Wojna Krymska 1853-1856 Przyczyny wojny:
- Rosja zażądała od Turcji prawa do opieki nad chrześcijańską ludnością w Turcji będąc pewnym pomocy ze
strony Austrii po interwencji w czasie Wiosny Ludów - Wielka Brytania podżegała do wojny Rosyjsko
– Tureckiej aby osłabić Rosyjskie wpływy w rejonie Morza Czarnego Strony konfliktu: Rosja
– Turcja, Wielka Brytania, Francja, Sardynia Przebieg:
- 1853 r. car wydał rozkaz zajęcia przez wojska rosyjskie Księstw Naddunajskich: Mołdawii i Wołoszczyzny -
1854 r. po wpłynięciu floty brytyjskiej i francuskiej na Morze Czarne Rosja została zepchnięta do defensywy
oraz zmuszona do wycofania się z księstw Naddunajskich
- 1855 roku wojska Francuskie zdobyły Sewastopol - Aleksander II podpisuje pokój zrzekając się Besarabii,
Rosja traci wpływy w okolicach Morza Czarnego Skutki:
- Utrata Besarabii, Rosja traci wpływy w okolicach Morza Czarnego
- Słaba kondycja Rosji w wojnie krymskiej wymusiła na Aleksandrze II przeprowadzenie reform społecznych : *
19 lutego 1861 roku zniesiono poddaństwo osobiste chłopów i nadano im ziemie na własność
- zlikwidowano dawne sądownictwo stanowe, wprowadzono niezawisłych, nieusuwalnych sądów
-reformy wojskowe : *skrócenie służby wojskowej z 25 lat do 15,a później do 7 lat
-ustawa o szkolnictwie wyższym przywróciła autonomie uniwersytetom
- Rosja weszła w epokę kapitalizmu, w miejsce przywilejów szlacheckich zaczęły liczyć się kwalifikacje i
kapitał
Zjednoczenie Włoch. Inicjatorem zjednoczenia Włoch było Królestwo Sardynii. Piemont doprowadził do
zawarcia porozumienia z cesarzem Francji. Nastąpiło to w Plombieres w 1858 roku. Za wystąpienie przeciwko
Austrii Francja miała otrzymać Sabaudię oraz Niceę. 1859r. rozpoczęcie wojny z Austrią przy przewadze sił
sojuszniczych W tym samym roku Austria podpisuje pokój zrzekając się Mediolanu na rzecz Sardynii 1860 r. w
plebiscytach Toskania, Parma, Modena i Bolonia oraz Królestwo Obojga Sycylii (ogarnięte przez powstanie
antydynastyczne) uznały zwierzchnictwo króla Sardynii 1866 roku Włochy odzyskały z rąk Austrii Wenecję, a
w 1870 roku Rzym który w 1871 roku został stolicą Włoch
Nowy układ sił w Europie prowadził do powstania międzynarodowych sojuszy związanych wspólnotą
interesów. Wobec zaistniałej sytuacji politycznej i gospodarczej nie zdał egzaminu istniejący do tej pory
tradycyjny porządek, oparty na porozumieniu trzech cesarzy (Austro-Węgier, Niemiec, Rosji).
- Po wydarzeniach na Bałkanach i wojnie rosyjsko-tureckiej (pokój berliński 1878 r.) coraz wyraźniej
zarysowały się sprzeczności między Austro-Węgrami i Rosją, a także Rosją i Niemcami (głównie w stosunkach
gospodarczych).
- Konsekwencją tego stało się zbliżenie austro-węgiersko-niemieckie ugruntowane zawartym w Wiedniu w
październiku 1879 r. traktatem dwustronnym. Zawierał on m.in. postanowienie, że w wypadku zaatakowania
jednego z państw przez Rosję, drugie pospieszy mu z pomocą. W razie ataku innego państwa - druga ze stron
zachowa „życzliwą neutralność”.
- Traktat polityczny wzmocniło ścisłe partnerstwo gospodarcze obu krajów. (Z czasem Austro-Węgry stały się
drogą ekspansji Niemiec na Bałkany i Bliski Wschód.) Wydawało się, że dojdzie do nowej wojny francusko-
niemieckiej - po interwencji dyplomacji angielskiej i rosyjskiej Bismarck wycofał się z ataków na Francję, a
wydarzenie to wprowadziło w stosunkach rosyjsko-niemieckich pierwsze konflikty.
- Wpływy rosyjskie na Bałkanach były nie do przyjęcia zarówno dla Austro-Węgier pragnących rozszerzenia
swoich wpływów na tym terenie, jak i dla Wielkiej Brytanii. Rosja, mając podpisaną konwencję wojskową z
Austrią i sojusz z Rumunią, w 1877 r. podjęła kroki wojenne przeciwko Turcji.
-Wobec błyskawicznego marszu Rosji na południe i odniesienia kilku ważnych zwycięstw został podpisany w
marcu 1878 r. pokój rosyjsko-turecki w San Stefano.
a) Jego postanowienia - duże nabytki rosyjskie na Bałkanach i Kaukazie - wywołały kontrakcję Austrii i Anglii.
b)Na skutek nacisków dyplomatycznych doszło do wycofania się Rosji z części zdobytych terenów. Z biegiem
czasu doszło do napięcia w stosunkach między Rosją a Niemcami, co wyraziło się m.in. w ograniczeniu
współpracy gospodarczej.
c)W Rosji po raz pierwszy pojawiły się propozycje ewentualnego układu z Francją. Niemcy tymczasem z całą
świadomością skierowały swoją uwagę na Austro-Węgry. W konsekwencji w październiku 1879r. w Wiedniu
został podpisany traktat niemiecko-austriacki wymierzony w Rosję.
Kolonizacja w XIX i na początku XX wieku
Przyczyny ekspansji kolonialnej
Państwa Europy zachodniej w drugiej połowie XIX wieku, skupiły swą politykę na ekspansji kolonialnej. Działo
się tak dlatego, że obszar Europy był już w tym czasie podzielony między kilka głównych mocarstw. Żadne z
nich nie dążyło do konfrontacji, gdyż skupiano swą ekspansję na terenach pozaeuropejskich.
Kolejną przyczyną ekspansji kolonialnej państw europejskich była konieczność zdobycia surowców naturalnych
oraz rynków zbytu dla swych towarów. Ważną rolę odgrywała także idea posłannictwa białego człowieka,
zgodnie z którą uważano, że Europejczycy powinni skolonizować cały świat i wprowadzić na nim europejski
model kultury. Niekiedy kolonizacja odbywała się na drodze militarnego podboju, a czasami poprzez zdobycie
gospodarczej dominacji na danym terytorium. Duże znaczenie miał tu kolonizowany region świata, gdyż inne
metody stosowano wobec prymitywnej Afryki a inne wobec lepiej rozwiniętej Azji.. Poza mocarstwami
europejskimi także Stany Zjednoczone i Japonia rozpoczęły w tym czasie ekspansję kolonialną.
Jednak z drugiej strony patrząc, wiek XIX był też początkiem procesu dekolonizacji. W pierwszej połowie tego
wieku Hiszpania i Portugalia utraciły większość ziem ze swych potężnych imperiów kolonialnych. Stało się tak
z powodu niepodległościowych rewolucji w Ameryce Południowej.
Kolonizacja brytyjska
W XIX wieku ekspansja brytyjska była skupiona na terenach Azji i Afryki. Jednym z najważniejszych celów
polityki Wielkiej Brytanii stało się zdobycie kontroli nad bardzo bogatymi terenami Chin. Było to co prawda
niezależne państwo, z tradycją państwową sięgającą kilku tysięcy lat, jednak w XIX wieku Chiny były
państwem zdecydowanie zacofanym w stosunku do Europy. Wydarzeniem decydującym o losach XIX-
wiecznego „Państwa Środka” była tzw. wojna opiumowa. Wybuchła ona po tym jak cesarz Tag-Kuang zakazał
importu tego narkotyku. Sprowokowało to Brytyjczyków, którzy na handlu opium zarabiali bardzo duże
pieniądze. Rząd brytyjski postanowił więc zainterweniować. Wojna trwała od 1839 do 1842 roku. Zakończył ją
układ w Nankinie, zgodnie z którym Wielka Brytania otrzymała Hong-Kong oraz duże udogodnienia w handlu z
Chinami.
W latach pięćdziesiątych w Chinach z powodu niezadowolenia z decyzji nankińskich wybuchło powstanie
tajpingów, które jeszcze bardziej osłabiło państwo. Pod koniec XIX wieku doprowadziło to do podziału
formalnie suwerennych Chin na strefy wpływów kontrolowane przez mocarstwa europejskie i Japonię.
Kolejnym terenem azjatyckim pod kontrolą brytyjską były Indie. W 1851 roku wybuchło powstanie Sipajów
(żołnierzy hinduskich w służbie brytyjskiej). Zostało ono stłumione przez wojska Wielkiej Brytanii w 1858 roku.
W wyniku tego odebrano Kompanii Wschodnioindyjskiej władzę nad Indiami. Powołano tam wicekróla, który
rządził większością Indii. Na pozostałych terenach panowali zależni od Brytyjczyków radżowie.
Wielka Brytania kontynuowała także swoje podboje kolonialne na kontynencie afrykańskim. Po tym jak w 1869
roku uruchomiono kanał sueski, Brytyjczycy przejęli kontrolę nad Egiptem. W latach 1881-1885 wybuchło z
tego powodu w Sudanie antybrytyjskie muzułmańskie powstanie Mahdiego. Z kolei na południu Afryki Wielka
Brytania postanowiła przejąć kontrolę nad Oranią i Transwalem, czyli afrykanerskimi państwami stworzonymi
przez holenderskich osadników (osadnicy zwani byli Burami). Konflikt nazywany został wojną burską i trwał w
latach 1899-1902. Zakończył się zwycięstwem Brytyjczyków i utworzeniem Unii Południowej Afryki (dzisiaj
RPA), która została brytyjskim dominium.
Poza podbojami w Afryce Północnej, Brytyjscy podróżnicy spenetrowali prawie całą Afrykę środkową.
Kontrolowali w wyniku tego rozległe terytoria łącznie z dzisiejszą Nigerią.
Kolonizacja francuska
Francja podobnie jak Wielka Brytania, próbowała zdobyć jak największe wpływy w Chinach, co udało im się w
roku 1860. Francji w tym czasie udało się także przejąć kontrolę nad Indochinami, czyli terenem dzisiejszego
Wietnamu, Laosu i Kambodży. Poza tym Francuzi skolonizowali lub podporządkowali sobie całą północno-
zachodnią Afrykę. Zresztą pod koniec XIX wieku ekspansja w Afryce północnej prawie doprowadziła Francję
do wojny z Wielką Brytanią, gdyż ich interesy starły się na ziemiach dzisiejszego Sudanu. Jednak konfliktowi
udało się zapobiec.
Kolonizacja niemieckia
Niemcy rozpoczęły proces kolonizacji na wielką skalę dopiero po zjednoczeniu w roku 1871. Były już w dużym
stopniu opóźnione w stosunku do innych mocarstw europejskich, więc wiele terytoriów było już w tym czasie
kontrolowane przez europejskich rywali Niemiec. Podobnie jak inne mocarstwa, pod koniec XIX wieku
Niemcom udało się zdobyć swoją strefę wpływów w Chinach. Głównie dzięki militarnej pomocy Niemiec udało
się stłumić chińskie powstanie bokserów, które wybuchło w 1900 roku. Skutkiem powstania było całkowite
osłabienie Chin i w końcu upadek cesarstwa w 1911 roku.
Niemcy zdobyli też kilka kolonii w południowej Afryce, między innymi tereny dzisiejszej Namibii. W 1904
roku miało tam miejsce powstanie ludów Herero, stłumione przez Niemców.
Skutki XIX-wiecznej ekspansji kolonialnej
W początkach XIX wieku w wyniku kolonizacji, mocarstwa Europejskie zdobyły w świecie dominującą
pozycję. Jednak na początku wieku XX nie było już właściwie terenów nieskolonizowanych. Sytuacja ta musiała
prowadzić do konfliktów. Z podziału kolonii najbardziej niezadowolone były Niemcy, gdyż one rozpoczęły
proces kolonizacji najpóźniej i odniosły w związku z tym stosunkowo najmniejsze korzyści. Dążenia do
powiększenia terytoriów kolonialnych przez Niemcy stały się więc jednym głównych powodów wybuchu I
Wojny Światowej.
Wojna secesyjna w USA
Geneza wojny secesyjnej
Wojna secesyjna była wojną domową między stanami północnymi, a stanami południowymi USA. Właściwie od
początku istnienia Stanów Zjednoczonych przemysłowa północ i rolnicze południe były całkowicie różniącymi
się regionami. Z czasem różnice nasilały się, co prowadziło do nieuchronnego konfliktu.
Sytuacja stała się bardzo poważna w latach 60-tych XIX wieku. Jedną z głównych przyczyn wojny secesyjnej -
konfliktu między Północą a Południem była kwestia niewolnictwa. Stany południowe opierały swą gospodarkę
na produkcji bawełny, która była opłacalna dzięki taniej, niewolniczej sile roboczej. Na Północy istniał
rozwinięty przemysł, a niewolnictwo było zabronione. W stanach północnych rozwijał się także ruch
abolicjonistyczny, walczący o zniesienie niewolnictwa. Konflikt zaostrzył się w związku z przyłączeniem do
USA po wojnie z Meksykiem trzech nowych stanów. Południowcy żądali, by niewolnictwo było w nich
dozwolone, czemu sprzeciwiali się mieszkańcy Północy.
Gdy w 1860 roku na prezydenta USA wybrany został Abraham Lincoln, nastroje na Południu zradykalizowały
się. Był on uznawany za zdecydowanego przeciwnika niewolnictwa. W tym czasie w 15 stanach południowych
niewolnictwo było dozwolone, natomiast w 23 stanach północnych zabronione. W czasie wyborów
prezydenckich w 1860 roku na południu pojawiały się liczne głosy, że w wypadku zwycięstwa Lincolna, z Unii
wystąpią stany południowe, co było zapowiedzią nadchodzącej wojny secesyjnej (domowej).
Secesja Karoliny Południowej, powołanie Konfederacji Stanów Ameryki i wybuch wojny.
W odpowiedzi na wybór Lincolna, 20 grudnia 1860 r. secesję (wystąpienie) z Unii ogłosiła Południowa
Karolina. 4 lutego 1861 r. na kongresie w Montgomery 7 stanów utworzyło Konfederację Stanów Ameryki z
prezydentem Jeffersonem Davisem na czele. Do końca 1861 r. należało do niej 11 stanów; a ostatecznie 17.
Konflikt zbrojny wydawał się nieuchronny, więc na dowódcę wojsk Południa został wybrany doświadczony
żołnierz, generał Robert Lee. Lincoln nie spieszył się z wypowiedzeniem wojny ani ogłoszeniem zniesienia
niewolnictwa, gdyż chciał rozwiązać konflikt na drodze pokojowej. Dopiero 5 kwietnia 1861 r. prezydent wydał
dekret o wyjęciu spod prawa zbuntowanych stanów. W odpowiedzi południowcy 12 kwietnia 1861 r. uderzyli na
obsadzony przez wojska federalne Fort Sumter (w Karolinie Południowej). Był to początek wojny secesyjnej.
Przebieg wojny secesyjnej
Mimo, że Konfederacja była słabsza pod względem gospodarczym, oraz posiadała mniej mieszkańców,
początkowo odnosiła znaczne sukcesy militarne. Wynikało to w dużej mierze z nieprzygotowania stanów
północnych do wojny. Jednak główną rolę odgrywało większe doświadczenie wojskowe dowódców
Konfederacji. Wynikało to z tego, że większość oficerów armii USA pochodziło z południowych stanów. Jednak
liczne zwycięstwa wojsk Konfederacji na wschodzie były równoważone przez sukcesy gen. Granta, który
dowodził wojskami Unii na zachodzie.
20 maja 1862 roku wydano tzw. Homestead Act, czyli ustawę o gospodarstwach rolnych. Gwarantowała ona
kupno ziemi za niewielką opłatą, imigrantom przybyłym z Europy. Jednak w zamian za te korzystne warunki
musieli oni odbyć służbę w wojskach Północy. Pod naciskiem radykalnego odłamu republikanów, Lincoln 23
września 1862 r. ogłosił, że jeżeli do 1 stycznia 1863 r. zbuntowane stany nie powrócą do Unii, to ich niewolnicy
otrzymają wolność i będą mogli swobodnie wstępować do armii Unii. W wyniku braku reakcji Konfederacji 1
stycznia 1863 roku wszedł w życie dekret o zniesieniu niewolnictwa, czyli akt abolicji. Wszedł on później do
konstytucji (18 grudnia 1865 r.) jako 13 poprawka.
W 1863 roku wojna secesyjna weszła w decydującą fazę. Generał Lee przeszedł Potomac i zagroził
Waszyngtonowi. Jednak po zaciętej bitwie pod Gettysburgiem (1-3 lipiec 1863 r.) był zmuszony cofnąć się na
południe. Od tego momentu konfederaci przeszli do defensywy, natomiast wojska Unii zaczęły odnosić coraz
większe sukcesy. W 1864 roku Lincoln został wybrany po raz drugi na prezydenta, wbrew nadziejom
południowców. Armia Unii posuwała się coraz bardziej na południe, a klęska Konfederacji zdawała się być
nieuchronną. Prezydent Południa Davies, starał się zdobyć poparcie Wielkiej Brytanii, jednak jego polityka
okazała się nie skuteczna, gdyż Brytyjczycy nie zdecydowali się na oficjalne wsparcie Konfederacji.
Zakończenie i skutki wojny secesyjnej
W wyniku zdecydowanej przewagi, jaką uzyskały wojska Północy, wojska Konfederacji zaczęły w 1865 roku
skłaniać się do kapitulacji. Taktyka spalonej ziemi skutecznie osłabiała gospodarkę Południa i zaopatrzenie ich
wojsk. 9 kwietnia 1865 r. w Appomattox generał Lee podpisał akt kapitulacji Konfederacji. Oznaczało to koniec
wojny secesyjnej - prawie 5-letniego konfliktu, który pochłonął życie kilkuset tysięcy ludzi. Dużą rolę w
zwycięstwie Unii odegrał niewątpliwie prezydent Lincoln. Jednak 5 dni po podpisaniu pokoju został on
zastrzelony przez zamachowca związanego z południowcami.
Zwycięstwo Unii w wojnie secesyjnej przyspieszyło zmiany zachodzące w USA. Następował szybki rozwój
przemysłu, a rolnicze południe traciło na znaczeniu. Zniesiono niewolnictwo, chociaż w stanach południowych
los murzynów nadal był bardzo ciężki. Amerykańska wojna domowa nie spowodowała jednak trwałych
podziałów i animozji w społeczeństwie. Po wojnie secesyjnej USA wstąpiło na ścieżkę szybkiego rozwoju,
dzięki czemu w kolejnym stuleciu stało się największym światowym mocarstwem.
Geneza amerykańskiej wojny secesyjnej
Od samego momentu powstania, Stany Zjednoczone dzieliły się, w pewien sposób, na dwie oddzielne strefy. Na
Północy koncentrował się przemysł i gospodarstwa rolne średniej wielkości. Południe zaś, zdominowane
było przez wielką własność ziemską opartą na
pracy
niewolniczej ludności murzyńskiej.
Północ i Południe dzielił też spór o relacje pomiędzy rządem centralnym a poszczególnymi stanami.Dominujący
na Północy republikanie opowiadali się za silną władzą centralną, zaś demokraci z Południa dążyli do
wzmocnienia autonomii poszczególnych stanów.
Jedną z głównych "kości niezgody" pomiędzy Północą a Południem była kwestia ceł. Rząd federalny, chcąc
chronić przemysł Północy przed konkurencją zagraniczną, wprowadzał protekcjonistyczne taryfy celne. Ich
pośrednim skutkiem było jednak obciążenie Południa wyższymi cenami artykułów przemysłowych -
importowanych i krajowych.
Kolejną kwestią dzielącą Północ i Południe było niewolnictwo. Choć w roku 1808 wprowadzono
zakaz
importu
niewolników, to sama instytucja została utrzymana. Ruch na rzecz zniesienia niewolnictwa, tzw.
abolicjonizm, miał początkowo podłoże humanitarne lub religijne. Konflikt pomiędzy Północą a Południem
dodał do tego element polityczny.
Powstawanie nowych stanów rodziło pytanie o możliwe obowiązywanie w nich niewolnictwa, co dawałoby
Południu przewagę polityczną. Aby do tego nie dopuścić, na Północy zaczęto wykorzystywać niewolnictwo
jako argument propagandowy. Z kolei na Południu hasła abolicjonistyczne postrzegano jako zamach na
uprawnienia stanów.
Spór ten doprowadził do wybuchu zamieszek w nowo utworzonym stanie Kansas w 1854 roku, oraz do krwawo
stłumionej próby powstania niewolniczego w Wirginii, pod wodzą abolicjonisty Johna Browna w 1859 roku.
Unia i Konfederacja
W roku 1860 na prezydenta Stanów Zjednoczonych wybrany został republikanin Abraham Lincoln. Jego
wybór zapowiadał pogłębienie konfliktu o zasady ustrojowe. Na Południu nasiliły się głosy o podważeniu
całej idei ustrojowej Stanów Zjednoczonych i zrodziło myśl o wystąpieniu z Unii i utworzeniu mniej
scentralizowanej Konfederacji.
20 grudnia 1860 roku Karolina Południowa ogłosiła wystąpienie z Unii tworzącej Stany Zjednoczone, czyli
secesję. Wkrótce dołączyły do niej: Alabama, Floryda, Georgia, Luizjana, Mississippi i Teksas, a następnie
Arkansas, Karolina Północna, Tennessee i Wirginia. 4 lutego 1861 roku secesjoniści ogłosili powstanie
Skonfederowanych Stanów Ameryki (CSA) ze stolicą w Montgomery w Alabamie (w maju 1861 przeniesioną
do Richmond w Wirginii). Prezydentem nowego państwa został Jefferson Davis.
Siły stron
Po stronie Unii (Północy) opowiedziały się 22 stany, zamieszkane przez 22,3 miliona ludzi. Na ich obszarze (8
milionów km2) znajdowało się 80% amerykańskiego przemysłu, większość portów i lepiej rozwinięta sieć
kolejowa. Konfederacja (Południe) liczyło 11 stanów, zamieszkanych przez 9,1 miliona ludzi, w tym 3,8
miliona Murzynów.
Armia Stanów Zjednoczonych była przed wojną bardzo nieliczna (zaledwie 16 tysięcy ludzi), więc obie strony
musiały tworzyć swe armie niemal od zera. Ich podstawą były tzw. milicje stanowe, złożone z mężczyzn
odbywających okresowe ćwiczenia wojskowe.
Choć Unia posiadała większy potencjał ludnościowy i silniejszy przemysł, to Konfederacjadysponowała
lepszymi oficerami (większość amerykańskich oficerów pochodziła z Południa), a jej żołnierze byli bardziej
zmotywowani i lepiej wyszkoleni.
Działania na wschodnim teatrze wojny w latach 1861-1863
Działania wojenne rozpoczęły się 12 kwietnia 1861 roku atakiem wojsk konfederackich na Fort Sumter w
Karolinie Południowej. Od początku wojny Unia, dysponująca silniejszą flotą, prowadziła blokadę
wybrzeża Konfederacji, by uniemożliwić jej handel zagraniczny.
Początkowo obie strony usiłowały doprowadzić do szybkiego rozstrzygnięcia poprzez wzajemne ataki na
swoje stolice. Ułatwiał to fakt, że Waszyngton od Richmondu dzieli zaledwie około 150 kilometrów. 25 lipca,
aby powstrzymać secesję dalszych stanów "niewolniczych", kongres Unii wydał rezolucję podkreślającą,
że celem prowadzonej wojny jest zachowanie jedności Stanów Zjednoczonych, nie zaś zniesienie
niewolnictwa.
W dniach 8-9 marca 1862 roku, na wodach zatoki Hampton Roads doszło do pierwszej w dziejach bitwy
okrętów pancernych. Zwycięstwo w tej bitwie umożliwiło Unii dokonanie desantu na półwyspie York. W maju
i czerwcu nieudolnie dowodzone wojska Unii zostały pobite w dolinie Shenandoah, a w dniach 29-30 sierpnia
nad rzeką Bull Run.
Ofensywa konfederatów, dowodzonych przez generała Roberta Lee, została zatrzymana pod Antietam (17
września), zaś kontrofensywę Unii utknęła 13 grudnia pod Fredericksburgiem. Kolejny atak Unii został
zatrzymany pod Chancellorsville (2-4 maja 1863), a następnie konfederaci przekroczyli rzekę Potomac,
obchodząc Waszyngton od północnego zachodu.
W dniach 1-3 lipca 1863 roku doszło do najważniejszej bitwy amerykańskiej wojny secesyjnej - bitwy pod
Gettysburgiem. W bitwie wzięło udział 93 tysiące żołnierzy Unii i 71 tysięcy żołnierzy Konfederacji. Bitwa
pod Gettysburgiem oznaczała przełom w wojnie, gdyż od tego momentu Konfederacja była w stanie się
już tylko bronić.
Działania w dorzeczu Mississippi w latach 1861-1863
W lutym 1862 roku Nashville, stolica Tennessee, została zdobyta przez wojska Unii pod dowództwem generała
Ulyssesa Granta. Następnie Unia podjęła ofensywę w doł Mississippi. W kwietniu 1862 roku jej flota zdobyła
Nowy Orlean i ruszyła w górę rzeki.
Od grudnia 1862 do lipca 1863 roku trwały walki w rejonie Vicksburga. Upadek Vicksburga, 4 lipca 1863
roku, spowodował rozcięcie terytorium Konfederacji na dwie części, zaś Unia zdobyła kontrolę nad
Mississippi na całej jej długości.
Ostatnia faza amerykańskiej wojny secesyjnej (1863-1865)
Jeszcze na długo przed bitwą pod Gettysburgiem, 22 września 1862 roku, Abraham Lincoln zniósł
niewolnictwo na terenie Konfederacji w tzw. Proklamacji Emancypacji. Cele wojny, zwłaszcza
zachowanie Unii, zostały wyłożone przez Abrahama Lincolna w tzw. orędziu gettysburskim, wyłożonym
19 listopada 1863 roku.
Jednoczesne klęski pod Gettysburgiem i Vicksburgiem złamały kręgosłup Konfederacji.Nowy wódz
naczelny armii Unii, generał Ulysses Grant podjął wiosną 1864 roku powolną lecz systematyczną ofensywę w
na Richmond. Z kolei wojska gen. Williama Shermana posuwały się znad Mississippi na południowy wschód,
niszcząc wszystko na swej drodze. 1 września 1864 roku zdobyły Atlantę, a 10 grudnia Savannah nad
Atlantykiem, skąd skierowały się na północ, na tyły wojsk gen. Roberta Lee.
9 kwietnia 1865 roku generał Robert Lee skapitulował pod Appomatox, zaś walki zakończyły się 13
kwietnia. Dzień później, 14 kwietnia 1865 roku, z ręki zamachowca, fanatycznego zwolennika
Konfederacji, zginął prezydent Abraham Lincoln.
Aspekt międzynarodowy wojny secesyjnej
Południe liczyło na wsparcie ze strony Wielkiej Brytanii i Francji, której przemysły tekstylne były
uzależnione od amerykańskiej bawełny. Istotnie, rząd brytyjski gotów był uznaćKonfederację. Jednak pod
naciskiem wrogiej niewolnictwu opinii publicznej ostatecznie się na to nie zdecydował. Ponadto,
Wielka
Brytania
posiadała znaczne zapasy bawełny, była zaś jednocześnie uzależniona od
importu
zboża z Unii.
Skutki wojny. Podsumowanie
Amerykańska wojna secesyjna zakończyła się zdecydowanym zwycięstwem Północy. Wojna
secesyjna pochłonęła ponad 620 tysięcy ofiar śmiertelnych. Ameryka poniosła olbrzymie straty materialne, a
wielkie jej połacie zostały zrujnowane. Choć 4 miliony Murzynów zostały wyzwolone, to znaleźli się bez
środków do życia.
Stany południowe zostały po wojnie poddane okupacji wojskowej, która miała doprowadzić do ich reorganizacji
pod dyktando Północy. Okupacja oraz nadanie praw Murzynom przyczyniło się do powstania tajnej
organizacji rasistowskiej - Ku-Klux-Klanu, zachowującej znaczne wpływy na Południu przez ponad 100
kolejnych lat.
Pomimo olbrzymich strat i nierozwiązanych problemów, jedność Unii została jednak zachowana. Stany
Zjednoczone wkroczyły zaś po wojnie secesyjnej na drogę szybkiego rozwoju, stając się w krótkim czasie jedną
z głównych światowych potęg gospodarczych.
I)
Zjazd monarchów mocarstw, które zwyciężyły w wojnie z Francją Napoleona Bonapartego i
państw walczących po stronie koalicji, jest nazywany kongresem wiedeńskim. Choć do stolicy
Austrii - Wiednia - przybyło wielu zaproszonych monarchów i gości, to jednak formalnie obrady
tzw. kongresu wiedeńskiego nigdy nie zostały oficjalnie otwarte ani zamknięte. O wszystkich
najważniejszych sprawach decydowali przedstawiciele czterech zwycięskich potęg: Austrii,
Wielkiej Brytanii, Prus, Rosji i pokonanej, ale odgrywającej wielką rolę w Europie Francji. Choć
do głosu byli dopuszczani przedstawiciele innych państw zwycięskich, to jednak o wszystkim w
ostateczności decydowało tylko pięć najpotężniejszych. W obradach kongresu wzięli udział władcy
państw zwycięskich, kwiat arystokracji, politycy.
Członkowie kongresu obradowali w zaciszu salonów, w przerwach między balami, festynami i maskaradami.
Spotkania miały nieoficjalny charakter. Jak wtedy mówiono: „Kongres nie posuwał się idąc, ale tańcząc”.
Obradujący nie liczyli się z wolą i zdaniem ludów. Dbali o swoje interesy, interesy dynastii i wielkich rodów
arystokracji europejskiej. Celem kongresu, wobec zmęczenia długotrwałymi wojnami, było wprowadzenie ładu i
pokoju w Europie, a także przywrócenie stanu politycznego sprzed rewolucji i wojen napoleońskich.
Uczestnicy obrad kongresu wiedeńskiego, ustalając porządek w Europie, kierowali się trzema zasadami:
- legitymizmu - uznano za nienaruszalne prawa dynastii panujących przed rewolucją francuską i Napoleonem do
tronów europejskich. Przyjęto, że wszelkie wystąpienia ludów przeciwko władzy i dynastii są bezprawne,
uznając wszystkich panujących za wielką rodzinę;
- restauracji - zasada powrotu, czyli restauracji, na trony lokalnych dynastii panujących przed czasami
napoleońskimi;
- równowagi europejskiej, którą lansowała przede wszystkim Wielka Brytania. Zakładała niedopuszczenia do
wzmocnienia jednego państwa europejskiego kosztem drugiego, które mogłoby zagrozić spokojowi i pokojowi
w Europie. Autorzy tej zasady chcieli odgrywać rolę przysłowiowego „języczka u wagi” w polityce europejskiej.
Obrady kongresu wiedeńskiego zostały zakłócone przez słynne „sto dni” Napoleona. Po uporaniu się i z tym
problemem, uczestnicy narad ostatecznie zakończyli obrady na początku czerwca 1815 roku.
Najwięcej kontrowersji w czasie zebrań budziła sprawa Księstwa Warszawskiego i Saksonii, której władca - król
Fryderyk August I - pozostawał do końca wierny Napoleonowi I. W konsekwencji długotrwałych rozmów
postanowiono, że Prusy otrzymają 40% terytorium Saksonii z 850 tys. mieszkańców.
Najważniejsze postanowienia kongresu wiedeńskiego:
Państwo
Postanowienia
Francja
powróciła do granic z 1790 r., została obłożona wysoką kontrybucją 700 mln franków; Ludwik
XVIII powrócił na tron francuski – restauracja Burbonów; państwa zwycięskie czasowo
zajmowały ziemie Francji, wojsko francuskie zostało ograniczone do 150 tys. żołnierzy.
Państwo
Postanowienia
ziemie
niemieckie
został utworzony Związek Niemiecki złożony z 39 państw pod przewodnictwem cesarza
austriackiego. W skład weszło jedno cesarstwo (austriackie), 5 królestw (Prusy, Saksonia,
Hanower, Bawaria, Wirtembergia), 24 wielkie księstwa i księstwa i 4 wolne miasta. W ten
sposób zostało utrwalone rozbicie polityczne i ekonomiczne ziem niemieckich. Niektóre wielkie
księstwa podniesiono do rangi królestw, a niektóre księstwa do rangi wielkich księstw.
Bawaria
oddała Tyrol i Salzburg, otrzymując w zamian Palatynat Reński i Wurzburg.
Prusy
otrzymały część ziem Księstwa Warszawskiego – Wielkopolskę; Gdańsk został włączony do
Prus; otrzymały także część Saksonii, Pomorze Szwedzkie z Rugią, Nadrenię i Westfalię.
Włochy
powróciły do stanu sprzed rewolucjii wojen napoleońskich – zostało utrwalone rozbicie
polityczne i ekonomiczne; odnowieniu uległo Państwo Kościelne, do Austrii wróciła Lombardia,
Wenecja i Dalmacja, Modena i Toskania powróciły do rodziny Habsburgów włoskich, Parmę
jako dożywocie otrzymała córka cesarza Franciszka I, żona Napoleona I. W północnych i
środkowych Włoszech utrwaliły się wpływy austriackie. Do Neapolu i na Sycylię powrócił
Ferdynand IV Burbon, który zjednoczył obie części południowych Włoch – Królestwo Obojga
Sycylii, panując jako Ferdynand I.
Belgia
i
Holandia
zostały połączone w jedno państwo – Zjednoczone Królestwo Niderlandów – nie wzięto pod
uwagę dążeń Belgów do posiadania własnego niepodległego państwa.
Szwajcaria
została uznana za państwo neutralne złożone z 22 suwerennych (niezależnych) kantonów,
tworzących jedno państwo federacyjne.
Wielka
Brytania
zatrzymała wyspy: Maltę, Helgoland, Wyspy Jońskie, a także południową Afrykę oraz na
Oceanie Indyjskim wyspy: Cejlon i Mauritius.
Rosja
włączyła do swojego imperium większość ziem Księstwa Warszawskiego, na których zostało
utworzone Królestwo Polskie, a także Finlandię i Besarabię.
Norwegia
pozostała w unii personalnej ze szwecją, gdzie utrzymała się na tronie nowa dynastia Bemadotte.
Sprawa polska była kością niezgody między niektórymi uczestnikami obrad. Żywo interesował się nią car
Aleksander I, mając nadzieję na włączenie do Rosji ziem byłego Księstwa Warszawskiego. Wszedł w
porozumienie z Fryderykiem Wilhelmem III pruskim, któremu obiecał odszkodowanie w postaci części
Saksonii. Napotkał jednak na opór Austrii i Anglii, obawiających się zbytniego wzmocnienia Rosji i Prus
kosztem innych państw, a przez to zachwiania równowagi europejskiej. Spór ostatecznie zakończył się
polubownie. Z większości ziem dawnego Księstwa Warszawskiego zostało utworzone Królestwo Polskie w
ścisłej unii personalnej z Cesarstwem Rosyjskim. Pierwszym władcą Królestwa Polskiego został car Aleksander
I. Poznańskie, Bydgoskie z Toruniem i Wolne Miasto Gdańsk a także 40% terytoriumSaksonii zostało włączone
do Prus. Z ziem dawnego Księstwa Warszawskiego włączonych do Prus utworzono Wielkie Księstwo
Poznańskie z
zagwarantowaną
autonomią.
Kraków
z
ziemiami
przyległymi
toRzeczpospolita
Krakowska, czyli Wolne Miasto Kraków pozostające jednak pod kontrolą rezydentów trzech państw
zaborczych. Kopalnie soli w Wieliczce zostały przyłączone do Austrii.
Był to jakby 4. rozbiór Polski. Nie możemy jednak zapominać, że po 1795 roku nastąpiła restauracja nazwy
„królestwo polskie” a ziemie Królestwa Polskiego otrzymały szeroką autonomię zawartą w konstytucji
Królestwa, wojsko, urzędy, itd.
Wybrane państwa w 1815-1848
Francja
We Francji po 1815 roku i powrocie na tron króla Ludwika XVIII Burbona (1815-1824) rozpoczął
się okres reakcji i prześladowania wszystkiego, co było związane z rewolucją i czasami napoleońskimi.
W przeciwieństwie do tzw.
czerwonego terroru rewolucyjnego, reżim burboński stosował represje i
prześladowania, które noszą miano
białego terroru. Wielu aktywnych uczestników rewolucji i wojen
napoleońskich zostało wygnanych z kraju, wielu skazano na śmierć, jak choćby wybitnego wodza
napoleońskiego marszałka Neya, rozstrzelanego „za zdradę”.
Następca Ludwika XVIII, jego brat Karol X Burbon (1824-1830) był jeszcze bardziej konserwatywny
w swoich poglądach i uważał, że brak zdecydowania i uległość zgubiły Ludwika XVI. Zdecydowanie
zwalczał wszelkie przejawy liberalizmu. W swoich rządach opierał się na klerze i arystokracji. Pod
wpływem monarchistów zaczęto wypłacać odszkodowania dla szlachty i arystokracji, które utraciły
majątki w czasie rewolucji. O swoje dobra zaczęli obawiać się ludzie, którzy nabyli je w czasie
rewolucji. Wszystkie te działania spowodowały ostateczne odsunięcie się od Burbonów burżuazji
francuskiej.
Na drugą połowę lat 20. XIX w. w Europie przypadł kryzys gospodarczy. We Francji - kraju
zdecydowanie jeszcze rolniczym - lata kryzysu gospodarczego zbiegły się z okresem
narastającego kryzysu społeczno-politycznego. Karol X lekceważył konstytucję, wielokrotnie
próbował ją ograniczać, a Izbę Deputowanych rozwiązywać.
W odpowiedzi na rozporządzenia królewskie z lipca 1830 roku, na mocy których została rozwiązana
Izba Deputowanych, wprowadzona cenzura i nowe, ograniczone prawo wyborcze, w Paryżu doszło do
zamieszek ulicznych. Do walki przystąpiła burżuazja francuska z Adolfem Thiersem, Godfrydem
Cavaignakiem, Franciszkiem Raspailem na czele. Trzy dni - 27-29 lipca 1830 roku - doprowadziły do
przejęcia władzy przez burżuazję w Paryżu i abdykacji króla Karola X. Ta tzw.
rewolucja lipcowa, w
wyniku której powstał rząd republikański, wprowadziła z powrotem konstytucję. W dyskusjach nad
dalszymi losami państwa, w obawie przed radykalizacją mas i terrorem republikańskim, nie
zdecydowano się na restaurację republiki. Pozostała monarchia parlamentarna z „królem
Francuzów”, Ludwikiem Filipem I z orleańskiej linii Burbonów (1830-1848). W wyniku rewolucji
1830 roku do władzy doszli bankierzy, dziennikarze, adwokaci, przemysłowcy. Gwarantem zdobytej
władzy był Ludwik Filip, jak go wtedy nazywano - „król bankierów”.
Choć rewolucja we Francji była jawnym pogwałceniem zasad ustalonych podczas kongresu
wiedeńskiego, w wyniku dalszych wypadków w Europie (powstanie belgijskie i powstanie listopadowe
w Królestwie Polskim) zmiany we Francji zostały uznane i zaakceptowane przez obce dwory.
Lata 1830-1848 to we Francji rządy burżuazji. Był to okres powstawania wielkich fortun,
gwałtownego rozwoju gospodarczego, ale jednocześnie odsuwania od współrządów średniej burżuazji,
nie wspominając już o chłopach i robotnikach.
Wraz z gwałtownym rozwojem gospodarczym, rozbudową przemysłu powiększała się grupa
robotników. Wśród nich działały nieformalne stowarzyszenia, które wspierały swoich członków w razie
nagłej potrzeby. Sytuacja materialna i społeczna tej grupy była coraz gorsza. W 1831 roku doszło
do jawnego buntu i walk w Lyonie. Robotnicy manufaktur jedwabiu, wobec stałego obniżania
zarobków, wyszli na ulicę, opanowali miasto. Dopiero użycie wojska do stłumienia powstania złamało
opór robotników. W wyniku walk pozostało około 1000 zabitych i rannych.
Podobne powstania i strajki zaczęły się nasilać w latach 40. Obok haseł ekonomicznych wysunięto
żądania polityczne. Narastający kryzys polityczny, społeczny i ekonomiczny znalazł swoje rozwiązanie
w rewolucji francuskiej w 1848 roku. Została obalona monarchia burżuazyjna i wprowadzona
republika.
Ziemie Półwyspu Apenińskiego
Po 1815 roku na Półwyspie Apenińskim w państwach włoskich nastąpiły czasy reakcji i restauracji.
Zostały przywrócone prawa i przywileje arystokracji i kleru sprzed czasów rewolucji francuskiej i
Napoleona. Wszędzie zwalczano zmiany wprowadzone zarówno w czasach rewolucji, jak i rządów
Napoleona. Zniesiono kodeks Napoleona, przywracano stare prawa i przywileje, sądy kościelne,
inkwizycję i cenzurę. Nie liczono się z wolą Włochów, dzieląc dowolnie ich ziemie. Na trony powróciły
lokalne dynastie panujące (zasada restauracji). Wraz z rozbiciem politycznym przywrócono i utrwalono
rozbicie ekonomiczne. Graniczne bariery celne utrudniały wymianę ekonomiczną, powstrzymując
jednoczenie nie tylko polityczne, ale i ekonomiczne.
- Północne Włochy - Lombardia, Wenecja i Piemont - stały na wyższym poziomie gospodarczym i
kulturalnym od pozostałych części Półwyspu Apenińskiego. Z uwagi na silne związki ekonomiczne z
Austrią (Lombardia i Wenecja) i Francją (Piemont) dobrze rozwinięty na tych terenach był przemysł.
Następował rozwój ekonomiczny i kulturalny promieniujący na pozostałe państwa włoskie. Podobnie
było w Toskanii pod rządami bocznej linii dynastii Habsburgów. Północne Włochy pod wpływem
tradycji napoleońskiej, silnej pozycji ekonomicznej i kulturalnej, żywego rozwoju narodowego stały się
jednym z ośrodków odrodzenia narodowego i politycznego Włoch w XIX w.
- Na południu, wobec zacofania gospodarczego i stosunków jeszcze prawie feudalnych, rozwój
następował inną drogą. W Królestwie Obojga Sycylii król Ferdynand I Burbon przywrócił rządy
absolutne. Wobec oporu społeczeństwa i rozwoju sieci spiskowych (karbonariusze) w latach 1820-
1821 doszło do walk i zamieszek w Neapolu. Stało się to doskonałym pretekstem do interwencji
Austrii, której wojska pokonały powstańców i przywróciły stary ład i porządek. Podobnie rozprawiono
się z próbą powstania w Piemoncie. Wojska austriackie i królewskie pokonały opozycję i spiskowców,
przywracając rządy reakcji. Nastąpiły aresztowania, wprowadzono rządy policji i wojska. Mimo to ruch
spiskowy nie osłabł, ale wręcz przeciwnie, rozwijał się.
W 1830 roku na fali wydarzeń rewolucyjnych w Paryżu, Brukseli (powstanie Belgów i oderwanie się
od Holandii) i Warszawie (powstanie listopadowe) w niektórych państwach włoskich doszło
do rewolucji, które noszą miano rewolucji karbonarskich. Karbonariusze, zwani inaczej
węglarzami, tworzyli organizacje łączące robotników, rzemieślników i drobnych kupców. Za cel stawiali
sobie obalenie monarchii, wprowadzenie rządów demokratyczno-republikańskich i przeprowadzenie
reform społecznych. Byli prześladowani przez władze włoskie. Prowadzili działalność tajną, opierając
się i wzorując na organizacjach wolnomularskich.
W lutym 1831 roku wybuchły rewolucje w Parmie, Modenie i Bolonii. Powstanie szybko ogarnęło
znaczne tereny Państwa Kościelnego. Na czele ruchu stanęła burżuazja, ograniczając udział w nim
rzemieślników i chłopów. Dlatego też ruch cieszył się bardzo ograniczonym poparciem tych grup
społecznych. W czasie wydarzeń lat 30. wysunięto jedynie program reform politycznych, nie
domagając się na razie zjednoczenia Włoch.
Powstania karbonarskie lat 1831-1832 zostały stłumione przez wojska austriackie interweniujące w
obronie zagrożonej władzy papieża i książąt włoskich. Nastąpiły czasy reakcji i prześladowania
działaczy politycznych i narodowych.
Coraz więcej zwolenników zaczął zyskiwać Giuseppe Mazzini (1805-1872), który w Marsylii założył
organizację
Młode Włochy (1831), tajne stowarzyszenie stawiające sobie za cel odrodzenie moralne i
polityczne narodu włoskiego, zjednoczenie Włoch jako republiki, wspólną walkę z innymi narodami
walczącymi o wolność. Burżuazja, coraz bardziej sceptycznie nastawiona do Mazziniego i jego
programu, domagała się bardziej liberalnej polityki gospodarczej, dopuszczenia do rządów i
oddzielenia
interesów
państwa
od
Kościoła.
Wśród liberałów występowały
dwie
postawy. Umiarkowani widzieli powstanie przyszłego państwa włoskiego na zasadzie federacji
państw na czele z papieżem (ksiądz Vincenzo Gioberti) lub Piemontem (nr. Cesare Balbo, Massimo
d’Azeglio). Występowali przeciwko Austrii, jej wpływom na Półwyspie Apenińskim. Opowiadali się za
koniecznością odebrania Austrii ziem włoskich pozostających pod jej panowaniem. Byli niechętni
rewolucji i działalności Mazziniego. Radykalni przyszłe państwo włoskie widzieli jako federację, ale
nie monarchii tylko republik. Dążyli do zniesienia politycznej władzy papieża i papiestwa, dostrzegając
w nim przeszkodę na drodze do zjednoczenia. Choć bali się mas ludowych, to jednak chcieli je
wykorzystać do przeprowadzenia reform. W walce zwpływami austriackimi liczyli na pomoc francuską.
Tym ideałom i założeniom hołdowali Giuseppe Ferrari i Carlo Cattaneo.
Wydawało się, że nadzieje liberałów będą spełnione, a wiązało się to z osobą nowego papieża Piusa IX
wybranego w 1846 roku. Uważano go za liberała, choć nim w rzeczywistości nie był. Jednak zmiany,
jakie wprowadził w Państwie Kościelnym, zmusiły innych władców państw włoskich do
przeprowadzenia podobnych. W Toskanii złagodzono cenzurę i utworzono cywilną gwardię, podobnie
w Piemoncie król Karol Albert wprowadził nieśmiałe reformy w duchu postępowym. Reformy ominęły
jednak południe półwyspu - Królestwo Obojga Sycylii. Wobec narastającego kryzysu na półwyspie
również tam dochodziło do częstych powstań i zamieszek tłumionych jednak z całą surowością przez
wojska neapolitańskie. W styczniu 1848 roku w Palermo wybuchło kolejne powstanie, w którym
ludności udało się wyprzeć wojska z miasta. Pod wpływem narastającego napięcia i skomplikowanej
sytuacji zarówno na Sycylii jak i w Neapolu król Obojga Sycylii Ferdynand II w lutym 1848 roku ogłosił
konstytucję, opartą na konstytucji hiszpańskiej z 1820 roku. Wzorując się na działaniach króla
Ferdynanda II sycylijskiego, władcy innych państw włoskich nadali konstytucje. Król Sardynii Karol
Albert powołał rząd z Cesarem Balbo i ogłosił
„statut fundamentalny królestwa”, który po zjednoczeniu
Włoch stał się konstytucją ogólno włoską, obowiązującą do 1925 roku. W Toskanii i Luce zostały
ogłoszone konstytucje, niebawem papież uczynił to w Państwie Kościelnym.
Wielka Brytania
Mimo rozwoju gospodarczego w Wielkiej Brytanii pojawiały się przejawy kryzysu. Zwłaszcza po 1815
roku nastąpił kryzys gospodarczy spowodowany zakończeniem wojen, napływem taniego zboża z Rosji
i Stanów Zjednoczonych. Rząd, próbując walczyć z kryzysem, ograniczał spadek cen na zboże,
wprowadzając cła zaporowe. To z kolei spowodowało wzrost cen i niezadowolenie ludności. Wobec
wystąpień ludności ograniczono prawa obywatelskie, a demonstracje były rozpędzane siłą, jednak w
obliczu narastającego kryzysu rządy brytyjskie w latach 20. wprowadziły pewne reformy.
W 1824 roku na wniosek posła do Izby Gmin, Josepha Hume’a, zostało zniesione prawo
zakazujące robotnikom zrzeszania się. Zaczęły powstawać organizacje robotnicze, rozpoczął się
zorganizowany i coraz szerszy ruch strajkowy. W latach 30. ruch robotniczy zaczął się łączyć. W latach
20. wprowadzono formalną wolność i równość religijną, znosząc akty dyskryminujące katolików i
nieanglikanów. Pod wpływem kryzysu i wydarzeń rewolucyjnych w Europie w 1832 roku
przeprowadzono reformę wyborczą.Wprowadzono cenzus majątku a nie posiadania ziemi na
własność, jako warunek kandydowania i wybierania do Izby Gmin.
Wobec rozwoju ekonomicznego coraz liczniejszy i silniejszy był ruch robotniczy. Robert Owen w
1833 roku założył Ogólnokrajowy Związek Związków Zawodowych grupujący ok. 500 tys. robotników.
Pojawiły się żądania ośmiogodzinnego dnia pracy, powszechnego i demokratycznego głosowania w
wyborach do parlamentu. Postulaty te stały się podstawą działania robotników w kolejnych latach. W
1837 roku został opracowany program polityczny, społeczny i socjalny robotników angielskich. Sześć
punktów zawartych w tzw. „karcie ludu” (
people’s charter) nadało nazwę ruchowi politycznemu
czartystów domagających się: powszechnego prawa wyborczego, tajnego głosowania w wyborach
do parlamentu, pensji dla posłów (by mógł nim być nie tylko bogaty), równych i proporcjonalnych
okręgów wyborczych.
W 1841 roku zostało utworzone
Ogólnokrajowe Stowarzyszenie Czartystów, które było
pierwszą partią robotniczą.
Dzięki działalności ruchu czartystów wprowadzono w Wielkiej Brytanii pewne prawa socjalne.
Ograniczono pracę kobiet i dzieci w trudnych warunkach, skrócono czas pracy. W latach 30. i 40.
rozszerzono samorząd miejski, ograniczono wpływy Kościoła anglikańskiego, szkoły poddano
nadzorowi państwa. Zostało zniesione niewolnictwo w całym imperium i wprowadzony zakaz handlu
niewolnikami.
Ziemie Polski 1815-1848
Postanowienia kongresu wiedeńskiego włączały naród polski w kilka zróżnicowanych
systemów politycznych, administracyjnych, ekonomicznych. Nawet w ramach
poszczególnych zaborów odmiennie traktowano ziemie, które monarchowie obdarzyli
pewnymi swobodami, a inaczej te, które uległy ścisłemu podporządkowaniu. W różnym
czasie i na różnych zasadach reformowano struktury społeczne i gospodarcze. Niejednolite
były możli-wości rozwoju szkolnictwa, kultury, aktywności społecznej i politycznej. Realia
lat 1815 - 1830 znacznie różni-ły się od tych sprzed epoki napoleońskiej. Wielu Polaków
uznało, że los podarował pokonanemu narodowi szansę, której nie wolno zmarnować.
Ziemie polskie pod zaborem pruskim 1815-1830
Większość wchłoniętych przez Prusy ziem I Rzeczypospolitej uległa pełnej unifikacji z
resztą Królestwa Pru-skiego. Z zachodnich obszarów Księstwa Warszawskiego utworzono
Wielkie Księstwo Poznańskie. Jego od-rębność podkreślała osoba reprezentującego króla
Namiestnika, którym został ks. Antoni Radziwiłł. Faktycznym zwierzchnikiem tej części
zaboru pruskiego był jednak "naczelny prezes prowincji". Język polski obowiązywał w
urzędach, szkołach i sądownictwie. Polska szlachta miała wpływ na obsadę stanowisk w
administracji. Utwo-rzony w latach dwudziestych sejm stanowy dawał możliwość wyrażania
opinii i formułowania petycji do władz.
Najdonioślejsze zmiany dokonały się w stosunkach społecznych i gospodarczych. Po klęsce
pod Jeną w 1806 r. w państwie pruskim zniesiono poddaństwo osobiste chłopów i
rozpoczęto proces ich uwłaszczenia ("pruska droga do kapitalizmu"). Reformy lat 1807 i
1811 rozciągnięte zostały na obszar Wielkiego Księstwa Poznań-skiego w roku 1823.
Oddawały one ziemię na własność wyłącznie zamożniejszym chłopom. Mniej zasobni zmu-
szeni byli do podejmowania pracy najemnej w dużych gospodarstwach. Migrowali również
do miast, gdzie sta-wali się robotnikami w rodzącym się przemyśle - głównie na terenie
Śląska. Pomimo pewnego upośledzenia przemysłu w poznańskiem, na terenie tym
dynamicznie rozwijało się nowoczesne rolnictwo. Niektórzy ziemianie - jak Dezydery
Chłapowski - uznali, że należy skupić się na budowie gospodarczych podstaw egzystencji
narodu.
Wolne Miasto Kraków 1815-1830
Historyczna stolica Polski wraz z okolicami na lewym brzegu Wisły stawała się na mocy
decyzji kongresu wie-deńskiego "miastem wolnym, niepodległym i ściśle neutralnym".
Kontrolę nad nim sprawowało trzech rezyden-tów państw zaborczych, a ramy ustrojowe
określała nadana w 1818 r. Konstytucja. Organy władzy zdominowa-ne zostały przez
przedstawicieli polskiego ziemiaństwa. Rozwijało się życie polityczne, w którym dużą rolę
odgrywała liberalna opozycja. Ośrodkiem życia narodowego był Uniwersytet. W Krakowie
odbywały się ważne uroczystości patriotyczne - na Wawelu złożono zwłoki ks. Józefa
Poniatowskiego i Tadeusza Kościuszki.
Korzystając ze zniesienia ceł wwozowych i pośredniczenia w handlu pomiędzy zaborami,
mieszczanie krakow-scy osiągali znaczne dochody. Przeprowadzono uwłaszczenie chłopów
w dobrach państwowych i duchownych.
Królestwo Polskie 1815- 830
Najrozleglejsze obszary przedrozbiorowej Polski znalazły się pod panowaniem rosyjskim.
Wschodnia ich część została inkorporowana do Cesarstwa ("ziemie zabrane"). Na mocy
decyzji kongresu wiedeńskiego z większej części ziem Księstwa Warszawskiego utworzone
zostało Królestwo Polskie (zwane potocznie Kongresowym). Weszło ono w skład Imperium
Rosyjskiego, a car stawał się królem Polski. Podstawy rozległej autonomii stwarzała,
zaskakująco liberalna, Konstytucja nadana przez Aleksandra I. Zapewniała ona Polakom
posiadanie własnego rządu, sejmu, armii i rozległe swobody obywatelskie. Językiem
urzędowym miał być język polski. Zagwarantowano, nieporównanie lepsze niż gdzie
indziej, możliwości rozwoju życia narodowego.
Imponująco rozwijała się w Kongresówce kultura, nauka i sztuka. W Warszawie od 1816 r.
działał Uniwersytet Cesarski, a w 1830 r. założono pierwszy na ziemiach polskich Instytut
Politechniczny. W szkołach kontynuowa-no tradycje Komisji Edukacji Narodowej. Bardzo
aktywne było Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Okazałe gmachy klasycystyczne powstawały w
Warszawie(Antonio Corazzi) i innych miejscowościach. Podobnie zresztą i na ziemiach
zabranych, carat nie nazbyt ograniczał swobody narodowe. W Wilnie nadal ośrodkiem nauki
i myśli był Uniwersytet, a w Krzemieńcu sławne liceum. Wiodącym problemem
intelektualnym epoki był spór klasy-ków z romantykami. Rozkwitał właśnie talent Adama
Mickiewicza, Seweryna Goszczyńskiego, publikował także Maurycy Mochnacki. Duchowym
przywódcą wchodzącego na scenę młodego pokolenia był wileński profesor historii Joachim
Lelewel.
Ważne przemiany dokonywały się w gospodarce. Początkowo, osłabione
świadczeniami na rzecz Napoleona, ziemiaństwo nie było w stanie płacić należnych
skarbowi podatków, przez co stale powiększał się deficyt budże-tu. Ubogiego kraju
nie stać było na inwestycje. Pierwsze lata istnienia Królestwa upłynęły pod znakiem
kryzysu. Sytuację zmieniło w 1821 r. objęcie funkcji ministra przychodów i skarbu
przez ks. Ksawerego Druckiego - Lubeckiego. Dzięki konsekwentnej polityce
podatkowej, blisko dwukrotnie podniósł on dochody państwa. Zało-żone z
inicjatywy Lubeckiego Towarzystwo Kredytowe Ziemskie i Bank Polski umożliwiały
ziemiaństwu i rodzącej się burżuazji inwestowanie w unowocześnianie rolnictwa,
przetwórstwo i rodzący się przemysł. Rząd łożył na rozbudowę górnictwa i
hutnictwa. Wprowadzone w 1822 r. korzystne stawki celne na eksport towarów do
Rosji spowodowały imigrację tkaczy wielkopolskich do zachodnich rejonów
Królestwa i zapoczątkowały tam rozwój silnego ośrodka włókienniczego.
Przez pierwszych kilka lat istnienia Królestwo Polskie wydawało się być krajem
zaspakajającym w pełni ocze-kiwania jego mieszkańców. Zwłaszcza środowiska
korzystające ze swobodnego rozwoju kultury, ożywienia gospodarczego, istnienia
armii mogły mieć powody do zadowolenia. Do takich grup należały ziemiaństwo,
przedsiębiorcy, generalicja, elity polityczne.
Z czasem jednak stosunki wewnętrzne zaczęły ulegać zaostrzeniu. Wynikało to ze
stałego łamania Konstytucji. Ogromną rolę w życiu politycznym odgrywali: dowódca
armii Królestwa - brat cara wielki książę Konstanty, oraz pełnomocnik imperatora -
Mikołaj Nowosilcow. Obaj obawiali się wszelkich przejawów aktywności
patriotycznej. Niezrównoważony Konstanty brutalnie traktował wywodzący się z
armii Księstwa korpus oficerski, utworzył tajną policję inwigilującą społeczeństwo i
spowodował wprowadzenie w 1819 r. cenzury. Nowosilcow rozbił związki młodzieży
na uniwersytecie wileńskim ( Towarzystwo Filomatów) i stale donosił carowi o
rzekomo tlącym się w Królestwie zarzewiu buntu.
Do bezprawnych praktyk stosowanych przez władze Kongresówki należy też zaliczyć
ustalanie budżetu bez udziału sejmu. Nie obsadzony pozostał urząd ministra wojny,
a od 1826 r. (po śmierci gen. Józefa Zajączka) również urząd Namiestnika. W 1825
r. zniesiono jawność obrad sejmowych i nie dopuszczono do udziału w nich
przywódców opozycji. Na tle stosunków panujących wówczas w Europie nie były to
działania szczególnie bru-talne, ale budziły one niezadowolenie, zwłaszcza części
ziemiaństwa, inteligencji, młodzieży, oficerów.
Legalną działalność opozycyjną rozwijała grupa posłów, skupiona wokół braci
Niemojowskich ("kaliszanie"). Drogę konspiracji wybierały grupki studentów
uniwersytetu warszawskiego ("Panta Koina"). Największe zna-czenie miały
kierowane przez mjr. Waleriana Łukasińskiego: Wolnomularstwo Narodowe, a od
1821 r. Towa-rzystwo Patriotyczne. Sam Łukasiński aresztowany został już w 1822
r. Stworzona przezeń organizacja istniała nadal. Dążyła do objęcia swymi wpływami
wszystkich ziem polskich i podjęcia walki o ich wyzwolenie i zjed-noczenie.
Spiskowcy nawiązali nawet kontakty z rosyjskimi dekabrystami. Śledztwo, podjęte
po stłumieniu próby powstania rosyjskich rewolucjonistów, ujawniło istnienie
Towarzystwa. Jego przywódcy stanęli przed sądem sejmowym, który uniewinnił ich
jednak od zarzutu zdrady stanu. Tradycje konspiracji kontynuowało sprzysiężenie
podchorążych zawiązane w 1828 r. przez ppor. Piotra Wysockiego. Niewielka ta
organizacja, o nie sprecyzowanym programie i celach działania, doprowadziła do
wybuchu powstania, które diametralnie zmieniło położenie Polaków we wszystkich
trzech zaborach.