39
Rozwój to otwarty system o wielu stopniach swobody,
różnorodny i wielokierunkowy, niestabilny i chaotyczny,
którego nie określają wyłącznie prawa deterministyczne.
Joachim Raczek
Rozwój
- podstawowy cel i wyznacznik
szkolenia sportowego
dzieci i młodzieży
(wybrane aspekty)
W artykule podjęto próbę ukazania zdobyczy współczesnej nauki, których po-
znanie i zrozumienie może mieć kluczowe znaczenie dla racjonalizacji procesu
szkolenia młodych zawodników. Autor twierdzi, że rozwoju, którego nie określają
proste prawa deterministyczne, nie można opisać i w pełni interpretować za po-
mocą modeli liniowych, przeważających dotychczas w naukach o kulturze fizycz-
nej. Wychodząc z tych założeń analizuje i ukazuje w nowym świetle podstawowe
problemy rozwoju motorycznego, które powinny wpłynąć na zmianę dotychcza-
sowych założeń szkolenia dzieci i młodzieży.
SA
OWA KLUCZOWE: rozwój człowieka  rozwój motoryczny  trening dzieci
i młodzieży.
 Sport Wyczynowy 2001, nr 9-10/441-442
39
40 Joachim Raczek
Bezwzględne dostosowanie metod  pozwalają wyprowadzać sądy i wnio-
i środków oddziaływania treningu do ski,
właściwości i odrębności rozwojowych  ujmując zjawisko w pewną całość,
dzieci i młodzieży jest powszechnie ak- wpływają na wybór określonego spo-
ceptowanym postulatem, majÄ…cym uza- sobu gromadzenia danych, ich analizy
sadnienie w argumentach, których do- i oceny.
starcza współczesna nauka. Jednocześnie Klasyczne koncepcje pojmują
wiele faktów świadczy o tym, iż przeno- rozwój jako proces kumulowania
szenie jej osiągnięć do praktyki szkole- lub integrowania zmian kierunko-
nia, ich wykorzystywanie w kierowaniu wych w sekwencje progresywnych
rozwojem młodocianych zawodników, przekształceń, prezentujących coraz
jest niepełne i często niewłaściwe. Za- wyższy poziom funkcjonowania (7).
uważyć też można niezrozumiałe opo- Najnowsza, odnosząca się do rozwoju
ry ze strony nauk o kulturze fizycznej człowieka w ciągu jego życia (life-
do wykorzystania nowych koncepcji, span developmental conception), od-
wywodzÄ…cych siÄ™ z innych dyscyplin rzuca jednowymiarowe i jednokierun-
nauki. Stąd też celowe wydaje się uka- kowe modele uniwersalnych zmian,
zanie zdobyczy współczesnej nauki, związanych z biologicznymi koncep-
których poznanie i zrozumienie może cjami wzrastania oraz dojrzewania
mieć kluczowe znaczenie dla racjonali- (1, 3, 4, 11, 14, 31, 35, 49, 50, 59, 61).
zacji procesu szkolenia młodych za- Istotą rozwoju jest to, iż dokonujące się
wodników. zmiany następują zawsze w kontek-
ście innych zmian. Mamy tu do czy-
nienia ze złożonym systemem wza-
1. Współczesne koncepcje
jemnych interakcji czy dynamicznych
rozwoju człowieka
powiązań, w kontekście których doko-
Podstawowym mankamentem nauk nuje się rozwój. Dzięki plastyczności
o kulturze fizycznej jest brak nowo- tego procesu możliwe są różne kierun-
czesnego fundamentu teoretycznego, ki rozwoju indywidualnego - w zależ-
tzn. przyjęcia określonej koncepcji ności od indywidualnych zasobów, ja-
rozwoju człowieka. A przecież bez ta- kimi dysponuje jednostka, oraz warun-
kiej teorii niemożliwa jest jakakolwiek ków środowiskowych, w jakich się
sensowna interpretacja faktów analizo- rozwija.
wanej rzeczywistości, a także sformuło- Nowe możliwości dla bardziej kom-
wanie zasadnych wniosków. pleksowych strategii badawczych oraz
Nowe teorie na temat rozwoju czło- analiz rozwojowych, z punktu widzenia
wieka spełniają przynajmniej trzy funk- rozwoju motoryczno-sportowego za-
cje (58): pewnia koncepcja Baltesa (3, 4), któ-
 organizują w spójny sposób dostępne ry zaproponował trójczynnikowy mo-
informacje i dostarczają potrzebnych del, uwzględniający trzy rodzaje wpły-
wyjaśnień, wów (ryc. 1):
40
Rozwój - podstawowy cel i wyznacznik szkolenia sportowego dzieci ... 41
Ryc. 1. Trójczynnikowy model systemów oddziaływania na rozwój (według 3, 4 poz. piśm.).
 uzależnione od wieku, salności, ile raczej zmienności charak-
 uwarunkowane historycznie, teryzującej indywidualny rozwój (22,
 nienormatywne. 39, 51, 58).
Model ten uwzględnia jednocześnie
2. Podstawowe aspekty
wielokierunkowość zmian ontogenetycz-
rozwoju człowieka
nych, czynniki rozwoju zależne i nieza-
leżne od wieku, permanentne i dyna- Rozwój człowieka stanowi otwarty
miczne współoddziaływania wzrostu układ, przeważnie o nieprzyczyno-
(zysku) i rozpadu (utraty). Podkreśla też wym charakterze. Zachodzące w nim
historyczne związki procesów rozwoju zmiany nie są jednokierunkowe (16, 18,
i badań czynników, oddziaływujących na 22, 29, 33, 38-41). W tym sensie zrozu-
te procesy, z badaniami zakresu granic miały jest sceptycyzm co do znaczenia
ich plastyczności. wysokiego poziomu młodzieńczych
Odmienność współczesnych koncep- funkcji (np. osiągnięć sportowo-moto-
cji ujawnia się również w metodologii rycznych) dla uzyskania wysokiego ich
badań nad rozwojem. Dotychczas opi- końcowego poziomu.
sywano głównie formy zmian, mechani- Rozwój jest złożonym procesem o pra-
zmy ich kształtowania się i wzory ich wie nieskończenie wielu stopniach swo-
przebiegu, z normatywnego punktu wi- body. Wynika to ze współdziałania funk-
dzenia średnich wartości  przeciętnej cji, zdolności i umiejętności oraz ich
osoby . Dziś uwagę skupia się na zmia- włączenia w strukturę powiązań rozwo-
nach indywidualnych oraz tworzeniu ju osobowości człowieka. Stąd wynika
najlepszych warunków dla ich powsta- jego złożoność, indywidualność, nie-
wania. Celem tych badań jest zatem po- ustanna zmienność, a także niepełna
szukiwanie nie tyle stałości czy uniwer- przewidywalność (4, 6, 18, 51, 58).
41
42 Joachim Raczek
Współdziałanie wewnątrz- i zewną- ją identycznych reakcji przystosowaw-
trzpochodnych czynników prowadzi do czych (4, 6, 18, 51, 64). Ponadto pro-
niemal nieograniczonej wielości i róż- cesy adaptacyjne, zwłaszcza w górnym
norodności zmian i efektów rozwoju, ich zakresie, cechuje wysoki stopień
następujących nieprzerwanie, ale nie- indywidualności, który można opisać
równomiernie. Dłużej trwające okresy jedynie za pomocą indywidualnych ba-
stabilności cech i funkcji mają mniej- dań, połączonych z analizą szeregu
sze znaczenie od indywidualnej różno- czasowego. Adaptacja jest równocze-
rodności. Wielość kierunków, możli- śnie bardzo silnie kontrolowana przez
wości oraz tempa rozwoju sprawia- procesy samoregulujące. Nie można jej
ją, iż rozwój osiągnięć sportowych opisać za pomocą modelu determini-
jest procesem o bardzo ograniczonej stycznego i liniowego (25).
prognostyczności. Nigdy nie możemy Rozwój człowieka charakteryzuje
być pewni jego ostatecznych efektów. się swoistą dynamiką, związaną z dwo-
Jesteśmy jednak w stanie zrozumieć, ma odmiennymi stanami - chaosu i po-
dlaczego nie jest on w pełni przewidy- rządku. Stanowi on wzrastającą organi-
walny (4, 6, 15, 38-39, 51). zację, tworzenie określonej całości, dą-
Procesy rozwojowe cechuje nielinio- żenie z chaosu ku porządkowi. Wiąże
wa dynamika. Ich przebiegi mogą być się to z niestabilnością, nieliniową dyna-
przypadkowe, o nieprzewidzianym cha- mikÄ… i nieoczekiwanymi konsekwencja-
rakterze oraz nieoczekiwanym stopniu mi. Stąd też prognozy na temat końco-
złożoności. Występująca tu zależność wych osiągnięć sportowych są w wyso-
funkcjonalna nie wyklucza progresji li- kim stopniu niepewne, a nawet przypad-
niowej pojedynczych znamion rozwojo- kowe (15, 18, 33, 64).
wych (np. wyniku sportowego), która Skoro rozwój jawi się jako otwar-
stanowi jednak tylko jeden z możliwych ty system o wielu stopniach swobo-
wariantów. Jest zatem mało przydatna dy, różnorodnych i wielokierunko-
dla opracowania skutecznej koncepcji wych zmianach, niestabilnym i cha-
szkolenia sportowego młodocianych otycznym przebiegu, którego nie
(18, 33, 58, 64). określają wyłącznie prawa determini-
O rozwoju człowieka decydują jego styczne, to nie możemy go interpreto-
zdolności adaptacyjne, będące warun- wać i w pełni zrozumieć za pomocą
kiem skuteczności oddziaływań trenin- modeli liniowych, przeważających
gowych, nie przebiegajÄ…cych jednak dotychczas w naukach o kulturze fi-
według ustalonego, standaryzowanego zycznej.
programu, lecz w sposób elastyczny Sytuacja ta prowadzi często do błęd-
(32). Potencjał biologiczny człowieka, nych efektów poznawczych i formuło-
zwłaszcza dzieci i młodzieży, posiada wania niewłaściwych postulatów pod
bardzo rozległą normę reaktywności adresem praktyki wychowania fizyczne-
i dostosowania. Oznacza to, że okre- go i sportu.
ślone bodz
ce treningowe nie wyzwala-
42
Rozwój - podstawowy cel i wyznacznik szkolenia sportowego dzieci ... 43
mie sprawności oraz odmiennym tempie
3. Problemy rozwoju
dojrzewania (ryc. 2-3). Okazuje się, że
motorycznego
największe zmiany występują w róż-
nych, często bardzo rozbieżnych, prze-
3.1. Zróżnicowanie
działach wiekowych. Można też zauwa-
W rozwoju właściwości motorycz- żyć, że akceleracja rozwoju nie zawsze
nych obserwuje się zróżnicowanie - ist- wpływa pozytywnie na poziom przeja-
nieje znaczny rozsiew wyników, uzyski- wianej sprawności. Są dane mówiące, że
wanych w obrębie różnych grup wieko- jest odwrotnie - pewne opóz
nienie (czy
wych, o czym świadczą wyniki badań raczej spowolnienie) procesów rozwoju
nad dynamiką przemian sprawności mo- stwarza korzystne warunki dla osiągnię-
torycznej u osobników o różnym pozio- cia wysokiego poziomu niektórych zdol-
Ryc. 2. Przebieg rozwoju
koordynacji i wytrzymało-
ści u dziewcząt i chłopców
o zróżnicowanym poziomie
sprawności.
43
44 Joachim Raczek
Ryc. 3. Przebieg rozwoju zdolności motorycznych u dziewcząt i chłopców o zróżnicowanym tempie
dojrzewania.
44
Rozwój - podstawowy cel i wyznacznik szkolenia sportowego dzieci ... 45
Ryc. 4. Aktywność sportowa młodzieży o przyspieszonym i opóz
nionym rozwoju.
ności motorycznych. W tym kontekście Prace z zakresu typologii rozwojowej
niepokoić musi fakt, że tzw.  opóz
nieni wykazały, że przy zachowaniu indywidu-
stanowią bardzo niewielki odsetek mło- alności w obrębie danego zbioru można
dzieży, uczestniczącej regularnie w zaję- wyróżnić osobników o podobnych prze-
ciach sportowych (ryc. 4). Trudno przy biegach linii rozwoju: stabilnym, progre-
tym rozstrzygnąć, czy sytuacja ta jest sywnym, regresywnym oraz wielopozio-
następstwem faktycznych opóz
nień roz- mowym (ryc. 5). Liczby osobników, za-
wojowych, czy też przyczyną zachodzą- liczonych do poszczególnych typów roz-
cych zmian. woju, są zróżnicowane (tab. 1). Najczę-
Tabela 1
Procentowy udział badanej populacji dziewcząt w poszczególnych typach
rozwoju wybranych zdolności motorycznych
Zdol- SiłaSiła dyna-
Siła
ności maksy- miczna Wytrzy-
Szybkość eksplo- Zwinność Gibkość
malna mięśni małość
Typ zywna
dłoni brzucha
 O 31,6 8,3 1,0 0.0 24,4 1,6 0,5
 1 5,2 5,2 3,6 0.0 5,2 5,7 10,4
 2 11,9 5,2 3,1 0.0 9,3 4,7 2,1
 3 51,3 81,3 92,2 100 61,1 88,1 87,0
Oznaczenia w tabeli:  O - typ stabilny,  1 - typ progresywny,  2 - typ relatywnie regresywny,
 3 - typ wielopoziomowy.
45
46 Joachim Raczek
Ryc. 5. Zróżnicowana dy-
namika rozwoju szybkości
u 11-15-letnich dziewczÄ…t
i chłopców.
ściej pojawiają się oni w typie wielopo- (wysokie przyrosty) rozwój sprawności
ziomowym, najrzadziej - w regresywnym koordynacyjnej między 7-10 rokiem ży-
i progresywnym. cia, wyrażony wartościami średnimi,
Pisze siÄ™ ponadto o fenomenie tzw. dotyczy jedynie 30% dziewczÄ…t i 15%
 własnego czasu w rozwoju osobnika chłopców. Równocześnie u 28% dziew-
(15), którego bardzo wymowną ilustra- cząt i 22% chłopców obserwuje się jej
cjÄ… sÄ… wykresy, przedstawiajÄ…ce indywi- stagnacjÄ™, a u 10% dzieci nawet regres.
dualne  czasy własne rozwoju koordy- Z kolei w fazie stagnacji, mającej mieć
nacyjno-motorycznego na tle krzywej, miejsce między 11 i 13 rokiem życia,
charakteryzującej wartości średnie (ryc. u 15% dzieci występuje progresja roz-
6). Okazuje się, że bardzo dynamiczny woju, u 20% stagnacja, a u 30% regres
46
Rozwój - podstawowy cel i wyznacznik szkolenia sportowego dzieci ... 47
Ryc. 6. Rozwój zdolności
szybkiego reagowania
u wybranych uczniów na
tle średniej wartości popu-
lacji (15 poz. piśm.).
(15). Fakty te przestrzegają przed zbyt bardziej efektywna wówczas, gdy wyprze-
uproszczoną i schematyczną interpretacją dza pełnię rozwoju, ponieważ pobudza
analiz procesów rozwoju, także w aspek- zdolności i funkcje dopiero dojrzewają-
cie szkolenia sportowego. ce, a nie całkowicie dojrzałe. W związku
z tym przed laty opracowano koncepcjÄ™
3.2. Wytrenowalność zdolności
tzw. okresów sensytywnych oraz wysu-
motorycznych
nięto bardzo ścisłe zalecenia praktyczne,
Dla teorii i praktyki sportu ważne dotyczące chronologii tych okresów
znaczenie ma wyjaśnienie, w jakim za- w kształtowaniu procesów motorycznych,
kresie oddziaływania stymulacyjne wpły- zwłaszcza przy planowaniu szkolenia mło-
wają na rozwój motoryczny, a w jakim dych sportowców (9, 13, 21, 54, 55, 62).
jest on funkcją naturalnego rozwoju. Na Wyniki badań nie dostarczają jednak ar-
ogół zakłada się, iż stymulacja jest naj- gumentów dla jednoznacznego określe-
47
48 Joachim Raczek
nia tych faz (5, 9, 26, 34, 42-43). Za- nych autorów wskazują na wyraz
nÄ…,
strzeżenia budzi zwłaszcza wyznaczanie chociaż zróżnicowaną, wytrenowalność
tych okresów na podstawie wielkości zdolności motorycznych, niezależną od
średnich przyrostów sprawności w popu- wieku (tab. 2).
lacji (ryc. 7, patrz też ryc. 2-6). Liczne Z powyższych względów potrzebę
fakty wskazują, że zdolności motorycz- oparcia stymulacji motorycznej na
ne można skutecznie kształtować w ca- wykorzystaniu faz sensytywnych nale-
łym wieku dziecięcym i młodzieńczym, ży traktować jako nie zweryfikowaną
a także w okresach póz
niejszych (34, 40, hipotezę, nie upoważniającą do wy-
41, 44).
Tabela 2
WÅ‚asne badania nad rozwojem i sty-
Wskaz
niki wytrenowalności
mulacją motoryczną u dzieci i młodzie-
ży wykazały, że bardzo korzystne wa- zdolności motorycznych
runki dla jej kształtowania istnieją w w zespołach eksperymentalnych
całym okresie szkolnym (ryc. 8-9).
Zespoły
Efektywność stymulacji nie jest przy
Zdolności
E1 E2
tym całkowicie zbieżna z fazami wiel- motoryczne
(11-14 lat) (15-19 lat)
kich przyrostów sprawności, wynikają-
Siłowe 0,89 1,04
cych ze średniej dynamiki jej rozwoju.
Ujawniliśmy także, że znaczną wytreno-
Wytrzymałościowe 1,01 1,54
walność zdolności kondycyjnych i koor-
Szybkościowe 0,73 0,83
dynacyjnych posiadajÄ… osobnicy w wie-
Koordynacyjne 1,12 1,11
ku od 40-70 lat. Również badania in-
Ryc. 7. Średni roczny przyrost szybkości biegowej (w procentach) u chłopców w wieku 8-18 lat.
48
Rozwój - podstawowy cel i wyznacznik szkolenia sportowego dzieci ... 49
Ryc. 8. Wytrzymałość oraz
wydolność fizyczna uczniów
i uczennic grup kontrolnych
(A) oraz eksperymentalnych
(B) poddanych obciążeniom
wytrzymałościowym.
prowadzania kategorycznych wnio-  poziom dojrzałości funkcjonalnej i in-
sków i precyzowania zaleceń meto- dywidualna dynamika przemian roz-
dyczno-szkoleniowych. wojowych,
Z badań nad motoryczną ontogenezą  logiczna kolejność rozwoju struktury
wynika natomiast - co podkreślałem już motoryczności,
przed kilkunastu laty (40, 42), że efek-  zmienność wymogów środowisko-
tywność procesu treningu młodych spor- wych,
towców warunkują przede wszystkim  modelowe wymagania uprawianej dys-
takie czynniki, jak: cypliny sportu.
49
50 Joachim Raczek
Ryc. 9. Roczne przyrosty koordynacyjnych zdolności motorycznych (KZM) uczniów klas ekspery-
mentalnych w stosunku do klas kontrolnych.
Czynniki te nie wyznaczają wieko-  złotym wiekiem dziecka lub  optymal-
nym wiekiem uczenia się ruchów , cha-
wych granic dla najbardziej efektywnej
stymulacji motorycznej. Ukazują nato- rakteryzujący się niezwykłą łatwością
opanowania ruchów, nawet o skompliko-
miast główne funkcje i hierarchię celów;
które - z kolei - określają model wielo- wanej strukturze. Problem ten pojawia
letniego usprawnienia motorycznego - się także w dyskusjach nad koncepcją
 okresów sensytywnych , w których
jego etapy i ich zadania.
wskazuje się, iż wiek przedpubertalny sta-
3.3. Rozwój a problem uczenia się
nowi właśnie sensytywną fazę dla moto-
motorycznego
rycznego uczenia siÄ™. Ta korzystna faza
Od ponad pół wieku w teorii sportu ma się kończyć wraz z wejściem osobni-
panuje przekonanie, iż najlepsze efekty ka w okres pokwitania (22, 55, 60).
w motorycznym uczeniu siÄ™ osiÄ…gajÄ… Najnowsze badania eksperymentalne
dzieci przed okresem dojrzewania. Ten (10, 17, 44, 56, 61) wskazują jednak, że
tradycyjny pogląd wyraża po dzień dzisiej- wysokiej efektywności motorycznego
szy większość podręczników z zakresu uczenia się nie można ograniczyć do
wychowania fizycznego i sportu (6, 12, fazy przedpubertalnej. Wynika z nich
21, 23, 24, 30, 55, 60, 62). Zgodnie z nim bowiem, że młodzież w wieku pubertal-
dziecko pod koniec młodszego wieku nym i postpubertalnym opanowuje nowe
szkolnego (10-11 lat dziewczęta, 11-12 czynności ruchowe w sposób nie gorszy,
lat chłopcy) wchodzi w okres, nazwany a nawet szybszy i lepszy, niż dzieci
 etapem dziecka doskonałego czy też przed okresem dojrzewania (ryc. 10-11).
50
Rozwój - podstawowy cel i wyznacznik szkolenia sportowego dzieci ... 51
Ryc. 10. Efekty motoryczne-
go uczenia siÄ™ przed oraz
po okresie dojrzewania (60
poz. piśm.).
Ryc. 11. Efektywność mo-
torycznego uczenia siÄ™
( od razu - R1a; postęp -
R2a) u dziewczÄ…t przed
oraz w czasie okresu doj-
rzewania).
51
52 Joachim Raczek
O sukcesie motorycznego uczenia się efektywności uczenia się motorycznego
decyduje bowiem przede wszystkim z sensytywnymi okresami w rozwoju
ilość, jakość i różnorodność dotych- koordynacyjnych zdolności motorycz-
czasowych doświadczeń ruchowych. nych. Wysokość przyrostów tych zdolno-
Te, z reguły, są większe u młodzieży niż ści nie może być warunkiem skuteczno-
u dzieci. Występujących w okresie pu- ści tego procesu. Jeśli bowiem wyzna-
bertalnym trudności w wykonywaniu czają one efektywność procesu uczenia
szeregu czynności ruchowych nie nale- się i nauczania ruchu, to przede wszyst-
ży łączyć z obniżeniem zdolności ucze- kim decyduje o nim ich poziom, a nie
nia się, lecz z niekorzystnymi proporcja- wysokość przyrostów. Skoro zaś poziom
mi ciała, związanymi z tzw. skokiem po- sprawności koordynacyjnej w okresie
kwitaniowym (6). Konsekwencją przyję- postpubertalnym jest wyższy niż w pre-
cia tej tezy było zalecenie obniżenia wy- pubertalnym, to i większa musi być efek-
magań, stawianych w treningu technicz- tywność uczenia się motorycznego (18,
nym. DziÅ› spotyka siÄ™ jednak przeciwne 22, 44, 46, 61).
postulaty, wskazujące, iż w tych fazach Drugi problem dotyczy wyodrębnie-
należy akcentować użycie środków tre- nia przedpubertalnej  fazy optymalnego
ningowych o znacznym stopniu trudno- uczenia siÄ™ i wiÄ…zania jej z wysokÄ… pla-
ści i złożoności koordynacyjno-technicz- stycznością neuronalną. Najnowsze dane
nej (57) . neurofizjologii nie potwierdzajÄ… tej tezy.
Przyczyny utrzymywania się do Dziś natomiast mówi się o  całożyciowej
dziś tradycyjnych poglądów na pro- plastyczności (32), wynikającej głównie
blem motorycznego uczenia się wyni- z synaptycznych związków w samoorga-
kają głównie z: nizującym się układzie nerwowym, a te
 braku empirycznych badań, uzasadnia- w dużym stopniu uwarunkowane są do-
jących ich nieprawdziwość, świadczeniem. Powstawanie synaptycz-
 błędnego wnioskowania o obniżonej nych powiązań stanowi najprawdopo-
zdolności motorycznego uczenia się dobniej rozstrzygający warunek dla
u młodzieży na podstawie tzw.  puber- rozwoju wyższych funkcji motorycz-
talnej niezręczności , nych, a tym samym dla opanowania
 utożsamiania wysokich przyrostów umiejętności sportowych. Procesy te nie
sprawności koordynacyjnej, a nie wy- są jednak ograniczone do fazy prepuber-
sokiego jej poziomu, z efektywnością talnej; wręcz przeciwnie - doskonalą się
uczenia siÄ™ motorycznego, w dalszych okresach rozwoju osobnicze-
 błędnej argumentacji, wskazującej na go (20, 28, 52) .
większą plastyczność centralnego O błędności poglądów, ograniczają-
układu nerwowego u dzieci w fazie cych  wiek najlepszego uczenia się do
przedpubertalnej. fazy prepubertalnej, świadczą także eks-
Ostatnie dwie z wymienionych przy- perymenty, zwiÄ…zane z  uczeniem siÄ™ na
czyn wymagają szerszego omówienia. modelach . I tu stwierdzono zależność
Pierwsza dotyczy bezzasadności łączenia efektywności uczenia się od poprzednich
52
Rozwój - podstawowy cel i wyznacznik szkolenia sportowego dzieci ... 53
doświadczeń ruchowych. Trudno zatem okresach oraz tworzy fundament dla
ograniczyć tę właściwość do wieku dzie- skutecznego opanowania techniki
cięcego (8, 27) . sportowej.
W poszukiwaniu uzasadnień dla roz-
3.4. Tendencje zmian w rozwoju
strzygania problemu efektywności ucze-
sprawności motorycznej
nia się należy odrzucić założenia teorii
współczesnej młodzieży
dojrzewania, leżące u podstaw wywo-
dów K. Meinela (23), Z. Gilewicza (12) Stan rozwoju motorycznego polskich
oraz ich następców, a także  fundamen- dzieci i młodzieży nie jest drastycznie
talistów , związanych z koncepcją okre- gorszy od prezentowanego przez ich ró-
sów sensytywnych. Wszystko przemawia wieśników z innych społeczeństw (63).
dziś za słusznością koncepcji  rozwoju Można jednak również znalez
ć uzasad-
na przestrzeni całego życia (1, 19, 47). nienie dla interpretacji przemian między-
Chodzi tu o istotną rolę zintegrowanego populacyjnych w kategoriach ukształto-
kompleksu właściwości poznawczo-mo- wania się nowego typu sprawnościowe-
torycznych i aktywacyjnych w procesie go (36), będącego konsekwencją zmian
motorycznego uczenia się i nauczania. stylu życia i związanego z nim systemu
Jego skuteczność jest nie tylko rezulta- wartości, przyjętego przez młodzież,
tem stosowania odpowiednich środków oraz preferowanego modelu aktywności
ruchowych, ale także wynikiem trafnego ruchowej. Czy te poglądy powinny nas
wykorzystania specyficznej wiedzy, bę- uspokoić, czy też raczej zaniepokoić?
dącej następstwem dotychczasowych Wyniki badań (15, 37-39) wskazują,
doświadczeń. Te natomiast - jak już za- że zachodzące tu przemiany mają, z re-
znaczyliśmy - są większe u młodzieży guły, charakter negatywny o postępują-
niż u dzieci. cej regresywności (ryc. 12). Stwierdzo-
Dla praktyki istotne powinno być no też nierównomierność rozwoju so-
to, że w fazie przedpokwitaniowej matycznego i rozwoju sprawności.
należy, zgodnie z dotychczasowymi Wielce negatywnym zjawiskiem jest
zaleceniami metodycznymi, nadal również przesuwanie się momentu
zapewniać okazje do przyswojenia gwałtownego obniżania się sprawności
i doskonalenia wielu różnorodnych motorycznej w kierunku coraz młod-
form ruchowych, stwarzać możliwo- szych grup wiekowych. Niezbyt opty-
ści i warunki do regularnej aktywno- mistycznie przedstawia się również
ści sportowej. Natomiast musi ulec zmienność w czasie poszczególnych
zmianie teoretyczne uzasadnienie. zdolności motorycznych (ryc. 13-15).
Postępowanie takie jest konieczne Te objawy trudno ocenić pozytywnie,
nie ze względu na istnienie w tym muszą zatem niepokoić.
wieku najlepszych warunków ucze- Rysuje się tu pytanie, czy obserwo-
nia się motorycznego, lecz dlatego, wany poziom sprawności stanowi wy-
że stanowi ono warunek wysokiej starczającą podstawę dla podjęcia tre-
efektywności uczenia się w kolejnych ningu sportowego oraz zapewnienia
53
54 Joachim Raczek
Ryc. 12. Profile wysokości ciała, absolutnej i względnej sprawności motorycznej populacji szkolnej
z lat 1975-1995 na tle populacji z roku 1965 (100%).
54
Rozwój - podstawowy cel i wyznacznik szkolenia sportowego dzieci ... 55
Ryc. 13. Profile względnej sprawności motorycznej populacji szkolnej z lat 1975-1995 na tle populacji
z roku 1965 (100%).
55
56 Joachim Raczek
Ryc. 14. Profile względnej sprawności w wybranych zdolnościach motorycznych populacji szkolnej
z lat 1975-1995 na tle populacji z roku 1965 (100%).
56
Rozwój - podstawowy cel i wyznacznik szkolenia sportowego dzieci ... 57
Ryc. 15. Rozwój wyników
w rzucie piłką palantową
(A) oraz w biegu na 60 m (B)
u uczniów w wieku 7-13 lat
(15 poz. pism.).
skuteczności działań w warunkach dejmowania systematycznego treningu
walki sportowej. Zwiększająca się co- wyczynowego (tab. 3).
raz bardziej różnica pomiędzy pozio- Ten stan rzeczy wskazuje na potrze-
mami najwyższych osiągnięć sporto- bę podjęcia prób poszukiwania no-
wych i sprawności motorycznej mło- wych sposobów zaktywizowania ru-
dzieży doprowadziła do znacznego za- chowego młodzieży, a może także
wężenia naturalnej podstawy oraz ob- opracowania nowego modelu sportu
niżenia wartości potencjału, warunku- dzieci i młodzieży. Należy jednak
jącego prawidłowy rozwój sportu wy- wyjść poza krąg okazjonalnych haseł
czynowego. Nie jest ona też czynni- oraz deklaracji i podjąć rzeczywiste
kiem, mobilizującym młodzież do po- działania.
57
58 Joachim Raczek
Tabela 3
Różnice w zdolnościach motorycznych między zespołami
eksperymentalnymi (E) i kontrolnymi (K) w jednostkach unormowanych (34)
Grupa
Grupa Wiek (lat) Efekty treningu
eksperymentalna kontrolna
Dziewczęta 11-14 2,13 1,13 1,00
Studentki 19-22 1,72 0,58 1,14
starych metodologii oraz klasycznych
4. Refleksje końcowe
paradygmatów.
Przedstawione powyżej uwagi i reflek-  W nowych realiach sport przyjmuje
sje odnośnie uwarunkowań i wyznaczni- nowy obraz. Inne czynniki wyznacza-
ków rozwojowych są z pewnością niepeł- ją dziś jego rozwój i decydują o efek-
ne i kontrowersyjne. Nie określają też tywności szkolenia.
w sposób kategoryczny zakresu możliwe- Istnieje konieczność śmielszego wy-
go ich wykorzystania w procesie szkole- korzystania nowatorskich koncepcji ba-
nia sportowego dzieci i młodzieży. dawczych i praktycznych rozwiązań.
Ukazane w nowym świetle problemy Podejmując dziś problem uczestnic-
mogą być jednak przydatne dla określe- twa dzieci i młodzieży w sporcie, w per-
nia aktualnego stanu poznania oraz war- spektywie ich rozwoju, musimy zdawać
tości naszych dokonań. Może staną się sobie sprawę z tego, jak bardzo trudne
także inspiracją do nowych przemyśleń, i złożone jest to zadanie. Wymaga ono
rewizji dotychczasowych poglądów i sta- nie tylko większej koncentracji wysił-
nowisk oraz określenia nowych sposo- ków, zachowania spójności programo-
bów postępowania, a także wytyczenia wej, ale także zastosowania nowoczesnej
kierunków przyszłych poszukiwań. technologii i rozwiązań organizacyjnych.
Na tle dokonanej analizy problemu Badania naukowe, oparte na nowych
nasuwają także pewne refleksje natury koncepcjach i nowych metodologiach,
ogólniej. Można je sprowadzić do nastę- nabierają w tej sytuacji pierwszoplano-
pujących stwierdzeń: wego znaczenia. W tym momencie decy-
 Nie wydaje się możliwe uzyskanie za- duje się bowiem przyszłość młodych po-
dowalającej odpowiedzi na złożone koleń i przyszłość sportu wyczynowego.
pytania dotyczÄ…ce rozwoju sporto-
Piśmiennictwo
wych dyspozycji młodocianych przy
użyciu tradycyjnych metod i koncepcji 1. Abernathy B., Russell D. G.:
teoretycznych. Uporczywe trwanie na Expert - novice differences in an ap-
tych pozycjach oznacza stagnacjÄ™ czy plied selective attention task.  Journal
wręcz regres. of Sport Psychology 1987, 4, 326-345.
 Procesów rozwoju nie da się dogłęb- 2. Abernethy B. et al.: The biophy-
nie poznać i opisać używając do badań sical foundations of human movement.
58
Rozwój - podstawowy cel i wyznacznik szkolenia sportowego dzieci ... 59
Champaign 1997. Human Kinetics Pu- 14. Haywood K. M.: Lifespan mo-
blishers. tor development. Champaign 1986. Hu-
3. Baltes P. B.: Theoretical proposi- man Kinetics Publishers.
tion of lifespan developmental psycholo- 15. Hirtz P.: Zur interindividuallen
gy.  Developmental Psychology 1987, Variabilität der motorischen Entwic-
23, 611-626. klung.  Leipziger Sportwissenschaftliche
4. Baltes P. B.: Entwicklungspsy- Beiträge S. Augustin, 1998. Academia
chologie der Lebensspanne: Theoreti- Verlag, 95-106.
sche Leitsätze.  Psychologische Rund- 16. Hirtz P. u. a.: Versuch einer Ty-
schau 1990, 1, 1-24. pologisierung der motorischen Indivi-
5. Baur J.: Über die Bedeutung dualentwicklung von Schulkindern.
 sensibler Phasen für das Kinder - [w:] Blaser P.: Theories der Motorik und
und Jugendtraining.  Leistungssport ihre Widerspiegelung in der Praxis,
1987, 4, 9-14. Hamburg 1988. Czwalina.
6. Baur J.: Motorische Entwicklung: 17. Joch W., Hasenberg R.: Lernal-
Konzeptionen und Trends. [w:] Baur J. ter und motorische Lernleistungen.
i in. (red.) Motorische Entwicklung.  Sportunterricht 1991, 6, 216-222.
Schorndorf 1994. Hofmann, 27-47. 18. Joch W.: Entwicklung als zen-
7. BrzeziÅ„ska A. (red.): Psychologia traler Begriff der Talentförderung.  Le-
rozwoju człowieka. [w:] Strelau J. (red.) istungssport 1999, 6, 5-8.
Psychologia. Gdańsk 2000. GWP, t. 1. 19. Ledzińska M.: Studia nad efek-
227-332. tami uczenia siÄ™. [w:] Strelau J. (red.):
8. Daugs R. u. a. (red.): Kognition Psychologia. Gdańsk 2000. Gdańskie
und Motorik. Hamburg 1996. Czwalina. Wydawnictwo Psychologiczne, t. II,
9. Drabik J., Harsanyi L.: Proble- 130-134.
my z wyznaczaniem okresów sensy- 20. Lehnertz K.: Molekulare Grun-
tywnych w rozwoju sprawności moto- dlagen der Informations-verarbeitung
rycznej.  Sport Wyczynowy 1990, nr im Nervensystem.  Leistungssport
7-8. 1990, 2, 27-33.
10. Fetz F. i in.: Entwicklung sen- 21. Martin D.: Nachwuchstraining
somotorischer Steuerungs- und Lern- in der Diskussion.  Leistungssport
fähigkeit. [w:] Erber und Auffrag. Wien 1987, 5, 16.
1985, 55-78. 22. Martin D., Nicolaus J.: Die spor-
11. Flammer A.: Entwicklungsthe- tliche Leistungsfähigkeit von Kindern
orien. Psychologische Theorien der und Folgerungen für das Kindertra-
menschlichen Entwicklung. Bern 1996. ining.  Leistungssport 1997, 5, 53-59.
12. Gilewicz Z.: Teoria wychowania 23. Meinel K.: Motoryczność ludz-
fizycznego. Warszawa 1964. SiT. ka. Warszawa 1967. SiT.
13. Gużałowski A. A.: Okresy  kry- 24. Meinel K., Schnabel G.: Bewe-
tyczne w rozwoju motoryki dziecka. gungslehre - Sportmotorik. Berlin 1998.
 Sport Wyczynowy 1977, nr 11-12. Sportverlag.
59
60 Joachim Raczek
25. Mester J., Perl J.: Grenzen der 37. Raczek J. (red.) Motoryczność
Anpassungs -und Leistungsfähigkeit dzieci i mÅ‚odzieży - aspekty teoretyczne
des Menschen aus systemischer Sicht. i implikacje metodyczne. Katowice
 Leistungssport 2000, 1, 43-51. 1986. AWF.
26. Mleczko E.: Przebieg i uwarun- 38. Raczek J.: Probleme und Me-
kowania rozwoju funkcjonalnego dzie- thoden der Motorikforschung im Kin-
ci krakowskich między 7 a 14 rokiem des- und Jugendalter,  Leistungssport
życia. Kraków 1991. AWF. 1987, 3, 45-48.
27. Müller H.: Kognition und moto- 39. Raczek J.: Uwarunkowania
risches Lernen. Bonn 1995. rozwojowe szkolenia sportowego dzieci
28. Noth J.: Entwicklung neurophy- i młodzieży. Katowice 1987. AWF.
siologischer Parameter der Motorik. 40. Raczek J.: Okresy krytyczne
[w:] Baur J. u. a. (Hrsg) Motorische En- w treningu sportowym dzieci i młodzie-
twicklung. Schorndorf 1994. Hofmann, ży.  Sport Wyczynowy 1988, nr 12.
93-105. 41. Raczek J.: Znaczenie badań nad
29. Oerter R., Montada L. (red.): rozwojem motorycznym dla kierowania
Entwicklungspsychologie. Weinheim procesem treningu sportowego dzieci
1995. i młodzieży.  Zeszyty Naukowe AWF we
30. Osiński W. (red.): Motoryczność Wrocławiu 1988, nr 49, 65-80,.
człowieka - jej struktura, zmienność 42. Raczek J.: Problem okresów
i uwarunkowania. Poznań 1993. AWF. sensytywnych i krytycznych w rozwoju
31. Payne V. G., Isaacs L. D.: Hu- ontogenetycznym.  Antropomotoryka
man motor development: A lifespan 1989, 2, 89-101.
approach. Mountain Viev 1991. May- 43. Raczek J. Podstawy szkolenia
field. sportowego dzieci i młodzieży. Warsza-
32. Preilowski B.: Funktionelle wa 1991. RCMSKFiS.
Anatomie des Nervensystems Anmerku- 44. Raczek J.: Theorie der Motorik
nen zur strukturellen Grundlage der - Entwicklungstendenzen, Grundfragen
Psychologie. Göttingen 1996. Hogrefe. und Stellenwert im System der Spor-
33. Prigogin I.: Kres pewności, czas twissenschaften. [w:] Sport Kinetics 93.
chaos i nowe prawa natury. Warszawa Poznań 1993. AWF, 41-47.
2000. WAB i CiS. 45. Raczek J.: Hipokinezja i jej
34. Prus G.: Wytrenowalność zdol- skutki, jako problem współczesnej cywi-
ności motorycznych u kobiet. Katowice lizacji. [w:] Nauki o kulturze fizycznej
2000. AWF. wobec wyzwań cywilizacji. Katowice
35. Przetacznik-Gierowska M., 1995. AWF, 29-55.
Tyszkowa M.: Psychologia rozwoju 46. Raczek J.: Leistungsorientie-
człowieka. Warszawa 1996. PWN. rung in den Bewegungskonzepten der
36. PrzewÄ™da R., TrzeÅ›niowski R.: Heranwachsenden. Universität Sal-
Przemiany sprawnoÅ›ci fizycznej mÅ‚o- zburg 1996. Institut für Sportwissen-
dzieży w Polsce. Warszawa 1992. AWF. schaft, 35-42.
60
Rozwój - podstawowy cel i wyznacznik szkolenia sportowego dzieci ... 61
47. Raczek J.: The tendencies of in der Entwicklung der Bewegungsko-
change in motor fitness in the school ordination.  Leistungssport 1989, 6,
population of Upper Silesia. [w:] Sport 11-16.
Kinetics 95. Praque 1996. Charles Uni- 56. Starościak W.: Immediate lear-
versity, 369-374. ning and progres in learning new mo-
48. Raczek J., Mynarski W., Ljach tor activity of girls at the age 10-11 and
W.: Teoretyczno-empiryczne podstawy 13-14.  Journal Human Kinetics (sup-
kształcenia i diagnozowania koordyna- plement) 2000, 171-176.
cyjnych zdolności motorycznych. Kato- 57. Thiess G.: Die Theorie und Me-
wice 1998. AWF. thodik des Nachwuchstraining.  Le-
49. Roth K. u. a.: Diferentielle istungssport 1977, 5, 50-52.
Aspekte in der motorischen Entwic- 58. Trempała J.: Koncepcje rozwo-
klung.  Sportpsychologie 1998, 2, 1-8. ju człowieka. [w:] Strelau J. (red.): Psy-
50. Roth K. u. a.: Zur Allgemein- chologia, T. 1. Gdańsk 2000. GWP,
motorik japanischer und deutscher Ju- 256-282.
gendlicher.  Sportpsychologie 1998. 59. Tyszkowa M.: Rozwój psychicz-
6, 1-21. ny człowieka w ciągu życia. Zagadnie-
51. Roth K., Willimczik K.: Theore- nia teoretyczne i metodyczne. Warszawa
tische und forschungsmethodische Per- 1988. PWN.
spektiven zur motorischen Entwicklung 60. Weineck J.: Optimales Training.
in der Ontogenese. [w:] Krug J., Hart- Erlangen 1996. Perimed.
mann C. (red.): Praxisorientiertie Bewe- 61. Willimczik K. u. a.: Das  beste
gungslehre als angewandte Sportmoto- motorische Lernalter - zu kontrover-
rik. S. Augustin 1999. Academia Verlag, sen empirischen Befunden.  Sportwis-
46-61. senschaft 1999, 4, 42-61.
52. Schmidt R. F., Thews G. (red.).: 62. Winter R.: Die motorische En-
Physiologie des Menschen. Berlin, He- twicklung (Ontogenese) des Menschen
idelberg, New Jork 1995. Springer. von der Geburt bis ins hohe Alter. [w:]
53. Schnabel G., Harre D., Borde Meinel K., Schnabel G. (red.): Bewe-
A.: Trainingswissenschaft. Berlin 1994. gungslehre - Sportmotorik. Berlin 1998.
Sportverlag. Sportverlag, 237-350.
54. Sozański H. (red.). Teoretyczne 63. Wolański N.: Kultura fizyczna
podstawy kształtowania sprawności fi- każdej epoki i każdego społeczeństwa
zycznej w procesie szkolenia sportowego jest i powinna być inna.  Antropomoto-
dzieci i młodzieży. Warszawa 1985. AWF. ryka 1990, 4.
55. Starosta W., Hirtz P.: Zur Exi- 64. Wuketis F. M.: Ewolutionsthe-
stenz sensibler und kritischer Perioden orie. Darmstadt 1995.
61