1
ARCHITEKTURA RENESANSU W POLSCE
Podaj typowe przykłady i twórców. Dokonaj analizy przestrzeni, konstrukcji i formy. Określ
wpływy renesansu włoskiego i własne osiągnięcia architektury renesansowej.
Renesans, z franc. Renaissance, oznacza „odrodzenie”. Na potrzeby niniejszej pracy termin
ten rozumiany będzie jako styl artystyczny w sztuce europejskiej XV i XVI wieku, zainicjowany
we Włoszech i nawiązujący do kultury antyku. Renesans wiązał się jednak również ze zmianą
światopoglądu. Rozprzestrzeniały się idee humanizmu, dla którego centrum badań i zainteresowań
stał się człowiek. W Polsce ten nowy prąd umysłowy rozwinął się stosunkowo wcześnie, bo już w
drugiej połowie XV w., dzięki ożywieniu intelektualnemu, które podyktowane było dostępnością
tekstów huma
nistycznych powielanych w nowo powstałych drukarniach.
Początki renesansu jako stylu, przypadają w Polsce na lata 1500-1545. Przeniesienie
nowych idei artystycznych na ojczysty grunt spowodowane było bezpośrednimi kontaktami z
kulturą włoską m.in. podróżami oraz studiami rodaków na uniwersytetach w Padwie i Bolonii.
Małżeństwo króla Zygmunta I Starego z księżniczką Mediolanu Boną Sforzą sprzyjało napływowi
włoskich architektów, malarzy i rzeźbiarzy. Głównym opiekunem artystów został więc władca, zaś
ośrodkiem nowego kierunku siedziba królewskiego dworu - Kraków. W okresie dojrzałego
renesansu, w latach 1545-
1575, rolę mecenasów sztuki zaczęły przejmować możne rody bogatej
szlachty, a później także mieszczaństwa. Późny renesans przypada w Polsce na lata 1575-1640.
Początkowo, działalność włoskich warsztatów nadawała polskim budowlom cechy
renesansu włoskiego, zwłaszcza florenckiego. W kilku miejscach rozwijała się architektura lokalna.
Przedstawicielem takiej miejscowej tradycji architektonicznej był Benedykt, zwany
Sandomierskim, któremu Wawel zawdzięcza charakterystyczne gotycko-renesansowe portale
2
W północnej części kraju wyraźnie zaznacza się wpływ wzorców niderlandzkich. Na terenie
Gdańska budowle tworzą Antonio van Opbergen i Wilhelm van der Blocke. Są autorami między
innymi Wielkiej Zbrojowni (1602-
1605) i Bramy Wyżynnej (1586-1588). Architektura gdańska
charakteryzuje się smukłą sylwetą budynku, cegłą jako materiałem oraz płaską dekoracją
zaczerpniętą ze wzorników Florisa.
W fazie dojrzałego renesansu, wykształciły się rodzime cechy detali architektonicznych i
całych obiektów. Doskonałym tego przykładem jest attyka polska. Attyką zasłaniano dach
pogrążony, tzn. taki, którego połacie skierowane były ku środkowi budynku w celu
uniemożliwienia rozprzestrzeniania się pożaru na sąsiadujące budowle. Attyka polska jest
budowana wzwyż. Charakteryzuje się murem attykowym zdobionym kolumienkami i pilastrami
oraz oddzielonym gzymsem grzebieniem (koronką) z rytmicznie powtarzającymi się sterczynami,
cokolik
ami i wolutami oraz powszechnymi na Śląsku wycięciami w jaskółczy ogon. Attyki zdobiły
kamienice mieszczańskie (np. domy Mikołaja i Krzysztofa Przybyłów w Kazimierzu Dolnym,
ratusze, zamki, kościoły oraz baszty bram miejskich. Kolejnym elementem charakterystycznym dla
polskiego, dojrzałego renesansu są loggie arkadowe. Popularny wówczas stał się typ rezydencji z
dziedzińcem krużgankowym wzorowanym na wawelskim.
3
Okres późnego renesansu wiąże się z powstaniem układu urbanistycznego i fortyfikacji
Zamościa, stworzonego przez Bernarda Morando. Powstanie miasta wiąże się z ideą poszukiwania
utopijnego planu zabudowy, gdzie priorytetem byłoby zapewnienie bezpieczeństwa mieszkańcom.
Miejsce średniowiecznych murów obronnych zajęły fortyfikacje złożone z rowów i wałów
ziemnych oraz bastionów z działami. Kanclerz Jan Zamoyski według projektu Morando stworzył
przestrzeń podzieloną na dwa zespoły: zamkowy i miejski, z prostokątną siatką ulic, ratuszem w
północnej pierzei oraz trzema Rynkami: Solnym, Wodnym i Wielkim, otoczonymi podcieniowymi
kamieniczkami i wkomponowanymi w plan wydłużonego siedmiokąta.
Przykłady budowli renesansowych w Polsce są bardzo liczne. Najstarszym, a jednocześnie
najpiękniejszym przykładem jest zamek królewski na Wawelu. W latach 1502-1536 został
przebudowany przez Franciszka Florentczyka i Barolomea Berrecciego na renesansową rezydencję.
Skrzydła pałacu okalają dziedziniec z trzech stron. Z czwartej, dla ujednolicenia kompozycji,
dobudowano ścianę parawanową. Budowlę wieńczy stromy dach. Trzy kondygnacje niezwykle
dekoracyjnych krużganków różnią się miedzy sobą. Dwie dolne są arkadowe i nawiązują do
wzorów florenckich, najwyższa odnosi się do polskiej tradycji podcieni i artystycznej ciesiołki. Ze
względów klimatycznych arkady zostały zastąpione szerokim okapem wspartym na kolumnach z
nasadnikami w kształcie dzbanuszków, przejmującymi cień z okapu. Krużganki pełniły głównie
funkcje komunikacyjne, podczas ważnych uroczystości stawały się otwartymi pomieszczeniami
reprezentacyjnymi dla całego dworu. Sale reprezentacyjne zlokalizowane na drugim piętrze oraz
sale królewskie w amfiladzie na pierwszym piętrze to jasne i przestrzenne wnętrza z kasetonowymi
lub drewnianymi stropami z profilowanych belek. Pr
zyziemia przeznaczone były dla administracji
4
oraz jako pomieszczenia pomocnicze. Renesansowy, na nieco asymetrycznym planie dziedziniec,
stanowi połączenie włoskiej formy z lokalnymi wymogami i tradycjami.
Renesansowa forma zamku królewskiego stała się wzorem dla licznych rezydencji
książęcych i magnackich, np. rezydencji króla Zygmunta Augusta w Niepołomicach. Jej
kompozycja nawiązuje do planów rezydencji włoskich powstałych u schyłku quattrocenta.
Kwadratowy dziedziniec zamykają cztery skrzydła, przy trzech z nich założono krużganki. Naroża
wypełniają otwarte czterobiegowe klatki schodowe, a brama wjazdowa z pięknym portalem
przepoławia boczne krużgankowe skrzydło.
Średniowieczne zamki przebudowywano, na formę gotycką nakładając elementy form
renes
ansowych. Powstał podział na dwie zasadnicze grupy polskich zamków: warownie i
rezydencje. Do pierwszej należą zamki w Szydłowcu, Tęczowie czy Wiśniczu. Jednym z
najwspanialszych przykładów grupy drugiej jest natomiast zamek w Baranowie Sandomierskim.
5
Zost
ał zbudowany w latach 1591-1606, prawdopodobnie według projektu Santi Gucciego. Na
uwagę zasługuje frontowa, parawanowa ściana zwieńczona starannie wykonaną attyką. Pośrodku
znajduje się silnie wysunięty ryzalit z bramą, a za nią dziedziniec otoczony dwupiętrowymi
arkadami.
Przykładem podmiejskiej rezydencji, nawiązującej do włoskiego typu villa suburbana z
okresu Quattrocenta, jest pałac Ludwika Justusa Decjusza - sekretarza Zygmunta Starego,
wzniesiony w XVI w. na Woli Justowskiej w Krakowie. Obiekt
charakteryzuje się symetrycznym
planem z sienią na osi oraz arkadową loggią pomiędzy ryzalitami.
W okresie renesansu siedziby wielu miast otrzymały nowy, renesansowy wystrój. Jedną z
takich siedzib jest poznański ratusz, który przebudowany został w latach 1550-1560 przez
architekta Giovanniego Battistę Quadro. Fasada z trzema kondygnacjami arkadowych krużganków,
zwieńczona attyką i ozdobiona sgraffitem, kryje wnętrza Izby Królewskiej, Izby Sądowej i Wielkiej
6
Sieni zwanej inaczej Salą Renesansową lub Salą Rady. Ostatnia z wymienianych sal posiada bogaty
wystrój. Sklepienie kolebkowe z lunetami wsparte na ścianach i jednej, środkowej kolumnie
stanowi tło dla wielobocznych kasetonów wypełnionych polichromowaną dekoracją stiukową oraz
sgraffitowymi ornament
ami plecionkowymi, roślinnymi i figuralnymi.
Równie dekoracyjny wygląd nadawano w okresie renesansu obiektom handlowym i
składowym. Jednym z licznych przykładów są Sukiennice w Krakowie, które po pożarze w 1555
roku zostały przebudowane i zwieńczone attyką wznoszącą się nad gotyckimi sterczynami.
Maszkarony ustawione na szczycie attyki to prace Santi Gucciego, natomiast schody przy ścianach
szczytowych przypisywane są Janowi Mario Padovano.
7
Rozkwit renesansowej architektury sakralnej przypada na
przełom XVI i XVII wieku.
Niedoścignionym, zachwycającym wzorcem staje się przylegająca do katedry wawelskiej Kaplica
Zygmuntowska,
będąca mauzoleum ostatnich Jagiellonów. Powstała w latach 1519-1533 według
projektu Bartolomea Berecciego. Jest to arcydzieło na skalę światową, reprezentującą styl
włoskiego renesansu. Sześcienna bryła bez otworów okiennych zakończona jest ośmiobocznym
tamburem z kopułą i latarnią, przez którą spływa światło. Wnętrze utrzymane jest w kolorach
szarozielonego piaskowca myśliwieckiego i czerwonego marmuru, z którego wykonano posągi.
Wzorowana na niej jest między innymi kaplica Myszkowskich przy kościele Dominikanów w
Krakowie.
Nie tylko jednak wznoszono nowe kościoły – przebudowywano także według wzorców
renesansowych te powsta
łe w średniowieczu. Dobrym przykładem jest przebudowa
dwunastowiecznej katedry w Płocku, podjęta z inicjatywy biskupa Andrzeja Krzyckiego. W latach
1532-
1534 pracowali nad nią Bernardino Zanobi de Gianotis oraz Jan Cini. Na renesansowe
wymienione zostały międzynawowe arkady, nawy przesklepione zostały krzyżową kolebką, zaś nad
transeptem wzniesiono kopułę. Kościół zyskał więc plan krzyża łacińskiego z kopułą na
skrzyżowaniu, wpisujący się w humanistyczne projekty architektoniczne wzorowane na ludzkiej
anatomii.
8
Wiele kościołów na Mazowszu otrzymywało renesansowe wnętrze przy zachowaniu
średniowiecznej bryły. Jedną z takich budowli jest kościół w Broku. Przebudował go w 1560 roku
Jan Baptysta z Wenecji. Nawa główna to jak gdyby „tunel” o kolebkowym sklepieniu
dekorowanym kasetonami, wspartym na wielkich przyściennych arkadach. Uderzająca jest tutaj
koncepcja przestrzeni – jednorodnej, geometrycznej, linearnej.
Reasumując, aby zachować zwarty układ pracy niezwykle trudno jest szczegółowo opisać
wszystki
e przykłady polskiej architektury renesansowej. Głównym celem pracy było ukazanie cech
charakterystycznych poszczególnych elementów architektonicznych. Wybór przykładów
podyktowany był rangą obiektów i lokalizacją (głownie Kraków, jako miejsce skąd nowe wzory
rozprzestrzeniały się na resztę kraju).