kształtu i położenia.

Na powyższe czynności masz 45 min.

ZADANIE DO WYKONANIA

Rysunek przedstawia tuleję z kołnierzem. Twoje zadanie polega na wykonaniu rysunku
wykonawczego tulei na formatce rysunkowej A4.W tym celu należy podać wszystkie
wymiary zewnętrzne i wewnętrzne niezbędne do wykonania tulei. Dodatkowo należy
uwzględnić następujące informacje:

– Na powierzchni czołowej tulei wykonano 6 otworów przelotowych . Otwory te

zostały
wykonane w 7 klasie dokładności . Elementy w otworach będą pasowane według
zasady stałego otworu.

– Otwór wewnętrzny wykonany jest w 7 klasie dokładności. Pasowanie elementów w

otworze wykonane będzie według zasady stałego otworu.

– Powierzchnie: czołowe tulei, otworów na powierzchni czołowej kołnierza tulei,

wykonane zostały w 5 klasie chropowatości.

– Powierzchnie: otworu wewnętrznego, podcięcia na zewnętrznej powierzchni

walcowej wykonane zostały w 6 klasie chropowatości powierzchni.

– Pozostałe powierzchnie wykonane zostały w 4 klasie chropowatości powierzchni.
– W celu zapewnienia poprawnej współpracy tulei w urządzaniu musi być zachowany

warunek prostopadłości powierzchni czołowej kołnierza tulei względem jej osi
symetrii. Odchyłka prostopadłości nie może być większa jak 0,01 mm.

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

105

„

Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

106

6. LITERATURA

1. Michel K. Sapiński T.: Czytam rysunek elektryczny. WSiP, Warszawa 1998
2. Lewandowski T.: Rysunek techniczny dla mechaników. WSiP Warszawa 2003
3. Grudziński L.: Naucz się z nami projektowania w AutoCadzie. Wydawnictwo Help 2002
4. Praca zbiorowa: Poradnik elektryka. WSiP Warszawa 1995
5. Praca zbiorowa: Mały poradnik mechanika. WNT, Warszawa 1994
6. Dobrzański T.: Rysunek techniczny maszynowy. WNT, Warszawa 1998