TEORETYCZNE PODSTAWY KSZTAA
CENIA
TREŚCI KSZTAA
CENIA
�� Historia rozwoju dydaktyki ogólnej.
�� Dydaktyka ogólna jako nauka.
�� Główne nurty myślenia o szkolnej edukacji i szkole.
�� Rozwiązania dydaktyczne:
�� cele kształcenia,
�� treści kształcenia,
�� wyniki kształcenia  ich pomiar i ocena;
�� metody dydaktyczne,
�� proces nauczania i uczenia się w szkole,
�� formy organizacji uczenia się,
�� środki dydaktyczne.
�� Zasady dydaktyczne.
�� Poznawanie uczniów i motywowanie ich do nauki.
�� Klasa szkolna i kierowanie nią.
�� Szkoła i jej program.
�� System szkolny.
Efekty kształcenia  umiejętności i kompetencje
�� samodzielnego opisu i interpretacji podstawowych nurtów myślenia o szkole
i edukacji oraz związanych z nimi pojęć;
�� samodzielnego opisu i analizy instrumentarium nauczyciela i szkoły;
�� analizy i oceny rozwiązań dydaktycznych oraz ich składników;
�� posługiwania się wybranymi metodami i narzędziami badań dydaktycznych;
�� samodzielnego dochodzenia do problemów i dylematów dydaktycznych oraz ich analizy.
Literatura podstawowa
�� Berez
nicki F., Dydaktyka kształcenia ogólnego, Kraków 2007.
�� Kupisiewicz Cz., Podstawy dydaktyki, Warszawa 2005.
�� Okoń W., Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Wyd. 5, Warszawa 2008.
Literatura uzupełniająca
ź� Arends R. I., Uczymy się nauczać, Warszawa 1994.
ź� Brophy J., Motywowanie uczniów do nauki, Warszawa 2010.
ź� Brudnik E., Moszyńska A., Owczarska B., Ja i mój uczeń pracujemy aktywnie, Kielce 2010.
ź� Cohen L. i in., Wprowadzenie do nauczania, Poznań 1999.
ź� Dzierzgowska I., Jak uczyć metodami aktywnymi, Warszawa 2009.
ź� Gołębniak B. D., Uczenie metodą projektów, Warszawa 2002.
ź� Joyce B., Calhoun E., Hopkins D., Przykłady modeli uczenia się i nauczania, Warszawa 1999.
ź� Klus-Stańska D., Dydaktyka wobec chaosu pojęć i zdarzeń, Warszawa 2010.
ź� Kubiczek B., Metody aktywizujące. Jak nauczyć uczniów uczenia się, Opole 2009.
ź� Kubielski W., Podstawy pomiaru, konstruowania i ewaluacji testu dydaktycznego, Warszawa 2006.
ź� Kupisiewicz Cz., Szkice z dziejów dydaktyki, Kraków 2010.
ź� Materiały do ćwiczeń z dydaktyki ogólnej, Wybór i oprac. M. Koszmider, Kraków 2009.
ź� Niemierko B., Kształcenie szkolne. Podręcznik skutecznej dydaktyki, Warszawa 2007.
ź� Pankowska D., Pedagogika dla nauczycieli w praktyce. Materiały metodyczne, Kraków 2008.
ź� Paradygmaty współczesnej dydaktyki, red. L. Hurło, D. Klus-Stańska, M. A
ojko, Kraków 2009.
ź� Pedagogika, t. 2, rozdz. 9: Dydaktyka szkolna, red. B. Śliwerski, Gdańsk 2006.
ź� Petty G., Nowoczesne nauczanie, Wyd. 3, Sopot 2010.
ź� Półturzycki J., Dydaktyka dla nauczycieli, Toruń 2005.
ź� Silberman M., Uczymy się uczyć, Gdańsk 2005.
ź� Strykowski W., Kompetencje nauczyciela szkoły współczesnej, Poznań 2003.
ź� Sztuka nauczania. I  Szkoła; II  Czynności nauczyciela, red. K. Kruszewski, Warszawa 2007.
ź� Uczenie metodą projektów, red. B. D. Gołębniak, Warszawa 2002.
ź� Waloszek D., Program w edukacji dzieci. Geneza. Istota. Kryteria, Warszawa 2005.
ź� Zimmerman, Bonner S., Kovach R., Zdolny uczeń. Metody planowania samodzielnej nauki, Gdańsk 2008.
ź� Żegnałek K., Dydaktyka ogólna. Wybrane zagadnienia, Warszawa 2005.
WYKA
AD 1
GENEZA DYDAKTYKI OGÓLNEJ JAKO NAUKI. STAROŻYTNOŚĆ
�� Edukacja  działalność praktyczna: od  zawsze ;
�� Dominuje praktyka, naśladownictwo.
�� Pierwsze refleksje nad edukacją  starożytna Grecja.
ź� Sofiści (Pitagoras z Abdery, Gorgiasz):
dydaktyka  wszystko, co dotyczy nauczania i uczenia się;
zwrócenie uwagi na potrzebę wykorzystania sensualizmu;
nacisk na wyrabianie u uczniów umiejętności praktycznych,
na to, co skuteczne, choć niekoniecznie prawdziwe.
ź� Sokrates (469-399 r. p.n.e.).
ą� Nie pozostawił po sobie żadnych dzieł, refleksje przetrwały dzięki uczniom,
nie na piśmie.
ą� Zimny, opanowany intelektualista; uczył rozumu, by doprowadzić do cnoty, do prawdy
(cel wychowania).
ą� Dobór treści kształcenia  dla kształtowania charakteru.
ą� Metody nauczania  pobudzające uczniów do samodzielnego myślenia.
ą� W dydaktyce:
 intelektualizm: jeśli człowiek wie, jak należy postępować, to postępuje właściwie,
zatem przyczyna złego postępowania  niewiedza, niemożność odróżnienia tego co
dobre, od tego, co złe �� wychowanie moralne sprowadza się do wychowania
umysłowego �� podstawowym celem nauczania nie przekazywanie wiedzy uczniom, ale
jej poszukiwanie wraz z nimi (dialog);
 dialog sokratejski  podstawa heurystyki (metoda sokratyczna lub majeutyczna 
rozmowa przygotowująca rozmówcę do szukania tego, czego nie wie, do wydobycia
z niego wiedzy już posiadanej, ale nieujawnionej, tkwiącej w podświadomości;
forma negatywna  poprzez stawianie odpowiednich pytań i udzielanie na nie
stosownych odpowiedzi doprowadzenie rozmówcy do wniosku o bezpodstawności
jego dotychczasowych sądów lub pozytywna  do właściwego określenia
analizowanego pojęcia czy sądu)  do dziś ważne znaczenie w dydaktyce.
ą� Wykorzystanie indukcji (wyprowadzanie pojęć ogólnych z jednostkowych faktów)
lub dedukcji (z pojęcia ogólnego wysnuwane wnioski szczegółowe).
2
�� Platon (427-347 r. p.n.e.).
ź� Twórca idealistycznej filozofii przyrody, uczeń Sokratesa, swe poglądy głosił
w Gaju Academosa (Akademii Ateńskiej  stąd: akademia).
ź� Autor Dialogów (m.in. Państwo i Prawa).
ź� Pierwszy podjął sprawę wychowania, opracował teorię wychowania
(związek wychowania z ustrojem społecznym i polityką społeczeństwa)
i oryginalny system kształcenia.
ź� Wiedza jest czymś wrodzonym  znajduje się w naszym umyśle już w chwili narodzin
�� uczenie się, w swojej istocie, nie jest poznawaniem nowych rzeczy,
ale tylko  przypominaniem (anamnezą) świata idei.
ź� Nauczanie umiejętności praktycznych to tylko pomoc w radzeniu sobie w świecie
materialnym (zasada ustawicznego kształcenia).
ź� Istotniejsze studiowanie  samego siebie w poszukiwaniu pamięci o prawdziwych
ideach.
ź� Pomocą w tym  system edukacji oparty na dialektyce (dochodzenie do prawdy poprzez
dialog ucznia z nauczycielem, analizę i syntezę pojęć, tworzenie tez i antytez,
ich przyjmowanie lub odrzucanie)  metoda dialektyczna nadrzędną wobec
metod empirycznych.
ź� Pierwszy docenił znaczenie edukacji dzieci w wieku przedszkolnym, stosowania
w nauczaniu metod i środków odpowiednich do wieku dzieci (podział wg wieku).
�� Arystoteles (394-322 r. p.n.e.)  uczeń Platona, autor dzieła Polityka.
ź�  Ojciec dydaktyki ogólnej :  jaki przebieg powinien mieć proces nauczania, niezależnie
od tego, jakiego przedmiotu ktoś się uczy .
ź� Rozwiązanie  teoria uczenia się i logika.
ź� Arystoteles: podstawy teorii nauczania  odpowiednika dydaktyki ogólnej.
ź� System bardziej obszerny i lepiej podbudowany teoretycznie niż wiele póz
niejszych 
np. system dydaktyczny Kwintyliana.
�� Kwintylian (Marcus Fabius Quintilianus, 35-95 r. n.e.)  rzymski retor i pedagog, autor O
kształceniu mówcy. Nauczanie retoryki (dydaktyka szczegółowa)
 ograniczenie do wskazówek praktycznych. Podkreślał rolę nauczyciela
(sam był pierwszym płatnym z kasy państwowej nauczycielem retoryki).
3
WYKA
AD 2: OD ŚREDNIOWIECZA DO RENESANSU
ŚREDNIOWIECZE (V-XV wiek)
ź� Tworzenie podstaw szkolnictwa stanowego.
ź� Rozwój szkolnictwa  wpływ Kościoła:
ą� nauczanie szkolne przeznaczone przede wszystkim dla potrzeb kleru (rozwój szkół
parafialnych);
ą� w XII i XIII wieku Kościół  w wyniku postanowień soborów laterańskich
(III  1179, IV  1215) formalnie  finansowo i prawnie  podporządkował sobie
szkolnictwo i nauczycieli, utrwalając swój monopol edukacyjny.
ź� Myślenie scholastyczne:
�� rodzaj filozofii  analiza zagadnień światopoglądowych za pomocą metod filozoficznych,
ale eksponowanie problemów oderwanych od życia, drobiazgowych
(W jakim języku Ewa kusiła Adama? Czy garbus zmartwychwstanie wraz ze swoim garbem?);
�� metoda kształcenia oparta na słowie (werbalizm)  harmonijny blok zawierający wykład,
ćwiczenia i dyskusję prowadzone wg określonego schematu.
ź� Stagnacja w dydaktyce:
�� całkowite oderwanie od  spraw ziemskich :
ą� aspiracji, zainteresowań i potrzeb ludzi;
ą� niedocenianie roli edukacji fizycznej;
ą� niechętny stosunek do nauk przyrodniczych i ich nauczania;
�� nieuwzględnianie wieku ani poziomu rozwojowego uczniów;
��  metoda katechetyczna : pytania  gotowe odpowiedzi;
�� atmosfera surowa, nauczanie pamięciowe (A. Bruckner: pamięć i rózga były jedynymi
środkami, na jakie pedagogia średniowieczna się zdobyła);
�� ćwiczenie pamięci  brak twórczego wysiłku;
�� regres względem  metody sokratejskiej ;
�� brak programu kształcenia ogólnego dla osób świeckich.
Jednak:
�� z upływem czasu, wraz z rozwojem społeczno-gospodarczym i politycznym,
a także odkryciami geograficznymi  większa waga edukacji w stanach feudalnych;
tworzenie przez nie własnych systemów wychowania, powstanie odrębnych doktryn
i instytucji edukacji stanowej: rycerskiej i mieszczańskiej (cechy).
�� stąd zaleta  wykazanie potrzeby różnicowania edukacji stosownie do potrzeb różnych
grup społecznych (ale  niedocenienie oparcia jej na wspólnym fundamencie wiedzy ogólnej);
�� wskazanie możliwości dzielenia całokształtu treści kształcenia na odrębne ale powiązane
ze sobą działy (trivium i quadrivium);
�� sugerowanie korzyści wynikających ze znajomości  powszechnego języka obcego
(wówczas  łaciny).
4
RENESANS
o Myślenie humanistyczne, rozwój myśli i praktyki pedagogicznej  zwłaszcza we Francji,
Hiszpanii, Holandii i Anglii.
o W Polsce:  Andrzej Frycz Modrzewski: O poprawie Rzeczypospolitej (1551, po łacinie),
Erazm Gliczner: Książki o wychowaniu dzieci bardzo dobre, pożyteczne i potrzebne& (1558).
ź� Vittorino da Feltre (1378-1446):
�� konieczność respektowania w pracy dydaktyczno-wychowawczej starożytnej zasady
mens sana in corpore sano ( zdrowy duch w zdrowym ciele );
�� metody nauczania wdrażające dzieci i młodzież do samodzielnego myślenia i działania,
w tym  rozwiązywania czerpanych z życia problemów teoretycznych i praktycznych;
�� zalecenie uczenia się na pamięć dopiero tego, co wcześniej zostało dobrze zrozumiane.
ź� Erazm z Rotterdamu (1466-1536; m.in Pochwała głupoty, O metodzie studiów)
 krytyka scholastyki, sofistyki i dialektyki:
�� podporządkowanie nauczania wychowaniu  formowaniu całego człowieka,
nie tylko jego pamięci i umysłu;
�� wychowanie w duchu liberalnym, potępienie drakońskiego karania uczniów
(zwłaszcza kar fizycznych);
�� potrzeba przystosowania metod, form organizacyjnych i środków pracy dydaktyczno-
wychowawczej do możliwości, zainteresowań i potrzeb poznawczych uczniów;
�� zindywidualizowana pomoc dla uczniów mających trudności w nauce.
�� konieczność aktywizowania wychowanków;
�� celowość wdrażania do samodzielnego, krytycznego analizowania i interpretowania tekstów.
ź� Juan Luis Vives (1492-1540)  wg Stanisława Kota największy pedagog humanizmu:
�� wiązanie nauczania i wychowania (system pedagogiczny oparty na etyce i psychologii);
�� potrzeba indywidualizacji pracy dydaktycznej;
�� konieczność ścisłej współpracy szkoły z rodzicami uczniów: szkoła  kształcenie rzeczowe
(obserwacje, wycieczki) i językowe (lektura tekstów łacińskich), dom  wychowanie moralne);
�� nacisk na samodzielne, aktywne badanie zjawisk i prawidłowości przyrodniczych, myślenie indukcyjne;
�� łagodne obchodzenie się z uczniami;
�� troska o pozycję społeczną nauczyciela;
�� systematyczna kontrola i ocena pracy dydaktyczno-wychowawczej.
ź� Reformacja: M. Luter, J. Kalwin  zawiązki szkoły ludowej, wychowanie protestanckie;
Filip Melanchton (1497-1560)  reforma uniwersytetów.
ź� Jan Sturm  humanistyczne Gimnazjum Kalwińskie (1537, Strasburg, Niemcy);
wzór dla europejskich szkół średnich:
�� po raz pierwszy klasowo-lekcyjny system nauczania;
�� rozłożenie materiału nauczania na 10 jednorocznych klas (3 stopnie: elementarny, średni i wyższy);
�� metody nauczania  wykłady, ćwiczenia,  popisy publiczne (np. teatr szkolny).
5
ź� Jezuici  Kolegium Jezuickie Ignacego Loyoli:
�� przygotowanie zawodowe nauczycieli (stworzenie stanu nauczycielskiego);
�� przejęcie klasowo-lekcyjnego systemu nauczania;
�� wzorowy ład w prowadzeniu zajęć dydaktycznych  m.in. podział materiału nauczania
na jednostki lekcyjne;
�� łagodne środki dyscyplinowania;
�� troska o zdrowie i wychowanie fizyczne uczniów;
�� werbalizm  przerost formy nad treścią;
�� wychowanie w duchu posłuszeństwa i uległości wobec autorytetów
(zwalczanie krytycyzmu i samodzielności).
�� Powstawanie i rozwój szkół jezuickich (i pijarskich)  także w Polsce.
ź� Andrzej Frycz Modrzewski (1503-1572)  praeceptor Poloniae: nauczyciel i wychowawca Polaków:
�� Krytyka istniejącego systemu szkolnego:
ą� pogłębia i petryfikuje społeczne nierówności;
ą� podporządkowanie klerowi odrywa treści kształcenia od potrzeb realnego,
doczesnego życia;
ą� zaniedbuje przedmioty matematyczno-przyrodnicze;
ą� nie docenia roli nauczycieli.
�� Uwagi konstruktywno-prognostyczne:
ą� podstawy wychowania  od pierwszych lat życia;
ą� wychowanie umysłowe łączyć z fizycznym;
ą� szkoły dostępne dla wszystkich uczniów;
ą� podział nauki szkolnej na dwa szczeble: ogólny  dla wszystkich uczniów, drugi 
ukierunkowany na kształcenie specjalistyczne (obejmowałby przedmioty bliskie
zainteresowaniom i uzdolnieniom poszczególnych uczniów);
ą� metody nauczania  pobudzające uczniów do nauki, budzące zainteresowanie,
wdrażające do samodzielności.
ź� Michel Montaigne (1533-1592):
�� druzgocąca krytyka systemu szkolnictwa (treści, metod, form pracy, kar fizycznych)  prekursor
idei descholaryzacji społeczeństwa (II połowa XX wieku!);
�� nie z książek, lecz głównie z doświadczenia czerpać wiedzę i umiejętność posługiwania się nią
(praktycyzm);
�� istotą nauczania  obserwacja, doświadczanie, dialog;
�� wdrażać uczniów do samodzielnego myślenia i działania, do uporczywego dochodzenia do prawdy;
�� nauczanie  możliwe bez z góry założonego celu, czasu i miejsca (niekoniecznie szkoła),
ale nawiązujące do aktualnych potrzeb poznawczych i zainteresowań uczniów.
6
WYKA
AD III
XVII wiek  początek dydaktyki nowożytnej
ź� Po raz pierwszy  dydaktyka (didaktikos  pouczający; didasko  uczę).
K. Helwig i J. Jung (1613)  Krótkie sprawozdanie z dydaktyki, czyli sztuki nauczania
Ratychiusza (Wolfganga Ratkego   memoriał frankfurcki  m.in. obiecuje
opracować podręcznik do nauczania  wszystkich nauk ; autor szeregu
postępowych idei pedagogicznych o dużym znaczeniu dla dydaktyki).
ź� Dydaktyka  sztuka nauczania; nie tyle nauka, co działalność praktyczna.
ź� Jan Amos Komeński  Didactica magna& (1657)
Wielka dydaktyka, obejmująca uniwersalną sztukę nauczania wszystkich wszystkiego, czyli pewny
przewodnik do zakładania we wszystkich gminach, miastach i wsiach każdego chrześcijańskiego
państwa takich szkół, iżby w nich cała młodzież obojga płci, bez wyjątku, mogła pobierać nauki,
kształtować obyczaje, wprawiać się do pobożności i tak w latach dojrzewania przysposabiać do
wszystkiego, co przydatne dla teraz
niejszości i przyszłego żywota, a to w sposób szybki, przyjemny i gruntowny
�� Twórca pierwszego systemu dydaktycznego o cechach naukowych, przeznaczonego dla
wszystkich ludzi (nauczać  wszystkich wszystkiego , każde dziecko niezależnie od płci i wieku).
�� Dydaktyka  sztuka nauczania, związana z wychowaniem.
�� Nie tylko wskazówki praktyczne  próba budowy ogólnego systemu dydaktycznego.
�� Proces nauczania  układ harmonijnie ze sobą skorelowanych czynności umysłu, języka i ręki,
duże znaczenie wychowawcze pracy.
�� y
ródłem wiedzy  natura (rozumiana teleologicznie); u podstaw  sensualistyczna teoria poznania.
�� Prawdziwość i pełność nabytej wiedzy zależy głównie od świadectwa zmysłów (sensualizm);
stąd rola zasady poglądowości w nauczaniu.
�� Złota reguła Komeńskiego:
Niech to złotą będzie zasadą dla uczących, ażeby co tylko mogą, udostępniali zmysłom, a więc:
rzeczy widzialne wzrokowi, słyszalne słuchowi, zapachy węchowi, rzeczy smak mające smakowi,
namacalne dotykowi, a jeśli coś jest uchwytne dla kilku zmysłów, należy je kilku zmysłom naraz udostępnić.
�� Szerokie rozumienie treści nauczania  pansoficznie ujmowane  wszystko :
sprawy metafizyczne i ziemskie.
�� Lista zasad nauczania (poglądowości, przystępności, łączenia teorii z praktyką, praktycznej
użyteczności).
�� Metody nauczania  z rządzących naturą prawidłowości, zwolennik metod aktywizujących
(ograniczanie liczby wykładów na rzecz ćwiczeń).
�� Wiara w  uniwersalną metodę nauczania , w metodycznie napisaną książkę
 niedocenianie roli nauczyciela.
�� Organizacja systemu nauczania  przyporządkowanie każdemu etapowi życia odpowiedniego
rodzaju szkoły (podstawowa edukacja dla wszystkich  szkoły utrzymywane przez państwo).
�� Uzasadnienie klasowo-lekcyjnego systemu nauki szkolnej (przedmioty  lekcje  przerwy;
programy nauczania jednakowe dla każdego, podręczniki każdemu dziecku).
�� Potępienie powszechnych wówczas kar fizycznych (Rany i plagi nie mają siły, która by wpoiła
dzieciom umiłowanie nauk (& ) lecz wszczepiają w dusze odrazę).
7
OŚWIECENIE
ź� W filozofii  decydujące znaczenie rozumu w działalności ludzi (nawet  utożsamianie go z Bogiem).
ź� Polityka  hasła wolności i równości dla wszystkich.
ź� Literatura  nawiązywanie do dzieł starożytnych myślicieli.
ź� Pedagogika i dydaktyka  tak wychowywać dzieci i młodzież, aby im było dobrze i z nimi
było dobrze (KEN).
ź� Trzy okresy:
�� początkowy  1670-1730 (J. Locke, S. Konarski): empiryzm i utylitaryzm.
�� środkowy  1730-1770 (J. J. Rousseau): materializm encyklopedystów.
�� końcowy  1770 do pierwszej dekady XIX wieku (I. Kant, twórcy KEN): idealistyczny
krytycyzm Kanta.
ź� John Locke (1632-1704)  program wychowania:
�� Zwolennik nauczania jednostkowego (nie wszystkich).
�� Nauczanie mniej ważne od wychowania fizycznego i moralnego (charakter ważniejszy niż umysł).
�� Nauczanie  nie faworyzować uczenia się na pamięć.
�� Nie przekazywanie wiadomości, ale samodzielne ich zdobywanie, budzenie motywów
racjonalnego ich wykorzystania (prekursor formalizmu dydaktycznego).
�� Jak najwcześniej ćwiczyć i rozwijać umysł, uwzględniając zainteresowania i potrzeby poznawcze uczniów.
�� Nie nauczać pod przymusem, nie tłumić zamiłowania uczniów do swobody, nie stosować kar fizycznych.
�� Formować nawyki, hartować ciało (rozum + honor).
ź� John Locke  wkład w rozwój nowoczesnej dydaktyki:
�� Poznajemy przez doświadczenia  zmysłowe (sensualizm) lub duchowe.
�� Wrażenia winny być kontrolowane i korygowane przez rozum.
�� Umysł   niezapisana karta (tabula rasa)  na niej doświadczenie zmysłowe wypisuje swoją treść.
�� Tylko sądy, nie idee lub nazwy, mogą być prawdziwe lub fałszywe.
�� Istnieją podobieństwa pomiędzy stanami umysłów  ludzi zdrowych na umyśle a osób z
pewnymi zaburzeniami tych stanów, można więc szukać  pomostów miedzy nimi (zwiastun
badań nad niepełnosprawnością umysłową).
ź� Encyklopedyści  grupa myślicieli francuskich; ich ideologia  kompilacją sensualizmu i
racjonalizmu, deizmu, antropocentryzmu i utylitaryzmu, laicyzmu (Diderot, d'Alembert, Voltaire,
Monteskiusz, Buffon, Rousseau, Condillac, Condorcet, Helwecjusz, Holbach).
ź� Jean-Jacques Rousseau: Emil, czyli o wychowaniu (1762).
�� Zasada swobodnego wychowania dziecka do 12 roku życia  zgodnie z naturą (wychowanie
negatywne  nie nauczanie cnoty lub prawdy, ale  strzeżenie serca przed występkiem lub błędem ).
�� Póz
niej  zorganizowana nauka.
�� Krytyka werbalizmu w nauczaniu  prawo do aktywności, edukacja odpowiada potrzebom
i zainteresowaniom dziecka.
�� Cele nauczania: konieczność nauczania powszechnego (dzieci i młodzież, nieobligatoryjnie
dziewczęta i dorośli), zaznajamianie z  wiedzą użyteczną , wdrażanie do samodzielności w myśleniu
i działaniu, demokratyzacja procesu kształcenia (niektórzy  nauczanie przymusowe, bezpłatne).
�� Treści nauczania  użyteczne, sprzyjające rozwojowi nie tylko umysłowemu, ale i emocjonalnemu oraz
wolicjonalnemu, pierwszorzędne miejsce nauk ścisłych; językiem nauczania  ojczysty, póz
niej
nowożytne i dopiero łacina, greka; (okres III  powrót do nauki języków klasycznych).
�� Metody nauczania  aktywizujące: wzorowane na naturze, wdrażające do samodzielności w myśleniu i działaniu.
�� Środki nauczania  wzrost znaczenia podręczników.
�� Organizacja  rozwój systemu klasowo-lekcyjnego, próby wprowadzenia systemu szkolnego, obowiązku szkolnego.
8
WYKA
AD IV
Wiek XIX  do początków wieku XX: dydaktyka jako dyscyplina naukowa
ź� Johann Heinrich Pestalozzi (1746-1827)   wychowawca ludzkości .
�� Jak Gertruda uczy swoje dzieci (1801): oryginalny i zastosowany w praktyce
(zakład wychowawczy w Neuhoff) system dydaktyki naturalnej  kształcenie człowieka
 sztuką dopomagania naturze .
�� Wyrwanie z biedy  przez nauczanie domowe oraz metodę elementarną (harmonijnego rozwoju
osobowości).
�� Główny cel nauczania  rozwijanie moralności i umysłu dzieci, a nie naśladowanie czynności
nauczyciela (pobudzanie i rozwijanie własnej aktywności umysłowej dzieci, kierowanie
obserwacjami i uogólnianiem).
�� Rozwój teorii nauczania początkowego (dydaktyka szczegółowa).
�� Nauka o rzeczach, zasada poglądowości (pasywnej i aktywnej).
�� Oparcie nauczania na psychologii rozwoju dziecka (dostosowanie działań wychowawczych
do kolejnych etapów rozwoju dziecka).
�� Teoria z praktyką (zwolennik dydaktycznego formalizmu), wychowanie moralno-religijne i fizyczne.
�� Przeniesienie punktu ciężkości nauczania ze słów nauczyciela i z książki na otaczający dziecko świat
(spostrzeganie i systematyczna obserwacja, aktywność i samodzielność dzieci w poznawaniu świata).
�� Dydaktyka  dalej  sztuką nauczania .
�� Istotą procesu nauczania  momenty:
ą� spostrzeganie przedmiotów,
ą� kształtowanie wyobrażeń o przedmiotach,
ą� porównywanie przedmiotów i kształtowanie pojęć,
ą� nazywanie przedmiotów  rozwijanie mowy.
�� Podstawą nauczania  spostrzeganie, na tym budowane: a) środki (liczba, kształt, słowo),
b) pojęcia, c) definicje.
�� Nacisk na te 3 kategorie  zatrzymywanie uwagi dziecka na często zewnętrznych, nieistotnych
cechach, niemożność uogólnienia.
ź� Jan Fryderyk Herbart (1776-1841)
�� Twórca naukowej dydaktyki: własny system pedagogiczny, oparty na etyce i psychologii
 dającej środki wychowania (Pedagogika ogólna wyprowadzona z celu wychowania):
�� Etyka  podstawa celów wychowania (ukształtowanie silnego charakteru moralnego),
psychologia  metody i środki pomocne w realizacji celów wychowania (wykształcalność
 podatność na wpływy kształcące; wyrabianie karności, nauczanie wychowujące).
�� System dydaktyczny Herbarta:
ą� dydaktyka ma swój przedmiot, swe rodzime pojęcia i samodzielny sposób myślenia;
ą� nauczanie jest procesem zdeterminowanym (podlega prawu przyczynowości);
ą� zdefiniowanie i usystematyzowanie podstawowych pojęć pedagogicznych,
w tym relacji wychowanie  nauczanie;
ą� system dydaktyczny oparty na naukach pomocniczych;
ą� zalecenie prowadzenia systematycznych badań nad nauczaniem;
ą� koncepcja tzw. toku nauczania, konieczność respektowania zasad koncentracji
i korelacji materiału nauczania.
9
�� Stopnie nauczania wychowującego (formalne):
ą� jasność (podział na części i stopniowe ich opanowywanie);
ą� kojarzenie (wiązanie wiedzy z przyswojoną wcześniej);
ą� system (uwydatnienie głównych myśli, porządkowanie wiedzy);
ą� metoda (zastosowanie wiedzy: zadania, prace kontrolne).
�� Stopnie te  w każdym procesie nauczania, na wszystkich szczeblach nauki szkolnej
i w podanej kolejności ( twórca nauczania schematycznego: rutynowe działania
nauczyciela, pamięciowe przyswajanie wiedzy).
�� Póz
niej podstawą ogniw (momentów) procesu dydaktycznego.
�� Dydaktyka nie jako  sztuka nauczania , ale podporządkowana pedagogice teoria
nauczania wychowującego (odrębna dziedzina).
�� Podstawowe znaczenie  czynności nauczyciela.
�� Intelektualistyczny charakter nauczania (praca umysłowa).
�� Pestalozzi, Herbart ( i jego uczniowie: W. Rein, O. Willman, T. Ziller)  szkoła
tradycyjna, XIX wiek  do lat 50. XX w., schematyzm działań dydaktycznych
(pedagogizm  szukanie doskonałej metody nauczania).
ź� Jan Władysław Dawid (1859-1914)
�� psycholog i dydaktyk nauczania początkowego (Nauka o rzeczach 1892,
Zasób umysłowy dziecka 1896).
�� Zalety systemu herbartowskiego  dodatkowo trzy kategorie poznawcze: część  cecha  typ rzeczy.
�� Elastyczność, samodzielność poznawcza.
�� Wielostronność i złożoność procesu dydaktycznego.
�� Jego etapy: a) przygotowanie apercepcji, b) przedstawienie materiału konkretnego,
c) porównanie i wielokrotne kojarzenie, d) uogólnienie, e) zastosowanie.
ź� Fundament nauczania  podstawowy proces psychiczny:
�� poznanie bezpośrednie  przyjmowanie zewnętrznych podniet jako wrażeń i spostrzeżeń;
�� poznanie wewnętrzne   przerabianie wewnętrzne tych podniet (wyobrażanie,
pojmowanie, uogólnianie, wnioskowanie);
�� działania  reakcja ruchowa na te podniety (mowa, pismo, mimika, czyny).
ź� J. W. Dawid pierwszy w polskiej dydaktyce oparł program nauczania na poznaniu
zmysłowym, umysłowym i na działalności praktycznej:
Proces psychiczny Proces nauczania
I  przyjęcie podniet zewnętrznych; - Przygotowanie apercepcji.
- Przedstawienie materiału konkretnego.
- Porównanie i wielokrotne kojarzenie.
II   przeróbka wewnętrzna podniet; - Uogólnienie (pojęcia, definicje, prawa,
reguły).
III  reakcja ruchowa. - Zastosowanie.
10
Rozwój dydaktyki jako nauki w XIX wieku
ź� Uznanie dydaktyki za naukę (choć nie spełniała jeszcze wymagań intersubiektywnej
komunikowalności i intersubiektywnej sprawdzalności głoszonych tez).
ź� Wskazanie, że nie ma nauczania bez wychowania (i odwrotnie).
ź� Zbudowanie podstaw nauczania przedszkolnego i wczesnoszkolnego (m.in. Pestalozzi czy
Fr�bel  twórca ogródków dziecięcych, promotor zabawy jako warunku rozwoju dzieci).
ź� Wypróbowanie w praktyce edukacyjnej różnych form i metod łączenia nauki szkolnej z pracą.
ź� Opracowanie podziału realizowanego na lekcjach materiału nauczania na stopnie formalne.
ź� Uzasadnienie potrzeby obligatoryjności nauczania (najpierw na niższych, potem i wyższych
szczeblach, stąd rozbudowa szkolnictwa elementarnego, potem podstawowego i średniego).
ź� Podział szkolnictwa średniego na ogólnokształcące i realne.
ź� Trzy modele uniwersytetu: pruski (humboldtowski), angielskiego (Newman), francuskiego
(reformy Napoleona).
ź� Wskazanie konieczności współpracy pedagogiki z naukami pomocniczymi (teoria poznania,
logika itp.).
ź� Znaczenie nauczania i wychowania nie tylko w formowaniu umysłów uczniów, ale też
przebudowy stosunków społecznych i gospodarczych.
ź� Umacnianie systemu klasowo-lekcyjnego.
ź� Zręby pedagogiki marksistowskiej, jej głównym elementem dydaktycznym  koncepcja
nauczania politechnicznego.
ź� Okres poszukiwań efektywnych form organizacyjnych, metod i środków
instytucjonalizowanego nauczania, dyskusje n.t. skuteczności różnych  filozofii
wychowania .
Dydaktyka jako nauka w początkach wieku XX
o Początek XX wieku  dydaktyka dalej uznawana za teorię nauczania (dotyczy czynności nauczyciela).
o Zmiana  przełom XIX i XX wieku: progresywizm pedagogiczny (USA),  Nowe Wychowanie (Europa).
o Otton Willman (1923), Dydaktyka jako nauka o kształceniu  odrębność i równorzędność
dydaktyki oraz pedagogiki.
o Dydaktyka jako nauka  USA, wiek XX
Pragmatyzm
Rozwój dydaktyki w początkach XX wieku w USA  na bazie filozoficznej pragmatyzmu.
Poglądy Charlesa S. Pierce a inspiracją dla Williama Jamesa  podstawowa zasada filozoficzna: idee dopóty nie
mają znaczenia, dopóki nie wywołują zmian w doświadczeniu, dopóki  nie zaczynają pracować .
Współcześnie  neopragmatyzm Richarda Rorty'ego.
Aksjologia  wartości utylitarne, preferowanie spraw konkretnych, doniosłych egzystencjalnie
i użytecznych praktycznie;
Metoda oceniająca twierdzenia wg konsekwencji jakie za sobą pociągają (cecha wg Dewey a tak ważna,
że od niej nazwa dla zbudowanego przez niego kierunku tego nurtu filozoficznego  instrumentalizmu).
Pragmatyzm  filozoficzna podstawa progresywizmu.
11