Jose Mauro de Vasconcelos

Moje drzewko
pomarańczowe

Historia małego chłopca,
który poznał cierpienie

Z portugalskiego tłumaczyła Helena Czajka

KSIĄŻKA i WIEDZA • WARSZAWA 1976

Tytuł oryginału
O Meu Pe de Laranja Lima
Okładkę, obwolutę i strony tytułowe
Projektowała Elżbieta Sikorska
Redaktor Halina Ruszkiewicz
Redaktor techniczny Ewa Leśniak
Korektor Irena Kula

1968 Comp. Melhoramentos de Sau Paulo
Robotnicza Spółdzielnia Wydawnicza
„Prasa—Książka—Ruch"
Wydawnictwo „Książka i Wiedza",

Warszawa, styczeń 1976 r.
Wyd. I. Nakład 19 650 + 350 egz.
Obj. ark. wyd. 6,7. Obj, ark. druk. 13,5 (9,6)
Papier druk. mat. kl. V, 70 g, 92 X 114 cm
Oddano do składu 2 VI 1975 r.
Podpisano do druku w listopadzie 1975 r.
Druk ukończono w styczniu 1976 r.
Zakłady Graficzne „Dom Słowa Polskiego",
Warszawa ul. Miedziana 13. Zam. nr 39B5/a/75.
B-55. Cena zł 15.—.


Dziewięć tysięcy dwieście pięćdziesiąta publikacja „KiW"

CZĘŚĆ PIERWSZA

Czasami w Boże Narodzenie rodzi się diabełek

ROZDZIAŁ PIERWSZY

Odkrywca


Trzymaliśmy się za ręce i wcale się nie śpiesząc szliśmy ulicą. Totoca
uczył mnie żyć. A ja byłem szczęśliwy, bo starszy brat trzymał mnie
za rękę i uczył mnie różnych rzeczy. Ale nie tych domowych. Bo w
domu ja sam wszystko odkrywałem i sam robiłem, a że robiłem źle, to
w końcu zawsze wlepiali mi parę klapsów. Jeszcze nie tak dawno nikt
mnie nie bił. Ale od jakiegoś czasu wszystko wychodziło na jaw i
zaczęli mnie sztorcować. Wymyślali mi ciągle od psów, od czortów,
od parszywych rudych kotów. Nie przejmowałem się tym.
Jak nie byłem na ulicy, zaczynałem śpiewać.
Śpiewanie to piękna rzecz. Totoca umiał nie tylko śpiewać, ale i
gwizdać. A mnie, żebym go nie wiem jak naśladował, nic nie
wychodziło. Totoca pocieszał mnie, mówił, że tak musi być, bo ja
jeszcze nie mam ust gwizdacza.
A jak nie mogłem śpiewać na głos, śpiewałem do środka. To było z
początku trochę dziwne, ale potem zrobiło się bardzo przyjemne.
Przypomniała mi się jedna piosenka, którą mama śpiewała, jak byłem
jeszcze maleńki. Mama stała przy balii z głową obwiązaną chustką dla
ochrony, przed słońcem. Na brzuchu miała fartuch i tak stała
godzinami, ręce wkładała do wody i z mydła robiło się mnóstwo
piany.
Potem wyżymała bieliznę i szła do sznura. Rozwieszała wszystko na
sznurze i podpierała sznur kijem bambusowym. Z każdą bielizną tak
robiła. Mama brała do prania bieliznę od dra Faulhabera, aby zarobić
na wydatki domowe. Mama była wysoka, chuda, ale bardzo ładna.
Miała śniadą cerę i czarne gładkie włosy. Jak rozpuszczała włosy, to
sięgały jej do pasa. Fajnie było, kiedy ona śpiewała, a ja stałem koło
niej i uczyłem się tej piosenki:

Marynarzu, marynarzu,
Marynarzu mój miły,
Przez ciebie, marynarzu,
Zejdę do mogiły.

Wzburzone morskie fale
Uderzają o skały.
Porzucił mnie marynarz,
Którego tak kochałam...

Bo miłość marynarza
Nietrwała jest i płocha.
Jutro ciebie zapomni
Ten, co dzisiaj cię
kocha...

Do dzisiaj robi mi się smutno, gdy słyszę tę piosenkę, sam nie wiem,
dlaczego.
Totoca szturchnął mnie. Ocknąłem się.
— Co ci jest, Zezé?
— Nic. Śpiewałem.
— Śpiewałeś?
— No.
— To ja chyba jestem głuchy.
Czy on nie wie, że można śpiewać do środka? Milczałem. Jak nie wie,
to mu nie powiem.
Doszliśmy do szosy Rio—Sao Paulo. Czego tam nie było!
Ciężarówki, fury, samochody, rowery!
— Słuchaj, Zezé, to ważne. Najpierw dobrze się rozejrzeć. Popatrzeć
w tę stronę i w tamtą. No, teraz!
Pędem przebiegliśmy jezdnię.
— Miałeś pietra?
Pewnie, że miałem, ale pokręciłem głową, że nie.

— Jeszcze raz przejdziemy razem na drugą stronę. A później zobaczę,
czyś się nauczył.
Wróciliśmy.
— Teraz ty sam. I nie bój się, przecież jesteś mężczyzną.
Serce waliło mi jak młotem.
— No, teraz. Leć!
Popędziłem prawie bez tchu. Na drugiej stronie poczekałem chwilę, aż
mi dał znak żebym wrócił.
— Jak na pierwszy raz — doskonale. Ale zapomniałeś o jednej
rzeczy. Trzeba się rozglądać w obie strony, czy jaki wóz nie
nadjeżdża. Ja tu nie będę zawsze stał, żeby dawać ci znaki.
Potrenujemy jeszcze, jak będziemy wracać. A teraz chodźmy, bo chcę
ci coś pokazać.
Wziął mnie za rękę i ruszyliśmy pomaleńku. A ja myślałem o jednej
rozmowie.
— Totoca.
— Co?
— Czy wiek dojrzały się odczuwa?
— Co to znowu za głupoty?
— Bo wuj Edmundo tak mówił. Powiedział, że jestem „nad wiek"
rozwinięty i że wkrótce wejdę w wiek dojrzały. A ja nie czuję żadnej
różnicy.
— Wuj Edmundo jest głupi. Zawraca ci głowę różnymi bzdurami.
— On nie jest głupi. On jest uczony. Jak dorosnę, to też chcę być
uczony i chcę być poetą, i nosić krawat-kokardę. I wtedy dam się
sfotografować w krawacie-kokardzie.
— Dlaczego w krawacie-kokardzie?
— Bo nie można być poetą i nie mieć krawata-kokardy. Wuj
Edmundo pokazuje mi w tygodniku ilustrowanym fotografie poetów,
każdy ma krawat-kokardę.
— Zezé, nie wierz wszystkiemu, co on ci mówi. Wuj Edmundo jest
trochę stuknięty. On jest trochę kłamca.
— To znaczy, że on jest sukinsyn?

— Nie używaj takich słów, bo znowu oberwiesz. Powiedziałem tylko,
że wuj Edmundo jest trochę stuknięty. No, że ma lekkiego hyzia.
— Powiedziałeś, że jest kłamcą.
__ Jedno nie ma nic wspólnego z drugim.
— Właśnie, że ma. Przedwczoraj tato rozmawiał z panem Severino,
tym, z którym gra w manilhę, i on tak powiedział o panu Labonne:
„Ten stary sukinsyn kłamie jak najęty". I wcale nie dostał po gębie.
— Dorosły może mówić, co chce, to nie ma znaczenia.
Przerwaliśmy rozmowę.
— Wuj Edmundo nie jest... Totoca, co to znaczy stuknięty?
Totoca zakreślił palcem kółko na czole.
— O, nie, wcale nie. On jest dobry, on mnie uczy różnych rzeczy i
tylko jeden raz mnie sprał, i to nie bardzo mocno.
Totoca aż podskoczył.
— On ciebie sprał? Kiedy to było?
— Jak byłem niegrzeczny i Gloria posłała mnie do Dindinhi. On
chciał czytać gazetę i nie mógł znaleźć okularów. Szukał i szukał.
Pytał Dindinhę i nic.
Razem przewrócili dom do góry nogami. To ja powiedziałem, że
wiem, gdzie są, i jak mi da dziesięć centavos na szklane kulki, to
powiem. Sięgnął do kamizelki i wyjął jednego tostao. „Jak znajdziesz,
to ci dam". Podszedłem do kosza z brudną bielizną i wyjąłem okulary.
Wtedy mnie zbeształ: „Ty łobuzie, sam je tam włożyłeś!" Dał mi raz
po tyłku i nie dał tostao. Totoca roześmiał się.
— Biegniesz do niego, żeby w domu nie oberwać, i tam dostajesz.
Chodźmy prędzej, bo nigdy nie dojdziemy.
— A ja wciąż myślałem o wuju Edmundzie.
— Totoca, czy dziecko jest rencistą?
— Że co?
— Wuj Edmundo nic nie robi, a bierze pieniądze. Nie pracuje, a
magistrat co miesiąc mu płaci.
— No to co?
— Dziecko też nic nie robi, je, śpi i bierze pieniądze od rodziców.

— Rencista to co innego, Zezé. Rencista to ten, co się już dosyć
napracował i ma siwe włosy, i chodzi pomalutku, jak wuj Edmundo.
Ale nie myślmy o trudnych rzeczach. Idź do niego, jak chcesz, żeby
cię uczył. Ja cię uczył nie będę. Ze mną masz być taki jak inni
chłopcy. Możesz nawet mówić brzydkie słowa, tylko nie napychaj
sobie głowy trudnymi rzeczami. Bo więcej nie wezmę cię ze sobą.
Trochę się naburmuszyłem i już nie chciałem z nim rozmawiać. Nie
chciało mi się też śpiewać. Mój mały ptaszek, co śpiewał do środka,
odfrunął gdzieś w dal.
Zatrzymaliśmy się i Totoca pokazał mi dom.
— To ten. Podoba ci się?
Dom był całkiem zwyczajny. Biały z błękitnymi ramami okien.
Zamknięty i cichutki.
— Owszem. Ale dlaczego mamy się tu przenieść?
— Bo dobrze jest zmieniać mieszkanie. Przez parkan zobaczyliśmy
drzewa.
Mangowiec z jednej strony, a tamaryszek z drugiej.
— Ty byś chciał wszystko wiedzieć, a nie widzisz, co się tam w domu
dzieje.
Tato jest bez pracy, prawda? Już sześć miesięcy, jak się pokłócił z
mister Scottfieldem, i wyrzucili go. Nie wiesz, że Lala zaczęła
pracować w fabryce?
Nie wiesz, że mama chodzi do pracy, do Angielskiego Młyna? No,
widzisz, ty głuptasie. A wszystko po to, aby zebrać trochę pieniędzy i
zapłacić komorne za ten nowy dom. W tamtym tato jest winien za
osiem miesięcy. Jesteś jeszcze za mały, żeby wiedzieć o takich
smutnych rzeczach. A ja chyba w końcu przestanę służyć do mszy w
kościele, bo muszę pomóc w domu.
Umilkliśmy.
— Totoca, jak myślisz, czy zabierze się czarną panterę i obydwa lwy?
— Pewnie, że się zabierze. I mój mały niewolnik będzie musiał
rozebrać kurnik.
Spojrzał na mnie jakoś łagodnie i ze współczuciem.

— Nie martw się. Zdemontuję nasz ogród zoologiczny i tutaj urządzę
go na nowo.
Zdjął mi kamień z serca. Bo inaczej musiałbym wymyślić coś nowego
do zabawy z najmłodszym braciszkiem Luisem.
— No, widzisz, Zezé, że trzymam z tobą sztamę. A teraz musisz mi
opowiedzieć, jak to było z tym.
— Daję słowo, Totoca, że nie wiem. Naprawdę nie wiem.
. — Kłamiesz. Ktoś cię nauczył.
— Nie, nie uczyłem się. Nikt mnie nie nauczył. Chyba ten diabeł, co
to Jandira mówi, że jest moim ojcem chrzestnym, nauczył mnie we
śnie.
Totoca był zdumiony. Z początku nawet mnie szczypał, żeby mnie
skłonić do mówienia. Ale nie potrafiłem.
— Takich rzeczy nikt się sam nie uczy. Ale mnie naprawdę nikt nie
uczył. To była zagadka.
Przypomniało mi się coś, co się zdarzyło tydzień temu. Zadziwiłem
całą rodzinę. Zaczęło się u Dindinhi, kiedy siadłem koło wuja
Edmunda, który czytał gazetę.
— Wujku?
— Co, synku?
Zsunął okulary na koniec nosa, jak to robią wszyscy starsi ludzie.
— Kiedy wujek nauczył się czytać?
— Jak miałem sześć czy siedem lat.
— A jak się ma pięć lat, to można czytać?
— Móc, można. Ale komu się chce uczyć takie małe dziecko.
— A jak się wujek nauczył czytać?
— Tak jak wszyscy. Z elementarza B i A to razem BA.
— Czy wszyscy uczą się tak samo?
— Wszyscy, o ile mi wiadomo.
— Naprawdę wszyscy? Spojrzał na mnie z ciekawością.
— Dlaczego o to pytasz? Każdy musi zacząć w ten sposób. Pozwól mi
teraz poczytać gazetę. Idź do ogródka, zobacz, czy są guajawy.

Podniósł okulary do oczu i usiłował czytać w skupieniu. Ale nie
ustąpiłem.
— Jaka szkoda!
Okrzyk był tak szczery, że wuj znowu zsunął okulary na koniec nosa.
— Nie ma na ciebie rady, jak ci się czegoś zachce...
—Bo ja tylko po to przyszedłem, żeby wujkowi coś opowiedzieć. I na
próżno przyszedłem.
— No więc mów.
—Nie. Tak nie. Najpierw muszę wiedzieć, kiedy wujek ma otrzymać
rentę. Pojutrze.
Uśmiechnął się patrząc na mnie badawczo.
— A kiedy to będzie pojutrze?
— W piątek.
— No to w piątek wujek mi przyniesie z miasta Promyk Księżyca,
prawda?
— Chwileczkę, Zezé. Co to jest ten Promyk Księżyca? — To taki
biały konik.
Widziałem go w kinie. Jego pan nazywa się Fred Thompson. To jest
tresowany koń.
— Chcesz, żebym ci przyniósł konika na kółkach?
— Nie, proszę wujka. Chcę takiego, co ma drewnianą głowę z
umocowanymi do niej lejcami. Przyczepię tylko kij i hajda, pojadę.
Muszę trenować, bo kiedyś będę pracował w kinie.
— Rozumiem — powiedział wuj ze śmiechem. — A co ja dostanę,
jak ci przyniosę konika?
— Coś dla wujka zrobię.
— Dasz mi całusa?
— Nie lubię całusów.
— Popieścisz mnie?
Strasznie mi się zrobiło żal wuja Edmunda. Mój ptaszek tam w środku
coś mi powiedział. I przypomniałem sobie, że już to nieraz
słyszałem... Wuj Edmundo żył w separacji, a miał pięcioro dzieci...
Żył samotnie i chodził powoli, powolutku... Może dlatego tak powoli

chodził, że tęsknił za swoimi dziećmi? A te dzieci nigdy do niego nie
przychodziły.
Wdrapałem mu się na kolana i mocno objąłem za szyję. Poczułem na
twarzy muśnięcie jego białych włosów.
— To nie za konika. Za konika będzie coś innego. Będzie czytanie.
— Umiesz czytać, Zezé? To niemożliwe. Kto cię nauczy!?
— Nikt.
— Ej, blagujesz.
Zsunąłem się z jego kolan i już od drzwi zawołałem:
— Przyniesie mi wujek w piątek konika, to się okaże, czy umiem
czytać...
Potem, kiedy już był wieczór i Jandira zapaliła lampę, bo elektrownia
miejska wyłączyła światło z powodu niezapłaconego rachunku,
stanąłem na palcach, żeby zobaczyć „gwiazdę". To była gwiazda
narysowana na papierze, a pod nią modlitwa o opiekę nad domem.
— Jandira, weź mnie na ręce, chcę to przeczytać.
— Nie nudź, Zezé. Widzisz, że jestem zajęta.
— No, podnieś mnie, Jandira. Przekonasz się, że umiem czytać.
— Ale jak mi zrobisz jakiś kawał, Zezé, to zobaczysz...
Wzięła mnie na ręce i przy drzwiach podniosła do góry.
— No, czytaj. Chcę to widzieć. Zacząłem czytać. Czytałem modlitwę,
prośbę, aby niebiosa chroniły nasz dom i wypędziły złe duchy.
Jandira postawiła mnie na ziemi. Spuściła nos na kwintę.
— Mówiłeś to z pamięci, Zezé. Oszukujesz mnie.
— Mogę przysiąc, Jandira. Wszystko potrafię przeczytać.
— Nikt nie umie czytać, jeżeli się nie uczył. Kto cię nauczył? Wuj
Edmundo? Dindinha?
— Nikt.
Wzięła kawałek gazety i kazała mi czytać.
Czytałem. Czytałem płynnie. Jandira krzyknęła i zawołała Glorię.
Gloria się zdenerwowała i poszła po Alaidę. Po dziesięciu minutach
zebrała się kupa ludzi.
Sąsiedzi chcieli zobaczyć ten cud.

To było to, o co dopytywał Totoca.
— On ci obiecał konika, jeśli się nauczysz czytać.
— Nie, wcale nie.
— Zapytam go.
— Możesz pytać. Naprawdę nie wiem, jak to się stało, Totoca.
Gdybym wiedział, powiedziałbym ci z całą pewnością.
— No, chodźmy. Ale spróbuj tylko poprosić mnie o coś...
Obrażony chwycił moją rękę i pociągnął!mnie z powrotem do domu.
Myślał, jak by się zemścić.
— To świetnie! Tak wcześnie nauczyłeś się czytać, głuptasie! W
lutym będziesz musiał pójść do szkoły.
To Jandira wpadła na ten pomysł. W domu całe przedpołudnie będzie
spokój, a ja się oduczę moich kawałów.
— Potrenujemy przechodzenie przez Rio—Sao Paulo. Bo nie myśl
sobie, że jak pójdziesz do szkoły, będę twoją służącą i stale będę cię
prowadził za rękę. Jak jesteś taki mądry, to i tego się prędko nauczysz.
— Masz tu Promyk Księżyca. Ą teraz pokaż, co potrafisz.
Wuj Edmundo rozłożył gazetę i wskazał mi reklamę jakiegoś
lekarstwa.
— „Ten produkt można kupić w każdej aptece lub d r o g e r i i".
Wuj Edmundo wyszedł do ogródka, zawołał Dindinhę.
— Mamo! Nawet słowo drogerii dobrze przeczytał!
Zaczęli mi podawać różne rzeczy do czytania, a ja wszystko czytałem.
Babcia kiwała głową i mruczała, że świat się kończy.
Dostałem konika i jeszcze raz uścisnąłem wuja Edmunda. Ujął mnie
pod brodę i powiedział ze wzruszeniem:
— Daleko zajdziesz, urwisie. Nie na darmo nazywasz się Jose. Ty
będziesz słońcem i gwiazdy będą błyszczeć wokół ciebie.
Patrzyłem nic nie rozumiejąc i pomyślałem sobie, że wuj naprawdę
jest stuknięty.
— Nie rozumiesz tego. To jest historia Józefa z Egiptu. Jak jeszcze
trochę urośniesz, to ci ją opowiem.
Przepadałem za historiami. Im trudniejsze, tym bardziej je lubiłem.

Długo głaskałem mego konika, a potem podniosłem oczy i spytałem
wuja Edmunda:
— A jak wujek myśli, czy w przyszłym tygodniu będę już trochę
urośnięty?...

ROZDZIAŁ DRUGI

O pewnym drzewku pomarańczy


Tam w domu każde starsze dziecko wychowywało młodsze. Jandira
opiekowała się Glorią i drugą siostrą, którą oddano na Północ, żeby
wyszła na ludzi. Antonio był jej ulubieńcem. Mną jeszcze do
niedawna opiekowała się. Lala. Nawet mnie lubiła, ale później chyba
jej się znudziłem albo się zanadto zakochała w swoim chłopcu, który
był elegantem zupełnie jak ten z piosenki: miał szerokie spodnie i
króciutką marynarkę. Jak w niedzielę szliśmy na dworzec
„poszwendać się" (jej chłopiec tak mówił), to mi kupował pyszne
cukierki. Żebym w domu o niczym nie powiedział. Nawet wuja
Edmunda nie mogłem zapytać, co to znaczy „szwendać się", boby się
dowiedzieli...
Jeden mój braciszek i siostrzyczka zmarli w maleńkości, znalem ich
tylko ze słyszenia. Mówiono o nich, że to byli mali Indianie Pinages.
Smagli, o czarnych i gładkich włosach. Dlatego dziewczynka
nazywała się Aracy, a chłopczyk Jurandyr.
Po nich przyszedł na świat mój braciszek Luis. Opiekowała się nim
głównie Gloria, a później także ja. Nie sprawiał żadnego kłopotu, bo
był to chłopczyk grzeczny, dobry i taki spokojny, że nie wiem.
Wystarczyło, żeby Luis tą swoją śliczną bezbłędną mową poprosił o
coś, musiałem mu ustąpić, nawet kiedy chciałem pójść się bawić na
ulicy.
— Zezé, pójdziesz ze mną do ZOO? Dzisiaj przecież deszcz nie grozi,
nieprawdaż?
To było zabawne, jak on umiał mówić. Ten malec na pewno wyjdzie
na ludzi.
Daleko zajdzie.
Dzień był piękny, niebo całe w błękicie. Nie miałem serca kłamać. Bo
czasami, jak nie miałem ochoty na zabawę, mówiłem:

— Głupiś, Luis. Zaraz będzie lało. Tym razem wziąłem go za rączkę i
wyszliśmy do ogródka na poszukiwanie przygód.
W ogródku mieliśmy trzy zabawy. ZOO i pod porządnym parkanem
koło domu pana Julinho — Europa. Dlaczego Europa? Nawet mój
ptaszek tego nie wiedział. Tam bawiliśmy się w. tramwaje na Pao de
Acucar.
Brałem pudełko z guzikami i nawlekałem wszystkie guziki na
sznurek. Potem przywiązywałem jeden koniec sznurka do parkanu, a
drugi do palców Luisa. Przesuwałem wszystkie guziki w górę i
puszczałem pomaleńku jeden po drugim. W każdym tramwaju
siedzieli znajomi. Jeden guzik był czarny, to był tramwaj Murzyna
Biriquinho. Czasem odzywał się głos z sąsiedniego ogródka
— Nie zniszczysz mi parkanu, Zezé?
— Nie, dona Dimerinda. Proszę popatrzeć...
— Tak to lubię. Baw się grzecznie z braciszkiem. Czy tak nie jest
lepiej?
Może i lepiej, ale jak mnie ten mój ojciec chrzestny, ten czort
zaczynał podjudzać, to już nie mogło być nic przyjemniejszego, niż
zrobić jakiś kawał...
— Senhora da mi na Boże Narodzenie kalendarz, jak w ubiegłym
roku?
— A co zrobiłeś z tym, co ci dałam?
— Może pani wejść i zobaczyć, dona Dimerinda. Wisi nad workiem
na chleb.
Uśmiechnęła się i przyrzekła. Jej mąż pracował w sklepie u Chico
Franco.
Trzecią zabawą był Luciano. Luis z początku strasznie się go bał i
ciągnął mnie za spodnie, żebym się cofnął. Ale Luciano to był mój
przyjaciel. Zawsze, kiedy mnie ujrzał, wydawał głośny pisk. Gloria
także go nie lubiła, mówiła, że nietoperz to wampir i że wysysa z
dzieci krew.

- Nieprawda, Godoia. Luciano to nie żaden wampir. To mój
przyjaciel. On mnie zna, - Masz bzika z tymi zwierzakami i z tym
gadaniem do siebie...
Trudno było ją przekonać, że Luciano nie jest zwierzakiem. Luciano
był samolotem i latał nad Campo dos Afonsos.
— Patrz, Luis!
Luciano, szczęśliwy, krążył dookoła nas, jak gdyby rozumiał, o czym
się mówi.
Bo naprawdę rozumiał.
— To jest samolot. On robi...
Zająknąłem się. Muszę poprosić wuja Edmunda, żeby mi powtórzył to
słowo.
Nie wiem, akorbacja, akrobacja czy arkobacja. Jedno z nich. Tylko że
nie powinienem się mylić przy braciszku.
A teraz Luis chce do ZOO.
Podchodzimy do starego kurnika. W kurniku dziobią dwie młode
jasne kurki i stara czarna kura, taka oswojona, że można ją nawet
podrapać w głowę.
— Najpierw trzeba kupić bilety wstępu. Daj mi rękę, bo dziecko może
się zagubić w tym tłumie. Dziś niedziela, widzisz, jaki tłok?
i Luis rozgląda się na wszystkie strony i wszędzie widzi ludzi.
Mocniej ściska moją rękę.
Przy kasie wypinam brzuch i chrząkam dla dodania sobie powagi.
Wkładam rękę do kieszeni i pytam kasjerkę:
— Do ilu lat dzieci nie płacą?
— Do pięciu.
— To poproszę o jeden dorosły.
Listek drzewa pomarańczowego jest biletem. Wchodzimy.
__ Najpierw, synku, zobaczysz wspaniałe ptaki. Papugi kakadu i ara
we wszystkich kolorach. Te najbardziej kolorowe nazywają się ara —
tęczowe.
Luis wytrzeszcza oczy w zachwycie.

Przechadzamy się powoli, oglądając wszystko po kolei. Widać tu
mnóstwo różnych rzeczy, widzę nawet, że Gloria i Lala siedzą na
taborecie i obierają pomarańcze. Lala patrzy na mnie jakoś tak... Może
już wiedzą? Jeżeli wiedzą, to ta wycieczka do ZOO skończy się tym,
że na czyimś tyłku wyląduje pantofel. A ten tyłek będzie mój,
— A co teraz zobaczymy, Zezé? Znowu chrząknięcie i odpowiednia
poza.
— Teraz przejdziemy do klatek z małpami.
Kupujemy parę" bananów i rzucamy je zwierzętom. Wiemy, że nie
wolno tego robić, ale w tym tłumie strażnicy nie upilnują.
— Nie zbliżaj się zanadto, dziecino, bo małpy obrzucą cię skórkami
od bananów — Teraz chcę do lwów.
— Zaraz pójdziemy. Pokazuję palcem dwie żółte lwice, na pewno
afrykańskie.
Luis chce pogłaskać czarną panterę...
- Coś ty! Ta czarna pantera to postrach ZOO. Dali ją tutaj, bo wyrwała
poskramiaczom osiemnaście ramion i zjadła je. Luis robi przerażoną
minę i cofa rękę.
— Przysłali ją z cyrku?
— Z cyrku.
— Z jakiego cyrku, Zezé? Nigdy mi o tym nie mówiłeś.
Myślę i myślę. Kto ze znajomych ma nazwisko dobre do cyrku?
Mam!
— Z cyrku Rozemberga.
— Ale przecież Rozemberg ma piekarnię. Ten mały nie da się już
oszukać.
Zaczyna być zanadto mądry.
To inny Rozemberg. Lepiej siądźmy na chwilę i zjedzmy drugie
śniadanie.
Siadamy i udajemy, że jemy. Nadstawiam uszu, żeby usłyszeć
rozmowę sióstr.
Powinniśmy się u niego uczyć, Lala. popatrz tylko, ile ma
cierpliwości i jak grzecznie bawi się z braciszkiem.

Tak, ale nikt nie robi takich rzeczy. T o już nie jest kawał. To jest
złośliwość.
To prawda, Zezé to diabeł wcielony, ale mimo to jest uroczy. Nie
można się na niego gniewać, żeby nie wiem co zrobił...
— To mu na sucho nie ujdzie. Musi dostać nauczkę.
W oczach Glorii szukam błysku litości. Zawsze mnie żałuje, a ja
zawsze jej przyrzekam, że już nigdy więcej...
— Ale nie teraz. Później. Tak grzecznie się bawią...
Ona już wie. Wie, że przeszedłem przez rynsztok i dostałem się do
ogródka dony Celiny. Urzekła mnie bielizna rozwieszona na sznurze:
mnóstwo kołyszących się na wietrze ramion i nóg. Diabeł mnie
podkusił i kazał tę całą bieliznę strącić na ziemię. Posłuchałem, bo to
bardzo śmieszne. Znalazłem w rynsztoku ostry odłamek szkła,
wdrapałem się na pomarańczę i zacząłem cierpliwie przecinać sznur.
Wszystko spadło na dół, a ja omal nie rymnąłem z drzewa. Rozległ się
krzyk i zrobiło się zbiegowisko.
— Ludzie, na pomoc, sznur się urwał! Ktoś, nie wiadomo skąd,
zawołał jeszcze głośniej:
— To ta cholera, ten dzieciak seu Paula Sama widziałam, jak właził
na pomarańczę z kawałkiem szkła...
— Zezé!
— Co, Luis?
— Opowiedz mi, skąd ty wiesz to wszystko o ZOO.
— Widziałem już w życiu niejedno ZOO To było kłamstwo,
wszystko, co wiedziałem, opowiedział mi wuj Edmundo, obiecał
nawet, że kiedyś mnie z sobą zabierze. Ale on tak powoli chodzi, że
zanim byśmy doszli, nic już tam nie będzie. Totoca był raz w ZOO z
tatą.
— Najlepiej lubię ulicę Barao de Drumond w Vila Isabel. Nie wiesz,
kto to był Barao de Drummond? Pewnie, że nie wiesz. Jesteś jeszcze
za mały, żeby wiedzieć takie rzeczy. Ten baron to był chyba przyjaciel
Pana Boga. Bo to on pomógł Panu Bogu stworzyć loterię zwierząt i
ZOO. Jak trochę podrośniesz...

Tamte dwie wciąż trajkocą.
— Jak trochę podrosnę, to co?
— Och, nie nudź mnie. Jak będziesz większy, to cię nauczę grać na
loterii zwierząt, poznasz ich numery. Aż do dwudziestu. Od
dwudziestu do dwudziestu pięciu to wiem, że jest krowa, byk,
niedźwiedź, jeleń i tygrys. Tylko nie wiem, które ma jaki numer, ale
się nauczę, żebym ci nie skłamał. Luis zaczyna być zmęczony zabawą.
— Zezé, zaśpiewaj mi „Chatkę maleńką".
— Tu, w ZOO? Za dużo ludzi.
— Nie, ludzie już sobie poszli...
— To strasznie długa piosenka. Zaśpiewam kawałek, ten, co tak
lubisz, z cykadami:

Ty wiesz, skąd do ciebie przychodzę,
Z chatki, co stoi przy drodze,
A obok chatki jest sad...
Chatka maleńka na wzgórzu,
Kwitną tam białe róże,
A droga prowadzi w świat...

Przeskoczyłem kilka zwrotek.

Wszystkie śpiewają cykady,
Gdy księżyc wschodzi blady
Nad wierzchołkami palm.
I cichy szmer strumyka,
I tkliwy śpiew słowika,
Co w sercu budzi żal.

Przerywam. One tam uparcie czekają na mnie. Wpadam na pomysł:
będę śpiewał aż do wieczora. Skończą gadać i zrezygnują.

Gdzie tam. Zaśpiewałem całą „Chatkę” dwa razy, potem „Niewierną
miłość" i nawet „Ramonę". Dwie zwrotki z „Ramony", te, które
umiałem... i nic.
Wściekła rozpacz mnie bierze. Lepiej już z tym skończyć.
Podchodzę.
— Lala, jak chcesz, to możesz mnie sprać
Odwracam się plecami i nadstawiam, co trzeba. Zaciskam zęby, bo w
pantoflu Lal jest piekielna siła.
To był pomysł mamy.
— Pójdziemy dziś wszyscy obejrzeć dom Totoca odwołał mnie na
bok i powiedział szeptem:
— Jak się wygadasz, żeśmy już tam byli to tak dostaniesz, że
popamiętasz.
Ani mi to było w głowie.
Cała kompania wysypała się na ulicę. Gloria trzymała mnie za rękę,
miała polecenie nie puszczać mnie ani na chwilę. Ja prowadziłem za
rękę Luisa.
- Mamo, kiedy się przeprowadzimy?
Mama odpowiedziała Glorii z pewnym smutkiem!:
— W dwa dni po świętach musimy zacząć pakować manatki.
Mówiła zmęczonym, bardzo zmęczonym głosem. Strasznie mi jej
było żal.
Mama pracuje od urodzenia. Od szóstego roku życia, jak
wybudowano fabrykę, oddali ją do pracy. Posadzili mamę na stole i
musiała czyścić i wycierać żelazka.
Była taka maleńka, że robiła siusiu na stole, bo nie mogła zejść
sama... Dlatego nie chodziła nigdy do szkoły i nie nauczyła się czytać.
Jak usłyszałem tę jej historię, tak mi się zrobiło smutno, że
przyrzekłem, że jak będę poetą i uczonym, to będę jej czytał moje
poezje...
W sklepach i magazynach czuło się już bliskość Bożego Narodzenia.
Gdzie tylko była jakaś szyba, wymalowano na niej świętego Mikołaja.

Ludzie kupowali pocztówki, aby później w ostatniej chwili nie cisnąć
się do sklepu.
Miałem cichą nadzieję, że tym razem Dzieciątko Jezus urodzi się
także dla mnie. W końcu, jak osiągnę wiek dojrzały, to może się
trochę poprawię.
— To tutaj.
Wszyscy byli zachwyceni. Dom był trochę mniejszy. Mama z pomocą
Totoki zerwała z furtki drut kolczasty i weszliśmy całą hurmą. Gloria
puściła moją rękę i zapomniała, że już jest prawie dorosłą panną.
Puściła się biegiem i ramionami objęła mangowiec.
— Mangowiec będzie mój. Ja byłam pierwsza.
Antonio zrobił to samo z tamaryszkiem. Dla mnie nic nie zostało.
Niemal z płaczem spojrzałem na Glorię.
— A ja, Godoia?
— Leć na tyły domu! Na pewno są tam drzewa!
Pobiegłem, ale znalazłem tylko zachwaszczony trawnik i kilka drzew
pomarańczy, starych i kolczastych. Nad rynsztokiem rosło jeszcze
małe drzewko
pomarańczy lima. Byłem rozczarowany. Wszyscy poszli oglądać
pomieszczenia i wyznaczać, który pokoik do kogo będzie należał.
Pociągnąłem Glorię za spódnicę.
— Nie ma więcej drzew.
— Bo nie umiesz szukać. Poczekaj, już coś dla ciebie znajdę.
Wkrótce potem poszliśmy razem. Obejrzała pomarańcze.
— A ta ci się nie podoba? Przecież to piękna pomarańcza.
Żadna mi się nie podobała. Ani ta ani tamta. W ogóle żadna.
Wszystkie miały dużo kolców.
— Jak mam wybrać takie paskudztwo, to już wolę pomarańczę lima.
— Gdzie? Poszliśmy.
— Jakie piękne drzewko! Popatrz, nie ma ani jednego kolca. Z daleka
już poznać, że to lima. Gdybym była taka mała jak ty, to bym tę
wybrała.
— Ale ja chciałbym mieć wielkie drzewo.

— Zastanów się, Zezé. Ono jest jeszcze młode. Kiedyś to będzie
wspaniała pomarańcza. I będzie sobie rosła razem z tobą. Ty i to
drzewko będziecie jak dwaj bracia. Spójrz na tę gałąź, wprawdzie jest
jedyna, ale wygląda jak konik, w sam raz dla ciebie.
Czułem się najnieszczęśliwszy w świecie. Przypomniałem sobie
flaszkę po wódce, na etykietce były obrazki ze szkockimi aniołkami.
Lala powiedziała, że ten jeden to ona. Gloria pokazała drugiego, który
był nią. Trzeci był Totoką.
A ja? Ja miałem być tą główką z tyłu, prawie bez skrzydeł. Ten
czwarty szkocki anioł to był tylko kawałek anioła... Ja zawsze muszę
być ostatni. Niech no tylko dorosnę, wtedy im pokażę! Kupię sobie
dżunglę nad Amazonką i wszystkie drzewa, co rosną aż do nieba,
będą moje. Kupię sklep z flaszkami z aniołami i nikt nie dostanie ani
kawałka skrzydła.
Naburmuszony siadłem na ziemi i oparłem się o pień pomarańczy
lima. Gloria oddaliła się uśmiechnięta.
— Twój gniew nie potrwa długo, Zezé. W końcu przyznasz, że ja
miałam rację.
Pogrzebałem patykiem w ziemi i gniew zaczął powoli mijać. Koło
mego serca, nie wiadomo skąd, odezwał się jakiś głos:
__ Myślę, że twoja siostra ma rację.
— Wszyscy zawsze mają rację! A ja nigdy.
— To nieprawda. Przypatrz mi się dobrze, a przekonasz się.
Wstałem przestraszony i spojrzałem na drzewko. To było dziwne, bo
ja rozmawiałem z każdą rzeczą, ale zawsze myślałem, że to mój
ptaszek we mnie urządza te rozmowy.
— To ty mówisz?
— Przecież słyszysz.
Drzewko roześmiało się cichutko. Podniosłem wrzask i już miałem
odejść, ale ciekawość trzymała mnie na miejscu.
— Czym ty mówisz?
— Drzewo mówi wszystkim. Liśćmi, gałęziami, korzeniami. Chcesz
posłuchać?

Przyłóż ucho tu do pnia i posłuchaj, jak mi serce bije.
Nie mogłem się zdecydować, ale drzewko było takie małe, że
przestałem się bać. Przytknąłem ucho i usłyszałem: tik... tik...
— Słyszysz?
— Powiedz mi coś. Czy wszyscy wiedza, że ty mówisz?
— Nie. Tylko ty.
— Naprawdę?
— Mogę przysiąc. Dobra wróżka mi powiedziała, że jak jeden
chłopczyk, taki jak ty, zostanie moim przyjacielem, to będę mówić i
będę bardzo szczęśliwe.
— A poczekasz?
— Na co?
— Aż się tu przeprowadzę. Bo to jeszcze potrwa dłużej niż tydzień.
Chyba nie zapomnisz przez ten czas mówić?
— Nigdy. To znaczy tylko do ciebie. Chodź, sprawdź, jak tu miękko.
— Jak co?...
— Wleź na gałąź. Usłuchałem.
— A teraz zamknij oczy i pohuśtaj się. No, jak? Czy miałeś kiedyś
lepszego konika?
— Nie miałem. To coś cudownego. Teraz mogę podarować Promyk
Księżyca memu młodszemu bratu. On ci się na pewno spodoba,
wiesz?
Pełen zachwytu zlazłem z mojej pomarańczy.
— Wiesz, co zrobię? Zanim się przeniesiemy, będę tu wpadał na
pogawędkę, kiedy tylko będę mógł... A teraz muszę już odejść, oni już
wychodzą, tamtędy od frontu.
— Tak się żegnasz z przyjacielem?
— Pss! Ona idzie!
Akurat w chwili, kiedy obejmowałem drzewko, nadeszła Gloria.
— Bądź zdrów, przyjacielu. Jesteś najśliczniejszy na świecie.
— No i co? Nie mówiłam?
— Mówiłaś. Teraz bym już nie wziął ani mangowca, ani tamaryszka
za moje drzewko.

Gloria pogłaskała mnie czule po włosach.
— Co ty jeszcze wymyślisz! Wyszliśmy na drogę, trzymając się za
ręce.
— Godoia, prawda, że ten mangowiec jest trochę głupkowaty?
— Jeszcze go dobrze nie znam, ale chyba jest.
— A ten tamaryszek Totoki?
— Także jest jakiś niewydarzony. A dlaczego?
— Nie wiem, czy mogę ci to powiedzieć. Ale kiedyś opowiem ci o
cudzie, Godoia.

ROZDZIAŁ TRZECI

Chude palce ubóstwa


Przedstawiłem mój problem wujowi Edmundowi. Wysłuchał mnie z
powagą.
— I to cię tak martwi?
— Martwi mnie, wujku. Boję się, że Luciano nie pójdzie z nami do
nowego domu.
— Myślisz, że nietoperz cię lubi?
— Pewnie, że mnie lubi.
— Że tak bardzo cię lubi?
— No.
— Więc możesz być spokojny, że pójdzie. Być może, potrwa trochę,
zanim się pokaże, ale kiedyś cię odnajdzie.
— Już mu powiedziałem, na jakiej ulicy będziemy mieszkać i pod
którym numerem.
— To mu pomoże trafić. Jeżeli sam nie będzie mógł pójść za tobą, bo
mu coś przeszkodzi, pośle brata, kuzyna czy jakiegoś innego
krewnego, nawet tego nie poznasz.
Ciągle jeszcze byłem niespokojny. I co z tego, że podałem ulicę i
numer, przecież Luciano nie umie czytać. Zapyta może ptaszków albo
motyli.
— Nie bój się, Zezé, nietoperze mają zmysł orientacyjny.
— Co mają, wujku?
Wytłumaczył mi, co to jest zmysł orientacyjny, a ja coraz bardziej
podziwiałem jego mądrość.
Kiedy mój problem został rozwiązany, wyszedłem na ulicę
opowiedzieć wszystkim, że czeka nas przeprowadzka. Dorosłych na
ogół ucieszyła ta wiadomość. Okazując radość mówili:
— Przeprowadzacie się, Zezé? To świetnie!... Znakomicie!... Co za
ulga!...

Jedynym, który nie bardzo się ucieszył, był Biriquinho.
— Dobrze przynajmniej, że niedaleko. Będziemy bliziutko siebie. A
ta rzecz, o której ci mówiłem...
— Kiedy to ma być?
— Jutro, o ósmej. U wejścia do Kasyna Bangu Personel powiedział,
że właściciel fabryki kazał zakupić całą ciężarówkę zabawek.
Pójdziesz?
— Pójdę. Zabiorę Luisa. Może coś wygramy, jak myślisz?
— Na pewno. Luis to taki mały brzdąc. A ty myślisz, ze jesteś już
mężczyzna?
Stanął koło mnie i spostrzegłem, że jestem jeszcze mały. Mniejszy,
niż myślałem.
— Jak coś wygram... Ale teraz muszę iść, bo mam robotę. Jutro się
tam spotkamy. Wróciłem do domu i zacząłem krążyć dookoła Glorii.
— Czego chcesz, Zezé?
— Poszłabyś z nami, Godoia. Z miasta przyjechała ciężarówka pełna
zabawek.
— Nie, Zezé. Mam mnóstwo rzeczy do zrobienia. Muszę prasować,
pomóc Jandirze przed przeprowadzką. I dopilnować garnków na
kuchni.
— Mają przyjechać kadeci z Realengo.
Gloria zbierała i wklejała do zeszytu fotosy Rudolfa Valentino,
którego nazywała Rudi, a oprócz tego miała słabość do kadetów.
— Słyszane rzeczy, kadeci o ósmej z rana? Nie rób ze mnie idiotki,
Zezé. Idź się bawić.
Nie poszedłem.
— Wiesz, Godoia, to nie o mnie chodzi. Przyrzekłem Luisowi, że go
zaprowadzę. Jest jeszcze taki mały. Dzieciakowi w tym wieku tylko
Gwiazdka w głowie.
— Już ci powiedziałam, że nie pójdę. Ot, gadanie, tobie przecież o
siebie chodzi. Masz jeszcze dość czasu w życiu na prezenty
gwiazdkowe.
— A jak umrę? Umrę i nic nie dostanę na Gwiazdkę?

— Nie umrzesz tak prędko, staruszku Będziesz żył dwa razy dłużej
niż wuj Edmundo i pan Benedito. No, dosyć tego. Idź się bawić.
Nie poszedłem. Robiłem wszystko, żeby Gloria się na mnie co chwila
„natykała". Podeszła do komody, by coś wziąć, a ja siedziałem na
bujaku i robiłem błagalne oczy. Weszła do pokoju po bieliznę do
prania. Ja siedziałem na łóżku z rękami pod brodą i patrzyłem...
Tego już było za wiele.
— Przestań, Zezé. Powiedziałam, że nie, to nie. Na miłość boską, nie
nadużywaj mojej cierpliwości. Idź się bawić.
Nie poszedłem. To znaczy; myślałem, że nie pójdę. Bo Gloria złapała
mnie, wyniosła za drzwi i postawiła w ogródku na ziemi. Potem
weszła do domu i zamknęła drzwi do kuchni i do pokoju. Nie
ustąpiłem. Siedziałem przed każdym oknem, za którym ona miała
przejść. Bo teraz Gloria zaczęła zamiatać izbę i ścielić łóżka. W końcu
zamknęła calutki dom. aby mnie nie widzieć.
— Stara diablica! Ruda parszywa kotka!
Żeby się żaden kadet z Tobą nie ożenił! Żebyś się ożeniła z prostym
żołnierzem bez grosza przy duszy! Traciłem czas na próżno.
Wściekły, wyszedłem na nowo zdobywać świat ulicy.
Na ulicy zobaczyłem Nardinho, który się czymś bawił. Siedział w
kucki i wpatrywał się w coś jak urzeczony. Zbliżyłem się. Z pudełka
od zapałek zrobił wózek i zaprzągł do niego żuka. Tak wielkiego żuka
jeszcze nie widziałem.
— Ach, jaki żuk!
— Ogromny, prawda?
— Zamienisz?
— Na co?
— Może na obrazki?
— Ile?
— Dwa.
— Chyba żartujesz. Taaki żuk, a ty dajesz dwa obrazki.
— Mnóstwo takich żuków jest w rynsztoku u wuja Edmunda.
— Mogę zamienić za trzy.

— Niech będzie za trzy, ale bez wybierania.
— Tak to nie. Przynajmniej dwa wybiorę.
Dałem jedną Laurę La Plante, których miałem kilka. A on wybrał
jednego Hoot Gibsona i jedną Patsy Ruth Miller. Wziąłem żuka,
włożyłem do kieszeni i poszedłem sobie.
— Szybciutko, Luis, Gloria poszła kupić chleb, a Jandira siedzi na
bujaku i czyta.
Wyśliznęliśmy się przez sień. Pomogłem mu przy siusianiu.
— Zrób dużo, bo na ulicy w dzień nie można.
Potem umyłem mu twarz pod kranem. Sam również się umyłem i
wróciliśmy do pokoju.
Ubrałem go po cichutku. Włożyłem mu buciki. Okropność, ile te
skarpetki sprawiają kłopotu. Zapiąłem na nim niebieskie ubranko i
wziąłem grzebień. Ale jego włosy nie dały się przygładzić.
Trzeba było coś z nimi zrobić. Niczego nigdzie nie było. Ani
brylantyny, ani olejku. Poszedłem do kuchni i wróciłem z odrobiną
smalcu na koniuszkach palców. Roztarłem smalec na dłoni, ale
przedtem powąchałem.
— Wcale nie czuć.
Namaściłem włosy Luisa i zacząłem go czesać. Jego głowa zrobiła się
taka śliczna, pełna kędziorków, wyglądał jak święty Jan z barankiem
na plecach.
— A teraz stój, żebyś się nie wymiął. Ja się ubiorę.
Wkładając spodnie i białą koszulkę patrzyłem na braciszka. Był
śliczny. Najładniejszy w całym Bangu.
Włożyłem tenisówki, które miały mi służyć aż do czasu, kiedy pójdę
do szkoły w przyszłym roku. Przypatrywałem się Luisowi.
Był taki ładny i czyściutki, niczym trochę doroślejszy Jezusek. Założę
się, że dostanie masę podarków. Jak go zobaczą...
Zadrżałem. Gloria wróciła i położyła chleb na stole. Zaszeleścił
papier, jak zawsze w te dni, kiedy był chleb.
Weszliśmy trzymając się za ręce i stanęliśmy przed nią.
— Prawda, że Luis jest śliczny? To ja go ubrałem.

Zamiast się pogniewać, Gloria oparła się o drzwi i spojrzała w górę.
Kiedy spuściła głowę, miała mokre oczy.
— Ty także jesteś śliczny. Och, Zezé!...
Uklękła i przycisnęła moją głowę do piersi.
— Mój Boże! Dlaczego życie musi być dla niektórych ludzi takie
ciężkie...
Uspokoiła się i zaczęła poprawiać na nas ubranka.
— Powiedziałam, że nie mogę z wami pójść. Naprawdę nie mogę,
Zezé. Tyle mam roboty. Wypijemy kawę, a ja tymczasem coś
wymyślę. Nawet gdybym chciała, nie miałabym czasu się ubrać...
Postawiła przed nami kubki z kawą i ukroiła chleb. Patrzyła na nas
strapiona.
— Tyle zachodu, aby dostać jakieś tam dziadowskie zabawki. Bo
rzeczywiście oni nie mogą dać nic dobrego. Za dużo jest tej biedoty.
Przerwała i po chwili rzekła:
— Może to jedyna okazja. Nie mam serca wam zabronić: Ale, mój
Boże, takie jesteście maleństwa.
— Ja go zaprowadzę. Cały czas będę go trzymał za rękę. Nie trzeba
przechodzić przez szosę Rio—Sao Paulo.
— I tak jest niebezpiecznie.
— Nie, wcale nie. Ja mam zmysł orientacyjny.
Uśmiechnęła się mimo smutku.
— Kto znowu nauczył cię tego?
— Wuj Edmundo. Powiedział, że Luciano ma zmysł orientacyjny, a
jak ma Luciano, mniejszy ode mnie, to ja mam go znacznie więcej...
— Pomówię z Jandirą.
— Szkoda czasu. Ona na pewno pozwoli. Jandira nic, tylko czyta
powieści i myśli o swoich chłopcach. Jej jest wszystko jedno...
— Zrobimy tak: wypijecie kawę i staniemy u wejścia. Jak ktoś ze
znajomych będzie szedł w tamtą stronę, poproszę, żeby was zabrał.
Nie chciałem jeść chleba, aby się nie spóźnić. Stanęliśmy przed furtką
do ogrodu.

Nikt nie przechodził, a czas mijał. Ale wreszcie ktoś nadszedł. Był to
listonosz seu Paixao. Pozdrowił Glorię, zdjął kepi i oświadczył, że nas
odprowadzi.
Gloria pocałowała Luisa i mnie pocałowała. Wzruszona zapytała z
uśmiechem:
— A jak to będzie z tym prostym żołnierzem bez grosza?...
— To nieprawda. Tak mi się wyrwało. Ty się ożenisz z majorem od
aeroplanów z mnóstwem gwiazdek na ramieniu.
— Dlaczego nie poszliście z Totoką?
— Totoca powiedział, że tam nie idzie. I że nie ma zamiaru taskać
„bagaż".
Wyszliśmy. Seu Paixao kazał nam iść przodem, sam roznosił listy po
domach.
Później przyśpieszał kroku i doganiał nas. Ciągle tak robił. Kiedy
doszliśmy do Rio—Sao Paulo, uśmiechnął się i powiedział:
— No, chłopaki. Strasznie mi się śpieszy. Przez was opóźniam się w
pracy.
Pójdziecie teraz tędy, nie ma niebezpieczeństwa.
Odszedł spiesznie z paczką listów i papierów pod pachą.
Pomyślałem oburzony: — Podlec! Zostawił dwoje dzieci na drodze, a
przyrzekł Glorii, że nas odprowadzi! Mocniej ująłem rączkę Luisa i
poszliśmy dalej. Luis zaczął okazywać zmęczenie. Stawiał coraz
mniejsze kroki.
— Chodźmy, Luis. Już niedaleko. A tam są fajne zabawki.
Zaczął iść trochę szybciej, po chwili znowu zwolnił kroku.
— Zezé, jestem zmęczony.
— Poniosę cię trochę, chcesz?
Luis uniósł ramiona, przez chwilę niosłem go. Ależ był ciężki, jak
ołów.
Kiedyśmy doszli do Rua do Progresso, dyszałem jak miech.
— Teraz pójdziesz sam kawałek drogi. Zegar na wieży kościoła
wybijał ósmą.

— I co teraz? Mieliśmy tam być o pół do ósmej. Ale zabawek starczy.
Jest pełna ciężarówka.
— Zezé, noga mnie boli. Nachyliłem się.
— Rozluźnię trochę sznurowadło, to będzie lepiej.
Szliśmy coraz wolniej. Chyba nigdy nie dojdziemy do Rynku. A
potem mamy jeszcze minąć szkołę powszechną i skręcić na prawo w
Rua do Cassino Bangu.
Najgorsze, że czas leciał jak wariat.
Przybyliśmy na miejsce ledwo żywi. Nie było tu nikogo. Wcale nie
wyglądało na to, że rozdawano zabawki. Ale rozdawano. Na ulicy
pełno było wymiętoszonej bibułki. Ulica była kolorowa od podartej
bibułki.
Zacząłem się niepokoić.
Kiedy stanęliśmy przed Kasynem, seu Coąuinho zamykał bramę.
— Seu Coąuinho, już po wszystkim?
— Po wszystkim, Zezé. Spóźniliście się. Było tu mnóstwo ludzi.
Przymknął połowę bramy i dobrotliwie się uśmiechnął.
— Nic nie zostało. Nawet dla moich siostrzeńców.
Zamknął bramę i wyszedł na ulicę.
— W przyszłym roku musicie wcześniej przyjść, śpiochy!
— Nic nie szkodzi.
Oj, szkodziło. Byłem taki smutny i rozczarowany, że wolałbym
umrzeć, żeby tego nie przeżywać.
— Siądziemy sobie tutaj. Trzeba trochę odpocząć.
— Chce mi się pić, Zezé.
— Wstąpimy po drodze do pana Rozemberga i poprosimy o szklankę
wody.
Wystarczy dla nas obu.
Dopiero teraz Luis pojął całą tragedię. Nic nie powiedział. Spojrzał na
mnie ze skrzywioną do płaczu buzią i mokrymi oczami.
— Nie martw się, Luis. Dam ci mojego konika, wiesz, Promyk
Księżyca.
Powiem Totoce, żeby dorobił nowy kij, i daruję ci go na Gwiazdkę.

Luis wciąż pochlipywał. — Nie płacz, Luis. Ty jesteś królem. Tato
powiedział, że dlatego dał ci na chrzcie imię Luis, bo to jest imię
króla. A król nie może płakać na ulicy, wobec ludzi, no nie?
Przytuliłem jego głowę do piersi i zacząłem
gładzić jego kędzierzawą czuprynkę.
— Jak dorosnę, kupię ci piękny samochód, taki jak ma seu Manuel
Yaladares.
Ten Portugalczyk, pamiętasz? Ten, co nas minął, kiedyśmy byli na
dworcu i patrzyli na pociąg Mangaratiba... No, więc kupię ci
wspaniały samochód z mnóstwem podarków, wyłącznie dla ciebie...
Ale nie płacz, bo królowi nie wolno płakać.
Chwycił mnie straszny żal.
— Przysięgam, że kupię. Choćbym miał mordować i kraść.
To nie był mój ptaszek tam w, środku, co tak powiedział. To chyba
było serce.
Na pewno serce. Dlaczego Dzieciątko Jezus mnie nie lubi? Lubi
nawet wołu i osiołka z szopki. A mnie nie. Mści się na mnie bo mam
diabła pod skórą. Mści się i nie daje mojemu bratu podarku na
Gwiazdkę. A Luis na to nie zasłużył, Luis to anioł. Żaden aniołek z
nieba nie może być od niego lepszy...
Nie mogłem powstrzymać łez.
— Ty płaczesz, Zezé...
— To zaraz minie. Przecież ja nie jestem królem jak ty. Jestem do
niczego, nic nie jestem wart. Jestem niedobry chłopiec, bardzo
niedobry... Tylko to.
— Totoca, chodziłeś do nowego domu?
— Nie. A ty chodziłeś?
— Zaglądam tam zawsze, jak tylko mogą.
— A po co?
— Chcę wiedzieć, czy Maluch dobrze się miewa.
— Co to za diabeł, ten Maluch?
— To moje drzewko pomarańczy.
— Wymyśliłeś mu odpowiednie imię.

Masz cholerną smykałkę do takich rzeczy. Totoca zaostrzał właśnie
kij, który
miał się siać nowym ciałem Promyka Księżyca. Roześmiał się.
— No i jak się miewa?
— Nic nie urosło.
— I nie urośnie, jak się na nie wciąż gapisz. Ładny ten kij? Taki
chciałeś mieć?
— Taki. Totoca, dlaczego ty wszystko umiesz robić? Robisz klatkę,
kurnik, parkan, furtkę...
— Dlatego, że nie każdy może zostać poetą i mieć krawat-kokardę.
Ale jakbyś chciał, to i ty byś się nauczył.
— Ej, nie. Do tego trzeba mieć inklinację.
Totoca na chwilę przerwał robotę i spojrzał na mnie ni to śmiejąc się,
ni to karcąc tę nowość pochodzącą zapewne od wuja Edmunda.
W kuchni była Dindinha, przyszła zrobić rabanadę. Grzanki moczone
w winie miały stanowić wieczerzę wigilijną. Nic więcej.
Powiedziałem do Totoki:
— Spójrz. Są ludzie, co nawet tego nie mają. To wuj Edmundo dał
pieniądze na wino i na owoce do sałaty na jutrzejszy obiad.
Totoca robił tę robotę za darmo, bo znał historię z Kasynem Bangu.
Przynajmniej Luis coś dostanie. Starą rzecz, używaną, ale bardzo
dobrą i ja ją bardzo lubiłem.
— Totoca.
— No?
— Czy my nic a nic nie dostaniemy na Gwiazdkę?
— Chyba nie.
— Powiedz mi, czy ty serio uważasz, że ja jestem taki niedobry, taki
zły, jak wszyscy mówią?
— Zły nie jesteś. Tylko masz diabła pod skórą.
— A tak bym chciał go nie mieć, jak nadchodzi Boże Narodzenie. Tak
bym chciał żeby choć raz w życiu, zanim umrę, narodziło się dla mnie
Dzieciątko Jezus, a nie Dzieciątko Diabeł.

— Kto wie, może w przyszłym roku. Powinieneś się nauczyć robić
tak jak ja.
— A co ty robisz?
— Niczego się nie spodziewam. I człowiek nie jest później
rozczarowany. Bo nawet Dzieciątko Jezus nie jest takie dobre jak
wszyscy mówią. Jak mówi ksiądz i jak pisze w katechizmie...
Przerwał, wahając się, czy ma powiedzieć do końca, co myślał, czy
nie.
— Więc jakie ono jest?
— No, powiedzmy, że ty jesteś bardzo niegrzeczny i nie zasłużyłeś na
prezent.
Ale Luis?
- Luis to anioł. - A Gloria? - Gloria także. -A ja?
— Och, ty lubisz czasem złapać jakąś moją rzecz, ale tak to jesteś
dobry.
— A Lala?
— Lala strasznie mocno bije, ale jest dobra. Ona mi uszyje krawat-
kokardę.
— A Jandira?
— Jandira jest jakaś taka, ale zła nie jest.
— A mama?
— Mama jest strasznie dobra. Jak mnie bije, to leciutko i pomaleńku.
— A tato?
— A, tego to nie wiem. On zawsze ma pecha. On był chyba taki jak
ja, najgorszy z całej rodziny.
— No, widzisz. Wszyscy są dobrzy w rodzinie. A dlaczego
Dzieciątko Jezus nie jest dobre dla nas? Idź do dra Faulhabera i spójrz
na ten ogromny stół, ile na nim różnych rzeczy. U państwa Villas-
Boas tak samo. U dra Adaucto Luz to już nawet nie ma co mówić.
Po raz pierwszy zauważyłem, że Totoca jest bliski płaczu.
— Dlatego zdaje mi się, że Dzieciątko Jezus urodziło się ubogie tylko
na pokaz.

Potem zobaczyło, że jedynie bogaci coś znaczą... Ale nie mówmy już
o tym.
Może to, co powiedziałem, jest strasznym grzechem.
Totoca posmutniał tak, że już nawet nie chciał rozmawiać. I nawet
oczu nie chciał podnieść znad konika, którego zaczął głaskać.
Wieczerza była taka smutna, że myśleć się nie chce. Wszyscy jedli w
milczeniu, a tato ledwo skosztował rabanady. Nie chciał się ogolić i w
ogóle nic. Nawet nie poszli na pasterkę. Najgorsze, że nikt do nikogo
nic nie mówił. Wyglądało to bardziej na stypę niż na Boże
Narodzenie.
Tato wziął kapelusz i wyszedł. Wyszedł tak, jak stał, w drewniakach, i
nie powiedział do widzenia, i nie złożył życzeń.
Pewnie dlatego, że nie życzył nikomu wesołych świąt, Dindinha
wyjęła chusteczkę i wytarła oczy, i przeprosiła, że już sobie pójdą
oboje z wujem Edmundem. Wuj Edmundo wsunął mi do ręki srebrny
pieniążek, pięćset reis, a drugi do ręki Totoki. Może chciałby dać nam
więcej, ale nie miał.
Może zamiast nam dawać, wolałby dać swoim dzieciom tam, w
mieście. Właśnie dlatego uścisnąłem go. Był to jedyny uścisk w ten
wigilijny wieczór. Nikt się nie całował i nic miłego nie powiedział.
Mama poszła do swego pokoiku. Mogę przysiąc, że płakała w
ukryciu.
I wszyscy mieli ochotę zrobić to samo. Lala odprowadziła wuja
Edmunda i Dindinhę do wyjścia i powiedziała, patrząc, jak się
oddalają powolutku, powolutku:
— Są już za starzy do życia i zmęczeni tym wszystkim...
A najsmutniejsze było to, że dzwony kościelne wypełniły wieczór
radosnym brzmieniem. Kilka ogni sztucznych wzniosło się w
niebiosa, żeby Bóg wiedział, jak niektórym ludziom jest wesoło.
Kiedyśmy znowu weszli, Gloria i Jandira zmywały naczynia. Gloria
miała oczy zaczerwienione, jakby okropnie płakała.
Udając, że nic się nie stało, powiedziała do Totoki i do mnie:
— Już późno, czas, żeby dzieci poszły spać.

Tak rzekła i popatrzyła na nas. A wiedziała, że w tej chwili nie było
wśród nas dzieci. Wszyscy byli dorośli, dorośli i smutni, i wigilijną
ich wieczerzą był smutek.
Może winne wszystkiemu było mdłe światło lampy, co zastąpiła
elektryczność, którą wyłączyła elektrownia. Może.
Szczęśliwe było tylko małe królewiątko, śpiące z palcem w buzi.
Postawiłem konika koło jego łóżka. Musiałem przy tym lekko dotknąć
rękami jego włosów.
Mój głos był ogromną rzeką czułości.
— Moje maleństwo!
Kiedy już cały dom pogrążył się w ciemności, zapytałem po cichutku:
— Dobra była rabanada, Totoca?
— Nie wiem. Nie próbowałem.
— Dlaczego?
— Coś mnie ściskało za gardło, tak, że nic nie mogło przez nie
przejść... Spijmy.
We śnie człowiek zapomina o wszystkim.
Wstałem i narobiłem hałasu.
— Dokąd idziesz, Zezé?
— Wystawię moje tenisówki na dwór przed drzwi.
— Nie wystawiaj. Lepiej nie.
— Wystawię. Kto wie, może stanie się cud. Wiesz, Totoca, tak bym
chciał dostać podarek. Choćby tylko jeden. Ale żeby to była jakaś
nowa rzecz.
Wyłącznie dla mnie.
Totoca obrócił się na drugi bok i wsunął głowę pod poduszkę.
Ledwie się obudziłem, zawołałem Totokę.
— Chodź, popatrzymy. Ja powiadam, że jest.
— A ja bym wcale nie szedł.
Otworzyłem drzwi — ku memu rozczarowaniu tenisówki były puste.
Totoca zbliżył się przecierając oczy.
— A nie mówiłem?

W mojej duszy wszystko się zmieszało. Nienawiść, smutek, bunt. Nie
mogłem się powstrzymać i zawołałem:
— Jak to źle mieć biednego ojca!
Przeniosłem oczy z tenisówek na drewniaki obok mnie. Tato stał i
patrzył na nas. Jego oczy były ogromne od smutku. Zdawało się, że
jego oczy strasznie urosły, ale tak urosły, że zajęłyby cały ekran kina
Bangu.
W jego oczach był tak bolesny smutek, że gdyby chciał zapłakać, toby
nie mógł. Patrzył tak na nas nieskończenie długą chwile, a potem
przeszedł obok milcząc. Byliśmy jak porażeni i nie mogliśmy się
odezwać. Tato wziął kapelusz leżący na komodzie i znowu wyszedł na
ulicę. Dopiero wtedy Totoca szturchnął mnie w ramię.
— Jesteś zły, Zezé. Zły jak kobra. Dlatego on...
Zamilkł wstrząśnięty. — Nie zauważyłem, że on tu jest.
— Jesteś podły. Bez serca. Wiesz przecież, że tato od dawna chodzi
bez pracy.
To dlatego nie mogłem wczoraj nic przełknąć, bo patrzyłem na jego
twarz. Ty też kiedyś będziesz ojcem i wtedy się dowiesz, jak to boli.
Rozpłakałem się.
— Ależ ja nie widziałem, Totoca, ja go nie widziałem...
— Idź ode mnie, łobuzie jeden! Precz!
Miałem ochotę pędem biec przez ulicę i płacząc uczepić się nóg taty. I
powiedzieć, że byłem podły, bardzo podły. Ale stałem jak słup, nie
wiedząc, co zrobić. Musiałem j usiąść na łóżku. I stamtąd
wpatrywałem się w tenisówki stojące w tym samym miejscu, puste!
Puste jak moje bijące nieopanowanie serce.
— Dlaczego to zrobiłem, mój Boże? Właśnie dzisiaj! Dlaczego
musiałem być tak podły, kiedy wszystko i tak już jest smutne? Jak
spojrzę mu w oczy przy obiedzie? Nawet sałatki z owoców nie będę
mógł przełknąć.
A jego oczy, ogromne jak ekran w kinie, nie opuszczały mnie ani na
chwilę. Przymknąłem oczy, ale to nic nie pomagało.

Uderzyłem piętą o skrzynkę ze szczotkami do butów i wtedy
przyszedł mi do głowy pewien pomysł. Jeśli mi się uda, może mi tato
przebaczy tę moją złość.
Otworzyłem skrzynkę Totoki i pożyczyłem sobie pudełko czarnej
pasty, bo moja
się skończyła. Z nikim nie rozmawiałem. Smutny szedłem ulicą nie
czując ciężaru skrzynki. Zdawało mi się, że depcę po jego oczach. Że
przeze mnie bolą go oczy.
Było bardzo wcześnie i pewnie wszyscy jeszcze spali po pasterce.
Mnóstwo dzieci na ulicy pokazywało sobie i porównywało zabawki.
To mnie przygnębiło do reszty. To były dobre dzieci. Żadne z nich nie
zrobiłoby tego, co ja.
Zatrzymałem się przed „Głodem i Nędzą" spodziewając się znaleźć
jakiegoś klienta. Sklepik był otwarty nawet w ten dzień. Nie na darmo
dali mu taką nazwę. Przychodzili ludzie w piżamach, w pantoflach, w
drewniakach;
porządnych butów nie miał nikt
Nie wypiłem nawet kawy, ale nie czułem głodu. Ból był większy od
głodu.
Przeszedłem aż do Rua do Progresso. Okrążyłem Rynek. Siadłem na
chodniku przed piekarnią seu Rozemberga. I nic.
Mijała godzina za godziną, a ja nic nie zarobiłem. Ale musiałem
zarobić.
Musiałem.
Upał był coraz większy i rzemyk od skrzynki boleśnie uwierał ramię,
trzeba było zmienić pozycję skrzynki. Miałem pragnienie i poszedłem
napić się wody z kranu na Rynku.
Usiadłem na stopniu u wejścia do szkoły powszechnej, która wkrótce
powinna mnie przyjąć. Postawiłem skrzynkę na ziemi. Opuściła mnie
cała odwaga.
Oparłem głowę na kolanach niczym jakaś lalka, nic mi się nie chciało.
Potem schowałem twarz między kolana i ukryłem głowę w

ramionach. Lepiej umrzeć niż wrócić do domu nie osiągnąwszy tego,
co chciałem.
Czyjaś stopa lekko uderzyła o skrzynkę i znajomy przyjazny głos
zawołał:
— Ej, panie pucybucie, śpioch forsy nie zarobi!
Nie dowierzając sobie podniosłem głowę. To był seu Coquinho,
portier kasyna.
Postawił jedną stopę. Najpierw przetarłem but szmatką. Potem
zwilżyłem go i wytarłem do sucha. Następnie zacząłem ostrożnie
smarować pastą.
— Może pan będzie łaskaw podnieść trochę nogawkę.
Uczynił to.
— Pracujesz dzisiaj, Zezé?
— Dzisiaj bardziej potrzebuję pieniędzy niż kiedykolwiek.
— Jak wypadła Gwiazdka?
— Normalnie.
Uderzyłem szczotką o skrzynkę i seu Coquinho postawi! drugą stopę.
Oczyściłem but i zacząłem nadawać mu połysk. Skończywszy
uderzyłem o skrzynkę i seu Coquinho cofnął stopę.
— Ile się należy, Zezé?
— Dwieście reis.
— Dlaczego tylko dwieście? Wszyscy biorą po czterysta.
— Jak będę dobrym pucybutem, zażądam więcej. Na razie nie.
Wyjął pięćset reis i podał mi.
— Może mi pan później zapłaci? Bo nie mam reszty, dotychczas nic
nie zarobiłem
— Zatrzymaj resztę na Gwiazdkę. Do widzenia.
— Wesołych świąt, seu Coquinho.
Może dał sobie oczyścić buty tylko z powodu tego, co się stało przed
trzema dniami...
Pieniążek w kieszeni dodał mi otuchy, ale nie na długo; minęła już
druga po południu, ludzie kręcili się po ulicach i nic Nikomu nawet do
głowy nie przyszło wydać tych parę groszy.

Stanąłem pod latarnią przy szosie Rio—Sao Paulo i co chwila
wołałem cienkim głosem:
— Buuty czyszczę! Buty czyszczę, szefie! Na pomoc gwiazdkową dla
ubogich!
Zatrzymał się samochód jakiegoś bogacza. Krzyknąłem, niewiele się
spodziewając:
— Grosika, panie doktorze! Na pomoc gwiazdkową dla ubogich!
Pięknie ubrana pani i dzieci na tylnym siedzeniu gapiły się na mnie i
gapiły.
Pani się wzruszyła.
— Biedaczek, taki mały i taki biedny. Daj mu coś, Arturze.
Lecz mężczyzna przypatrywał mi się nieufnie.
— To chytry kłamczuch. Korzysta ze święta i z tego, że jest mały.
— Dam mu mimo to. Chodź, mały. Otworzyła torebkę i wystawiła
rękę przez okno.
— Nie, senhora, dziękuję. Ja nie kłamię. W święto pracuje tylko ten,
co naprawdę musi.
Wziąłem skrzynkę, zawiesiłem na ramieniu i zacząłem powoli iść.
Dzisiaj nie miałem już sił się złościć.
Ale drzwiczki samochodu- otworzyły się i jakiś malec zaczął biec ku
mnie.
— Weź, chłopcze. Mama kazała ci powiedzieć, że nie wierzy, że
jesteś kłamczuchem.
— Włożył mi do kieszeni pięćset reis i nie czekał nawet na
podziękowanie. Usłyszałem tylko warkot motoru.
Już minęła czwarta, a mnie wciąż dręczyły oczy mego taty.
Ruszyłem z powrotem. Dziesięć tostóes nie wystarczą, ale „Głód i
Nędza" może mi da taniej albo pozwoli później zapłacić resztę.
Jakaś rzecz na parkanie zwróciła moją uwagę. To była damska
pończocha, czarna i dziurawa. Zabrałem ją. Wciągnąłem na rękę,
okazało się, że jest cieniuchna. Schowałem pończochę do skrzynki
myśląc: „Będzie z niej piękna kobra".
Lecz zaraz sam siebie zbeształem: „Kiedy indziej. Dzisiaj nie wolno!"

Doszedłem do domu państwa Villas-Boas. Dom stał w wielkim
ogrodzie, a wszystkie ścieżki były wybetonowane. Serginho jeździł
między klombami na ślicznym rowerze. Przycisnąłem twarz do
sztachet i patrzyłem.
Rower cały był czerwony, a pedały i szprychy miał żółte i niebieskie.
Metal aż się świecił. Serginho zauważył mnie i zaczął się popisywać.
Jeździł, brał zakręty, hamował, że aż piszczało. W końcu zbliżył się
do mnie.
— Podoba ci się?
— Strasznie. Jeszcze nie widziałem tak pięknego roweru.
— Podejdź do furty, to mu się lepiej przyjrzysz.
Serginho był w tym samym wieku i w tej samej klasie co Totoca.
Zawstydziłem się moich bosych nóg, bo on miał lakierki, białe
pończochy i czerwone gumowe podwiązki. W błyszczących
lakierkach wszystko się odbijało, nawet oczy mego taty zaczęły ma
mnie spoglądać w tym blasku. Przełknąłem ślinę.
— Co ci się stało, Zezé? Jesteś taki dziwny.
— Nic. Z bliska jest jeszcze ładniejszy.
Dostałeś na Gwiazdkę?
— No.
Zsiadł z roweru, aby mu było wygodniej rozmawiać, i otworzył
furtkę.
— Mnóstwo rzeczy dostałem. Patefon, trzy ubrania, cały stos książek
z bajkami, pudełko kolorowych ołówków, tych dużych. Pudło z
różnymi grami, samolot poruszający śmigłami. Dwie łodzie z białymi
żaglami...
Spuściłem głowę i przypomniałem sobie Dzieciątko Jezus, co lubiło
tylko ludzi bogatych, jak mówił Totoca.
— Co ci jest, Zezé?
— Nic.
— A ty... dużo dostałeś podarków?
Nie mogłem odpowiedzieć i poruszyłem głową, że nie.
— Nic? Naprawdę nic?

— W tym roku nie było u nas Gwiazdki. Tato jest jeszcze bezrobotny.
— Niemożliwe. Nie mieliście kasztanów ani orzechów, ani wina?...
— Była tylko rabanada. Dindinha zrobiła.
No i kawa.
Serginho zamyślił się.
— A gdybym cię zaprosił, Zezé? Przyjmiesz zaproszenie?
Zaczynał się domyślać, jak to jest. Ale nie miałem ochoty, mimo że
nic nie jadłem
— Wejdźmy do domu. Mama ci nałoży. na talerz. Jest tyle dobrych
rzeczy, mnóstwo słodyczy...
Nie chciałem ryzykować. Dosyć mi nadokuczano w tych dniach.
Niejeden raz słyszałem: „Już ci mówiłam, żebyś nie przyprowadzał
uliczników do domu".
— Nie. Bardzo dziękuję.
— Szkoda. A jeżeli poproszę mamę, żeby zapakowała trochę
kasztanów i innych rzeczy dla twojego braciszka, to weźmiesz?
— Nie. Także nie mogę. Muszę teraz iść, popracować jeszcze.
Wtedy dopiero Serginho zauważył moją skrzynkę.
— Przecież w święto nikt nie pracuje...
— Cały dzień chodziłem i uzbierałem tylko dziesięć tostóes, a i z tych
pięć mi podarowano. Muszę zarobić jeszcze dwa tostóes.
— Na co?
— Nie mogę powiedzieć. Ale koniecznie muszę.
Uśmiechnął się; wpadł na szlachetny pomysł.
— Może mi oczyścisz buty? Dam ci dziesięć tostóes.
— Także nie mogę. Od przyjaciół nie biorę.
— A gdybym ci dał, to znaczy, gdybym ci pożyczył dwieście reis?
— Na jak długo?
— Oddasz, kiedy zechcesz. Możesz też zapłacić kulkami.
— Tak to dobrze.
Włożył rękę do kieszeni i podał mi pieniądz.
— Nie musisz się spieszyć, bo dostałem kupę forsy. Mam pełną
kasetę.

Przesunąłem ręką po kole roweru.
— Naprawdę piękny.
— Jak trochę podrośniesz i potrafisz jeździć, pozwolę ci pojeździć,
dobra?
— Dobra.
Stukając moją skrzynką puściłem się biegiem do sklepu „Głód i
Nędza".
Wpadłem jak huragan, przerażony, że już zamykają.
— Czy dostanę papierosy? Wie pan, te
droższe?
Wyjął dwa pudełka, gdy zobaczył, że trzymam w dłoni pieniądze.
— Nie dla siebie kupujesz, Zezé? Odezwał się jakiś głos z zaplecza:
— Też coś! Taki malec! Nie odwracając się, odparł:
— Nie znasz tego klienta. Ten andrus do wszystkiego jest zdolny.
— To dla taty.
Czułem się ogromnie szczęśliwy, obracając w rękach pudelka.
— To czy to?
— Sam musisz wybrać.
— Cały dzień pracowałem, żeby kupić dla taty ten podarunek na
Gwiazdkę.
— Naprawdę, Zezé? A ty co dostałeś od niego?
— Nic. Tato niestety jeszcze nie pracuje, pan wie.
Przejął się tym i ludzie w barze zamilkli.
— A pan które by wolał?
— Obydwa są piękne. Każdy ojciec ucieszyłby się takim
podarunkiem.
— Proszę mi to pudełko zapakować, senhor.
Zapakował, ale był trochę dziwny, gdy podawał mi paczkę. Wyglądał,
jakby chciał coś powiedzieć, a nie mógł.
Podałem pieniądze i uśmiechnąłem się.
— Dziękuję, Zezé.
— Wesołych świąt, senhor! Znowu pobiegłem, aż do domu. Nadszedł
już wieczór. Świeciło się tylko w kuchni. Wszyscy wyszli, a tato

siedział przy stole i patrzył na pustą ścianę. Twarz opierał na dłoni, a
łokieć na stole.
— Tato.
— Co, synu? — Wcale nie było gniewu w jego głosie. — Gdzie byłeś
przez cały dzień?
Pokazałem skrzynkę ze szczotkami. Postawiłem ją na ziemi i z
kieszeni spodni wyjąłem paczkę.
— Spójrz, tatusiu, kupiłem coś pięknego dla taty.
Uśmiechnął się, rozumiejąc, co to znaczy.
— Podoba się tatusiowi? To było najładniejsze.
Otworzył pudełko i powąchał z uśmiechem, ale nic nie zdołał
powiedzieć.
— Zapal sobie jednego, tatusiu. Podszedłem do pieca po zapałkę.
Potarłem i zapaliłem mu papierosa.
Odsunąłem się, chcąc mu asystować przy pierwszym pociągnięciu. I
nagle coś się ze mną stało. Rzuciłem zgaszoną zapałkę na ziemię. I
poczułem, że
wybucham. Ze cały w środku pękam. Ze pęka ten ogromny ból, co
mnie od rana męczył.
Spojrzałem na tatę. Na twarz zarośniętą, na oczy.
Mogłem tylko szeptać:
— Tato... Tato...
Bo mój głos zamarł w łkaniu i we łzach. On rozwarł ramiona i objął
mnie z czułością.
— Nie płacz, synu. Sporo się jeszcze napłaczesz w życiu, jeżeli
będziesz zawsze taki uczuciowy.
— Ja nie chciałem, tatusiu... Nie chciałem powiedzieć... tego.
— Wiem. Ja wiem. Nie pogniewałem się, bo właściwie miałeś rację.
Przytulił mnie mocniej do siebie. Potem podniósł moją twarz i wytarł
ja ścierką do talerzy, która leżała w pobliżu.
— Już jest lepiej?

Podniosłem ręce i zacząłem głaskać go po twarzy. Lekko
przesuwałem palcami po jego oczach, pragnąc zatrzymać je w miejscu
i usunąć ten wielki ekran.
Bałem się, że jak tego nie zrobię, jego oczy będą mnie ścigać przez
całe życie.
— No, dokończmy tego papierosa. Głosem drżącym jeszcze od
wzruszenia wyjąkałem:
— Wiesz, tatusiu, jeżeli tatuś zechce mnie zbić, to nie będę się
sprzeciwiał...
Proszę mnie zbić, tatusiu...
— Dobrze, już dobrze, Zezé.
Postawił mnie z resztką moich łez na ziemię. Wyjął z kredensu talerz.
— Gloria schowała dla ciebie trochę owocowej sałatki.
Nie mogłem nic przełknąć. On siadł i zaczął karmić mnie łyżką.
— A teraz poszło, synu?
Skinąłem głową, że tak, ale pierwsze łyżki miały słony smak.
Przełknąłem ostatek łez.

ROZDZIAŁ CZWARTY

Ptaszek, szkoła i kwiat


Nowy dom. Nowe życie i nowe, skromne nadzieje.
Oto ja, wesół jak słoneczny dzień, na szczycie fury, między seu
Aristidesem i jego pomocnikiem.
Wkrótce z niebrukowanej ulicy wjechaliśmy na szosę Rio—Sao Paulo
i było cudownie, fura zaczęła się posuwać miękko i przyjemnie.
Minął nas piękny samochód.
— To wóz Portugalczyka Manuela Valadares.
Kiedy skręciliśmy w Rua dos Acudes, daleki gwizd wypełnił
powietrze poranka.
— Seu Aristides, tam jedzie Mangaratiba.
— A ty musisz wszystko wiedzieć.
— Znam ten gwizd.
Teraz słyszeliśmy tylko tok-tok wystukiwane przez nogi koni na
szosie.
Zauważyłem, że fura nie była nowa. Ale była mocna i pojemna.
Jeszcze dwa kursy i przewiezie wszystkie nasze graty. Osioł nie
wyglądał na bardzo silnego.
Ale postanowiłem być miły:
— Pan ma piękną furę, seu Aristides.
— Do tego celu wystarczy.
— Osioł też jest fajny. Jak mu na imię?
— Cygan. Nie okazywał chęci do rozmowy.
— Dzisiaj jest dla mnie dzień szczęśliwy. Pierwszy raz jadę furą.
Widziałem samochód Portugalczyka i słyszałem gwizd Mangaratiby.
Milczenie. Nic.
— Seu Aristides, prawda, że Mangaratiba to najważniejszy pociąg w
całej Brazylii?

— Nie. Najważniejszy na tej linii. Wszystko na nic. Trudno jest
czasem zrozumieć dorosłego.
Gdyśmy dotarli do celu, wręczyłem seu Aristidesowi klucz i starałem
się zawrzeć z nim bliższą znajomość.
— Może panu pomóc?
— Pomożesz, jeżeli nie będziesz nudził i przeszkadzał. Idź się bawić,
zawołam cię, jak będę wracał.
Pobiegłem co tchu.
— Maluchu, teraz będziemy już zawsze razem. Tak pięknie cię
wystroję, że żadne drzewo ci nie dorówna. Wiesz. Maluchu, jechałem
teraz furą, taką wielką i wygodną
niczym dyliżans z kina. Zobaczysz, będę ci opowiadać wszystko, co
wiem, chcesz?
Zbliżyłem się do trawnika nad rynsztokiem i ujrzałem strugę brudnej
wody.
— Jak umówiliśmy się wtedy, że nazwiemy tę rzekę?
— Amazonka.
— Tak jest, Amazonka. Tam niżej powinny na niej być czółna dzikich
Indian, prawda, Maluchu?
— Ma się rozumieć. Na pewno.
Nie zdołaliśmy jeszcze porozmawiać ze sobą, a seu Aristides już
zdążył zamknąć dom. Zawołał:
— Zostajesz czy jedziesz ze mną?
— Zostanę. Mama i siostry chyba zaraz przyjdą.
Zostałem i zacząłem wszystko oglądać ze wszystkich stron.
Z początku, dla formy albo dlatego, że chciałem zrobić wrażenie na
sąsiadach, zachowywałem się dobrze. Ale pewnego popołudnia
wpadła mi w ręce ta czarna damska pończocha. Nawinąłem ją na
sznurek i obciąłem koniec stopy. Potem wziąłem długi sznurek od
latawca i przywiązałem tam, gdzie była stopa.
Ciągniona pomaleńku po ziemi wyglądała z daleka jak kobra. Po
ciemku zabawa na pewno się uda.

Wieczorem każdy zajmował się swoimi sprawami. Wydawało się, że
nowy dom na wszystkich dobrze podziałał. W rodzinie od dawna nie
było tak wesoło jak teraz.
Cichutko stałem u wejścia i czekałem Ulicę ożywiało tylko słabe
światło latarni a wysokie żywopłoty rzucały na rogach cienie. W
fabryce są zapewne ludzie, co pracują na drugą zmianę, a druga
zmiana nie wychodzi później niż o ósmej.
Nigdy po dziewiątej. Chwilę myślałem o fabryce. Nie lubiłem jej. Jej
smutny, poranny gwizd najpaskudniej brzmiał o piątej. Fabryka to
smok, co w dzień pożera ludzi, a wieczorem wymiotuje zmęczoną
załogą. Nie lubiłem jej także za to, co mister Scottfield zrobił z tatą...
Uwaga! Nadchodzi jakaś kobieta. Pod pachą ma parasolkę, w ręku
trzyma torebkę. Słychać już nawet stukanie drewniaków o ziemię.
Szybko chowam się w bramie i wypróbowuję linkę kobry.
Funkcjonuje znakomicie. Ukrywam się w cieniu żywopłotu i stoję z
linką w palcach.
Drewniaki zbliżają się, zbliżają, zbliżają i... bomba! Zaczynam
pociągać sznurek. Kobra wije się powoli na środku ulicy.
Tego jednak nie oczekiwałem. Kobieta wrzasnęła tak głośno, że
poruszyła ulicę.
Rzuciła przed siebie torebkę i parasolkę i z krzykiem przycisnęła ręce
do brzucha.
— Gwałtu! Rety!... Kobra! Ludzie, kobra!
Pootwierały się drzwi, a ja rzuciłem wszystko, przemknąłem pod
ścianą domu i od tyłu wszedłem do kuchni. Czym prędzej zdjąłem
pokrywę z kosza od brudnej bielizny, wlazłem do środka i przykryłem
kosz. Serce biło mi ze strachu, wciąż słyszałem krzyk kobiety:
— Boże mój, Boże, co się stanie z moim dzieckiem? Jestem w
szóstym miesiącu ciąży!
Teraz to już zacząłem się trząść ze strachu.
Sąsiedzi wprowadzili ją do domu, a skargi i łkania nie ustawały.
— Nie wytrzymam, nie wytrzymam! Ja się tak okropnie boję kobry!

— Wypij trochę wody pomarańczowej. Uspokój się, kobieto, uspokój,
mężczyźni wyszli już z siekierą i z pałkami i świecą sobie latarnią...
Taka cholerna awantura przez małą szmacianą kobrę! A najgorsze, że
i z domu cała trójka wyszła zobaczyć, co się dzieje. Jandira, mama i
Lala.
— Ależ to nie kobra, moi ludzie. To stara damska pończocha.
W strachu zapomniałem usunąć „kobrę". Byłem ugotowany.
Za kobrą ciągnęła się linka, a linka wychodziła z naszego ogródka.
Trzy znajome głosy zawołały jednocześnie:
— To on!
Teraz zaczęło się polowanie, ale nie na kobrę. Zaglądały pod łóżka.
Nic.
Przechodziły koło mnie, a ja wstrzymywałem oddech. Wyszły na
dwór i oglądały domek od zewnątrz.
Jandirze nagle przyszło coś do głowy.
— Zdaje mi się, że już wiem! Uniosła pokrywę kosza i pociągnęła
mnie za uszy aż do jadalni.
Tym razem mama nie żałowała mi lania. Pantofel aż dudnił i
musiałem beczeć, aby złagodzić ból i aby przestała mnie walić.
— Ty nie wiesz, bydlaku, jak to ciężko nosić w brzuchu
sześciomiesięczne dziecko!
Lala zauważyła z ironią:
— Długo czekał, zanim urządził to przedstawienie na ulicy.
— A teraz do łóżka, łobuzie!
Wyszedłem, trzymając się za tyłek. Położyłem się na brzuchu.
Szczęście, że tato poszedł grać w manilhę. W ciemności połykałem
resztki łez i stwierdziłem, że łóżko jest najlepszym lekarstwem na
cięgi.
Nazajutrz wstałem wcześnie. Miałem załatwić dwie ważne rzeczy.
Najpierw jakby od niechcenia rozejrzeć się. Jeżeliby kobra jeszcze
tam była, tobym ją wziął i schował pod koszulę. Mógłbym jej jeszcze
użyć gdzie indziej. Ale nie było jej. Niełatwo będzie znaleźć drugą tak
wspaniałą kobrę.

Obróciłem się na pięcie i poszedłem do Dindinhi Musiałem pomówić
z wujem Edmundo. Jak na emeryta, było jeszcze wcześnie. Pewnie nie
zdążył wyjść z domu po gazetę czy żeby zagrać na loterii.
Rzeczywiście, siedział w jadalni i układał nowego pasjansa.
— Dzień dobry, wujku!
Nie odpowiedział. Udawał głuchego. Tam w domu wszyscy mówili,
że on lubi udawać głuchego, jak mu się nie chce rozmawiać.
Ze mną mu się to nie uda. Zresztą (strasznie lubiłem słowo "zresztą")
przy mnie nigdy nie był aż tak głuchy. Pociągnąłem go za rękaw
koszuli i jak zawsze zwróciłem uwagę na śliczne szelki w czarną i
białą kratkę.
— Ach! To ty...
Udawał, że przedtem mnie nie zauważył.
— Jak się nazywa ten pasjans, wujku?
— Zegarowy.
— Piękny pasjans.
Znałem już wszystkie karty z talii. Waletów nie cierpiałem. Nie wiem,
dlaczego wyglądały jak lokaje króla.
— Wie wujek, mam do wujka interes.
— Już kończę, porozmawiamy, jak skończę.
Ale od razu przemieszał wszystkie karty.
— Wyszedł?
— Nie. Zrobił z kart stosik i odłożył go na bok
— Wiesz, Zezé, jeżeli to jest interes pieniężny — potarł palce — to
jestem goły.
— Ani jednego grosika na szklane kulki. Uśmiechnął się.
— Jeden może się znajdzie. Zobaczymy. Już wkładał rękę do
kieszeni, ale mu przeszkodziłem.
— Żartuję, wujku. Nie o to chodzi.
— A więc o co? Czułem, że on rozkoszuje się moimi „mądrościami",
zwłaszcza od kiedy umiałem czytać bez uczenia się.
— Chciałbym coś wiedzieć. Coś bardzo ważnego. Czy wujek potrafi
śpiewać bez śpiewania.

— Jak to? Nie rozumiem.
— No, tak — i zaśpiewałem strofę z „Chatki maleńkiej".
— Ale ty przecież śpiewasz?
— Właśnie o to chodzi. Bo ja mogę to samo robić do środka, nie
śpiewając na głos.
Uśmiechnął się poczciwie, ale nie rozumiał, do czego zmierzam.
— Bo wie wujek, jak byłem mały, myślałem, że mam w środku
ptaszka, który śpiewa. Że to on śpiewał.
— No, cóż. To było cudownie, żeś miał takiego ptaszka.
— Wujek nie zrozumiał. Bo teraz to już trochę nie wierzę w tego
ptaszka. A jak mówię i patrzę do środka...
Zrozumiał. Rozśmieszyło go moje zakłopotanie.
— Wytłumaczę ci, Zezé. Wiesz, co to jest? To znaczy, że ty rośniesz.
A to, co powiadasz, że mówisz i patrzysz, nazywa się myśleniem.
Myśleć to jest to, o czym ci kiedyś powiedziałem, że będziesz wkrótce
czynił.
— W wieku dojrzałym?
— To dobrze, że pamiętasz. I wtedy staje się cud. Myślenie rośnie i
rośnie i zagarnia całą naszą głowę i nasze serce. Żyje w naszych
oczach i we wszystkim, co jest kawałkiem naszego życia.
— Rozumiem. A ten ptaszek?
— Tego ptaszka stworzył Bóg, aby pomógł małym dzieciom
odkrywać różne rzeczy. Później, jak chłopczyk nie potrzebuje już
ptaszka, oddaje go Bogu. A Bóg umieszcza go w innym chłopczyku,
inteligentnym jak ty. Prawda, że to ładne?
Uśmiechnąłem się, szczęśliwy, bo przyszła mi ,,myśl".
— No. Teraz sobie pójdę.
— A ten grosik?
— Dzisiaj nie. Nie będę miał czasu na kulki.
Szedłem ulicą myśląc o tym wszystkim. Ale coś mi się przypomniało i
strasznie się zasmuciłem. Totoca miał ślicznego ptaszka...
Był tak oswojony, że siedział mu na palcu przy karmieniu. Totoca
mógł nawet zostawić drzwi otwarte i ptaszek nie uciekał Kiedyś

Totoca zapomniał o nim i zostawił go na dworze, na słońcu. Gorąco
go zabiło. Przypomniało mi się, jak Totoca stał, trzymał go w ręce i
płakał, i płakał, i tulił martwego ptaszka do twarzy. I powiedział:
— Już nigdy, ale to nigdy nie złapię żadnego ptaszka.
Stałem koło niego i powiedziałem:
— Ja także nie, Totoca.
Wróciwszy do domu od razu pobiegłem do Malucha.
— Xururuca, chcę coś zrobić.
— Co takiego?
— Poczekamy chwilkę?
— Poczekamy.
Siadłem i oparłem głowę o pieniek.
— Na co mamy czekać, Zezé?
— Aby jakaś ładna chmurka pokazała się na niebie.
— Po co?
— Chcę wypuścić mojego ptaszka. Już mi nie jest potrzebny.
Spojrzeliśmy na niebo. Powoli nadpływała chmurka, odcinała się na
niebie niczym duży biały liść.
— To ta, Maluchu.
Wstałem przejęty i rozpiąłem koszulę. Poczułem, że ptaszek wyfruwa
z mojej chude piersi.
— Leć, mój ptaszku. Leć wysoko do nieba i spocznij na palcu Pana
Boga. Bóg odda cię innemu chłopczykowi i będziesz mu pięknie
śpiewał, jak zawsze dla mnie śpiewałeś. Bywaj, moja piękna
ptaszyno!
Poczułem w sobie nieskończoną pustkę.
— Spójrz, Zezé. On usiadł na palcu tej chmurki.
Oparłem głowę o serce Malucha i patrzyłem, jak chmurka odpływa.
— Ja mu nigdy nie dokuczyłem... Xururuca, czy to by było brzydko,
gdybym zapłakał?
— Nigdy nie jest brzydko płakać, głuptasie. Dlaczego?
— Nie wiem. Jeszcze się nie przyzwyczaiłem. Chyba ta klatka we
mnie w środku zanadto opustoszała.

Z samego rana zawołała mnie Gloria.
— Pokaż paznokcie. Pokazałem ręce. Była zadowolona.
— A teraz uszy. Fe, Zezé!
Wzięła mnie do zlewu, namydliła szmatkę i oczyściła mi uszy.
— To niesłychane, żeby ktoś mówił, że jest wojownikiem Pinage, i
stałe chodził brudny! Idź, włóż buciki, a ja poszukam ci czegoś
przyzwoitego do ubrania.
Zaczęła grzebać w mojej szufladzie. Im więcej grzebała, tym mniej
mogła znaleźć.
Wszystkie spodenki były dziurawe albo podarte. Łatane i cerowane.
— Nie trzeba nawet nikomu mówić. Wystarczy zaglądnąć do tej
szuflady, a już się wie, jaki z ciebie straszny chłopiec. Włóż te, są
najmniej zniszczone.
I wyszliśmy na odkrycie nowego „cudu". Przed szkolą czekała spora
gromadka ludzi. Każdy z dorosłych trzymał za rękę dziecko, które
miało zostać zapisane do szkoły.
— Nie rób smutnej miny i niczego nie zapomnij, Zezé.
Siedzieliśmy w sali wypełnionej dziećmi, a jedno patrzyło na drugie.
Aż przyszła kolej na nas i weszliśmy do pokoju dyrektorki.
— To braciszek?
— Tak jest, senhora. Mama nie mogła przyjść, bo pracuje w mieście.
Dyrektorka przyglądała mi się bacznie, jej oczy były duże i czarne, bo
miała bardzo grube okulary. Wydawało mi się śmieszne, że miała
wąsy jak mężczyzna. Pewnie dlatego była dyrektorką.
— Czy nie jest on jeszcze za mały?
— Jest wątły na swój wiek. Ale już umie czytać.
— Ile lat masz, chłopczyku?
— Dwudziestego szóstego lutego skończyłem sześć lat, senhora.
— Pięknie. Założymy kartę. Jak się nazywają twoi rodzice?
Gloria podała nazwisko taty. Kiedy przyszło podać nazwisko mamy,
powiedziała tylko: Estefania de Vasconcelos. Nie wytrzymałem,
musiałem poprawić:
— Estefania Pinage de Vasconcelos.

— Jak?
Gloria trochę się zaczerwieniła.
— Pinage. Mama jest córką Indian. Byłem strasznie dumny, bo chyba
jedyny w tej szkole miałem indiańskie nazwisko.
Potem Gloria podpisała jakiś papier. Stała w miejscu niezdecydowana.
— Jeszcze coś, panienko?
— Chciałabym się zapytać, jak to będzie z mundurkami. Pani wie...
Tatuś jest bezrobotny, a my jesteśmy niezamożni.
To zostało udowodnione, kiedy dyrektorka, chcąc poznać moje
wymiary, kazała mi się obrócić i w końcu zobaczyła te wszystkie łaty.
Napisała na papierze jakąś liczbę i kazała nam przejść dalej do dony
Eulalii.
Dona Eulalia także się zdziwiła, że jestem taki mały. Mundurki, jakie
miała, były dla mnie dużo za duże.
— To są jedyne w małym rozmiarze, jakie mamy, ale są za duże...
Jakiż to maleńki chłopczyk!
— Wezmę te i skrócę.
Wyszedłem ogromnie zadowolony z dwoma darowanymi
mundurkami.
Wyobrażałem sobie, jaką minę zrobi Maluch, jak mnie zobaczy jako
ucznia w nowym ubranku.
W następnych dniach wszystko mu opowiadałem. Jak tam było i jak
nie było.
— Najpierw uderzają w wielki dzwon. Ale on nie jest taki wielki jak
dzwon kościelny. I wiesz co? Całą hurmą wchodzimy na wielki
dziedziniec i każdy patrzy, gdzie stoi jego pani. A pani każe się
ustawić czwórkami w szeregu i wszystkie dzieci niczym barany ładują
się do klasy. Siadamy w ławkach, co mają pokrywę do otwierania i do
zamykania, i tam się wszystko chowa. I wiesz co? Będę się musiał
wyuczyć kilku hymnów, bo pani powiedziała, że każdy dobry
Brazylijczyk i „patriota" musi znać hymn naszego kraju. Jak się
nauczę, to ci zaśpiewam, chcesz, Maluchu?

Następnie szły nowości. Bójki. Odkrywanie świata, gdzie wszystko
było nowe.
— Dziewczynko, dokąd idziesz z tym kwiatem?
Mała jest schludnie ubrana i w ręce niesie książkę i zeszyt w
papierowych okładkach. Ma dwa warkocze.
— Niosę kwiatek dla mojej pani.
— Dlaczego?
— Bo moja pani lubi kwiaty. Wszystkie dobre uczennice przynoszą
jej kwiaty.
A uczeń także może przynieść?
— Jeżeli lubi swoją panią, to może. Pewnie, że może.
Mojej nauczycielce, doni Cecilii Paim, nikt jeszcze nie przyniósł
kwiatka. Może dlatego, że jest brzydka. Jakby nie ta plamka na oku,
toby nie była taka brzydka.
Ona daje mi czasem parę tostao, abym podczas pauzy kupił sobie u
sprzedawcy pączka z nadzieniem.
Zacząłem zaglądać do innych klas, w każdej stała na stole szklanka z
kwiatami.
Tylko szklanka mojej pani była pusta.
A teraz o największej przygodzie.
— Wiesz, Maluchu, dzisiaj złapałem nietoperza.
— To ten jakiś Luciano, o którym mówiłeś, że tu będzie mieszkał?
— Nie, głuptasku. Nietoperz od samochodu. Czepiam się samochodu,
który przejeżdża powoli koło szkoły, i trzymam się tego koła, co jest
tam z tyłu.
Powiadam ci: fajnie się jedzie. A jak dojeżdża do skrzyżowania i staje
na chwilę, żeby przepuścić inny wóz, wtedy trzeba zeskoczyć. Ale
ostrożnie. Bo jak zeskoczysz w biegu, to rymniesz tyłkiem o ziemię i
potłuczesz się.
Opowiadałem mu o wszystkim, co się zdarzyło w szkole podczas
lekcji i podczas przerwy. Trzeba było widzieć, jaka rozpierała go
duma, kiedy mu powiedziałem, że na lekcji czytania dona Cecilia
Paim oświadczyła, że czytam najlepiej ze wszystkich.

Najlepszy„czytacz". Miałem pewne wątpliwości i postanowiłem przy
pierwszej okazji zapytać| wuja Edmunda, czy mówi się „czytacz".
— Ale wróćmy do nietoperza, Maluchu. Żebyś miał pojęcie, jak to
jest: to jest prawie tak dobrze, jak na tobie jeździć konno,
— Ale na mnie nie jest niebezpiecznie.
— Nie jest niebezpiecznie? A kiedy galopujesz ze mną jak wariat
przez Dziki Zachód, na polowanie na bizony i bawoły Czyś ty
zapomniał?
Musiał się zgodzić, bo nigdy nie umiał pokonać mnie w dyskusji.
— Ale jest jeden samochód, wiesz, Maluchu, jest jeden taki, do
którego nikt nie odważy się przyczepić. Wiesz, który to? Ten
ogromny samochód Portugalczyka Manuela Valadares. Słyszałeś,
żeby ktoś się tak brzydko nazywał? Manuel Valadares...
— To prawda. Ale ja sobie coś pomyślałem.
— Myślisz, że nie wiem, o czym ty myślisz? Wiem doskonale. Ale
teraz jeszcze nie. Pozwól mi jeszcze trochę potrenować.. Że się
narażam...
I tak mijały dni pełne wesołości. Pewnego ranka przyszedłem z
kwiatami dla mojej pani. Ogromnie się wzruszyła i powiedziała, że
jestem rycerzem.
— Co to znaczy rycerz? Wiesz, Maluchu?
__Rycerz to jest człowiek dobrze wychowany i podobny do księcia.
Z dnia na dzień coraz bardziej lubiłem szkołę i byłem coraz pilniejszy.
Stamtąd nigdy nie przychodziła skarga na mnie. Gloria mówiła, że
zostawiam mego diabełka w szufladzie i staję się innym chłopcem.
— Myślisz, Maluchu, że to prawda?
— Chyba tak myślę.
— Chciałem ci powierzyć sekret, ale jeśli tak myślisz, nic ci nie
powiem.
Odszedłem pogniewany. Ale on sobie z tego nic nie robił, bo wiedział,
że mój gniew długo nie potrwa.

Ten sekret był zaplanowany na wieczór i z niepokoju serce omal mi
nie wyskoczyło z piersi. Nie mogłem się doczekać gwizdka i ludzi
idących z pracy.
W letnie dnie późno nadchodzi wieczór. Siedziałem przed domem,
patrzyłem przed siebie i wcale nie myślałem o kobrze ani o niczym.
Siedziałem grzecznie i czekałem na mamę. Nawet Jandira się zdziwiła
i spytała, czy może boli mnie brzuch, bo jadłem niedojrzale owoce.
Postać mamy pojawiła się na rogu. To ona. Nikt na świecie nie był do
niej podobny. Zerwałem się z miejsca i pobiegłem.
— Dobry wieczór, mamo.
Pocałowałem ją w rękę.
Nawet w ciemnej ulicy zauważyłem, ze ma zmęczoną twarz.
— Bardzo się dzisiaj napracowałaś, mamo?
— Bardzo, synku. Tak było gorąco w warsztacie, że nikt nie mógł
wytrzymać.
— Proszę mi dać torbę, mamusiu. Jest mamusia zmęczona.
Wziąłem od niej torbę z próżną menażka
— A ty dużo dziś narozrabiałeś?
— Wcale nie, mamusiu.
— Dlaczego wyszedłeś mi naprzeciw? Mama zaczęła się czegoś
domyślać.
— Czy mamusia mnie kocha chociaż odrobinę?
— Kocham cię, tak jak was wszystkich kocham. Dlaczego pytasz?
— Mamusia przecież zna Nardinho? Tego, co jest siostrzeńcem Pata
Choca?
Uśmiechnęła się.
— Przypominam go sobie,
— Bo wie mamusia, jego matka zrobiła dla niego ubranko, śliczne.
Zielone w białe paseczki. Z kurteczką zapinaną pod szyję. Ale dla
niego jest za małe. A on nie ma młodszego brata, żeby mógł nosić to
ubranko. Ona powiedziała, że chciałaby sprzedać... Kupi mamusia?
— Oj, synku. Tak nam teraz ciężko!

— Ale ona sprzeda na dwie raty. I wcale niedrogo. Samo uszycie
więcej kosztuje.
To były słowa handlarza Jacoba, który sprzedawał na raty. Mama
milczała.
Pewnie robiła rachunek.
— Mamo, ja jestem najpilniejszym uczniem w całej klasie. Pani
mówi, że dostanę wyróżnienie... Proszę mi kupić, mamusiu. Już tak
dawno nie miałem nic nowego do ubrania... Milczenie zaczynało być
niepokojące.
— Wiesz, mamo, bo jak nie teraz, to już chyba nigdy nie będę ubrany
jak poeta.
Lala zrobi mi taki duży krawat-kokardę, ona już nawet ma kawałek
jedwabiu na ten krawat...
— No, dobrze, synku. Tydzień popracuję na nocną zmianę i kupię ci
to ubranko.
Pocałowałem mamę w rękę i aż do domu szedłem tuląc twarz do jej
dłoni.
W taki to sposób otrzymałem strój poety. Był tak piękny, że wuj
Edmundo zaprowadził mnie do fotografa i kazał zrobić zdjęcie.
Szkoła. Kwiat. Kwiat. Szkoła...
Wszystko było dobrze, dopóki Godofredo nie wszedł pewnego razu
do mojej klasy. Przeprosił i powiedział coś doni Cecilii Paim. Wiem
tylko, że wskazał na szklankę z kwiatem. Potem wyszedł. Pani
spojrzała na mnie ze smutkiem.
— Chcę z tobą porozmawiać, Zezé. Poczekaj chwilkę.
Zaczęła coś układać w torebce. Bardzo długo to trwało. Widać było,
że wcale nie ma ochoty ze mną rozmawiać i że w ten sposób szuka
odwagi. W końcu zdecydowała się
— Godofredo powiedział mi o tobie coś bardzo brzydkiego. Czy to
prawda, Zezé?
Kiwnąłem głową, że tak.
— Chodzi o kwiat? To jest prawda, senhora.
— Jak ty to robisz?

— Wstaję trochę wcześniej i wstępują do ogrodu Serginha. Furtka jest
tylko przymknięta, więc szybko wchodzę i kradnę kwiat. Ale tam jest
tyle kwiatów, że nie widać braku.
— Tak. Ale to nie jest uczciwe. Nie powinieneś tego robić. Nie jest to
wielka kradzież, ale mała nieuczciwość na pewno.
— Nie, wcale nie, dona Cecilia. Przecież świat należy do Boga, no
nie? I wszystko, co jest na świecie, należy do Boga. To i kwiaty
należą do Boga...
Przeraziła ją moja logika.
— Tylko tak mogłem je zdobyć, proszę pani. Tam w domu nie ma
ogrodu, a kwiaty drogo kosztują. Nie chciałem, żeby na pani stole
zawsze stała pusta szklanka.
Przełknęła ślinę.
— Przecież pani daje mi czasem pieniądze, żebym sobie kupił pączek
z nadzieniem, no nie?
— Mogłabym ci dawać codziennie. Ale ty znikasz...
— Codziennie nie mógłbym brać...
— Dlaczego?
— Bo są inne biedne dzieci, co także nie przynoszą śniadania.
Wyjęła z torebki chusteczkę i ukradkiem otarła oczy.
— Pani wie, na przykład ta Sówka.
— Jaka Sówka?
— Ta Murzynka, taka mała jak ja, co jej mama zwija włosy w
kółeczka i przewiązuje sznurkiem.
— Wiem, Dorotilia.
— No, Dorotilia jest uboższa ode mnie. Inne dziewczynki nie chcą się
z nią bawić, bo jest czarna i bardzo biedna. Ona zawsze zostaje sama
w kącie. Ja się z nią dzielę tym pączkiem, co mi pani daje.
Tym razem pani długo trzymała chusteczkę przy nosie.
— Zamiast dawać mnie, mogłaby pani czasem jej dać. Jej matka
bierze pranie, a ma jedenaścioro dzieci. Wszystkie jeszcze małe. Moja
babka, Dindinhą, daje im w każdą sobotę trochę fasoli i ryżu. Chce im
pomóc. A ja dzielę się pączkiem, bo mama mówiła, że powinniśmy

dzielić naszą biedę z tymi, co są jeszcze biedniejsi. Łzy zabłysły w jej
oczach.
— Ja nie chciałem, żeby pani płakała. Przyrzekam, że już nie będę
kradł kwiatów i że się będę jeszcze pilniej uczył.
— To nie dlatego. Chodź tu, Zezé. Wzięła moje ręce w swoje.
— Przyrzekniesz mi coś, bo masz bardzo dobre serduszko, Zezé.
— Przyrzeknę, ale nie chcę pani oszukiwać. Wcale nie mam dobrego
serduszka. Pani tak mówi, bo nie wie, jaki ja jestem w domu,
— To nieważne. Dla mnie masz. Od dzisiaj nie będziesz mi przynosił
kwiatów. Chyba że je od kogoś dostaniesz. Przyrzekasz?
— Przyrzekam, senhora. No, a szklanka? Zawsze ma stać pusta?
— Ta szklanka nigdy nie będzie pusta. Kiedy na nią spojrzę, zawsze
zobaczę w niej najpiękniejszy kwiat. I pomyślę: ten kwiat dal mi mój
najlepszy uczeń. Zgoda?
Uśmiechnęła się. Uwolniła moje ręce i rzekła łagodnie:
— A teraz możesz odejść, złote serduszko...

ROZDZIAŁ OSTATNI CZĘŚCI PIERWSZEJ

... I skonasz w kryminale


Pierwszą i bardzo pożyteczną rzeczą, jakiej nauczyłem się w szkole,
były dni tygodnia. A znając dni tygodnia, wiedziałem, że „on"
przychodzi we wtorek.
Później odkryłem też, że w jeden wtorek on chodzi ulicami po tamtej
stronie dworca, a w drugi po naszej stronie.
Toteż w ten wtorek prysnąłem ze szkoły. Nie chciałem, żeby Totoca o
tym wiedział, bobym musiał zapłacić mu szklanymi kulkami, żeby nie
powiedział w domu. Było wcześnie, a że „on" powinien się pojawić,
kiedy zegar na kościele wybije dziewiątą, poszedłem się trochę
powałęsać. Po bezpiecznych ulicach oczywiście. Najpierw wstąpiłem
do kościoła i pooglądam sobie świętych.
Trochę mnie strach obleciał na widok stojących figur z mnóstwem
świec.
Świece mrugały, to i święci także mrugali. Nie wiedziałem, czy to jest
dobrze być świętym i wciąż stać i stać.
Wstąpiłem do zakrystii, gdzie seu Zacarias wyjmował stare świece z
lichtarzy i wstawiał nowe. Na stole leżała kupka ogarków.
— Dzień dobry, seu Zacarias. Przerwał pracę, przesunął okulary na
koniec nosa, pociągnął nosem, odwrócił się i odrzekł:
— Dzień dobry, chłopcze.
— Czy mogę panu pomóc? Oczyma pożerałem ogarki.
— Owszem, jeżeli chcesz dostać w skórę. Dlaczego nie poszedłeś do
szkoły?
— Poszedłem. Tylko pani nie przyszła. Zęby ją bolą.
— Ach, tak.
Znowu się odwrócił i przesunął okulary na koniec nosa.
— Ile masz lat, mały?
— Pięć. Nie, sześć. Nie, nie sześć. Pięć.

— Więc ile? Pięć czy sześć? Pomyślałem o szkole i skłamałem:
— Sześć.
— Mając sześć lat trzeba by już zacząć się uczyć katechizmu.
— To ja już mogę?
— Dlaczego by nie? Musisz tylko przychodzić w każdy czwartek o
trzeciej po południu. Przyjdziesz?
— To zależy. Jeżeli da mi pan te ogarki, to przyjdę.
— A do czego ci ogarki?
Diabeł znów mnie podkusił. Znowu skłamałem.
— Nawoskuję sznurek mego latawca. Będzie mocniejszy.
— No to bierz.
Zabrałem ogarki i wrzuciłem do torby z zeszytami i kulkami.
Szalałem ze szczęścia.
— Dziękuję, seu Zacarias.
— No więc pamiętaj. W czwartek. Poleciałem. Było wcześnie, jeszcze
za wcześnie. Pędziłem aż do kasyna, a nie widząc nikogo na ulicy
przeszedłem na drugą stronę i szybciutko wyrzuciłem woskowe ogarki
na chodnik. W te pędy wróciłem i siadłem na chodniku przed jedną z
czterech zamkniętych bram kasyna. Chciałem widzieć z daleka, kto
pierwszy się pośliźnie.
Już mi się prawie odechciało czekać. I raptem, pluft! Dona Corinha,
matka Nanzeazeny, wyszła z domu w chustce z książeczką do
nabożeństwa i ruszyła w stronę kościoła. — O Matko Boska!
Przecież to przyjaciółka mojej matki, a jej córka Nanzeazena to
najlepsza przyjaciółka Glorii. Nie chciałem tego widzieć.
Pobiegłem do rogu ulicy i zatrzymałem się, bo jednak chciałem
zobaczyć. Dona Corinha wywaliła się na ziemię i klęła, na czym świat
stoi.
Zebrała się kupa ludzi, byli ciekawi, czy jej się coś stało, ale ona tak
mocno klęła, że chyba się tylko trochę potłukła.
— To te bezczelne chłopaczyska, co się tu kręcą.
Odetchnąłem. Ale nie aż tak, żeby nie zauważyć, że jakaś ręka z tylu
trzyma moją torbę.

— To twoja sprawka, co, Zezé? Seu Orlando Rudowłosy. Ten, co tak
długo był naszym sąsiadem. Straciłem mowę.
— Ty czy nie ty?
— Pan nie opowie tam w domu, prawda?
— Nie opowiem. Chodź no tu, Zezé. Tym razem ujdzie ci na sucho,
bo ta stara to strasznie pyskata baba. Ale więcej tego nie rób, bo ktoś
może złamać nogę.
Zrobiłem skruszoną minę i puścił mnie.
Wróciłem na Rynek i czekałem na „niego". Przedtem wstąpiłem do
cukierni seu Rozemberga, uśmiechnąłem się i powiedziałem:
— Dzień dobry, seu Rozemberg. Odpowiedział chłodno dzień dobry i
nic.
Żadnych słodyczy. Sukinsyn! Daje tylko, jak przychodzę z Lalą.
A oto i ,,on".
W tej chwili zegar wybił dziewiątą. "On" nigdy nie zawodzi. Idę w
ślad za nim w pewnym oddaleniu. On wchodzi w Rua do Progresso i
zatrzymuje się na rogu.
Kładzie torbę na ziemi i narzuca marynarkę na lewe ramię. Ach, jaka
fajna koszula w kratkę! Jak będę mężczyzną, tylko takie będę nosił. I
jeszcze do tego ma czerwoną chustkę na szyi i kapelusz zsunięty do
tyłu. I zaczyna wołać tak grubym głosem, że na ulicy robi się wesoło:
— Przebój stolicy! Najnowsze piosenki!
Kupujcie, póki starczy!
Głos także ma piękny. Głos Bahijczyka.
— Najnowsze piosenki! „Claudionor"!... Gwiazda tygodnia Chico
Viola!
Ostatni przebój Vicente Celestino!
Tak pięknie wymawia słowa, prawie jakby śpiewał. Stoję jak
urzeczony.
Chciałbym, żeby zaśpiewał „Fanny". Zawsze to śpiewa, a ja chcę się
nauczyć.
Kiedy dochodzi do miejsca „skonasz w kryminale", to aż mnie ciarki

przechodzą, takie to piękne. Ale on zaczyna wyśpiewywać
„Claudionor":
Wybrałem się na sambę, na wzgórzu, tam wysoko, Wtem patrzę, a
czarnula robi do mnie perskie oko
Nie pójdę, bo mi coś złego stać się może.
Jej mąż to silny chłop, gotów mnie zadźgać nożem.
Nie będę jak Claudionor na kredyt brał w sklepiku, Na utrzymanie
żony sposobów jest bez liku.
Przerwał i zaczął wołać:
— Ostatnie przeboje! Sześćdziesiąt najnowszych piosenek! Od
jednego tostao do czterystu reis! Kupujcie, moi państwo!
I z kolei moja ulubiona „Fanny":

Czekałeś na tę chwilę, kiedy sama została,
I nawet sąsiadki wezwać nie zdołała.
Przebiłeś ja sztyletem i krwią się zalała
Ta biedna, biedna Fanny, co dobre serce miała.

Jego głos był teraz tak delikatny, tak słodki, że zmiękczyłby nawet
serce z kamienia.

Lecz klnę się tu na Boga, a nie żartują wcale,
Że gorzko pożałujesz i skonasz w kryminale.
Przebiłeś ją sztyletem i krwią się zalała,
Ta biedna, biedna Fanny, co dobre serce miała.

Ludzie wychodzili z domów i po dłuższym wybieraniu kupowali
piosenkę, którą uważali za najładniejszą. Z powodu tej „Fanny"
przykleiłem się do niego na dobre.
Obrócił się do mnie z szerokim uśmiechem.
— Kupisz piosenkę, mały?
— Nie, senhor. Nie mam forsy.
— Od razu poznałem.

Wziął swoją torbę i ruszył ulicą, wykrzykując coraz głośniej:
— Walc „Pardon", „Żegnajcie, chłopcy" - tango jeszcze piękniejsze
niż „Królewska noc"!
I zaśpiewał:

Oczy twe niczym gwiazdy
Na nocnym niebie błyszczące.
Lecz nawet światło gwiazd
Nie jest tak urzekające
Jak twoje cudne oczy...

Wyliczył jeszcze parę piosenek, sprzedał kilka i natknął się na mnie.
Stanął i skinął na mnie dłonią.
— Chodź tu, smyku.
Zbliżyłem się z uśmiechem.
— Przestaniesz w końcu za mną łazić?
— Nie przestanę, senhor. Nikt na świecie nie śpiewa tak ładnie jak
pan.
To mu pochlebiło. Poczułem, że go rozbroiłem i że zaczynam
wygrywać tę rundę.
— Przyczepiłeś się do mnie jak rzep.
— Bo chciałem wiedzieć, czy pan śpiewa jeszcze lepiej niż Vicente
Celestino i Chico Viola. I naprawdę lepiej.
Uśmiechnął się od ucha do ucha.
— A ty wiesz, jak oni śpiewają, smyku?
— No. Syn doktora Adaucto Luz ma gramofon. U niego słuchałem.
— Pewnie płyta była stara albo igła popsuta.
— Wcale nie. Płyta była nowiutka, właśnie nadeszła. Pan naprawdę
lepiej śpiewa. Ja sobie nawet coś pomyślałem.
— Gadaj, co.
— Ja i tak wciąż za panem chodzę. Pan mnie wyuczy, ile kosztuje
każdy przebój. I pan będzie śpiewał, a ja będę sprzedawał. Ludzie
lubią kupować u dziecka.

— Niezła myśl, smyku. Ale musisz mi powiedzieć, że robisz to, bo
tak ci się podoba. Płacić ci nie mogę.
— A ja wcale nie chcę.
— Więc o co chodzi?
— Bo ja strasznie lubię śpiewać. Lubię się uczyć. A „Fanny" to chyba
najładniejsza piosenka, jaką znam. No, a jak pan bardzo dużo sprzeda,
to mi da dla mojej siostry jakąś starą broszurkę, której nikt nie chciał
kupić.
Zdjął kapelusz i podrapał się w głowę ostrzyżoną na jeża.
— Mam starszą siostrę, na imię jej Gloria. To dla niej.
— No to chodźmy.
I zaczęliśmy chodzić i sprzedawać. On śpiewał, a ja się przy nim
uczyłem.
Kiedy wybiła dwunasta w południe, spojrzał na mnie trochę
zaniepokojony.
— Nie pójdziesz do domu na obiad?
— Dopiero jak skończymy pracować. Znów podrapał się w głowę.
— Chodź ze mną.
Usiedliśmy w kawiarence przy ulicy Ceres i on sięgnął do swego
worka po kanapkę. Zza pasa wyjął nóż. Taki nóż, że strach. Odkroił
kawałek kanapki i podał mi go. Potem wypił łyk wódki i zamówił
dwie lemoniady dla uzupełnienia posiłku.
Podnosząc kanapkę do ust spoglądał na mnie badawczo i miał bardzo
zadowolone oczy.
— Wiesz, smyku, przynosisz mi szczęście. Mam całą chmarę
dzieciaków, a nigdy mi nie wpadło na myśl, żeby wziąć któregoś do
pomocy.
Pociągnął wielki łyk lemoniady.
— Ile masz lat?
— Pięć. Sześć... Pięć.
— Pięć czy sześć?
— Sześć. Nieukończonych.
— Bardzo z ciebie inteligentny i dobry chłopiec.

— To znaczy, że w przyszły wtorek mamy się spotkać?
Roześmiał się.
— Jeżeli zechcesz.
— Pewnie, że zechcę. Ale muszę to załatwić z moją siostrą. Ona
zrozumie. To nawet dobrze, bo po tamtej stronie dworca jeszcze nigdy
nie byłem.
— Skąd wiesz, że ja tam idę?
— Bo ja co wtorku na pana czekam. W jeden wtorek pan przychodzi,
a w drugi nie. To sobie tak pomyślałem, że pan idzie na tamtą stronę
toru.
— Ależ spryciarz z ciebie. Jak ci na imię?
— Zezé.
— A mnie Ariovaldo. Trzymamy sztamę?
Wziął moją rękę między swoje stwardniałe dłonie i zostaliśmy
przyjaciółmi na śmierć i życie.
Gloria dosyć łatwo dała się przekonać. — W każdy wtorek, Zezé? A
co będzie ze szkołą?
Pokazałem jej zeszyt. Dyktanda miałem pięknie wykaligrafowane i
bez błędów.
Same piątki. To samo w zeszycie rachunkowym.
- I z czytania, Godója. Jestem najlepszy.
Mimo to wahała się.
— Jak się czegoś uczymy, to potem tę rzecz powtarza się przez sześć
miesięcy.
Zanim się te osły nauczą, można pypcia dostać.
Roześmiała się.
— Fe! Jak ty się wyrażasz, Zezé!
— Powiem ci nawet, że śpiewając lepiej się człowiek uczy. Ile ja się
nowych
słów nauczyłem! Wuj Edmundo mi wytłumaczył: sztylet, urzekający.
I jeszcze do tego co tygodnia przynoszę ci broszurkę i uczysz się
najpiękniejszych piosenek.

— Tak. Ale co powiem tatusiowi, jak zauważy, że we wtorki nie
przychodzisz na obiad?
— Nie zauważy. A jak kiedyś zapyta, to się skłamie. Powiesz, że
poszedłem do Dindinhi. Albo że posłałaś mnie z czymś do
Nanzeazeny i zostałem tam na obiedzie.
Panno święta! Dobrze choć, że umiem udawać, bo gdyby ta stara
wiedziała, co ja zrobiłem!...
W końcu Gloria się zgodziła, bo wiedziała, że to był jedyny sposób,
abym nie wymyślił nowego psikusa i nie dostał porządnego lania. A
zresztą przyjemnie było siedzieć we środę pod pomarańczą i uczyć się
nowej piosenki.
Nie mogłem doczekać się wtorku. Poszedłem na dworzec oczekiwać
seu Ariovaldo. Jeżeli nie spóźni się na pociąg, przyjedzie o wpół do
dziewiątej.
Kręciłem się wokół dworca i wszystko oglądałem. Lubiłem wejść do
cukierni i popatrzyć na ludzi wychodzących z dworca schodami.
Świetne miejsce dla pucybuta.
Ale Gloria nie pozwoliła. Bo policja ściga i zabiera skrzynkę. I w
dodatku są pociągi. Wolno mi tylko iść z seu Ariovaldo i mam
trzymać się jego ręki nawet przy przechodzeniu pomostem nad torami.
Oto śpiesznie nadchodzi. Po „Fanny" przekonał się, że wiem, co
ludzie lubią kupować.
Siadaliśmy zwykle na murze przed dworcem naprzeciwko ogrodu
fabryki i seu Ariovaldo otwierał najważniejszą broszurkę i zaczynał
śpiewać melodię. Jak mi się nie podobała, zaczynał inną.
— To jest ostatnia nowość. „Serenada"! Jeszcze raz zaśpiewał.
— Jeszcze raz, proszę. Powtórzył ostatnią zwrotkę.
— Ta piosenka, seu Ariovaldo, i „Fanny", i tanga, wszystko pójdzie
jak woda.
I szliśmy ulicami pełnymi słońca i kurzu. Byliśmy jak te wesołe ptaki,
co wielbią lato.
— Przebój sezonu! „Serenada" nagrana przez Chico Viola!

O piękna kobieto, o której me serce marzy
Tyś jest jak obraz i jak te gwiazdy na niebie.
Gdybym mógł, postawiłbym cię na ołtarzu,
Boś jest leniuszek i praca nie jest dla ciebie.

To był dopiero szlagier! Dziewczęta zlatywały się jak pszczoły do
miodu, żeby kupić piosenki. Chłopcy i dorośli mężczyźni, ludzie
różnych zawodów, młodzi i starsi.
Najbardziej lubiłem sprzedawać broszurki po czterysta i po pięćset
reis. Jak trafiłem na kobietę, to już wiedziałem, jak mam postąpić.
— Oto reszta, dona.
— Zatrzymaj ją i kup sobie cukierków. Nabierałem nawet takiego
sposobu mówienia jak seu Ariovaldo.
W południe — już wiadomo. Wchodziliśmy do pierwszej z brzegu
kawiarenki i chrup, chrup, pożeraliśmy kanapkę i popijali oranżadą
lub sokiem porzeczkowym,
— Forsa, seu Ariovaldo. — Podsuwałem mu drobne.
Uśmiechał się z aprobatą.
— Porządny z ciebie malec, Zezé.
— Seu Ariovaldo, dlaczego początkowo mówił pan zawsze do mnie
„smyku"?
— W mojej ojczyźnie, w Bahii, zwracamy się tak do dzieci, kiedy są
bardzo małe.
Podrapał się w głowę i zakrył usta ręką bo mu się odbiło. Przeprosił i
zaczął dłubać w zębach wykałaczką. A forsa wciąż leżała na tym
samym miejscu.
— Rozmyśliłem się, Zezé. Od dzisiaj możesz zatrzymywać resztę dla
siebie.
Przecież tworzymy teraz duet.
— Co to jest duet?
— Jak dwie osoby razem śpiewają.
— To mogę sobie kupić loda?
— Pieniądze są twoje. Możesz z nimi zrobić, co zechcesz.

— Dziękuję, „kulego".
— Czy naprawdę jesteśmy duetem?
— Teraz tak.
— No to niech pan pozwoli, żebym ja śpiewał z „Fanny" ten kawałek
od serca.
Pan zacznie głośno, a ja wejdę z tym sercem cichutko i delikatnie.
— Niezła myśl, Zezé.
— Więc jak po południu przyjdziemy, zaczniemy od „Fanny", bo
zawsze przynosi nam szczęście. I w słonecznym upale zaczęliśmy
znowu pracować.
Śpiewaliśmy „Fanny" na cały regulator, kiedy zdarzyło się
nieszczęście.
Pod parasolką szła nabożna dona Maria da Penha z twarzą białą od
pudru.
Usłyszawszy naszą „Fanny", stanęła jak wryta. Seu Ariovaldo
przeczuł tragedię i szturchnął mnie, abym nie przerywał śpiewu i
ruszył z miejsca.
Gdzie tam! Byłem tak zafascynowany sercem Fanny, że nie
zwróciłem na to uwagi i stałem.
Dona Maria da Penha zamknęła parasolkę i zaczęła uderzać jej
szpicem o nosek pantofla. Kiedy skończyłem, zrobiła diabelnie
wściekłą minę i zawołała:
— Ładnie, nie ma co mówić, bardzo ładnie! Żeby dziecko śpiewało
takie niemoralności!
— Dona, w mojej pracy nie ma żadnej niemoralności. Każda uczciwa
praca jest pracą i nie mam się czego wstydzić.
Nie widziałem jeszcze seu Ariovalda tak rozwścieczonego. Chciała
awantury, więc ją miała.
— To jest pana syn, to dziecko?
— Niestety nie, senhora.
— Siostrzeniec? Krewny?
— Ani siostrzeniec, ani krewny.
— Ile ma lat?

— Sześć.
Zmierzyła mnie wzrokiem z niedowierzaniem.
— Nie wstyd panu eksploatować takie dziecko?
— Wcale nikogo nie eksploatuję, dom Śpiewa ze mną, bo to lubi i tak
mu się chce. Zresztą ja mu płacę, prawda, że ci płacę?
Kiwnąłem głową, że tak. Strasznie podobała mi się ta awantura. Brała
mnie ochota, żeby stuknąć głową w brzuch dony Marii da Penha i
usłyszeć, jak pada na ziemię. Buch!
— Otóż oświadczam panu, że poczynię odpowiednie kroki.
Porozmawiam z księdzem. Pójdę do sądu dla nieletnich. Nawet na
policję pójdę.
Tu zamilkła i wytrzeszczyła przerażone oczy. Seu Ariovaldo
wyciągnął swój ogromny nóż i przyskoczył ku niej. Jeszcze chwila, a
padnie zemdlona.
— A idźże sobie, dona. Ale już! Ja jestem dobry człowiek, ale mam
taką manię, że obcinam języki pyskatym wiedźmom, co się pchają do
cudzego życia...
Odeszła sztywna jak miotła, a gdy była daleko, odwróciła się i zaczęła
wygrażać parasolką.
— Jeszcze pan zobaczy!...
— Won, stara wiedźmo z Croxóxó! Otworzyła parasolkę, oddaliła się
szybko i znikła z naszego życia.
Pod wieczór seu Ariovaldo obliczał zysk.
— Poszło wszystko, Zezé. Miałeś rację. Przynosisz mi szczęście.
Przypomniałem sobie donę Marię da Penha.
— Czy ona nam coś zrobi?
— Gdzie tam. Co najwyżej pójdzie do księdza i ksiądz jej poradzi:
„Lepiej dać temu spokój, dona Maria. Z tymi ludźmi z Północy lepiej
nie zaczynać".
Włożył pieniądze do kieszeni i zwinął worek.
Potem, jak to zwykle czynił, włożył rękę do kieszeni spodni i wyjął
złożoną broszurkę.
— A to dla twojej siostrzyczki Glorii, Przeciągnął się.

— Ależ to był dzień! Chwilkę odpoczywaliśmy.
— Seu Ariovaldo?
— No?
— Co to jest „wiedźma z Croxóxó"?
— Czy ja wiem. Wymyśliłem ją z wściekłości. — Roześmiał się.
— Czy pan ją naprawdę chciał zadźgać?
— Skąd. Chciałem ją tylko nastraszyć.
— Jakby ją pan dźgnął, to wyszłyby z niej kiszki czy takie siano jak z
lalki?
Ariovaldo roześmiał się i po przyjacielska podrapał mnie w głowę.
— Wiesz, co ci powiem, Zezé! Z niej to by chyba gówno wyszło.
Roześmieliśmy się obaj.
— Nic się nie bój. Ja nie jestem taki, żebym miał zabijać. Nawet kury
nie potrafiłbym zabić. A przed żoną mam takiego stracha, że nieraz
nawet miotłą mnie zdzieli.
Wstaliśmy i poszliśmy na dworzec. Ariovaldo uścisnął moją rękę i
powiedział:
— Na wszelki wypadek parę razy ominiemy tę ulicę.
Mocniej ścisnął moją rękę.
— Do następnego wtorku, „kulego". Kiwnąłem głową na znak zgody.
On tymczasem
powoli, stopień po stopniu, pokonywał schody.
Z góry zawołał:
_ Poczciwy z ciebie chłopiec, Zezé!
Pomachałem ręką na pożegnanie i zacząłem się śmiać.
Poczciwy! Gdyby on wiedział...

CZĘŚĆ DRUGA

I wtedy ukazało się Dzieciątko Jezus,
i było bardzo smutne

ROZDZIAŁ PIERWSZY

Zabawa w nietoperza


— Pośpiesz się, Zezé, bo się spóźnisz do szkoły!
Siedziałem przy stole i nie śpiesząc się, piłem kawę z mojego
garnuszka i zagryzałem suchym chlebem. Jak zawsze opierałem łokcie
o stół i wpatrywałem się w kalendarz na ścianie.
Gloria była zdenerwowana i niecierpliwa. Nie mogła się doczekać
chwili, kiedy wszyscy wyjdą z domu i zostawią ją w spokoju przy
zajęciach domowych.
— Idź już, ty mały diable. Nawet się nie uczesałeś; czemu nie jesteś
taki jak Totoca, on zawsze jest gotów na czas.
Wzięła grzebień i przyczesała moją jasną czuprynkę.
— Tego rudego kota nie można nawet uczesać.
Zsadziła mnie z krzesła i obejrzała krytycznie od stóp do głów, czy
kurteczka i spodnie są w porządku. — Teraz idź już, Zezé. Totoca i ja
przewiesiliśmy torby przez ramię. W środku tylko książki, zeszyty i
ołówek. Żadnego śniadania, musiało starczyć dla tamtych dzieci.
Gloria dotknęła dna mojej torby, pod palcami poczuła kulki i
uśmiechnęła się; tenisówki mieliśmy w rękach, wkładaliśmy je
dopiero w pobliżu szkoły, na Rynku.
Ledwo wyszliśmy na ulicę, Totoca puszczał się biegiem, a mnie,
idącego powoli, zostawiał samego. I oto mój psotny diabeł zaczynał
się budzić. Lubiłem nawet, kiedy się we mnie na dobre rozpanoszył.
Szosa Rio — Sao Paulo kusiła mnie do złego.
Nietoperz, oczywiście nietoperz.
Przyczepić się do samochodu i pędzić niczym wiatr — to najlepsza
rzecz na świecie. Wszyscyśmy to robili; Totoca mnie tego nauczył,
nakazując po tysiąc razy, żebym się mocno trzymał, bo inne wozy, co
z tyłu nadjeżdżają, są niebezpieczne. Z czasem nauczyłem się

pokonywać strach, a chęć przygody pchała mnie do łapania
najtrudniejszych nietoperzy.
Stałem się tak bezczelny, że przyczepiałem się nawet do wozu seu
Ladislau, tylko tego pięknego samochodu Portugalczyka brakowało
mi do szczęścia. To był ładny wóz i wspaniale utrzymany. Koła
zawsze jak nowiuteńkie. Wszystko, co było z metalu, błyszczało tak,
że człowiek oglądał się w tym jak w lustrze. I jaki fajny klakson!
Ryczał jak krowa na pastwisku,
A on, właściciel tego cudu, przejeżdżał koło mnie z nachmurzoną
miną. Nikt nie miał odwagi przejechać się na gapę na tylnym kole.
Mówili, że Portugalczyk bije, morduje i że się odgraża, iż kości
połamie, zanim zabije. Żaden chłopiec z naszej szkoły nie ośmielił się
zrobić nietoperza, przynajmniej dotychczas.
Rozmawiałem o tym z Maluchem, powiedział:
— Naprawdę żaden, Zezé?
— Żaden. Żaden się nie odważył. Czułem, że Maluch się śmieje, że
prawie odgadł, o czym w tej chwili myślę.
— Ale ty masz straszną ochotę, prawda?
— Oj, mam, co prawda, to prawda. Wydaje mi się...
— Co ci się wydaje?
Teraz ja zacząłem się śmiać.
— No, powiedz.
— Jesteś taki ciekawy, że aż strach,
— Zawsze mi wszystko opowiadasz, zawsze w końcu opowiesz, nie
wytrzymasz.
— Wiesz co, Maluchu? Wychodzę z domu o siódmej, no nie? O
siódmej pięć jestem na rogu. A o siódmej dziesięć — Portugalczyk
zatrzymuje wóz na rogu przed sklepikiem „Głód i Nędza" i kupuje
paczkę papierosów. Kiedyś zbiorę na odwagę, poczekam, aż on
wsiądzie, i hop!...
— Nie starczy ci odwagi.
— Nie starczy? Zobaczysz, Maluchu.

Czekałem z bijącym sercem. On przyhamował i wysiadł. Wyzwanie
Malucha przemieszało się we mnie ze strachem i z odwagą, nie
chciałem pójść, ale popychała mnie próżność. Obszedłem bar i
stanąłem na pół ukryty na rogu pod ścianą. Szybciutko schowałem do
worka tenisówki. Serce biło tak głośno, że się bałem, czy tam w
środku w barze nie usłyszą; on wyszedł i nawet mnie nie zauważył.
Słyszałem, jak otwierał drzwiczki...
— Teraz albo nigdy, Maluchu!
Jeden skok i uczepiłem się zapasowego koła z całej siły, jaką może
dać lęk. Wiedziałem, że stąd do szkoły jest ogromny kawał drogi.
Czułem już przedsmak mojego zwycięstwa wobec kolegów...
-Aj!
Krzyknąłem tak głośno i przenikliwie, że przed sklepem zbiegli się
ludzie, aby sprawdzić, czy kogoś nie przejechano.
Zawisłem pół metra nad ziemią i kołysałem się. Uszy płonęły mi jak
ogień. Coś zawiodło w moich planach. W zdenerwowaniu
zapomniałem nasłuchiwać, czy motor pracuje.
Gęba Portugalczyka jeszcze chyba wyolbrzymiała. Oczy sypały iskry.
-To ty, łobuziaku bezczelny? Taki pędrak i taki bezczelny!...
Postawił mnie na ziemi. Uwolnił jedno moje ucho i grubym
ramieniem zaczął mi wygrażać przed nosem.
— Myślisz, łobuziaku, że nie widziałem, jak się od tygodni gapisz na
mój samochód! Dam ci taką nauczkę, że raz na zawsze stracisz ochotę
czepiać się mego wozu.
Wstyd bardziej bolał niż ból. Chciałem poczęstować tego chama
wiązanką słów. Ale nie puszczał mnie i wolną ręką wygrażał, jak
gdyby odgadywał moje myśli.
— No, krzycz! Klnij! Czemu nic nie mówisz?
Oczy napełniły mi się łzami z bólu, z poniżenia wobec ludzi, co
oglądali tę sceną i złośliwie się śmiali.
Portugalczyk jak na złość prowokował mnie:
— No i czemu nie klniesz, łobuziaku? Obudził się we mnie straszliwy
bunt i pełen

wściekłości rzuciłem:
— Teraz nie mówię, ale za to myślę. A jak dorosnę, to pana zabiję.
Portugalczyk roześmiał się, wszyscy obecni mu zawtórowali.
— A rośnij sobie, brzdącu. Ja poczekam. A tymczasem dam ci
nauczkę.
Nagle puścił moje ucho i przechylił mnie na swoje kolano. Trzepnął
mnie tylko jeden jedyny raz, ale tak mocno, że myślałem, że tyłek
przylepi mi się do żołądka. Dopiero wtedy mnie puścił.
Odurzony, oddaliłem się pośród śmiechów i drwin. Nie oglądając się,
przeszedłem na drugą stronę szosy Rio—Sao Paulo i przesunąłem
ręką po tyłku, aby trochę złagodzić ból po otrzymanym ciosie.
Sukinsyn! Przekona się jeszcze, co ja potrafię! Przysiągłem zemstę.
Przysiągłem, że... Lecz w miarę jak się oddalałem od tych wstrętnych
ludzi, bolało mnie coraz mniej. Gorzej, jeżeli się dowiedzą w szkole.
A co powiem Maluchowi?
Przez cały tydzień, kiedy będę przechodził kolo „Głodu i Nędzy",
będą mnie wyśmiewać ci dorośli tchórze.
Trzeba wychodzić wcześniej i w innym miejscu przechodzić przez
szosę...
W tym stanie ducha przyszedłem na Rynek. Umyłem nogi pod
kranem i włożyłem tenisówki. Totoca czekał na mnie z
niecierpliwością. Nie opowiem mu o moim niepowodzeniu.
— Zezé, musisz mi pomóc.
— Coś ty znowu zrobił?
— Pamiętasz Biego?
— Tego drągala z ulicy Barao de Capanema?
— No. On mnie zaczepi po wyjściu ze szkoły. Nie chciałbyś się z nim
bić zamiast mnie?
— Ależ on mnie zabije.
— Coś ty, przecież ty jesteś odważny i lubisz się bić.
— No dobra. Po wyjściu?
— Po wyjściu.

Taki był Totoca, zawsze wszczynał bójki i wpakowywał mnie. Ale to
nawet dobrze. Wszystką złość na Portugalczyka wyładuję na Bie.
Co prawda, tego dnia porządnie oberwałem. Wyszedłem z walki z
czerwonym okiem i posiniaczonymi ramionami. Totoca siedział
razem z innymi na ziemi, z moimi i swoimi książkami na kolanach.
Dopingowali mnie i dawali dobre rady:
— Wal go głową! W brzuch, Zezé! Gryź, drap paznokciami, przecież
to sam tłuszcz! Kopnij go w jaja!
Mimo tego całego dopingowania i doradzania, gdyby nie seu
Rozemberg z cukierni, źle byłoby ze mną. Wyszedł zza lady, chwycił
Biego za kołnierz koszuli i dał mu parę razy po gębie.
— Nie wstyd ci? Żeby takie chłopisko biło się z takim malcem!
Seu Rozemberg żywił ukrytą namiętność — jak mówili tam w domu
— do mojej siostry Lali. Znał nas wszystkich i za każdym razem,
kiedy Lala przychodziła z jednym z nas, dawał słodycze i cukierki z
najmilszym uśmiechem, w którym błyszczało kilka złotych zębów.
Nie mogłem się powstrzymać i w końcu opowiedziałem Maluchowi o
moim fiasku. Z tym czerwonym i podbitym okiem nie mogłem go
zresztą zataić. Choćby dlatego, że tato, jak mnie zobaczył, przylał mi
jeszcze parę razy, a Totoce palnął kazanie. Tato nigdy nie bił Totoki.
Mnie tak, bo we mnie było wszystko, co najgorsze.
Maluch na pewno to słyszał. Jakże więc miałem mu nie powiedzieć?
Słuchał wzburzony i dopiero kiedy skończyłem, zauważył z gniewem:
— Co za tchórz!
— Ta bójka to jeszcze nic, gdybyś wiedział...
I tak gadu, gadu opowiedziałem całą tę historię z nietoperzem. Maluch
nie mógł się nadziwić mojej odwadze i jeszcze mi dogadywał:
— Zemścisz się kiedyś.
— Na pewno się zemszczę. Od Toma Mixa wezmę pistolet, a od
Freda Thompsona konia i z Indianami ze szczepu Komanczów
zastawię zasadzki; zdobędę jego skalp, a jego głowa będzie jeszcze
paradować na bambusowym kiju.

Ale wściekłość szybko minęła, zaczęliśmy rozmawiać o innych
rzeczach.
— Bo ty nic nie wiesz, Xururuca. Czy pamiętasz, że w ubiegłym
tygodniu dostałem jako nagrodę za dobre stopnie książkę z bajkami
„Czarodziejska róża"?
Maluch był szczęśliwy, jak go nazywałem Xururuca; czuł wtedy, że
bardzo go lubię.
— Pamiętam.
— Ale ci nie mówiłem, że już ją przeczytałem. Jest tam bajka o
jednym księciu, który dostał od wróżki różę, czerwonobiałą. Otóż ten
głupi książę jeździł na pięknym koniu przyozdobionym złotem; tak
stoi w książce. No więc, na tym koniu przyozdobionym złotem jeździł
w poszukiwaniu przygody.
Kiedy znalazł się w niebezpieczeństwie, potrząsał czarodziejską różą i
robił się okropny dym, i książę mógł uciec. Mówiąc prawdę, Maluchu,
mnie się ta bajka wydaje dosyć głupia, no nie? Nie takie przygody
chciałbym mieć w życiu. Prawdziwe przygody mają Tom Mix i Buck
Jones. I Fred Thompson, i Richard Talmadge.
Bo oni walczą jak diabli, strzelają, biją się... A jakby taki facet zaczął
w niebezpieczeństwie wywijać czarodziejską różą, toby było przecież
śmieszne.
Nie uważasz?
— Pewnie, że byłoby śmieszne.
— Ale nie o to chodzi. Chcę wiedzieć, czy ty naprawdę wierzysz, że
róża może robić takie cuda?
— Rzeczywiście, to by było dziwne.
— Wypisują różne takie rzeczy i myślą że dziecko wszystkiemu
uwierzy.
— No właśnie.
Usłyszeliśmy jakiś hałas, nadchodził Luis. Mój braciszek robił się
coraz ładniejszy. Nie był płaksiwy ani kłótliwy. Choć miałem
obowiązek opiekować się nim, prawie zawsze chętnie to robiłem.
Szepnąłem Maluchowi:

— Zmieńmy teraz temat, opowiem mu tę bajkę, jemu się na pewno
spodoba.
Nie trzeba dziecku odbierać złudzeń.
— Zezé, będziemy się bawić?
— Ja się właśnie bawię. A w co chcesz się bawić?
— Chciałbym się przejść po ZOO.
Z niechęcią spojrzałem na kurnik z czarną kurą i parą młodych
kurcząt.
— Już późno. Lwy poszły spać i bengalskie tygrysy także. Wszystko
jest zamknięte o tej porze. Nie sprzedają wejściówek.
— No to pojedźmy do Europy.
Ten mały urwis wszystkiego się świetnie uczył i powtarzał wszystko,
co słyszał.
Ale ja nie miałem chęci podróżować po Europie. Najchętniej
pozostałbym tutaj, przy Maluchu. Maluch nie drwił ze mnie i nie
zwracał uwagi na moje podbite oko.
Siadłem koło braciszka i powiedziałem spokojnie:
— Poczekaj, zaraz wymyślę jakąś zabawę. Wtem dobra wróżka
przyfrunęła z białej
chmurki i poruszyła liśćmi drzew, trawą nad rynsztokiem i liśćmi
Xururuki. Na mojej zmaltretowanej twarzy zabłysnął uśmiech.
— To twoje dzieło, Maluchu?
— Nie, nie moje.
— Ach, jak pięknie, więc to już pora wiatrów nadchodzi.
Na naszej ulicy każda rzecz miała swoją porę. Pora na szklane kulki.
Pora na zbieranie fotosów artystów filmowych. Pora na latawce,
najładniejsza ze wszystkich pór. Całe niebo jest pełne latawców we
wszystkich kolorach. Śliczne latawce o najróżnorodniejszych
kształtach. Wojna w powietrzu. Zderzenia, walki, rozsupływanie
splątanych linek.
Żyletka przecina sznurek i oto latawiec krąży w przestworzu i ogonem
zawadza o słup telegraficzny. To wszystko jest piękne. Cały świat
staje się własnością dzieci. Dzieci ulicy, wszystkich ulic Bangu.

Potem nadchodzi taki jeden z trupią czaszką i zwojem drutów. Taki,
co to jeździ ciężarówką elektrowni. Mężczyźni, wściekli, przychodzą
odrywać martwe latawce zaplątane w druty. Wiatr... wiatr...
Z wiatrem przyszedł mi pewien pomysł.
— Będziemy się bawić w polowanie, Luis?
— Nie umiem wsiąść na konia.
— Zaraz dorośniesz i potrafisz. Siądziesz sobie tutaj i zobaczysz, jak
się to robi.
Nagle z Malucha robi się najpiękniejszy koń świata, wiatr się
wzmaga, a wyłysiały trawnik nad rynsztokiem przemienia się w
bezkresną zieloną prerię.
Mój strój kowboja
jest przyozdobiony złotem. Na piersi błyszczy gwiazda szeryfa.
— Wio, koniku! Spiesz się, śpiesz!... Klip-klap — klip-klap — i już
dogoniłem Toma Mixa i Freda Thompsona. Buck Jones tym razem nie
chciał wziąć udziału, a Richard Talmadge pracuje w innym filmie.
— Spiesz się, śpiesz, koniku! Bo już nasi
przyjaciele Apacze wzniecają kurz na gościńcu. Klap-klip-klip! Konni
Indianie robią okropny hałas.
— Wio, koniku, w prerii jest mnóstwo bizonów i bawołów. Będziemy
strzelać.
Pif! Paf! Teko, teko, teko!... Fium, fium, fium! Świszczą strzały...
Wiatr, galopada, szaleńczy wyścig, chmury kurzu i... głos, niemal
krzyk Luisa:
— Zezé! Zezé!
Powoli zatrzymuję konia i zeskakuję na ziemię, rozgrzany moim
wyczynem.
— Co się stało? Czy napadł cię bizon?
— Nie. Bawmy się w coś innego. Jest tak dużo Indian. Ja się boję...
— Ale to są Apacze. Nasi przyjaciele.
— Ja się boję. Takie tłumy Indian.

ROZDZIAŁ DRUGI

Podbój


Z początku wychodziłem z domu trochę wcześniej, aby się nie
natknąć na Portugalczyka w chwili, kiedy wysiadał z samochodu i
wchodził do sklepu po papierosy.
Ponadto byłem tak ostrożny, że przemykałem drugą stroną ulicy,
niemal ukryty w cieniu żywopłotu, który łączył wszystkie domy.
Dotarłszy do Rio—Sao Paulo, natychmiast przechodziłem przez
jezdnię i z tenisówkami w ręce szedłem prawie przylepiony do
wielkiego muru fabryki. Ta cała ostrożność z upływem czasu stawała
się niepotrzebna.
Ulica ma krótką pamięć i nikt już nie pamiętał o psotach „tego
andrusa, syna seu Paula". Tak właśnie nazywano mnie najczęściej: to
zrobił ten nieznośny andrus seu Paula. Raz nawet wymyślili coś
okropnego: kiedy klub sportowy Bangu dostał lanie od Andarai,
powiadali, podśmiewając się: nawet ten andrus seu Paula tak nie
bierze w skórę...
Widywałem czasem z daleka ten przeklęty samochód stojący na rogu i
szedłem wówczas powoli, aby nie patrzeć, jak Portugalczyk, którego
na pewno zabiję, gdy tylko dorosnę, mija mnie z chamską miną
właściciela najpiękniejszego samochodu na całym świecie i w całym
Bangu.
Kilka dni nie pokazywał się.
Jakaż to była ulga! Może wyjechał gdzieś daleko albo wziął urlop.
Znowu zacząłem chodzić do szkoły ze spokojnym sercem i już trochę
się wahałem, czy warto będzie kiedyś tego człowieka zamordować.
Jedno było pewne: za każdym razem, kiedy miałem zrobić nietoperza
przy jakimś mniej ważnym samochodzie, nie odczuwałem już
dawnego entuzjazmu i okropnie zaczynały mnie piec uszy.
A życie nasze i życie ulicy szło swoim trybem.

Nadeszła pora latawców i „ulicy dla każdego, kto chce". Lazurowe
niebo roziskrzało się za dnia ślicznymi kolorowymi gwiazdami. W
porze wiatrów zaniedbywałem trochę Malucha, odwiedzałem go tylko
wtedy, kiedy miałem stać za karę po dobrym laniu.
Nie próbowałem uciekać choćby dlatego, że jedno lanie po drugim
cholernie boli. W takich chwilach zaczynałem z Luisem ubierać,
„przyozdabiać" — podobało mi się to wyrażenie — moje drzewko.
Zresztą Maluch szalenie szybko rośnie i wkrótce chyba zacznie mi
dawać kwiaty i owoce Inne pomarańcze nie śpieszyły się tak.
Moja była „przedwczesna", jak mówił wuj Edmundo o mnie. Potem
mi wytłumaczył, co to znaczy: że niektóre rzeczy zaczynały się
wcześniej niż inne. Ale mnie się wydaje, że on nie umiał tego dobrze
wytłumaczyć. To znaczyło po prostu wszystko, co występuje przed
właściwym czasem.
Otóż brałem kawałki sznurka, resztki linki, przedziurawiałem całą
kupę blaszanych kapsli i szliśmy przyozdabiać Malucha.
Trzeba było widzieć, jaki się robił piękny. Na wietrze jedna kapsla
uderzała o drugą, miałem wrażenie, że to są ostrogi Freda Thompsona
jadącego na Promieniu Księżyca...
Świat szkoły powszechnej także był dobry.
Umiałem na pamięć wszystkie hymny narodowe. Ten wielki, to jest
ten prawdziwy, i inne hymny „Sztandaru" i „Wolności". „Wolności,
pod twoimi skrzydłami..." Co do mnie, to ten ostatni lubiłem
najbardziej, i chyba Tom Mix również. Kiedy jeździliśmy konno, tak
sobie, bez wojny i bez polowania, on prosił mnie grzecznie:
— Ejże, wojowniku Pinage, zaśpiewaj mi hymn „Wolności".
Mój niezbyt mocny głos niósł się po bezkresnej prerii i brzmiał o
wiele piękniej, niż kiedy śpiewałem z seu Ariovaldo jako jego
wtorkowy pomocnik.
We wtorki urywałem się jak zwykle ze szkoły i oczekiwałem pociągu,
którym miał przyjechać mój kompan Ariovaldo. Juz na schodach
wymachiwał broszurkami do sprzedania. Przywoził jeszcze dwie
pełne torby jako rezerwę.

Prawie zawsze sprzedawał wszystko i to była dla nas obydwóch
wielka radość...
W przerwach, jeśli starczyło czasu, graliśmy w kulki. Ja byłem tym,
co się nazywało myszką, i trafiałem zawsze do celu. Prawie nigdy nie
wracałem do domu z próżnym woreczkiem, przeważnie było w nim
trzy razy więcej kulek niż na początku.
Wzruszająca była moja pani, dona Cecilia Paim. Choćby jej
naopowiadali, że jestem najgorszym chłopcem na całej ulicy, ona nie
wierzyła. Nie wierzyła także, że znam najwięcej ordynarnych słów. Że
żaden ulicznik nie dorówna mi w robieniu psikusów. Nigdy by w to
nie uwierzyła. W szkole byłem jak anioł.
Nigdy nie dostałem nagany, a że jak dotąd byłem jednym z
najmłodszych dzieci,
stałem się ulubieńcem nauczycielek. Dona Cecilia Paim wiedziała o
naszym ubóstwie i podczas śniadania, Kiedy wszyscy jedli, zawsze
odwoływała mnie na bok i posyłała do sprzedawcy po pączek z
nadzieniem. Miała dla mnie tak wiele czułości, że pewnie byłem
grzeczny tylko dlatego, żeby się na mnie nie zawiodła.
I raptem stało się. Szedłem powoli, jak zawsze, drogą Rio—Sao
Paulo, kiedy spokojnie minął mnie samochód Portugalczyka Klakson
zatrąbił trzy razy i zauważyłem, że ten potwór patrzy na mnie z
uśmiechem.
To na nowo wzbudziło we mnie wściekłość i chęć zamordowania go,
jak dorosnę. Przybrałem wyniosłą minę i udałem, że go nie znam.
— Tak jak ci mówiłem, Maluchu. Tak jest codziennie. Zdaje mi się,
że on czeka, aż będę przechodził, i wtedy trąbi. Trąbi trzy razy.
Wczoraj nawet pomachał ręką.
— A ty?
— Nie zwracam uwagi. Udaję, że go nie widzę. On chyba zaczyna
mieć stracha przede mną; przecież mam już prawie sześć lat i wkrótce
będę mężczyzną.
— Więc ty uważasz, że on chce być twoim przyjacielem ze strachu?
— Nie wątpię w to. Chwileczkę, przyniosę tylko skrzynkę.

Maluch porządnie urósł. Chcąc wleźć na siodło, trzeba było podstawić
skrzynkę.
— No, teraz możemy porozmawiać.
Stąd, z wysokości, czułem się panem świata. Rzucałem spojrzenia
wokoło, na trawnik nad rynsztokiem, na ptaszki, które tu przylatywały
po żywność.
Wieczorem, zaledwie zapadł zmrok, ten drugi Luciano zaczynał
krążyć wokół mojej głowy, wesoły, jakby był samolotem znad Campo
dos Afonsos.
Z początku Maluch dziwił się nawet, że ja się nie boję nietoperza, bo
na ogół wszystkie dzieci umierają ze strachu przed nim. Zresztą od
kilku dni Luciano się nie pokazywał. Pewnie znalazł sobie gdzie
indziej inne lotnisko.
— Widziałeś, Maluchu, guajawy przed domem wróżbiarki Eugenii
zaczynają żółknąć. Owoce już prawie dojrzały. Żeby tylko ona mnie
nie przyłapała. Dzisiaj już trzy razy dostałem lanie. Właśnie dlatego tu
jestem, bo mnie postawili za karę...
Ale diabeł podał mi rękę, pomógł zleźć i popchnął na żywopłot.
Popołudniowy wietrzyk niósł mi prosto w nos prawdziwy — albo
może mi się tylko zdawało — zapach guajawy. Tu się rozglądnij, tam
odchyl gałązkę, uważaj, czy w pobliżu czegoś nie słychać... i diabeł
podpowie: „Idź, głuptasie, przecież nikogo tu nie ma.
O tej porze ona na pewno poszła po warzywa do Japonki. A seu
Benedito? Coś ty, on jest prawie ślepy i głuchy. Nic nie widzi. Jak
zauważy, będziesz miał czas uciec..."
Szedłem wzdłuż płotu aż do rynsztoka i zdecydowałem się. Przedtem
dałem znak Maluchowi, żeby nie hałasował. Już teraz serce omal nie
wyskoczyło mi z piersi. Z wróżbiarką Eugenią nie ma żartów. Jeden
Bóg wie, jaki ona ma jęzor.
Szedłem po cichutku noga za nogą, wstrzymując oddech, gdy wtem z
kuchennego okna huknęło:
— Co ty tu robisz, łobuzie jeden?

Nie wpadło mi nawet na myśl, żeby skłamać, że przyszedłem po piłkę.
Dałem drapaka i buch, skoczyłem do rynsztoka. Ale tam w środku
czekało na mnie nowe nieszczęście. Poczułem ból tak okropny, że
byłbym może zaczął krzyczeć, lecz gdybym krzyczał, dostałbym
podwójnie: raz, że uciekłem od stania za karę, drugi raz, że kradłem
guajawy u sąsiada i że w końcu odłamek szkła wbił mi się w lewą
stopę.
Jeszcze odurzony bólem zacząłem wyrywać z nogi odłamek flaszki.
Jęczałem po cichutku, patrząc, jak krew miesza się z brudną wodą z
rynsztoka. I co teraz?
Zalewając się łzami zdołałem wyjąć szkło, ale nie wiedziałem, jak
mam zatamować krew. Z całej siły ścisnąłem kostkę chcąc stłumić
ból. Musiałem dzielnie znieść cierpienie.
Niebawem zapadnie wieczór i przyjdą tata, mama i Lala, któreś z nich
złapie mnie i spierze. Może nawet dostanę trzy oddzielne lania. Nie
wiedząc, co robić, przelazłem przez płot i skacząc na jednej nodze
dotarłem pod moją pomarańczę. Jeszcze mocno bolało, ale już nie
zbierało mi się na wymioty.
— Zobacz, Maluchu. Maluch przeraził się. Był taki jak ja, nie znosił
widoku krwi.
— Co robić, mój Boże?
Totoca by mi pomógł, ale gdzie go szukać o tej porze? Gloria, Gloria
powinna być w kuchni. Ona jedna nie lubi, kiedy mnie tak strasznie
tłuką. Może pociągnie mnie za uszy albo na nowo postawi za karę.
Ale trzeba spróbować.
Dowlokłem się do kuchennych drzwi, rozmyślając, w jaki sposób
rozbroić Glorię. Obrębiała ścierki.
Siadłem trochę niezręcznie i tym razem Bóg mi dopomógł. Spojrzała
na mnie i zauważyła, że zwiesiłem głowę. Postanowiłem nic nie
mówić, bo przecież miałem stać za karę. Siedziałem z mokrymi
oczami i pochlipywałem. Natrafiłem na spojrzenie Glorii. Jej ręce
przestały obrębiać.
— Co ci jest, Zezé?

— Nic, Godóia. Dlaczego nikt mnie nie lubi?
— Bo za dużo psocisz.
— Dzisiaj już trzy razy dostałem, Godóia.
— Może nie zasłużyłeś?
— To nie to. Bo nikt mnie nie lubi i dlatego mnie biją za byle co.
Piętnastoletnie serce Glorii zaczęło się
wzruszać. A ja to czułem.
— Najlepiej będzie, jak mnie jutro na Rio—Sao Paulo przejedzie
samochód i umrę. Teraz łzy zaczęły mi ciurkiem płynąć z oczu.
— Nie mów głupstw, Zezé. Ja bardzo ciebie lubię.
— Wcale mnie nie lubisz. Jakbyś lubiła, tobyś im nie pozwoliła, żeby
mnie dzisiaj sprali.
— Już się ściemnia i nie starczy ci czasu na zrobienie jakiegoś
kawału, więc cię nie spiorą...
— Ale ja już zrobiłem... Wypuściła z rąk ścierkę i pochyliła się nade
mną.
Krzyknęła na widok kałuży krwi pod moją nogą:
— O mój Boże! Gum, co się stało? Tę partię wygrałem. Nazwała
mnie Gum, a więc byłem ocalony.
Podniosła mnie i posadziła na krześle. Szybko przyniosła miskę z
soloną wodą i klękła u moich stóp.
— Będzie bardzo bolało, Zezé.
— Już bardzo boli.
— Boże mój, rana na trzy palce. Jak ty to zrobiłeś, Zezé?
— Nie mów nikomu, Godóia. Nikomu nie pozwól mnie bić.
— No, dobrze, nie powiem. Więc jak zrobimy? Wszyscy będą
widzieli, że masz zabandażowaną nogę. Jutro nie będziesz mógł pójść
do szkoły. W końcu się dowiedzą.
— Ja pójdę do szkoły... Buty włożę dopiero na rogu. Tak będzie
łatwiej.
— Powinieneś się położyć i wyciągnąć nogę, inaczej nie będziesz
jutro mógł chodzić.
Pomogła mi dowlec się do łóżka.

— Przyniosę ci coś do zjedzenia, zanim
wszyscy przyjdą. Kiedy wróciła z jedzeniem, nie mogłem się
powstrzymać i dałem jej całusa. To mi się rzadko zdarzało.
Wszyscy zebrali się przy kolacji i mama zauważyła, że mnie nie ma.
— A gdzie Zezé?
— Położył się. Od samego rana skarży się na ból głowy.
Słuchałem uszczęśliwiony, zapominając nawet o piekącej ranie. To
dobrze, że tak się stało. Gloria postanowiła wziąć mnie w obronę.
Powiedziała tonem oskarżycielskim i zarazem żałosnym:
— Wszyscy go wciąż biją. Dzisiaj był zupełnie zmaltretowany. Trzy
razy to za dużo.
— Bo nie można z nim wytrzymać. Nie uspokoi się, dopóki go nie
spiorą.
Powiesz może, że ty go nie bijesz?
— Skąd. Co najwyżej pociągnę za uszy.
Wszyscy zamilkli. Ty1ko Gloria nie przestawała mnie bronić:
W końcu, moi drodzy, on jeszcze sześciu lat nie skończył. Jest bardzo
żywy, ale to małe dziecko.
Ta rozmowa była dla mnie szczęściem.
Gloria z niepokojem ubierała mnie i pomagała włożyć tenisówki.
— Potrafisz iść?
— Potrafię, na pewno.
— A nie będziesz robił głupstw na Rio—Sao Paulo?
— Nie będę.
— A to, co powiedziałeś, to było na serio?
— Nie było. Bo byłem bardzo nieszczęśliwy, bo myślałem, że nikt
mnie nie lubi.
Przesunęła ręką po mojej jasnej grzywce i wyprawiła do szkoły.
Wiedziałem, że trudno mi będzie dojść do szkoły.
Miałem nadzieję, że jak zdejmę buty, będzie mniej bolało. Lecz kiedy
nie obutą stopą dotknąłem ziemi, musiałem iść powoli i opierać się o
mur fabryki. Tym sposobem chyba nigdy bym nie doszedł.

I wtedy stało się. Klakson zatrąbił trzy razy! Podłość! Nie dosyć, że
człowiek umiera z bólu, on jeszcze kpi sobie...
Samochód zatrzymał się tuż obok mnie. On wychylił się i zapytał:
— Skaleczyłeś nogę, pędraku? Chciałem powiedzieć, że to nikogo nie
obchodzi.
Ale on mnie przecież nie nazwał ulicznikiem, więc zmilczałem i
szedłem jeszcze jakieś pięć metrów, Zapuścił motor, minął mnie i
zatrzymał wóz, nieomal przylepił się do muru, trochę w poprzek ulicy,
zagradzając mi drogę.
Potem otworzył drzwiczki i wyszedł. Jego wielkie ciało przyparło
mnie do muru.
— Bardzo boli, pędraku?
To niemożliwe, żeby człowiek, który mnie zbił, przemawiał do mnie
teraz tak łagodnym i prawie przyjacielskim tonem. Podszedł do mnie
jeszcze bliżej, całkiem nieoczekiwanie pochylił swoją grubą postać i
spojrzał mi prosto w twarz. Uśmiechał się tak słodko, że po prostu
rozsiewał pieszczotę.
— Jak widzę, mocno się skaleczyłeś. Co to było?
Zacząłem chlipać i odrzekłem:
— Odłamek szkła.
— Głęboko?
Pokazałem na palcach, jak głęboko.
— Ach! To niebezpieczne. Dlaczego nie zostałeś w domu? Bo
przecież idziesz do szkoły, prawda?
— W domu nie wiedzą, że się skaleczyłem. Jakby się dowiedzieli,
jeszcze by mi przyłożyli na dokładkę, żebym się nauczył nie kaleczyć.
— Chodź, to cię odwiozę.
— Nie, senhor, dziękuję.
— Dlaczego?
— Cała szkoła wie, co się zdarzyło niedawno.
— Ale ty nie możesz dalej tak iść. Spuściłem głowę, przyznając mu
słuszność i czułem, że jeszcze chwila, a moja duma się rozwieje.
Wziął mnie pod brodę i podniósł moją głowę do góry.

— Zapomnijmy o pewnych rzeczach. Jeździłeś już kiedyś
samochodem?
— Nigdy, senhor.
— To ja cię odwiozę.
— Nie mogę. Jesteśmy nieprzyjaciółmi.
— To nic, mnie to nie przeszkadza. Jeżeli się wstydzisz, to
wysiądziesz trochę dalej, nie przed samą szkołą. Dobrze?
Byłem tak podniecony, że nawet nie odpowiedziałem. Kiwnąłem
tylko głową na znak zgody. Podniósł mnie, otworzył drzwi i ostrożnie
posadził mnie na siedzeniu. Przeszedł na drugą stronę i zajął swoje
miejsce. Zanim zapuścił motor, jeszcze raz się do mnie uśmiechnął.
— Widzisz, tak jest lepiej.
To było wspaniałe — siedzieć wygodnie na miękkim siedzeniu!
Przymknąłem oczy i przy lekkich wstrząsach zacząłem śnić. Tu było
znacznie lepiej i przyjemniej niż na Promieniu Księżyca. Ale niestety
trwało to krótko, bo kiedy otworzyłem oczy, byliśmy już w pobliżu
szkoły.
Ujrzałem hurmę uczniów wchodzących głównym wejściem.
Przerażony, ześliznąłem się z siedzenia i ukryłem się. Powiedziałem
nerwowo:
— Pan obiecał zatrzymać się trochę dalej.
— Zmieniłem zamiar. Nie możesz tak zostać z tą nogą. Możesz dostać
tężca.
Nie mogłem nawet spytać, co to za śliczne i trudne słowo.
Wiedziałem też, że na próżno bym mówił, że nie chcę. Samochód
ruszył ulicą Das Casinhas, a ja wróciłem do poprzedniej pozycji.
— Wydajesz mi się dzielnym małym mężczyzną. Zaraz się pokaże,
czy naprawdę tak jest.
Zatrzymał wóz przed apteką i znowu wziął mnie na ręce. Przeraziłem
się, kiedy nas przyjął dr Adaucto Luz. To był lekarz fabryki i dobrze
znał tatę.
Jeszcze mocniej się przeraziłem, kiedy mi spojrzał w twarz i zapytał:

— Jesteś synem Paula Vasconcelos, prawda? Czy ojciec już sobie
załatwił jakąś pracę?
Musiałem odpowiedzieć, chociaż strasznie się zawstydziłem, bo
Portugalczyk się dowiedział, że tato jest bezrobotny.
— Właśnie ma dostać. Obiecują mu różne rzeczy...
— A teraz do roboty. Rozwinął bandaż i znacząco chrząknął.
Zacząłem krzywić usta do płaczu. Ale Portugalczyk przyszedł mi z
pomocą stanąwszy za moimi plecami.
Posadzili mnie na stole pełnym białych prześcieradeł. Pojawiła się
kupa jakiegoś żelastwa. A ja drżałem. Zaraz przestałem drżeć, bo
Portugalczyk oparł moje plecy o swoją pierś i trzymał mnie mocno, a
przy tym z czułością.
— Nie będzie bardzo bolało. A potem pojedziemy napić się czegoś
zimnego i zjeść coś słodkiego. Jak nie będziesz płakał, to ci kupię
cukierki z fotosami
artystów.
Wówczas zdobyłem się na największą odwagę. Wylewałem łzy, lecz
dałem z sobą robić, co chcieli. Zszywali skaleczenie, a nawet
zaaplikowali mi zastrzyk przeciwtężcowy. Przezwyciężyłem również
chęć wymiotów. Portugalczyk trzymał mnie tak mocno, jakby chciał
przejąć ode mnie trochę bólu. Chusteczką wycierał mi spocone włosy
i twarz. Wydawało się, że to się nigdy nie skończy.
Ale w końcu się skończyło.
Zaniósł mnie do samochodu i był zadowolony. Spełnił wszystko, co
przyrzekł.
Tylko że ja nie miałem na nic ochoty. Zdawało mi się, że duszę mi
wyrwali przez nogi...
— Teraz nie możesz pójść do szkoły, pędraku.
Siedziałem koło niego, przy jego ramieniu, nieomal przeszkadzając
mu w kierowaniu.
__Wysadzę cię niedaleko domu. Musisz coś wymyślić. Możesz
powiedzieć, że podczas przerwy się skaleczyłeś i że pani posłała cię
do apteki...

Spojrzałem na niego z wdzięcznością.
— Dzielny z ciebie malec, pędraku.
Uśmiechnąłem się, choć bolało, ale właśnie w tym bólu odkryłem
pewną ważną rzecz. Portugalczyk stał się teraz człowiekiem
najbardziej kochanym na świecie.

ROZDZIAŁ TRZECI

Przyjacielskie rozmówki


— Wiesz, Maluchu, ja już wszystko odkryłem. Wszyściutko. On
mieszka przy ulicy Barao de Capanema. Na samym końcu. Samochód
stoi koło domu. Ma też dwie klatki, w jednej jest kanarek, a w drugiej
jakiś niebieski ptak. Zaszedłem tam wcześnie rano niby to
przypadkiem, wziąłem ze sobą skrzynkę ze szczotkami. Szedłem z
taką ochotą, że nawet tym razem nie odczuwałem ciężaru skrzynki.
No i obejrzałem sobie ten dom, i uważam, że dla jednej samotnej
osoby jest dużo za duży. On był z tyłu za domem przy zlewie. Golił
się.
Klasnąłem w ręce.
— Oczyścić buty?
Wyszedł z twarzą całą w pianie. Kawałek już był ogolony.
Uśmiechnął się i powiedział:
— Och! To ty? Wejdź, pędraku.
Poszedłem za nim.
__ Poczekaj, zaraz skończę.
I dalej robił brzytwą po twarzy rekete, rekete. Pomyślałem sobie, że
jak dorosnę i będę mężczyzną, to także będę się tak fajnie golić
brzytwą rekete, rekete, rekete...
Siadłem na mojej skrzynce i czekałem. On ujrzał mnie poprzez lustro.
— A co ze szkołą?
— Dzisiaj mamy święto narodowe. Dlatego wyszedłem, żeby trochę
zarobić.
— Ach!
Golił się dalej. Potem schylił się nad zlewem i umył twarz. Wytarł ją
ręcznikiem. Twarz miał czerwoną i błyszczącą. Potem się jeszcze raz
uśmiechnął.

— Chcesz się ze mną napić kawy? Chociaż chciałem, powiedziałem,
że nie chcę.
— Wejdź.
— Chciałbym, Maluchu, żebyś zobaczył, jak tam jest porządnie i
czysto. Na stole to nawet leżał obrus w czerwoną kratę. I stała
filiżanka. Nie żadne blaszane kubki, jak tam w domu. Mówił, że
codziennie, kiedy on idzie do pracy, przychodzi stara Murzynka
„robić porządki".
— Jeśli chcesz, zrób tak jak ja, zamocz bułkę w kawie. Ale nie
połykaj tak głośno. To nieładnie.
Spojrzałem na Malucha, milczał jak zaklęty.
— Co się stało?
— Nic. Słucham.
— Wiesz, Maluchu, ja nie lubię się kłócić ale jak ci się coś nie
podoba, to lepiej powiedz od razu.
— Bo ty się teraz wciąż bawisz w Portugalczyka, a ja nie mogę się w
to bawić.
Zamyśliłem się. To prawda. Nie przyszło mi do głowy, że on nie
może się w to bawić.
— Pojutrze mamy się spotkać z Buckiem Jonesem. Przesłałem mu
wiadomość przez jednego kacyka. Buck Jones jest daleko, na
polowaniu w sawannie. Nie wiem, czy sawanna się pisze przez jedno
n, czy przez dwa? Jak będę u Dindinhi, zapytam wuja Edmunda.
Znowu milczenie.
— O czym to ja mówiłem?
— O zamoczeniu kawy w bułce.
— Nie kawy w bułce, tylko bułki w kawie, głuptasie. No, więc
siedzieliśmy cicho i on patrzył na mnie badawczo.
— A zatem dowiedziałeś się w końcu, gdzie mieszkam.
Zrobiło mi się trochę głupio. Postanowiłem powiedzieć prawdę.
— Pan się nie pogniewa, jak coś powiem?
— Nie. Przyjaciele nie powinni mieć tajemnic...
— Wcale tu nie przyszedłem, by czyścić buty.

— Wiedziałem.
— Ale strasznie chciałem... Tu po tej stronie nikt nie czyści butów
przez ten kurz. Tylko ci, co mieszkają w pobliżu Rio—Sao Paulo.
— Więc mogłeś przyjść bez tej ciężkiej skrzynki.
— Jakbym nie wziął skrzynki, toby mnie nie puścili. Wolno mi bawić
się tylko koło domu. Co i raz muszę się pokazać w domu, pan
rozumie? Jak chcę gdzieś dalej pójść, to muszę udawać, że idę
pracować.
Rozśmieszyła go moja logika.
— Bo jak idę pracować, to tam w domu wiedzą, że nie będę rozrabiał.
Tak jest lepiej, bo nie obrywam tak często lania.
— Nie wierzę, że jesteś takim urwisem, jak mówisz.
Spoważniałem.
— Ja nie jestem dobrym chłopcem. Jestem zły. Bardzo zły. Dlatego na
Boże Narodzenie dla mnie rodzi się diabeł i nic nie dostaję. Jestem
zaraza, tak o mnie mówią. Ordynarny darmozjad. Jedna moja siostra
powiedziała, że taki jak ja nie powinien się był urodzić...
Podrapał się w głowę zdumiony.
— Już w tym tygodniu dostałem kilka razy w skórę. I to mocno.
Dostaję nawet wtedy, kiedy nie zawiniłem. Ja zawsze jestem winien.
Przyzwyczaili się mnie tłuc.
— A cóż ty takiego złego robisz?
— To chyba naprawdę ten diabeł. przychodzi chętka i... robię. W tym
tygodniu podłożyłem ogień pod parkan wróżbiarki Eugenii.
Powiedziałem do dony Cordelii „stara kwoko" i ona się wściekła.
Kopnąłem szmacianą piłkę, a ta idiotka wpadła przez okno i stłukła
wielkie lustro dony Narcisy...
— Dosyć już, dosyć!
Zasłonił usta ręką, żebym nie widział, że się uśmiecha.
— Ale to jeszcze nie wszystko. Dona Tentena posadziła kwiaty w
swoim ogródku, a ja wszystkie sadzonki wyrwałem. A kotu dony
Roseny dałem połknąć szklaną kulkę.

— Ach! Tego to za wiele. Nie cierpię, jak się ktoś pastwi nad
zwierzęciem.
— Ale to nie była duża kulka. Była maleńka. Dali kotu na
przeczyszczenie i wyszła. Zamiast zwrócić mi tę kulkę, spuścili mi
okropne lanie. A najgorzej było wtedy, kiedy spałem, a tato wziął
drewniaka i wytłukł mnie. Nawet nie wiedziałem, za co.
— A za co to było?
— Poszliśmy raz, cała paczka chłopców, do kina. Weszliśmy w
połowie, bo tak jest taniej. I tam zachciało mi się, pan wie?...
Stanąłem w kącie pod ścianą i zrobiłem. No i ta woda zaczęła
spływać. Głupio było wyjść i stracić kawałek filmu. Ale pan przecież
wie, jakie są chłopaki. Wystarczy, żeby jeden zrobił, a wszystkim się
chce. Więc jeden po drugim szedł do kąta i zrobiła się rzeka.
W końcu wykryli i wiadomo: to ten nieznośny andrus seu Paula.
Wtedy mi zabronili przez calutki rok, dopóki nie zmądrzeję, wchodzić
do kina Bangu.
Wieczorem właściciel opowiedział o wszystkim tatusiowi i jemu się
to nie podobało... no, właśnie. Maluch wciąż był jakiś obrażony.
— Nie bądź taki, Maluchu. On jest moim największym przyjacielem.
A ty jesteś absolutnym królem drzew, tak jak Luis jest absolutnym
królem moich braci i sióstr. Powinieneś wiedzieć, że ludzkie serce
musi być wielkie i musi w nim być miejsce na wszystko, co człowiek
lubi.
Milczenie.
— Wiesz co, Maluchu? Pójdę zagrać w kulki. Jesteś dzisiaj nudny.
Z początku był to sekret tylko dlatego, że wstyd mi było, żeby mnie
widzieli w samochodzie z człowiekiem, który mnie sprał po tyłku. A
potem tak zostało, bo zawsze jest dobrze mieć jakiś sekret.
Portugalczyk robił wszystko, co chciałem.
Przysięgliśmy sobie na śmierć i życie, że nikt nie dowie się o naszej
przyjaźni.

Przede wszystkim dlatego, że nie chciał wozić na gapę całej
dzieciarni. Jak przechodził ktoś znajomy albo nawet Totoca, to się
schylałem. Po drugie —
żeby nikt nie przeszkadzał nam w rozmowach, bo mieliśmy mnóstwo
spraw do omówienia.
— Pan nigdy nie widział mojej matki? Ona jest Indianką. Naprawdę,
ona jest córką Indian. Tam w domu wszyscy są na pół Indianami.
— A ty skąd się wziąłeś taki jasny? I jeszcze w dodatku te blond
włosy, prawie białe?
— To ze strony portugalskiej. Bo mama jest Indianką. Ciemna
brunetka o
gładkich włosach. Tylko Gloria i ja wyszliśmy jak te rude koty. Mama
pracuje w warsztatach w Angielskim Młynie, żeby móc zapłacić
komorne. Raz podniosła ciężką skrzynię i poczuła okropny ból.
Musiała pójść do lekarza. Lekarz dał jej pas, bo jej pękła przepuklina.
Mama jest nawet dobra dla mnie. Kiedy mnie bije, to bierze miękkie
gałązki i uderza mnie tylko po łydkach. Jest zawsze taka zmęczona, że
jak wraca wieczorem do domu, nawet się jej nie chce rozmawiać.
Samochód toczył się raźnie, a ja paplałem.
— Najgorsza to ta moja starsza siostra. Ma całą kupę chłopców. Jak
mama posłała ją z nami na spacer i kazała nas pilnować, to nie
pozwoliła jej pójść ulicą na prawo, bo wiedziała, że tam na rogu czeka
jej chłopiec. No to ona poszła na lewo i tam czekał jej drugi chłopiec.
Wszystkie ołówki giną, bo ona wciąż pisze listy do swoich chłopców.
— Wysiadka...
Jesteśmy w pobliżu Rynku i on zatrzymuje wóz w umówionym
miejscu.
— Do widzenia do jutra, pędraku. On wie, że ja tak potrafię wszystko
urządzić, żebyśmy mogli na chwilkę wstąpić do baru przy parkingu i
napić się oranżady, i dostać obrazki. Wiedziałem już nawet, o jakich
porach dnia on ma mniej zajęć.
Ta zabawa trwała już przeszło miesiąc. O, znacznie dłużej. Teraz już
nie mogłem sobie wyobrazić jego z taką smutną twarzą jak wtedy,

kiedy mu opowiedziałem tę historię o Bożym Narodzeniu. Bo wtedy
prawie płakał i głaskał moje włosy, i przyrzekł, że nigdy już tak nie
będzie, żebym w ten dzień nie dostał podarku.
A dnie mijały niespiesznie, a przede wszystkim bardzo szczęśliwie.
Tam w domu zaczęli zauważać, że się zmieniłem. Nie robiłem już
takich psikusów i żyłem w moim światku w ogrodzie za domem. Co
prawda, parę razy diabeł zwyciężał moje dobre chęci. Ale nie
mówiłem już takich brzydkich słów jak dawniej i sąsiadów
zostawiałem w spokoju.
Zawsze, gdy tylko mógł, Portugalczyk wymyślał jakąś przejażdżkę.
Kiedyś zatrzymał nagle wóz i uśmiechnął się.
— Lubisz tak jeździć naszym samochodem?
— Samochód jest także mój?
— Wszystko, co moje, jest i twoje. Jak u dwóch prawdziwych
przyjaciół.
Byłem upojony szczęściem. Ach! Gdybym mógł wszystkim
opowiedzieć, że do mnie należy pół najpiękniejszego w świecie
samochodu!
— To znaczy, że teraz jesteśmy prawdziwymi przyjaciółmi?
— Jesteśmy. Więc tak sobie myślę, że chyba już nie masz zamiaru
zabić mnie, jak dorośniesz.
— Nie. Nigdy bym tego nie zrobił.
— A przecież powiedziałeś?
— Powiedziałem, bo byłem zły. Ja nigdy nikogo nie zabiję, bo jak
tam w domu zarzynają kurę, to ja nie mogę na to patrzeć. Potem
odkryłem, że pan wcale nie jest taki, jak mówią. Pan nie jest żadnym
antropofagiem ani nic...
On prawie że podskoczył.
— Coś ty powiedział?
— Powiedziałem: antropofag.
— A wiesz, co to znaczy?
— Wiem. Wuj Edmundo mi wytłumaczył.

On jest uczony. Jeden pan w mieście namawiał go, żeby zrobił
słownik. On wszystko umie. Dotychczas nie umiał mi tylko
powiedzieć, co to jest karborund.
— Odbiegasz od tematu. Chcę, żebyś mi wyjaśnił dokładnie, co to jest
antropofag.
— Antropofagowie to byli Indianie, co jedli ludzkie mięso. W historii
Brazylii jest taki obrazek, na którym oni zdejmują z Portugalczyków
skórę, przed zjedzeniem. Oni zjadali też wojowników z
nieprzyjacielskich plemion. To jest to samo co kanibale. Tylko że
kanibale są w Afryce i bardzo lubią jeść brodatych misjonarzy.
Roześmiał się tak serdecznie, jak żaden Brazylijczyk nie potrafi.
— Masz złotą główkę, pędraku. Czasami aż się o ciebie boję.
Potem zaczął mi się z powagą przypatrywać.
— Powiedz mi, pędraku, ile ty masz lat?
— Na niby czy naprawdę?
— Naprawdę oczywiście. Nie chcę mieć przyjaciela kłamcy.
— To jest tak: naprawdę to jeszcze mam Pięć lat. Na niby — sześć.
Bo inaczej nie mógłbym chodzić do szkoły.
— A dlaczego posłali cię do szkoły tak wcześnie?
— Och, bo tam w domu każdy chciał mieć trochę spokoju beze mnie
przez parę godzin. A pan wie, co to jest karborund?
— Skąd ci się to wzięło? Włożyłem rękę do kieszeni i zacząłem
grzebać wśród kamyków od procy, obrazków, sznurków od bąka i
szklanych kulek.
— To jest to.
Pokazałem medal z głową Indianina. Indianin z Ameryki Północnej, z
mnóstwem piór we włosach. Po drugiej stronie było napisane jakieś
słowo.
Zaczął obracać medal na obie strony.
— Wiesz, że ja też nie wiem. Gdzie to znalazłeś?
— To należało do zegarka taty. Było na rzemyku, bo miało być
zawieszone przy kieszeni od spodni. Tato powiedział, że ja dostanę
zegarek w spadku. Ale potrzebował pieniędzy i sprzedał zegarek. Taki

fajny zegarek. Dał mi resztę tego spadku i to jest właśnie to. Rzemyk
odciąłem, bo strasznie śmierdział jakimś kwasem.
Znowu jął przygładzać moje włosy.
— Trudny z ciebie chłopaczek, ale musze. przyznać, że rozweselasz
moje stare serce.
Jedziemy?
— Tu jest wspaniale. Jeszcze chwileczkę..
Mam coś bardzo ważnego do powiedzenia.
— No więc mów.
— Prawda, że jesteśmy takimi przyjaciółmi, że już bardziej nie
można?
— Naturalnie.
— Że nawet połowa samochodu jest moja?
— Kiedyś w całości będzie twój.
— Bo...
Nie mogłem wykrztusić.
— Mów, nie krępuj się.
— A pan się nie pogniewa?
— Gwarantuję.
— Bo w naszej przyjaźni dwie rzeczy mi się nie podobają.
Ale nie szło mi tak łatwo, jak myślałem.
— Jakie to są rzeczy? - Po pierwsze, jeśli jesteśmy takimi
przyjaciółmi, to czy
ciągle mam mówić „pan"?
Roześmiał się. — Możesz do mnie mówić, jak ci się podoba. Najlepiej
bądźmy na ty. -Trochę mi będzie trudno. I muszę to wszystko
opowiedzieć Maluchowi.
— Dlaczego trudno? To nawet zupełnie słuszne żądanie. Kto to jest
ten Maluch?
Nigdy o nim nie słyszałem.
— Maluch to Xururuca.
— Maluch to Xururuca, a Xururuca to Maluch. Dalej nic nie wiem.

— Maluch to jest moje drzewko pomarańczy. Jak je bardzo kocham,
to mówię do niego Xururuca.
— To znaczy, że posiadasz drzewko pomarańczy, które się nazywa
Maluch?
— To jest cudowne drzewko. Rozmawia ze mną, przemienia się w
konia i jedziemy. I Buck Jones, i Toni Mix ze mną jadą. I Fred
Thompson. A ty...
(Początkowo to „ty" trudno mi było wydusić, ale już postanowiłem...)
Ty lubisz Kena Maynarda?
Gestem pokazał, że nie zna się na kinowych kowbojach.
— Fred Thompson mi go kiedyś przedstawił. Bardzo mi się podoba
jego skórzany kapelusz. Ale on tak wygląda, jakby nie umiał się
śmiać...
— Już mi się w głowie mąci od tych twoich wszystkich znajomych. A
ta druga rzecz?
— Ta druga rzecz jest jeszcze trudniejsza. Ale jeżeli się nie
pogniewałeś, że mówię ty.. Nie podoba mi się twoje imię. Nie, że mi
się nie podoba, ale między przyjaciółmi...
— O Boże, czego ci się jeszcze zachciewa?
— Jak myślisz, czy mógłbym do ciebie mówić Valadares?
— Rzeczywiście, to nie brzmi najlepiej.
— Bo Manuel także mi się nie podoba. Nie możesz sobie wyobrazić,
jak mnie to złości, kiedy tato opowiada dowcipy o Portugalczykach.
„O Manuele!"...
— Od razu widać, że taki syn nigdy nie miał przyjaciela
Portugalczyka...
— Coś ty powiedział?
— Że mój ojciec przedrzeźnia Portugalczyków?
— Nie... Coś innego. Coś bardzo brzydkiego.
— Taki syn jest równie brzydki jak ten inny syn?
— Prawie tak samo.
— To już więcej nie będę tak mówił. Więc co?

— To ja ciebie pytam. Jaki wyciągnąłeś wniosek? Nie chcesz mnie
wołać Valadares i Manuel także ci nie odpowiada.
— Jest takie imię, które mi się podoba.
— Jakie?
Zrobiłem strasznie bezczelną minę.
__Tak cię wszyscy nazywają w cukierni.
Seu Ladislau i inni. Żartobliwie pogroził mi pięścią.
— Jesteś najbezczelniejszy pędrak, jakiego znam. Chcesz mnie
nazywać Portuga, prawda?
— Tak będzie bardziej po przyjacielsku.
— I to już wszystko, czego pragniesz? Dobra, pozwalam ci. A teraz
jedziemy?
Zapuścił motor i chwilę prowadził wóz w milczeniu. Wychylił głowę
przez okno i spojrzał na drogę. Nikt nie nadjeżdżał.
Otworzył drzwiczki i powiedział:
— Złaź.
Wysiedliśmy. On wskazał na tył wozu z wystającym zapasowym
kołem.
— Teraz się mocno chwyć. Ale uważaj. Chwyciłem się koła,
szczęśliwy, że mogę zrobić nietoperza. On wsiadł i wóz powoli się
potoczył. Po kilku minutach przyhamował i zszedł do mnie.
— Dobrze było?
— Cudownie!
— A teraz dosyć tego. Jedźmy, bo zaczyna się ściemniać.
Cichutko zapadł wieczór i gdzieś daleko na drzewach grały cykady,
zapowiadając letnie upały.
Samochód toczył się gładko.
— No, dobra. Od dzisiaj nie będzie się już mówiło o tej sprawie.
Zgoda?
— Już nigdy.
— Chciałbym słyszeć, co powiesz po powrocie do domu, gdzie byłeś
przez cały czas.

— Już myślałem o tym. Powiem, że byłem na lekcji katechizmu.
Przecież dzisiaj jest czwartek.
— Z tobą nikt nie wygra. Zawsze znajdziesz wyjście.
Przysunąłem się i przytuliłem głowę do jego ramienia.
— Portuga!
— Hmm...
— Wiesz, ja już nie chcę odejść od ciebie.
— Dlaczego?
— Bo ty jesteś najlepszy na całym świecie. Jak jestem z tobą, nikt mi
nie dokucza. Z tobą mi jest dobrze...

ROZDZIAŁ CZWARTY

Dwa pamiętne lania


— Tutaj zagnij. A teraz w tym zagięciu przetnij papier nożem.
Cichy szelest przecinanego ostrzem papieru.
— Teraz posklejaj równo, ale zostaw ten brzeg.
Totoca uczył mnie robić balon.
Kiedy wszystko posklejał, szczypczykami od bielizny przyczepił
balon górnym końcem do sznura.
— Dopiero jak całkiem wyschnie, zrobimy ustnik. Potrafisz już, ośle
jeden?
— Potrafię. Siedzieliśmy na progu kuchni wpatrzeni w kolorowy
balon, który tak długo schnął. Totoca świadom swego mistrzostwa
tłumaczył:
— Balon-mandarynkę będziesz mógł zrobić dopiero po dłuższej
praktyce; na razie musisz połączyć dwie części, bo to łatwiej.
— Totoca, jeżeli ja sam skleję balon, to ty mi zrobisz ustnik?
— To zależy.
Totoca lubił ubijać interesy. Zarabiać na moich kulkach i na mojej
kolekcji fotosów artystów kinowych, która „nie wiadomo skąd się
bierze".
— Wiesz, Totoca, jak ty mnie prosisz, to ja się nawet biję za ciebie.
— No, dobra. Pierwszy zrobię ci za darmo, a jak sam nie potrafisz, to
następne tylko na zasadzie wymiany.
— Zgoda.
Przysiągłem sobie w tej chwili, że tak dobrze się nauczę, że mu nie
pozwolę nawet palcem dotknąć moich balonów.
Balon zaprzątał wszystkie moje myśli. Musiał to być „mój" balon.
Wyobrażałem sobie dumę Portugi, kiedy mu opowiem o tym
wyczynie. I podziw Xururuki, jak zobaczy w moich rękach balon.

Pochłonięty tą myślą wsunąłem do kieszeni sporo kulek i trochę
fotosów, z tych, których miałem po kilka egzemplarzy, i wyszedłem w
świat ulicy. Chciałem
tanio sprzedać kulki i fotosy, bylebym" tylko mógł kupić przynajmniej
dwa arkusze bibułki.
— Komu kulki! Pięć kulek za jednego tostao! Nowe kulki prosto ze
sklepu!
— Dziesięć obrazków za jednego tostao! Taniocha! Nawet w sklepie
galanteryjnym dony Loty nie ma takich!
Nic. Banda urwisów była kompletnie bez grosza. Reklamując towar
przemierzyłem Rua do Progresso od góry do dołu. Przeleciałem
niemal kłusem przez ulicę Barao de Capanema; wszystko na nic. A
gdyby tak pójść do Dindinhi? Poszedłem, ale moja babka nie okazała
zainteresowania.
— Nie kupię ani fotosów, ani kulek. Lepiej je zatrzymaj. Bo jutro
znowu zaczniesz mnie nudzić, żebym ci kupiła.
Dindinha była na pewno bez grosza.
Wyszedłem na ulicę i spojrzałem na moje nogi. Były brudne od tego
chodzenia w kurzu. Spojrzałem na słońce, które już zaczynało opadać.
I wówczas stał się cud.
— Zezé! Zezé! Biriquinho biegł ku mnie jak wariat.
— Wszędzie ciebie szukam. Masz coś do sprzedania?
Potrząsnąłem kulkami w obu kieszeniach.
— Siądźmy. Usiedliśmy jednocześnie, wysypałem towar na ziemię.
— Ile?
— Pięć kulek za jednego tostao. Albo dziesięć fotosów.
— Za drogo.
Złość mnie wzięła. Podły krwiopijca. Za drogo, kiedy za tę cenę
sprzedaje się pięć fotosów albo trzy kulki. Już miałem schować towar
do kieszeni.
— Poczekaj. Mogę wybrać?
— Ile masz?
— Trzysta reis. Dwieście mogę wydać.

— Dobra, dam ci sześć kulek i dwanaście fotosów.
W te pędy pobiegłem do sklepiku „Głód i Nędza". Nikt już nie
pamiętał ,,tej sceny". Był tylko seu Orlando, który rozmawiał przy
ladzie. Dopiero jak fabryka zagwiżdże, cała załoga zleci się na piwo i
nie będzie można wejść.
— Ma pan bibułkę?
— A ty masz pieniądze? Bo na rachunek ojca nic już nie dostaniesz.
Nie obraziłem się. Pokazałem tylko dwa drobniaki po jednym tostao.
— Jest tylko różowa i kremowa.
— Innych nie ma?
— W porze latawca wykupiliście wszystko. Zresztą jaka różnica?
Taki czy owaki, każdy latawiec poleci do góry, no nie?
— Ale to nie na latawiec. Po raz pierwszy mam zrobić balon. Chcę,
żeby ten mój pierwszy balon był najpiękniejszym balonem na świecie.
Nie miałem czasu do stracenia. Gdybym pobiegł do sklepu Chico
Franco, straciłbym mnóstwo czasu.
— Wezmę tę, jaka jest.
Teraz sprawy wyglądały inaczej. Przystawiłem krzesło do stołu i
posadziłem króla Luisa, żeby się przyglądał.
— Będziesz grzeczniutko siedział? Zezé ma zrobić bardzo trudną
rzecz. Jak trochę podrośniesz, to cię nauczę i nic za to nie wezmę.
Zaczynało się raptownie ściemniać, a ja wciąż pracowałem. Fabryka
zagwizdała. Trzeba się pośpieszyć. Jandira postawiła już talerze na
stole. Miała taki zwyczaj, że nam dawała wcześniej jeść, abyśmy się
starszym nie naprzykrzali.
— Zezé!... Luis!...
Wrzasnęła tak głośno, jakbyśmy byli na krańcu świata. Zsadziłem
Luisa z krzesła i powiedziałem:
— Idź najpierw ty, ja zaraz przyjdę.
— Zezé!... Chodź już, bo dostaniesz.
— Zaraz przyjdę! Za chwileczkę! Diablica była w złym humorze.
Musiała się pokłócić z którymś ze swoich chłopców. Z tym z końca
ulicy albo z tym z początku.

Teraz, jak na złość, klej zaczął schnąć i mąka przylepiała się do
palców i utrudniała robotę.
Wrzasnęła jeszcze głośniej. A ja pracowałem prawie że po ciemku.
— Zezé!...
Koniec! Byłem zgubiony. Jandira weszła, wściekła jak szatan.
— Co ty sobie myślisz? Że jestem twoją służącą? W tej chwili marsz
do stołu!
Zaciągnęła mnie za uszy aż do jadalni i popchnęła na stół. Ogarnęła
mnie pasja.
— Nie będę jadł! Nie będę jadł! Nie będą jadł! Chcę dokończyć mój
balon!
Wymknąłem się i pędem wróciłem na dawne miejsce.
Jandira wpadła w furię. Zamiast do mnie, podeszła prosto do stołu. I
rozwiał się piękny sen. Mój niedokończony balon podarła na strzępy.
Nie poprzestając na tym (a ja osłupiały siedziałem bez słowa), złapała
mnie za łydki i za ramiona i cisnęła na środek jadalni.
— Masz słuchać, jak do ciebie mówię!
Diabeł obudził się we mnie. Rozsadzał mnie bunt. Wybuchnąłem
niczym huragan:
— Wiesz, kto ty jesteś? Jesteś kurwa! Przylepiła twarz do mojej
twarzy. Z jej oczu posypały się iskry.
— Powtórz, jeżeli starczy ci odwagi.
Powtórzyłem, wyraźnie rozdzielając zgłoski:
— Kur-wa!
Jandira chwyciła skórzaną rękę* wiszącą nad komodą i zaczęła mnie
bić niemiłosiernie.

* Ręka ze skóry lub z drewna uchodzi w Brazylii za talizman
przynoszący szczęście. Wisi na ścianie niemal w każdym domu. —
Przyp. tłum.

Odwróciłem się plecami i schowałem twarz między dłonie. Ból był
mniejszy niż moja wściekłość.

— Kurwa! Kurwa! Kurwa twoja mać!... Jandira biła bez przerwy, a ja
płonąłem.
W tym momencie wszedł Totoca. Przybiegł z pomocą siostrze, którą
to walenie zaczęło męczyć.
— Zabij mnie, ty kurwo! Do więzienia pójdziesz za moją krzywdę!...
A ona biła i biła tak, że w końcu padłem na kolana opierając się o
komodę.
— Kurwa! Kurwa! Kurwa twoja mać!...
Totoca podniósł mnie i odwrócił do przodu.
— Zamknij się, Zezé, tak nie wolno mówić do siostry.
I sam zaczął mnie bić po twarzy, po oczach, po nosie i po ustach.
Zwłaszcza po ustach.
Uratowała mnie Gloria. Wyszła na pogaduszki do sąsiadki, dony
Roseny, i teraz przybiegła zwabiona krzykiem. Wpadła do jadalni jak
huragan.
Z Glorią nie ma żartów, widząc moją krwią zalaną twarz odepchnęła
Totokę na bok, a Jandirze, mimo że starsza, wymierzyła siarczysty
policzek. Ja leżałem na ziemi nie mogąc prawie otworzyć oczu i
ledwo oddychałem. Zaniosła mnie do pokoiku.
Nie płakałem, ale za to król Luis schował się w pokoiku mamy i
wrzeszczał na całe gardło. Ze strachu i dlatego, że się nade mną
znęcali.
Gloria zaczęła urągać:
— Jeszcze kiedyś zabijecie to dziecko, zobaczycie, wy potwory bez
serca!
Położyła mnie na łóżku i przyniosła tę sławetną miskę z soloną wodą.
Totoca wszedł do pokoiku zbity z tropu. Gloria go wypchnęła.
— Precz stąd, ty tchórzu!
— Nie słyszałaś, jak on do niej mówił?
— On nie robił nic złego. To wyście go sprowokowali. Jak
wychodziłam, siedział grzecznie i sklejał balon. Nie macie serca. Jak
można tak bić własnego brata?

Zmywała ze mnie krew, a ja wyplułem do miski kawałek zęba. To
spowodowało wybuch wulkanu.
— Popatrz, coś ty narobił, ty tchórzu! Jak masz się z kimś bić, to
dostajesz pietra i wołasz jego. Gówniarz! Dziewięć lat i jeszcze siusia
do łóżka!
Wszystkim pokażę twój materac i twoje posiusiane majtki. Do
szuflady je chowasz co dzień z rana.
Potem wyrzuciła wszystkich z pokoju i zamknęła drzwi. Zapaliła
światło, bo tymczasem zapadł wieczór. Zdjęła ze mnie koszulę i
zaczęła zmywać krew z mojego ciała.
— Boli, Gum?
— Tym razem bardzo boli.
— Myję leciutko, mój diabełku kochany. Poleżysz chwilkę na
brzuchu, żeby wyschło, inaczej koszula się przyklei i będzie bolało.
Ale najmocniej bolała twarz. Bolała z bólu i z gniewu za tak wiele
złości bez powodu.
— Sama widziałaś, Godóia. Ja nic złego nie robiłem. Jak zasłużę, to
mi nie zależy, niech biją. Ale ja nic złego nie zrobiłem.
Gloria przełknęła ślinę.
— Najbardziej mnie martwi ten mój balon. Byłby taki fajny! Zapytaj
Luisa.
— Ja ci wierzę. Na pewno byłby śliczny. Ale nie martw się. Jutro
pójdziemy do Dindinhi i kupimy bibułkę. Pomogę ci zrobić
najpiękniejszy balon. Taki będzie piękny, że gwiazdy mu
pozazdroszczą.
— Nie warto, Godóia. Tylko pierwszy balon może być taki piękny.
Jak ten się nie uda, to już później żaden, i nawet człowiekowi nie chce
się już innego robić.
— Kiedyś... Kiedyś... pójdziemy sobie z tego domu. Zamieszkamy...
Zacięła się. Na pewno pomyślała ze u Dindinhi, ale tam byłoby to
samo piekło.
Wtedy przypomniało jej się moje drzewko pomarańczowe i pogrążyła
się w świecie marzeń.

— Będziemy mieszkać na rancho Toma Mixa albo Bucka Jonesa.
— Ja bym wolał u Bucka Jonesa.
— Dobrze Pojedziemy na rancho...
I jak dwoje opuszczonych dzieci zaczęliśmy razem płakać po
cichutku...
Przez dwa dni, pomimo tęsknoty, nie odwiedzałem Portugalczyka.
Nie pozwolili mi pójść do szkoły. Nikt nie chciał wystawić sobie
świadectwa takiej brutalności. Kiedy zniknie opuchlizna twarzy i usta
się zagoją podejmę znowu normalny tryb życia.
Tymczasem spędzałem dni siedząc z braciszkiem obok Malucha. Nie
miałem chęci do rozmowy. Wszystkiego się bałem. Tato przysiągł, że
mnie stłucze na miazgę, jak jeszcze raz powtórzę to, co powiedziałem
do Jandiry. Tak że nawet bałem się oddychać.
Lepiej było schronić się w małym cieniu mojego drzewka. Oglądać
góry obrazków, które mi darował Portuga, i cierpliwie uczyć króla
Luisa grać w szklane kulki. Nie bardzo mu się udawało, ale kiedyś się
w końcu nauczy.
Tymczasem strasznie tęskniłem. Portuga dziwił się zapewne mojej
nieobecności i gdyby wiedział, gdzie mieszkam, mógłby nawet
przyjść do mnie.
Moim uszom, moim czułym uszom brakowało jego trochę
niezwykłego sposobu mówienia do mnie ty. Dona Cecilia Paim
powiedziała, że trzeba zjeść beczkę soli, żeby być z kimś na ty.
Moim stęsknionym oczom brakowało jego smagłej twarzy, jego
ciemnego ubrania, zawsze nieskazitelnie czystego, zawsze sztywnego
kołnierzyka u koszuli, jakby w tej chwili wyjął ją z szuflady, jego
kamizelki w kratkę, a nawet złotych spinek w kształcie kotwicy.
Ale jeszcze parę dni i będę zdrów. U dziecka skaleczenie zabliźnia się
znacznie szybciej niż w tym powiedzeniu, które zwykle przytaczają:
do wesela się zagoi.
Tego wieczora tato nie wyszedł z domu. Nikogo w domu nie było, z
wyjątkiem Luisa, który już spał. Mama powinna wkrótce wrócić z

miasta. Czasem pracowała w Angielskim Młynie dodatkowo na nocną
zmianę i widzieliśmy ją tylko w niedzielę.
Postanowiłem trzymać się blisko taty, bo w ten sposób nie zrobię
żadnego kawału. Tato usiadł na bujaku i zadumany patrzał w ścianę.
Stale był nieogolony. Koszulę nie zawsze miał czystą. Oczywiście nie
ma pieniędzy, więc nie pójdzie grać z przyjaciółmi w manilhę.
Biedny tato, pewnie mu jest przykro, że mama pracuje, żeby pomóc w
utrzymaniu domu. Lala już została przyjęta do fabryki. Musi mu być
ciężko szukać wciąż w różnych miejscach pracy i słyszeć zawsze tę
samą odpowiedź: Potrzeba nam kogoś młodszego...
Siedząc na progu przed drzwiami liczyłem białawe jaszczurki na
ścianie.
Rzuciłem spojrzenie na tatę.
Tak smutnego widziałem go tylko w tamten gwiazdkowy poranek.
Musiałem coś dla niego zrobić. A gdybym zaśpiewał? Mógłbym coś
po cichutku zaśpiewać, z pewnością poprawiłoby mu to humor.
Przejrzałem w pamięci repertuar i przypomniała mi się ostatnia
piosenka, jakiej się nauczyłem u seu Ariovaldo. Tango. Tango to
jedna z najładniejszych rzeczy, jakie słyszałem.
Zacząłem po cichutku:

Pragnę mieć kobietę nagą,
Całkiem nagą chcę ją mieć...
W nocy przy księżycu bladym
Nagie ciało pieścić chcę...

— Zezé!
— Słucham, tato. Podniosłem się usłużnie. Tacie pewnie się podobało
i chce, żebym zaśpiewał z bliska.
— Co ty śpiewasz?
Powtórzyłem.
Pragnę mieć kobietę nagą…

— Kto cię tego nauczył? W jego oczach pojawił się matowy błysk,
jakby miał dostać ataku szału.
— Seu Ariovaldo.
— Już ci mówiłem, że nie chcę, żebyś z nim chodził.
Nic mi nie mówił. Chyba nawet nie wiedział, że pracuję jako
pomocnik śpiewaka.
— Jeszcze raz powtórz tę piosenkę.
— To jest najmodniejsze tango:
Pragnę mieć kobietą nagą...

Z całych sił palnął mnie w twarz.

— Jeszcze raz zaśpiewaj!
Pragnę mieć kobietę nagą...

Jeszcze jeden cios i jeszcze jeden, i jeszcze jeden. Łzy trysnęły mi z
oczu niepowstrzymanie.

— Dalej, jeszcze raz zaśpiewaj!
Pragnę mieć kobietę nagą...

Nie mogłem poruszyć ustami. Byłem porażony. To otwierałem oczy,
to je zamykałem pod nawałą ciosów. Nie wiedziałem, czy mam
przestać, czy posłusznie śpiewać dalej...
Lecz w tym bólu coś sobie postanowiłem. To będzie moje ostatnie
lanie, ostatnie, choćbym miał od tego umrzeć.
Kiedy na chwilę przestał i kazał śpiewać, nie zaśpiewałem.
Spojrzałem na tatę z ogromną pogardą i rzekłem:
— Morderca!... Lepiej od razu mnie zabij. Do więzienia pójdziesz za
moją krzywdę!
Wtedy dopiero w przystępie furii podniósł się z bujaka. Rozpiął pas.
Ten pas, co miał dwa metalowe kółka, i zaczął mnie lżyć

nieprzytomnie. Od psów, od świń, od darmozjadów, bo czy tak się
mówi do ojca.
Pas świstał nade mną, jakby miał tysiąc palców, co trafiały we
wszystkie części ciała. Upadłem i skuliłem się w kąciku pod ścianą.
Byłem pewien, ze naprawdę mnie zabije. Usłyszałem jeszcze głos
Glorii. Gloria, jedyna jak ja ruda, weszła, żeby mnie uratować.
Chwyciła rękę ojca i powstrzymała go od uderzenia.
— Tato! Tato! Na miłość boską, bij mnie tylko tego dziecka już nie
bij!
Cisnął pas na stół i rękami przesunął po twarzy. Zapłakał za siebie i za
mnie.
— Straciłem głowę. Myślałem, że drwi sobie ze mnie. Że mnie
lekceważy.
Kiedy Gloria mnie podniosła, zemdlałem.
Gdy wróciłem do przytomności, płonąłem w gorączce. Mama i Gloria
siedziały przy moim łóżku i coś do mnie mówiły pieszczotliwie. W
jadalni panował ruch, było mnóstwo ludzi. Nawet Dindinhę zawołali.
Bolało mnie każde poruszenie.
Potem się dowiedziałem, że chcieli zawołać lekarza, ale że to nie
byłoby dobrze.
Gloria przyniosła rosół, który dla mnie zrobiła, i usiłowała mi podać
kilka łyżek.
Nie mogłem prawie oddychać, cóż dopiero przełknąć. Strasznie mi się
chciało spać, a jak się budziłem, bolało coraz mniej. Ale mama i
Gloria wciąż przy mnie czuwały.
Mama była przy mnie całą noc i dopiero nad ranem wstała, żeby się
przygotować do pójścia do pracy. Przyszła się ze mną pożegnać, a ja
objąłem ją za szyję.
— Wszystko będzie dobrze, syneczku. Jutro będziesz zdrów.
— Mamusiu...
Mówiłem po cichutku. Było to chyba największe oskarżenie przeciw
życiu:

Mamo, ja nie powinienem się był urodzić. Powinienem tak jak mój
balon...
Mama ze smutkiem pogłaskała mnie po głowie.
— Wszyscy powinni się byli urodzić, jeśli się urodzili. Ty także.
Tylko że ty, Zezé, jesteś zanadto żywy...

ROZDZIAŁ PIĄTY

Mała, a dziwna prośba


Cały tydzień minął, zanim zupełnie wydobrzałem. Nie ból i nie bicie
były przyczyną mojego przygnębienia. Co prawda, tam w domu
zaczęli się ze mną aż podejrzanie dobrze obchodzić. Ale czegoś mi
brakowało. Czegoś ważnego, co by sprawiło, że znowu byłbym taki
sam jak dawniej, i może znowu uwierzyłbym w ludzi i w ich dobroć.
Byłem spokojny, nic mi się nie chciało, ciągle siedziałem pod
Maluchem, zapatrzony przed siebie, zagubiony w obojętności.
Żadnych z nim rozmówek ani wysłuchiwania jego historii. Co
najwyżej pozwalałem braciszkowi być przy mnie. Robić z guzików
tramwaje na Pao de Acucar, co on ubóstwiał, i przez cały dzień
posuwać w górę i spuszczać na dół setki tramwaików. Spoglądałem na
niego z ogromną czułością, bo kiedy byłem dzieckiem, jak on, także
to lubiłem...
Gloria była zaniepokojona moją niemotą. Kładła koło mnie góry
moich obrazków, mój woreczek ze szklanymi kulkami, a ja ich
czasem nawet nie tknąłem. Nie miałem chęci pójść do kina ani wyjść
czyścić buty.
Musiałem wciąż podsycać moje cierpienie. Cierpienie zwierzątka
złośliwie bitego nie wiadomo z jakiej przyczyny...
Gloria pytała o mój świat fantazji.
— Nie ma ich. Poszli sobie...
Na pewno odnosiło się to do Freda Thompsona i innych moich
przyjaciół.
Ona jednak nie wiedziała o rewolucji, jaka się we mnie dokonywała...
O tym, co postanowiłem. Że do kina będę chodził na inne filmy. Już
nie na te kowbojskie, indiańskie i im podobne. Od teraz zacznę
oglądać wyłącznie filmy „miłosne", jak je nazywają dorośli.

Filmy, w których jest dużo pocałunków, dużo uścisków i gdzie
wszyscy się kochają. Jeżeli jestem tylko do tego, żeby brać lanie, to
niech przynajmniej popatrzę, jak inni się kochają.
Nadszedł dzień, kiedy już miałem iść do szkoły. Poszedłem, ale nie do
szkoły.
Wiedziałem, że Portuga czekał na mnie cały tydzień z „naszym"
samochodem i naturalnie znowu zacznie mnie oczekiwać, jako go
zawiadomię. Był chyba mocno zaniepokojony moją nieobecnością.
Nawet gdyby był wiedział, że jestem chory, nie przyszedłby do mnie.
Daliśmy sobie słowo, zawarliśmy pakt na życie i śmierć, że to będzie
nasz sekret.
Nikt, tylko jeden Bóg powinien wiedzieć o naszej przyjaźni.
Przed cukiernią, naprzeciwko dworca, stał ten piękny ogromny wóz.
Błysnął pierwszy słoneczny promień radości. Oto miałem się spotkać
z przyjacielem.
Moje stęsknione serce wybiegło mu naprzeciw.
Nagle zadrżałem: koło dworca rozbrzmiał wspaniały gwizd. To
pociąg Mangaratiba. Gwałtowny, dumny, władca wszystkich torów.
Przemknął, chybocąc wagonami, w całej swej okazałości.
Pasażerowie wyglądali z okienek, a wszyscy byli szczęśliwi.
Kiedy byłem dzieckiem, lubiłem patrzeć na przejazd Mangaratiby i
machać ręką na pożegnanie. Machałem, dopóki pociąg nie zniknął na
horyzoncie. Obecnie w tej fazie był Luis. Szukałem pośród stolików w
cukierni i ujrzałem go. Przy ostatnim. Siedział odwrócony plecami,
bez marynarki, w tej swojej pięknej kamizelce w kratkę, z białymi
rękawami czyściutkiej koszuli.
Tak mi się zrobiło słabo, że ledwo zdołałem się zbliżyć i stanąć za
jego plecami.
Seu Ladislau uderzył na alarm:
— Popatrz, Portuga, kto tu przyszedł. Odwrócił się pomalutku i twarz
mu zajaśniała
uśmiechem szczęścia. Rozwarł ramiona i długo mnie ściskał.
— Moje serce mi powiedziało, że dzisiaj przyjdziesz.

Potem przyglądał mi się przez chwilę.
-Więc jesteś, uciekinierze. Gdzie się podziewałeś przez cały ten czas?
- Byłem bardzo chory.
Przysunął krzesło.
— Usiądź. Pstryknął palcami na kelnera, który już wiedział, co ja
lubię. Podał oranżadę i ciastka ale ich nawet nie tknąłem. Oparłem
głowę na jego ramieniu i siedziałem zamyślony i smutny.
— Nie chcesz? Ponieważ nie odpowiedziałem, Portuga uniósł w górę
moją
twarz. Mocno przygryzałem wargi i oczy miałem pełne łez.
— Co ci się stało, pędraku? Opowiedz twemu przyjacielowi.
— Nie mogę. Tutaj nie mogę.
Seu Ladislau kiwał głową, jakby niczego nie rozumiał. Musiałem coś
powiedzieć.
— Portuga, czy naprawdę twój samochód jeszcze jest nasz wspólny?
— Naturalnie. Wątpisz w to?
— A miałbyś ochotę wybrać się ze mną na przejażdżkę?
Zdumiała go ta prośba.
— Jeżeli chcesz, to już jedźmy.
Na widok łez kapiących ciurkiem z moich oczu wziął mnie za ramię,
zaprowadził do wozu i posadził na przednim siedzeniu.
Wrócił zapłacić rachunek i wówczas usłyszałem, jak rozmawiał z seu
Ladislau i innymi:
U nich w domu nikt tego dziecka nie rozumie. Nie widziałem jeszcze
tak wrażliwego chłopca.
— Powiedz prawdę, Portuga. Bardzo lubisz tego wisusa?
— Bardziej, niż myślisz. To jest uroczy i inteligentny pędrak.
Wrócił i zasiadł przy kierownicy.
— Dokąd chcesz jechać?
— Byle dalej stąd. Możemy jechać aż do drogi do Murundu. To
niedaleko i niewiele zużyjesz benzyny.
Roześmiał się.

— Nie jesteś jeszcze za mały, aby rozumieć problemy dorosłych
ludzi?
Tam w domu taka była bieda, że wcześnie nauczyłem się nie
wydawać pieniędzy na nic. Wszystko kosztowało dużo pieniędzy.
Było drogie.
Nic nie mówił podczas krótkiej przejażdżki. Pozwolił mi ochłonąć.
Lecz kiedy wszystko było poza nami i wokół roztaczała się cudowna
zieleń, zatrzymał wóz, spojrzał na mnie i uśmiechnął się z tak wielką
dobrocią, że wypełnił nią cały ten świat, któremu tak brakowało
dobroci.
— Portuga, spójrz na moją twarz. Nie na twarz, na mordę. W domu
mówią, że ja mam mordę, bo nie jestem człowiekiem, jestem
stworem, jestem Indianinem Pinage, jestem synem diabła.
— A ja chcę patrzeć na twoją twarz.
— Więc patrz. Zobacz, jaki jestem jeszcze spuchnięty od bicia.
Oczy Portugi przybrały wyraz litości i niepokoju.
— Dlaczego tak cię urządzili?
Opowiedziałem, opowiedziałem wszystko, nie przesadziłem ani
słóweczkiem.
Gdy skończyłem, miał wilgotne oczy i nie wiedział, co ma robić.
— Przecież im nie wolno bić takiego dziecka. Sześciu lat jeszcze nie
ukończyłeś. O Najświętsza Panno z Fatimy!
— Ja wiem, dlaczego. Bo ja nic nie jestem wart. Taki jestem niedobry,
że jak przychodzi Boże Narodzenie, to rodzi się diabełek zamiast
Jezuska!...
— Bzdura, ty sam jeszcze jesteś aniołeczek. Może trochę za dużo
psocisz...
Nie przestała mnie dręczyć tamta myśl.
— Taki zły jestem, że nie powinienem się był urodzić. Kiedyś
powiedziałem to mojej mamie.
Nie mógł ukryć zmieszania.
— Nie powinieneś był mówić takich rzeczy.

— Prosiłem, żebyś ze mną rozmawiał, bo strasznie tego
potrzebowałem. Ja wiem, że to źle, że tato w tym wieku nie może
dostać pracy. Wiem, że to musi być bolesne. Mama musi wychodzić o
świcie, żeby mieć na za płacenie komornego. Mama pracuje w
warsztatach w Angielskim Młynie.
Nosi pas, bo podniosła ciężką skrzynię i dostała przepukliny. Lala jest
już dorosłą dziewczyną i nawet się sporo uczyła, a ma zostać
robotnicą w fabryce... To nie jest dobrze. Ale też on nie musiał mnie
tak strasznie zbić.
Wtedy, na Boże Narodzenie, to mu powiedziałem, że może mnie tłuc,
ile zechce, ale tym razem to już było za wiele.
Spoglądał na mnie osłupiały.
— Najświętsza Panno z Fatimy! Jak może dziecko tak rozumieć
problemy ludzi dorosłych i tak przez nie cierpieć! To straszne.
Był tak wzburzony, że na chwilę zamilkł.
— Jesteśmy przyjaciółmi, prawda? Porozmawiamy jak mężczyzna z
mężczyzną? Chociaż czasami dostaję dreszczy, jak mówię. z tobą o
pewnych rzeczach. No cóż, uważam, że ty nie powinieneś był tak
brzydko mówić do swojej siostry. Zresztą nigdy nie powinieneś
używać brzydkich słów, rozumiesz?
— Ale ja jestem mały. Tylko tak mogę się mścić.
— Wiesz, co te słowa znaczą?
Przytaknąłem ruchem głowy.
— Więc nie wolno ci tak mówić. Przerwaliśmy rozmowę.
— Portuga!
— Hm.
— Ty nie lubisz, jak ja brzydko mówię?
— Nie lubię.
— No to ci przyrzekam, że jeżeli nie umrę, to nigdy już nie będę tak
mówił.
— To dobrze. A co to znów za interes z tym umieraniem?
— Trochę później ci opowiem. Jak przyjedziemy na miejsce.
Znowu milczenie. Portuga się zadumał.

— Masz do mnie zaufanie, więc jeszcze coś mi powiedz. Jak to było z
tą piosenką? Z tym tango? Czy ty wiedziałeś, co śpiewasz?
— Nie chcę ci kłamać. Dokładnie nie wiedziałem. Nauczyłem się, bo
wszystkiego się uczę. Bo to jest bardzo ładna melodia. Nie
wiedziałem, co te
słowa znaczą... A on mnie tak okropnie zbił, Portuga. Ale to nic...
Zacząłem pochlipywać.
— To nic, ja go zabiję.
— Co to ma znaczyć, chłopcze, własnego ojca zabijesz?
— Tak jest. Już nawet zacząłem. Zabiję, to nie znaczy, że złapię
pistolet Bucka Jonesa i zrobię bum! To nie jest tak. Zabija się w sercu.
Przestaje się kochać. No i w końcu ta osoba umiera.
— O czym się to roi w tej główce. Tak powiedział, lecz nie mógł
ukryć wzruszenia.
— A przecież powiedziałeś także, że mnie zabijesz?
— Powiedziałem, na początku. A potem było przeciwnie. Najpierw
umarłeś w moim sercu a potem się urodziłeś. Ty jesteś jedynym
człowiekiem, którego kocham. Jedynym moim przyjacielem. Nie
dlatego, że mi dajesz fotosy, oranżadę, ciastka i szklane kulki...
Przysięgam, że mówię prawdę.
— Przecież ciebie wszyscy kochają. Twoja matka i nawet twój ojciec.
Twoja siostra Gloria, król Luis... A czy przypadkiem nie zapomniałeś
twojej pomarańczy? Tego jakiegoś Malucha czy...
— Xururuca.
— No, widzisz.
— Teraz to już jest inaczej, Portuga. Xururuca to jest zwyczajne
drzewko, pomarańcza, co nawet zakwitnąć nie umie... Tak to jest. Ty
to co innego. Ty jesteś moim przyjacielem i dlatego cię prosiłem o
przejażdżkę naszym samochodem, który wkrótce będzie tylko twój.
Przyszedłem się z tobą pożegnać.
— Pożegnać?
— Mówię serio. Sam widzisz, ja nic nie jestem wart, jestem zmęczony
tym biciem i tym ciąganiem za uszy. Będzie o jedną gębą mniej...

Zacząłem odczuwać bolesne dławienie w gardle. Trzeba było sporo
odwagi, abym powiedział wszystko do końca.
— Zamierzasz uciec?
— Nie. Ten cały tydzień o tym myślałem. Dzisiaj wieczorem rzucę się
pod Mangaratibę.
Nic nie powiedział. Z całych sił chwycił mnie w ramiona i tak mnie
tym pokrzepił, jak tylko on jeden umiał.
— Nie! Na miłość boską, nie mów tak! Masz przed sobą piękne życie.
Z taką głową i z taką inteligencją... Nie mów tak, bo to grzech. Nie
chcę, żebyś tak myślał i żebyś tak mówił. A ja? Nie kochasz mnie?
Jeżeli mnie kochasz i nie kłamiesz, to tak już nie mów.
Odsunął się i spojrzał mi w oczy. Wierzchem dłoni otarł moje łzy.
— Bardzo ciebie kocham, pędraku. Znacznie bardziej, niż myślisz.
No, uśmiechnij się.
Uśmiechnąłem się, wyznanie trochę mi ulżyło.
— To wszystko minie. Wkrótce będziesz znowu panem ulicy z
twoimi latawcami, będziesz królem gry w kulki, kowbojem takim
mocnym jak Buck Jones... A poza tym, coś sobie pomyślałem. Chcesz
wiedzieć, co?
— Chcę.
— W sobotę nie pojadę do mojej córki do Encantado. Ona wyjechała
z mężem na wyspę Paqueta na kilka dni. Pomyślałem sobie, że przy
takiej pogodzie wybiorę się na ryby do Guandu. A że nie mam
dorosłego przyjaciela, aby mi towarzyszył, pomyślałem o tobie.
Oczy mi zabłysły.
— Wziąłbyś mnie?
— Jeżeli zechcesz. Ale nie musisz...
W odpowiedzi otoczyłem jego szyję ramionami i przytuliłem twarz do
jego ogolonej twarzy.
Roześmieliśmy się i taki był koniec tej tragedii.
— Jest jedno piękne miejsce. Zabierzemy coś do jedzenia. Co
najlepiej lubisz?
— Ciebie, Portuga.

— Mówię o kiełbasie, jajach, bananach,..
— Wszystko lubię. Tam w domu człowiek się uczy lubić wszystko, co
jest i ile jest.
— Więc pojedziemy?
— Chyba nie usnę dzisiaj, jak będę o tym myślał.
Lecz istniał pewien trudny problem, który mącił nasze szczęście.
— A co powiesz w domu, jak cały dzień ciebie nie będzie?
— Coś wymyślę.
— A jeśli cię potem złapią?
— Do końca miesiąca nikt nie może mnie zbić. Przyrzekli to Glorii, a
Gloria to
bestia. Jedyna ruda, podobna do mnie.
— Naprawdę?
— No. Mogę dostać dopiero za miesiąc, jak „wydobrzeję".
Zapuścił motor i ruszyliśmy w powrotną drogę.
— To znaczy, że o tym już się więcej nie mówi?
— O tym, to jest o czym?
— O Mangaratiba.
— Poczekam jeszcze trochę, zanim to zrobię...
— No to dobrze. Potem się dowiedziałem, od seu Ladislau, że mimo
mojej obietnicy Portuga pojechał do domu dopiero wtedy, kiedy
Mangaratiba wrócił.
Późną nocą.
Jeździliśmy pięknymi drogami. Szosa była niezbyt szeroka,
nieasfaltowana ani brukowana, ale za to drzewa i łąki — cudne. Już
nie mówię o słońcu i o niebie, takim pogodnym i błękitnym. Dindinha
kiedyś powiedziała, że radość „to jest słońce w sercu". I że słońce
wszystko budzi do szczęścia. Jeśli to prawda, to moje słońce w piersi
wszystko upiększyło...
Zaczęliśmy znowu rozmawiać o pewnych rzeczach, a tymczasem
samochód sunął wcale się nie spiesząc. Jak gdyby chciał się
przysłuchiwać naszej rozmowie.

— No, cóż, przy mnie jesteś grzeczny i miły jak jedwab. Powiadasz,
że twoja pani... jak ona się nazywa?
— Dona Cecilia Paim. Wiesz, ona ma białą plamkę na oku.
— Powiadasz, że dona Cecilia Paim nie uwierzyłaby, że ty tak
rozrabiasz poza szkołą. Z braciszkiem i Glorią także jesteś grzeczny.
Więc dlaczego tak się zmieniasz?
— Tego właśnie nie wiem. Wiem tylko, że wszystko co robię, kończy
się jakąś psotą... Cała ulica zna mnie z tego. Chyba jakiś diabeł szepce
mi coś do ucha.
Bo sam nie potrafiłbym wymyślić takich psich figli, jak powiada mój
wuj Edmundo. Wiesz, co ja mu raz zrobiłem? Opowiadałem ci już?
— Nie opowiadałeś.
— Było to sześć miesięcy temu. Z Północy przysłano mu hamak i wuj
ze szczęścia dostał bzika. Nawet mnie nie pozwalał się huśtać w tym
hamaku, ten sukinsyn...
— Coś ty powiedział?
— No, że ten nieszczęsny ledwo wstawał ze snu, zdejmował hamak i
nosił go pod pachą. Jakby mu ktoś chciał ukraść kawałek hamaka.
Byłem raz u Dindinhi, ona wcale nie zauważyła, że wszedłem. Pewnie
miała okulary na końcu nosa i czytała anonse. Obszedłem dom,
oglądnąłem guajawy i nic.
Aż tu widzę wuja Edmunda chrapiącego w hamaku rozpiętym między
parkanem a pniem pomarańczy. Chrapał jak wieprz. Usta miał
półotwarte. Gazeta spadła na ziemię.
Wtedy diabeł mi coś powiedział i zauważyłem, że wuj miał w kieszeni
pudełko z kilkoma zapałkami. Po cichutku oddarłem skrawek gazety.
Skręciłem knot i podpaliłem resztę gazety. Kiedy buchnął płomień
pod samą...
Przerwałem i zapytałem poważnie:
— Portuga, czy wolno mówić dupa?
— No, to jest niezbyt eleganckie słowo i nie trzeba go często używać.
— A co się powinno powiedzieć, jak się chce powiedzieć dupa?
— Pośladki.

— Że co? Muszę się nauczyć tego słowa, bo trudne.
— Pośladki. Po-ślad-ki.
— Wiec jak się zaczęło palić pod pośladkami jego dupy,
czmychnąłem przez furtkę i przez dziurę w parkanie patrzyłem co
będzie dalej. Był straszliwy wrzask. Stary zeskoczył i podniósł do
góry hamak. Przybiegła Dindinha i jeszcze go objechała. ,,A tyle razy
ci mówiłam, że nie wolno w hamaku palić papierosów". I miała
pretensję, że gazeta się spaliła, bo jej nie zdążyła przeczytać.
Portuga zdrowo się uśmiał, a ja byłem rad, że go rozweseliłem.
— Nie przyłapali ciebie?
— Nie. Opowiedziałem o wszystkim tylko Maluchowi. Jakby mnie
złapali, dopiero bym dostał w du...
— Co byś dostał?
— No, lanie.
Roześmiał się znowu. Patrzyliśmy na szosę. Nasz wielki samochód
wznosił tumany żółtego kurzu. A ja nad czymś medytowałem.
— Portuga, czy ty mnie nie okłamałeś?
— Dlaczego, pędraku?
— Bo wiesz, nie słyszałem nigdy, żeby ktoś powiedział: dostał
kopniaka w pośladki. A ty słyszałeś?
Znowu śmiech.
— Ależ z ciebie szczwany lis! Ja także nie słyszałem. Mniejsza o to.
Zmieńmy temat, bo w końcu nie będę wiedział, co ci mam
odpowiedzieć. Oglądaj krajobraz, zaraz będzie więcej tych wielkich
drzew. Zbliżamy się do rzeki.
Skręcił na prawo, na skróty. Wóz toczył się, toczył i zatrzymał się w
szczerym polu. Było tu tylko jedno wielkie drzewo z mnóstwem
ogromnych korzeni.
Ze szczęścia zacząłem klaskać w ręce.
— Jak tu pięknie! Co za cudowna okolica! Jak się spotkam z Buckiem
Jonesem, to mu powiem, że jego prerie nie umywają się do tego
miejsca.
Portuga przesunął dłonią po mojej głowie.

— Takim chciałbym cię widzieć zawsze. W dobrym humorze, a nie z
jakimiś głupstwami w głowie.
Wysiedliśmy. Pomogłem mu zanieść rzeczy w cień, pod drzewo.
— Zawsze przyjeżdżasz tu sam, Portuga?
— Prawie zawsze. Widzisz? Ja także mam drzewo.
— Jak ono się nazywa, Portuga? Jak się ma takie wielkie drzewo, to
trzeba je ochrzcić.
Pomyślał, pomyślał i uśmiechnął się.
— To mój sekret, ale tobie powiem. Nazywa się Królowa Carlota.
— Ona z tobą rozmawia?
— Rozmawiać nie rozmawia. Bo królowa nigdy nie rozmawia wprost
ze swoimi poddanymi. Ale ja zawsze mówię do niej: jej królewska
mość.
— Co to są poddani?
— To lud, który słucha rozkazów królowej
— To ja będę twój poddany? Wybuchnął tak serdecznym śmiechem,
że aż poruszyły się źdźbła trawy na łące.
— Nie będziesz, bo nie jestem królem i nie rozkazuję. Jeśli będę
czegoś potrzebował, zawsze będę cię prosił.
— Ale ty mógłbyś być królem. Masz wszystko, żeby być królem.
Wszyscy królowie są grubi jak ty. Król kier, król trefl, król pik i król
karo. Wszyscy królowie z kart są tak ładni jak ty, Portuga.
— Chodźmy. Trzeba się wziąć do roboty, bo przez to długie gadanie
nic nie złowimy.
Wziął wędkę, puszkę z całą kupą glist, zdjął buty i kamizelkę. Bez
kamizelki był jeszcze grubszy. Wskazał na rzekę:
— Do tego miejsca możesz wejść i pluskać się. Jest płytko. Na drugą
stronę nie, bo tam jest bardzo głęboko. Ja tu zostanę i będę łowił ryby.
Jeżeli chcesz zostać ze mną, nie możesz rozmawiać. Bo ryby uciekną.
Zostawiłem go i poszedłem królować. Odkrywać światy. Taki piękny
był ten kawałek rzeki. Zamoczyłem nogi i ujrzałem ławice małych
rybek pluskających we wszystkie strony. Patrzyłem na piasek, na białe
kamienie, na liście unoszone prądem. Pomyślałem o Glorii.

Nie zrywaj mnie, rzeki ze smutkiem
Do strumienia kwiat.
W górach się urodziłem,
Nie w morzu jest mój świat.
Tu się kołyszę na wietrze,
Na wietrze kołyszę się,
Tu jasne rosy kropelki
O świcie karmią mnie.

Lecz strumień dźwięczny i chłodny
Zaszumiał drwiną złą,
Porwał błękitny kwiatek,
Popłynął w drogę swą...

Gloria miała rację. To było najładniejsze na świecie. Szkoda, że nie
mogłem jej opowiedzieć, że widziałem żywą poezję. Nie w kwiatku,
ale w tych wszystkich listkach, co spadały z drzew i szły do morza.
Czyżby rzeka, ta rzeka, także szła do morza? Zapytałbym o to
Portugę. Nie, przeszkodziłbym mu w łowieniu ryb.
Ale łowienie skończyło się dwiema plotkami, aż żal było, że je złowił.
Słońce stało wysoko. Twarz mi się rozpaliła od tej wielkiej zabawy i
rozmowy z życiem. Wtedy przyszedł Portuga i zawołał mnie.
Pobiegłem jak kózka.
— Ale jesteś umorusany, pędraku.
— Bawiłem się we wszystko. Leżałem na ziemi. Chlapałem się w
wodzie...
— Teraz coś zjemy, Ale nie możesz zasiąść do jedzenia taki brudny
jak prosiak.
Rozbierz się i wykąp tu, w tym płytkim miejscu.
Ale ja się wahałem i nie chciałem go słuchać.
— Kiedy nie umiem pływać.
— To nie szkodzi. Ja tu jestem blisko.

Stałem nieporuszony. Nie chciałem, żeby on widział...
— Chyba nie wstydzisz się, przy mnie rozebrać.
— Nie. To nie to.
Nie miałem wyboru: odwróciłem się plecami i zacząłem się rozbierać.
Najpierw koszulę, potem spodnie ze szmacianymi szelkami.
Cisnąłem wszystko na ziemię i obróciłem się do niego. Nic nie
mówiłem, ale w oczach miałem błaganie, przerażenie i bunt. Nie
chciałem, żeby on widział sińce i blizny po cięgach.
Przejęty, szepnął ledwo dosłyszalnie:
— Jeśli cię boli, nie wchodź do wody.
— Teraz już nie boli.
Jedliśmy jaja, banany, salami, chleb i mariole*.
* Ciasteczka. – przyp. tłum.
Mariole były tylko dla mnie, bo on ich nie lubił. Poszliśmy napić się
wody z rzeki i wróciliśmy pod Królowe Carlotę.
Miał już usiąść, ale dałem znak, żeby stał na miejscu.
Złożyłem rękę na piersi i ukłoniłem się drzewu.
— Kawaler Manuel Valadares, poddany jej królewskiej mości, jest
największym wojownikiem narodu Pinage... Chcielibyśmy usiąść pod
senhorą...
Usiedliśmy śmiejąc się.
Portuga wyciągnął się na ziemi, przykrył kamizelką wielki korzeń
drzewa i powiedział:
— A teraz utnij sobie drzemkę.
— Kiedy mnie się nie chce spać.
— Nie szkodzi, taki urwis nie może się tu wałęsać samopas.
Położył mi rękę na piersi i uwięził mnie. Przez pewien czas
spoglądaliśmy na chmury umykające spomiędzy gałęzi drzewa.
Nadeszła odpowiednia chwila.
Jeżeli nie powiem teraz, to już nigdy nie powiem.
— Portuga!
— Hm...
— Śpisz już?

— Jeszcze nie.
— Czy to prawda, co powiedziałeś w cukierni do seu Ladislau?
— Och, niejedno się mówiło w cukierni do seu Ladislau.
— O mnie. Ja słyszałem. Z samochodu słyszałem.
— I co usłyszałeś?
— Że mnie bardzo lubisz.
— Pewnie, że cię lubię. No i co z tego? Obróciłem się, nie uwalniając
się z jego ramion. Spojrzałem w jego półprzymknięte oczy. W ten
sposób miał twarz jeszcze grubszą i jeszcze bardziej był podobny do
króla.
— Nic, tylko ja chciałbym na pewno wiedzieć, czy ty mnie lubisz.
— Oczywiście, głuptasku.
Dla potwierdzenia przytulił mnie mocniej do siebie.
— Poważnie o tym myślałem. Ty masz tylko jedną córkę w
Encantado, prawda?
— Tak, tylko jedną.
— I powiedziałeś, że nie masz wnuków, prawda?
— Tak, nie mam.
— I powiedziałeś, że mnie lubisz, prawda?
— Tak, powiedziałem.
— Więc dlaczego nie pójdziesz tam do domu i nie poprosisz tatę,
żeby mnie tobie podarował?
Był tak przejęty, że usiadł i wziął moją twarz między swoje obydwie
dłonie.
— Chciałbyś być moim synem?
— Człowiek nie może wybrać sobie ojca przed urodzeniem. Ale
jakbym mógł, tobym chciał ciebie.
— Naprawdę, pędraku?
— Mogę nawet przysiąc. No i byłoby o jedną gębę mniej do jedzenia-
Obiecuję, że me będę już mówić brzydkich słów ani słowa dupa Będę
ci czyścił buty.
Będę dbał o te ptaszki w klatce. Będę grzeczny. Będę najlepszym
uczniem w całej szkole. Wszystko a wszystko będę robił dobrze.

Nie wiedział, co ma odpowiedzieć.
— Tam w domu wszyscy by oszaleli z radości, gdyby mogli mnie
podarować.
To będzie ulga. Ja mam siostrę między Glorią a Totoką, dali ją na
Północ do bogatej kuzynki, żeby się uczyła i wyszła na ludzi...
Milczenie trwało. Oczy Portugi były pełne łez.
— Jak nie zechcą dać, to mnie kup. Tato zupełnie nie ma forsy.
Zaręczam, że mnie sprzeda. Jak zechce za drogo, możesz mnie kupić
na raty, tak jak sprzedaje seu Jacob...
Nic nie powiedział, więc wróciłem do dawnej pozycji i on także.
— Wiesz, Portuga, jeżeli mnie nie chcesz, to nie szkodzi. Nie
chciałbym, żebyś przeze mnie płakał.
Długo gładził moje włosy.
— Nie, synku. To nie to. Nie można tak jednym poruszeniem ręki
rozstrzygać o życiu. Ale ja ci coś zaproponuję. Nie będę mógł zabrać
ciebie z domu, od rodziców. Jakkolwiek bardzo chętnie bym to zrobił.
To nie byłoby słuszne. Ale od dzisiaj będę cię traktował tak, jakbyś
był moim prawdziwym synem, bo kocham ciebie jak synka.
Podniosłem się, uradowany.
— Naprawdę, Portuga?
— Mogę nawet przysiąc, jak ty powiadasz.
Zrobiłem coś, co robiłem rzadko i niechętnie z moją rodziną.
Pocałowałem jego grubą poczciwą twarz...

ROZDZIAŁ SZÓSTY

Jak się rodzi czułość


— I nie rozmawiały z tobą, i nie mogłeś na nich jeździć konno?
— Nie mogłem.
— No to nie byłeś nigdy dzieckiem?
— Byłem. Ale nie każde dziecko ma jak ty szczęście, że rozumie
mowę drzew.
Zresztą
nie wszystkie drzewa lubią rozmawiać.
Uśmiechnął się szczerze i ciągnął:
— To nie były drzewa, lecz winne latorośle. Zanim mnie zapytasz,
wytłumaczę ci: winne latorośle to są krzewy na których rosną
winogrona. Właściwie to są wielkie pnącza. Jak to było ładnie, kiedy
nadchodziło winobranie (wytłumaczył, co to takiego) i robiło się wino
w kadziach. (Znowu wytłumaczył).
Wiele mądrych rzeczy umiał wytłumaczyć. Równie dobrze jak wuj
Edmundo.
— Mów dalej.
— Podoba ci się?
— Strasznie. Mógłbym z tobą rozmawiać osiemset pięćdziesiąt dwa
tysiące kilometrów bez zatrzymania.
— A benzyna?
— Benzyna jest na niby.
Zaczął opowiadać o trawie, co się przemienia w siano, i o fabrykacji
serów. Nie serów, „syrów". Mocno zmieniał melodię słów, lecz ja
uważałem, że one stają się przez to bardziej melodyjne...
Przestał opowiadać i westchnął głęboko...
— Chciałbym tam wkrótce wrócić. Może po to, aby w cichej uroczej
miejscowości spokojnie czekać na starość. Moja Folhadela, koło
Monrealu.

Pięknie tam w Tras-os-Montes. Wtedy dopiero zauważyłem, że
Portuga był starszy od taty, choć jego gruba, zawsze błyszcząca twarz
była mniej poorana zmarszczkami. Coś dziwnego działo się we mnie.
— Mówisz poważnie?
Dopiero wtedy spostrzegł, że jestem zawiedziony.
— Głupiątko, to będzie jeszcze nie tak prędko. Może nawet w ogóle
tego nie będzie.
— A ja? Więc nie jesteś dla mnie taki, jak myślałem.
Oczy napełniały mi się łzami.
— Jednak musisz mi pozwolić czasami pomarzyć.
— Tak, ale mnie nie wprowadziłeś do swoich marzeń.
Uśmiechnął się.
— A ja ciebie wprowadzam do wszystkich moich marzeń. Jak jadę z
Tomem Mixem przez prerię, to wynajmuję dla ciebie dyliżans żebyś
się zanadto nie męczył w podróży Jesteś wszędzie, gdzie ja jestem.
Czasami w szkole w czasie lekcji patrzę na drzwi i zdaje mi się, że
nadchodzisz i machasz do mnie ręką...
— Święty Boże, nie widziałem jeszcze duszyczki tak spragnionej
czułości jak ty. A wiesz, nie powinieneś tak się do mnie
przywiązywać...
O tym właśnie opowiadałem Maluchowi. Maluch był jeszcze gorszy
ode mnie z tą chęcią do rozmówek.
— Mówiąc prawdę, Xururuca, mój ojciec po tym, co zrobił, stał się
jak miód Wszystko, co zrobię, uważa, że jest dobre. Ale dobre inaczej.
Nie tak jak inni, co mówią: ten malec zajdzie daleko. Zajdzie daleko, a
ja nigdy nie wyjdę poza Bangu.
Spoglądałem z czułością na Malucha. We wszystko, co lubiłem,
wkładałem czułość.
— Wiesz, Maluchu, chcę mieć dwunastu synów i jeszcze raz
dwunastu. Ci pierwsi to będą małe dzieci i nigdy nie będą brały lania.
Tamtych dwunastu wyrośnie na mężczyzn. Zapytam: Czym chcesz
być, mój synu? Drwalem?

Dobra, masz tu siekierę i koszulę w kratę. A ty chcesz być pogromcą
w cyrku? Doskonale, oto jest bat i mundur...
— A co zrobisz na Gwiazdkę z taką kupą dzieci?
Ależ ten Maluch łapie za słowa! Przerywać mi w takiej chwili!
— Na Gwiazdkę będę miał dużo forsy. Kupię całą ciężarówkę
kasztanów i migdałów. Orzechy, figi i rodzynki. Tyle zabawek, że oni
nawet podarują i pożyczą ubogim dzieciom. I będę miał dużo forsy,
bo odtąd chcę być bogaty, strasznie bogaty, i jeszcze wygram na
loterii.
Spojrzałem wyzywająco na Malucha i zbeształem go.
— Nie przerywaj mi i pozwól mi skończyć, zostało jeszcze kilku
synów. Więc ty chcesz być kowbojem, synu? Oto jest siodło i lasso. A
ty chcesz być maszynistą Mangaratiby? Masz tu czapkę i gwizdek...
— Po co ci gwizdek, Zezé? W końcu dostaniesz kręćka od tego
gadania do siebie.
Nadszedł Totoca i siadł koło mnie. Obejrzał z przyjaznym uśmiechem
moje drzewko, pełne kokard i kapsli od piwa. Czegoś ode mnie chciał.
— Zezé, pożyczysz mi czterysta reis?
— Nie.
— Ale przecież masz?
— Mam.
— Więc właściwie dlaczego nie chcesz mi pożyczyć?
— Chcę być bardzo bogaty, żebym mógł wyjechać do Tras-os-
Montes.
— Co to znowu za wariactwo?
— Nie powiem ci.
— To się udław.
— Udławię się, a nie pożyczę.
— Przecież ty jesteś myszka, zawsze trafiasz w cel. Jutro będziesz
grał i wygrasz nowe kulki Będziesz je mógł sprzedać. W jednej chwili
odbierzesz sobie tych czterysta reis.
— Wszystko jedno, i tak ci nie pożyczę, i nie przychodź tu się ze mną
kłócić, jak jestem grzeczny i sam z nikim nie zaczynam.

— Wcale nie chcę się kłócić. Ja ciebie najlepiej lubię ze wszystkich
braci i sióstr. I raptem wyłazi z ciebie taki potwór bez serca...
— Nie żaden potwór. Teraz jestem troglodyta bez serca.
— Że jak?
— Troglodyta. Wujek Edmundo pokazał mi fotografię w tygodniku.
To była ogromna włochata małpa z maczugą w ręce. Troglodyci to
byli ludzie z początku świata, co mieszkali w jaskiniach w Ne... Ne...
Nie wiem gdzie. Nie zapamiętałem tej nazwy, bo była obca i strasznie
trudna.
— Wuj Edmundo nie powinien napychać ci głowy takimi bzdurami.
No, pożyczysz? - Nawet nie wiem, czy mam.
— Fe, Zezé, ile to razy idziemy razem czyścić buty, ty nic nie robisz i
ja się z tobą dzielę. Ile razy kiedy jesteś zmęczony, ja taskam twoją
skrzynkę...
To prawda. Totoca rzadko bywał niedobry dla mnie. Wiedziałem też
doskonale, że w końcu mu pożyczę.
— Jak mi pożyczysz, to ci powiem dwie cudowne rzeczy.
Milczałem,
— Powiem, że twoja pomarańcza jest znacznie ładniejsza niż mój
tamaryszek.
— Naprawdę powiesz?
— Już powiedziałem.
Włożyłem rękę do kieszeni i potrząsnąłem drobniakami.
— A tamte dwie rzeczy?
— Wiesz, Zezé, nasza bieda się skończy. Tato dostał posadę jako
kierownik fabryki w Santo Aleixo. Będziemy znowu bogaci. Ue! Nie
cieszysz się?
— Cieszę się za tatę. Ale ja się nie wyprowadzę z Bangu. Zostanę u
Dindinhi.
Stąd wyjadę tylko do Tras-os-Montes...
— Aha, więc ty wolisz zostać u Dindinhi i co miesiąc brać na
przeczyszczenie niż z nami wyjechać?
— Wolę. I nie wiesz dlaczego... A tamta rzecz?

— Tutaj ci nie powiem. Bo „ktoś" nie powinien usłyszeć.
Oddaliliśmy się w stronę wychodka. Ale nawet tam mówił po cichu:
— Muszę cię uprzedzić, Zezé. Żebyś się zaczął przyzwyczajać.
Magistrat będzie rozszerzał ulice. Zasypie wszystkie rynsztoki i
przejmie ogródki.
— No i co z tego?
— Jesteś taki inteligentny i nie rozumiesz. Jak ma poszerzyć ulice, to
wszystko musi zburzyć. Wskazał miejsce gdzie rosła moja
pomarańcza.
Skrzywiłem się, jakbym miał się rozpłakać.
— To nieprawda, prawda, Totoca, powiedz, że to nieprawda.
— Nie musisz robić takiej smutnej miny. To jeszcze długo potrwa.
Moje palce nerwowo liczyły pieniądze w kieszeni.
— To nieprawda, Totoca?
— Nie. To święta prawda. A ty jesteś mężczyzną czy nie jesteś?
— No, jestem..
Ale łzy spływały mi ukradkiem po twarzy.
Błagalnie objąłem jego brzuch.
— Ty będziesz po mojej stronie, prawda, Totoca? Skrzyknę ludzi i
zrobię wojnę.
Nie pozwolę ściąć mojej pomarańczy...
— Nie. My nie pozwolimy. A teraz pożyczysz mi forsy?
— A na co?
— Tobie nie wolno wejść do kina Bangu, a tam idzie film z
Tarzanem. Potem ci wszystko opowiem.
Wyjąłem pieniążek, pięćset reis, i podałem mu, wycierając oczy połą
koszuli.
— Resztę możesz zatrzymać. Na kulki.
Wróciłem pod drzewko, ale nie chciało mi się rozmawiać, myślałem
tylko o filmie z Tarzanem. Widziałem go już wczoraj.
Poszedłem i powiedziałem Portudze.
— Chciałbyś pójść?
— Pewnie, że bym chciał, ale mnie nie wolno wejść do kina Bangu.

Przypomniałem, dlaczego nie wolno. Roześmiał się.
— Czy ta główka przypadkiem nie zmyśla?
— Daję słowo, Portuga. Ale sądzę, że jakby ktoś dorosły ze mną
poszedł, nic by nie powiedzieli.
— I ja mam być tym dorosłym? O to ci chodzi?
Oczy mi zajaśniały ze szczęścia.
— Ale ja muszę pracować, synku.
— O tej porze nigdy nie ma ruchu. Zamiast żebyś z kimś rozmawiał
albo uciął sobie drzemkę w samochodzie, poszedłbyś lepiej zobaczyć,
jak Tarzan walczy z lampartem, z kajmanem i z gorylami. Wiesz, kto
gra? Frank Merrill.
Nie mógł się zdecydować.
— Spryciarz z ciebie. Znajdziesz sposób na wszystko.
— To tylko dwie godziny. I tak już jesteś bardzo bogaty, Portuga.
— No to chodźmy. Pójdziemy pieszo. Wóz zaparkuję na stacji
benzynowej.
I poszliśmy. Ale kasjerka powiedziała, że ma wyraźne polecenie, żeby
nie wpuszczać mnie przez cały rok.
— Ja za niego odpowiadam. To było dawniej, teraz on już zmądrzał.
Bileterka spojrzała na mnie, a ja się do niej uśmiechnąłem i
koniuszkami palców posłałem jej całusa.
— Pamiętaj, Zezé, jak się źle zachowasz, wyleją mnie z pracy.
Nie miałem ochoty opowiadać o tym wszystkim Maluchowi, ale to nie
trwało długo i w końcu mu opowiedziałem.

ROZDZIAŁ SIÓDMY

Mangaratiba


Kiedy dona Cecilia Paim spytała, czy ktoś chce pójść do tablicy i
napisać zdanie, ale żeby uczeń sam to zdanie wymyślił, to nikt się nie
odważył. A ja sobie coś pomyślałem i podniosłem palec.
— Zgłaszasz się, Zezé?
Wyszedłem z ławki do tablicy i z dumą słuchałem jej komentarza.
— Widzicie? A jest najmłodszy w klasie. Nie sięgałem nawet do
połowy tablicy.
Wziąłem kredę i zacząłem kaligrafować: „Za kilka dni będą wakacje".
Spojrzałem na nią, czy nie zrobiłem błędu. Uśmiechnęła się
zadowolona, a na stole stała pusta szklanka. Pusta, ale z wyobrażoną
różą, jak ona mówiła. Może dlatego, że dona Cecilia Paim nie była
ładna, tak rzadko się zdarzało, żeby jej ktoś przyniósł kwiat.
Wróciłem do ławki zadowolony z mojego zdania. Zadowolony, bo jak
nadejdą wakacje, będę jeździł z Portuga, że hej.
Potem inni się zgłosili do tablicy. Ale bohaterem byłem ja.
Ktoś wszedł do klasy i przeprosił za spóźnienie. To był Jeronimo.
Wszedł zdenerwowany i usiadł za mną. Ze stukiem położył książki i
zaczął coś mówić do sąsiada.
Nie zwracałem na to uwagi. Chciałem pilnie pracować, ażeby zostać
uczonym. Ale jedno wyszeptane słowo przykuło moją uwagę. Mówili
o Mangaratiba.
— Uderzył w samochód?
— W ten wielki, taki piękny wóz seu Manuela Valadares.
Odwróciłem się wzburzony.
— Co powiedziałeś?
— Powiedziałem, że Mangaratiba uderzył w wóz Portugalczyka na.
przejeździe przy Rua da Chita. Dlatego się spóźniłem. Wóz został
zdruzgotany przez pociąg.

Ludzi tam jest do cholery... Wezwali nawet strażaków z Realengo.
Oblał mnie zimny pot i czarno mi się zrobiło przed oczami.
Jeronimo odpowiadał na pytanie sąsiada.
— Nie wiem, czy zginął. Dzieciom nie pozwolili się zbliżać.
Bezwiednie wstałem. Zebrało mi się na wymioty, ciało miałem mokre
od zimnego potu. Wyszedłem z ławki i zdążałem do drzwi
wyjściowych. Nie widziałem twarzy dony Cecilii Paim, która wyszła
mi naprzeciw, może przestraszona moją bladością.
— Co się stało, Zezé?
Nie mogłem odpowiedzieć. Oczy zaczęły mi się napełniać łzami.
Raptem ogarnął mnie jakiś szał, zacząłem biec i nie myśląc o niczym
biegłem dalej i dalej. Znalazłem się na ulicy, nie myślałem o Rio—
Sao Paulo ani o samochodach.
Chciałem tylko biec, biec i być tam. Serce bardziej mnie bolało niż
żołądek, całą ulicę das Casinhas przeleciałem bez zatrzymania. Koło
cukierni obrzuciłem spojrzeniem samochody, aby się przekonać, czy
Jeronimo nie skłamał. Ale naszego wozu tam nie było. Z piersi
wyrwał mi się jęk i znowu zacząłem biec. Chwyciły mnie mocne
ramiona seu Ladislau.
— Dokąd lecisz, Zezé?
— Idę tam.
— Tam nie pójdziesz.
Zacząłem wierzgać jak szalony, lecz nie mogłem uwolnić się z jego
ramion.
— Uspokój się, synu. Nie pozwolę ci tam pójść.
— Czy on zginął?
— Nie. Przyjechało już pogotowie. Tylko samochód został mocno
uszkodzony.
— Pan nie mówi prawdy, seu Ladislau.
— Po co miałbym kłamać? Przecież powiedziałem, że pociąg najechał
na samochód. Jak go będzie można odwiedzić w szpitalu, pójdę z
tobą, przyrzekam ci. A teraz napijemy się czegoś orzeźwiającego.
Wziął chustkę i otarł pot z mojej twarzy

— Muszę trochę zwymiotować. Oparłem się o ścianę, a on
podtrzymał mi głowę.
— Już ci lepiej, Zezé? Skinąłem głową, że tak.
— Odprowadzę cię do domu, dobrze?
Głową dałem znak, że nie, i oszołomiony, pomaluśku wyszedłem na
drogę. Znałem całą prawdę. Z Mangaratibą nie ma żartów. To
najsilniejszy pociąg, jaki istnieje. Zwymiotowałem jeszcze dwa razy,
ale nikogo to nie obchodziło.
Nie miałem już nikogo, kto by się o mnie troszczył. Nie wróciłem do
szkoły robiłem. co mi serce kazało. Od czasu do czasu chlipałem i
wycierałem twarz bluzą mundurka. Już nigdy nie zobaczę mojego
Portugi.
Nigdy, jego już nie ma. Szedłem i szedłem. Zatrzymałem się na
szosie, tam gdzie mi pozwolił mówić "ty" i "Portuga", i gdzie mi
pomógł zrobić nietoperza. Siadłem na pniaku i skulony oparłem twarz
na kolanach.
Poczułem ogromną ulgę.
— Niedobry jesteś, Jezusku. Myślałem, że tym razem narodzisz się
jako Bóg, a ty jak postępujesz ze mną? Dlaczego innych chłopców
lubisz, a mnie nie?
Przecież byłem grzeczny. Już się nie biłem, uczyłem się lekcji,
przestałem mówić brzydkie słowa. Nawet dupa już nie mówiłem.
Dlaczego mi to zrobiłeś, Jezusku?
Mają ściąć moją pomarańczę i nawet o to się nie pogniewałem.
Popłakałem trochę i tyle... A teraz... A teraz... Nowy potok łez.
— Chcę mieć mojego Portugę, Jezusku. Musisz mi zwrócić mojego
Portugę...
I oto jakiś słodki, cichy głos przemówił do mojego serca. Chyba był to
przyjacielski glos drzewa, na którym usiadłem.
— Nie płacz, chłopcze. On poszedł do nieba.
Pod wieczór odnalazł mnie Totoca. Bezsilny, nie mogąc już nawet
wymiotować ani płakać, siedziałem na stopniu u wejścia do domu
Heleny Villas-Boas.

Mówił do mnie, a ja tylko jęczałem.
— Co ci jest, Zezé? Powiedz mi. Ale ja wciąż jęczałem po cichutku.
Totoca położył mi rękę na czole.
— Jesteś rozpalony, masz gorączkę. Co się stało, Zezé? Chodź ze mną
do domu.
Pomogę ci pójść pomaleńku.
Zdołałem wykrztusić wśród jęków:
— Zostaw mnie, Totoca. Ja już tam nie pójdę, do tego domu.
— Pójdziesz. To jest nasz dom.
— Ja już tam nic nie mam. Wszystko się skończyło.
Próbował mi pomóc wstać, ale zrozumiał, że nie mam już sił.
Otoczył swoją szyję moimi ramionami i poniósł mnie na rękach.
Wszedł do domu i położył mnie na łóżku.
— Jandira! Gloria! Gdzie one są?
Znalazł Jandirę u sąsiadki.
— Jandira, Zezé jest bardzo chory.
Przyszła, burcząc pod nosem:
— Pewnie znowu jakiś film. Dostanie pantoflem po tyłku...
Lecz Totoca wszedł do pokoju, wzburzony.
— Nie, Jandira. Tym razem jest bardzo chory. On umrze...
Trzy dni i trzy noce leżałem. Nic mi się nie chciało. Zżerała mnie
gorączka i męczyły wymioty, kiedy chcieli mi dać coś do jedzenia
albo do picia.
Marniałem, marniałem. Godzinami leżałem nieruchomo i wlepiałem
oczy w ścianę.
Słyszałem, co mówili wokół mnie. Wszystko rozumiałem, ale nie
chciałem odpowiadać. Nie chciałem mówić. Miałem jedno pragnienie:
pójść do nieba.
Gloria spędzała przy mnie noce. Nie pozwalała gasić światła.
Wszyscy byli mili i uprzejmi. Nawet Dindinha przyszła do nas na parę
dni.
Totoca godzinami siedział z wybałuszonymi oczami i od czasu do
czasu coś do mnie mówił.

— To było kłamstwo, Zezé. Możesz mi wierzyć. To wszystko było ze
złości.
Nie będą poszerzać ulicy ani nic...
Dom okrył się milczeniem, jak gdyby śmierć nadchodziła ledwie
słyszalnymi krokami. Starali się unikać hałasu. Wszyscy mówili po
cichu. Mama była prawie całą noc przy mnie. A ja tylko jego miałem
w pamięci. Jego śmiech. Jego sposób mówienia. Nawet świerszcze
tam na dworze naśladowały, jak on się golił: rekete, rekete.
Nie mogłem przestać myśleć o nim. Teraz wiedziałem naprawdę, co
to ból.
Ból to nie znaczy brać w skórę aż do nieprzytomności. To nie znaczy
skaleczyć nogę odłamkiem szkła i dostać zastrzyk w aptece.
Ból to znaczy, że boli calutkie serce i że człowiek od tego umrze, i
nikomu nie może powierzyć swojej tajemnicy.
Ból to nie chcieć poruszyć ręką ani głową, i nawet nie mieć ochoty
odwrócić głowy na poduszce.
I było, coraz gorzej. Zostały ze mnie skóra i kości. Wezwali lekarza.
Przyszedł dr Faulhaber i zbadał mnie. Szybko znalazł przyczynę
choroby.
— To był wstrząs. Bardzo silny szok. Będzie żył, jeżeli potrafi
przezwyciężyć ten szok.
Gloria wyprowadziła lekarza na dwór i powiedziała:
— To był rzeczywiście wstrząs, panie doktorze. To stało się wtedy,
kiedy się dowiedział, że zetną jego drzewko.
— Musicie go więc przekonać, że to nieprawda.
— Staramy się na wszystkie sposoby, ale on nie wierzy. Dla niego to
drzewko jest żywą istotą. To bardzo dziwny chłopiec. Strasznie
wrażliwy i nad wiek dojrzały.
Ja to wszystko słyszałem i ciągle nie chciało mi się żyć. Chciałem
pójść do nieba, a żywy tam nie idzie.
Kupili lekarstwo, ale ja wciąż wymiotowałem
Wtedy nastąpiło cos pięknego. Cała ulica się ruszyła, aby mnie
odwiedzić. Zapomnieli, że byłem dla nich diabłem wcielonym.

Przyszedł seu „Głód i Nędza" i przyniósł mi słodycze. Wróżbiarka
Eugenia przyniosła mi jajka i zamówiła mi brzuch, żebym przestał
wymiotować.
— Syn seu Paula jest umierający...
Mówili mi przyjemne rzeczy.
— Musisz wyzdrowieć, Zezé. Bez ciebie i twoich figli ulica jest
smutna.
Dona Cecilia także mnie odwiedziła. Przyniosła moją torbę i kwiatek.
Skutek był taki, że znowu zacząłem płakać. Opowiadała, jak
wyszedłem z klasy, bo tylko to wiedziała.
A najsmutniej było, jak przyszedł seu Ariovaldo. Poznałem go po
głosie i udałem, że śpię.
Usiadł i zaczął mówić do Glorii:
— Oj, dono, tyle żem się nachodził, zanim się dopytałem, gdzie jest
wasz dom.
Głośno się wysmarkał.
— Nie dajcie mu umrzeć, dono. To aniołeczek. To dla pani przynosił
moje piosenki co?
Gloria nie mogła odpowiedzieć.
— Nie dajcie umrzeć, dona, temu małemu. Jeśli mu się, uchowaj
Boże, coś stanie, to ja już nigdy nie przyjdę do tej przeklętej dzielnicy.
Wszedł do pokoju, usiadł przy łóżku i przytulił twarz do mojej ręki.
— Słuchaj, Zezé, musisz być zdrów i chodzić ze mną śpiewać. Prawie
nic nie sprzedałem. Wszyscy pytają: „Ej, Ariovaldo, gdzie się podział
twój kanareczek?" Obiecujesz mi, że będziesz zdrów, co?
Miałem jeszcze dość siły w oczach, żeby z nich łzy pociekły, a Gloria,
wiedząc, że nie wolno mi się wzruszać, odprawiła seu Ariovaldo.
Zaczęło być lepiej. Już mogłem przełknąć cośkolwiek, żołądek
zatrzymywał jedzenie. Tylko kiedy zacząłem sobie tamto
przypominać, podnosiła się gorączka i wracały wymioty z drgawkami
i zimnym potem. Co i raz stawał mi przed oczyma przelatujący
Mangaratiba druzgocący jego. Błagałem Jezuska, jeżeli chciał coś dla

mnie zrobić, żeby on chociaż nie był cierpiał. Przyszła Gloria i
pogłaskała mnie po głowie.
— Nie płacz, Gum. To wszystko minie, jeśli chcesz, podaruję ci mój
mangowiec. Jego nikt nie tknie.
A po co mi jakiś stary, bezzębny mangowiec, co już nie może dawać
owoców?
Nawet moja pomarańcza wkrótce straci swój czar i stanie się drzewem
jak każde inne... Oczywiście, jeśli pozwolą doczekać biedaczce...
Jak niektórym łatwo jest umrzeć. Nadjedzie tylko pociąg i koniec. A
jak mnie nie było trudno pójść do nieba. Wszyscy mnie trzymali za
nogi, abym tam nie poszedł.
Dobroć i poświęcenie Glorii sprawiły, że zacząłem po trochu
rozmawiać. Nawet tato przestał wychodzić wieczorem. Totoca tak
schudł od wyrzutów sumienia, że aż Jandira zrobiła mu wymówkę:
— Nie dosyć, że jeden choruje?
— Jakbyś była na moim miejscu, czułabyś tak samo. To ja mu
powiedziałem.
Nawet jak śpię, widzę jego zapłakaną twarz...
— Tylko mi nie zacznij beczeć. Jesteś już dorosły, a on będzie żył.
Przestań już i idź do "Głodu i Nędzy" kupić puszkę mleka
skondensowanego.
— To daj mi forsę, bo tato już nie ma kredytu.
Z osłabienia wciąż mi się chciało spać. Nie wiedziałem już, kiedy był
dzień, a kiedy noc. Gorączka i moje drgawki i niepokoje zaczęły
powoli ustępować.
Otwierałem oczy i w półmroku widziałem Glorię, która nie
odchodziła ode mnie. Przyniosła sobie do pokoiku krzesło na
biegunach i często zasypiała ze zmęczenia.
— Godóia, czy już jest po południu?
— Już wkrótce, kochanie.
— Chcesz otworzyć okno?
— Ale nie będzie cię bolała głowa?
— Chyba nie.

Wpadło światło i zobaczyłem skrawek jasnego nieba. Spojrzałem na
niebo i znowu zacząłem płakać.
— Dlaczego płaczesz, Zezé? Takie piękne niebo zrobił dla ciebie
Jezusek, takie błękitne. On mi dzisiaj powiedział...
Nie rozumiała, co dla mnie znaczyło niebo. Siadła koło mnie, ujęła
moje ręce i zaczęła do mnie mówić. Chciała mi dodać otuchy. Miała
smutną, wychudłą twarz.
— Wkrótce wyzdrowiejesz, Zezé. Będziesz puszczał latawce i grał w
kulki, będziesz wspinał się na drzewa. Maluch, twój konik, czeka na
ciebie. Chcę cię widzieć takim, jakim byłeś, chcę, żebyś śpiewał i
przynosił mi piosenki. Tyle jest pięknych rzeczy. Widziałeś, jak ulica
się martwi? Wszystkim brakuje twojej żywości i twojej wesołości. Ale
ty musisz pomóc. Musisz żyć, żyć, żyć!
— Wiesz, Godóia, mnie się już nie chce Jak wyzdrowieję, znowu
będę zły. Ty tego nie rozumiesz. Ale ja już nie mam dla kogo być
grzeczny.
Wcale nie musisz być taki grzeczny. Bądź chłopcem, bądź dzieckiem,
jak dawniej byłeś.
— Po co, Godóia? Żeby mnie wszyscy bili?
Żeby każdy mi dokuczał?...
Palcami podtrzymała moją twarz i powiedziała zdecydowanie:
— Słuchaj, Gum. Jedno ci mogę przysiąc. Jak wyzdrowiejesz, to nikt,
ale to nikt nawet Bóg, nie podniesie na ciebie ręki. Chyba po moim
trupie. Wierzysz mi?
Mruknąłem potakująco.
- Co to znaczy po trupie? Po raz pierwszy twarz Glorii zajaśniała
wielką radością. Wybuchła śmiechem, bo zrozumiała, że jeśli
zaczynam się interesować nieznanym słowem, to znaczy, że chcę żyć.
-Trup to jest zmarły, nieboszczyk. Ale nie mówmy teraz o tym, bo nie
czas na to.
I ja tak uważałem, ale nie mogłem się pozbyć myśli, że on już od
wielu dni jest trupem. Gloria mówiła dalej, przyrzekała coś, lecz ja
teraz myślałem o tych dwóch ptaszkach w klatkach.

Co z nimi zrobią? Być może, umarły ze smutku jak ten pijak, o
którym opowiadał Orlando Rudowłosy. Może otworzyli klatki i
zwrócili im wolność.
Ale to by znaczyło to samo co śmierć. One nie umiały już latać.
Siedziałyby głupiątka na pomarańczy, dopóki by dzieciarnia ich nie
zabiła strzałami z wiatrówek.
Kiedy Zico nie miał pieniędzy na utrzymanie ptaszarni i otworzył
klatki, to właśnie zrobili takie świństwo. Ani jeden ptaszek się nie
uchronił przed strzelaniną chłopaków.
Dom zaczynał powoli nabierać normalnego rytmu. Już się ze
wszystkich stron rozlegał hałas. Mama wróciła do pracy. Krzesło na
biegunach powróciło na swoje miejsce do jadalni. Tylko Gloria
została na posterunku. Nie ruszy się, dopóki nie zobaczy mnie na
nogach.
— Zjedz trochę rosołu, Gum. Jandira specjalnie zarżnęła czarną kurę,
żeby zrobić dla ciebie ten rosołek. Spróbuj, jak pachnie.
Podmuchała na gorącą łyżkę.
„Jeśli chcesz, zrób tak jak ja, zamocz bułkę w kawie. Ale nie połykaj
tak głośno. To nieładnie".
— Co ci się znowu stało, Gum? Przecież nie będziesz płakał, że
zarżnięto czarną kurę. Ona była stara. Taka stara, że już nie składała
jaj...
„A zatem dowiedziałeś się w końcu, gdzie mieszkam..."
— Rozumiem, ta kura była czarną panterą z ZOO, ale kupimy inną
czarną panterę, znacznie dzikszą od tamtej.
„Gdzie byłeś przez ten cały; czas, mały uciekinierze?"
-Teraz nie, Godóia. Gdybym zjadł, znowu zacząłbym wymiotować.
-A jak ci dam później, to zjesz?
Straciłem nad sobą kontrolę i zacząłem wyrzucać z siebie słowa:
„Obiecuję, że będę grzeczny, że już więcej nie będę się bił, nie będę
mówił brzydkich słów. Nawet dupa już nie powiem. Ale chcę zawsze
być z tobą"...

Patrzyli na mnie zmartwieni, bo myśleli, że znowu rozmawiam z
Maluchem...
Z początku było to tylko lekkie pukanie w okno, lecz później
przekształciło się w walenie. Zza okna dochodził cieniutki głosik:
— Zezé!... Wstałem i oparłem głowę o futrynę okna.
— Kto tam?
-To ja. Otwórz! Pociągnąłem zasuwkę, bezszelestnie, żeby nie
obudzić Glorii. W ciemności, niczym cud zabłysnął „przyozdobiony"
Maluch.
- Mogę wejść? _ Możesz. Tylko nie rób hałasu, bo ona się zbudzi. -
Zaręczam, że się nie zbudzi. Wskoczył przez okno do pokoiku, a ja
wróciłem do łóżka.
— Zobacz, kogo ci przyniosłem. On także koniecznie chciał ciebie
odwiedzić.
Wysunął ramię do przodu i zobaczyłem coś, co wyglądało jak
posrebrzany ptak.
— Nie widzę dokładnie, Maluchu.
— Patrz dobrze, bo to niespodzianka. Przyozdobiłem go całego
srebrnymi piórami. Prawda, że piękny?
— Luciano! Jaki jesteś śliczny! Szkoda, że zawsze nie jesteś taki.
Myślałem, że to sokół z tej bajki o kalifie.
Głaskałem go po głowie ze wzruszeniem i po raz pierwszy poczułem,
że jest mięciutka i że nawet nietoperz lubi czułość.
— Pewnej rzeczy nie zauważyłeś! Patrz uważnie.
Obrócił się, aby się pokazać.
— Mam ostrogi Toma Mixa. Kapelusz Kena Maynarda. Dwa pistolety
Freda Thompsona. Pas i buty Richarda Talmadge. I w dodatku seu
Ariovaldo pożyczył mi tę koszulę w kratkę, którą tak lubisz.
— Nie widziałem jeszcze czegoś równie pięknego, Maluchu. Jak ty to
wszystko zebrałeś do kupy?
— Po prostu wiedzą, że jesteś chory, więc mi pożyczyli.
— Jaka szkoda, że zawsze nie możesz być taki wystrojony.

Spoglądałem na Malucha z obawą. Czy on wie, jaki go los czeka? Ale
nic nie powiedziałem.
Po chwili przysiadł na brzegu łóżka, a z oczu patrzyła mu tylko
słodycz i zatroskanie. Przysunął twarz do moich oczu.
— Co ci jest, Xururuca?
— Przecież Xururuca to ty, Maluchu.
— A czy mnie nie wolno kochać ciebie, tak jak ty mnie, i okazywać ci
czułości?
— Nie mów tak. Lekarz mi zabronił wzruszać się i płakać.
— I ja tego nie chcę. Przyszedłem, bo strasznie tęskniłem, i chcę,
żebyś znowu był zdrów i wesół. W życiu wszystko mija. Więc
przyszedłem, żeby cię wziąć na przechadzkę. Pójdziemy?
— Jestem bardzo osłabiony. - Trochę świeżego powietrza dobrze ci
zrobi.
Pomogę ci wyskoczyć przez okno. I wyszliśmy.
— Dokąd pójdziemy?
— Przespacerujemy się po rurach wodociągowych.
— Ale ja nie chcę pójść ulicą Barao de Capanema. Ja już nigdy tam
nie pójdę
— Pójdziemy na ulicę dos Acudes aż do końca.
I oto Maluch przeobraził się w latającego konia, a Luciano,
szczęśliwy, kołysał się na moim ramieniu.
Potem Maluch podał mi rękę, abym nie stracił równowagi chodząc po
rurach. To było śmiesznie, kiedy woda tryskająca z jakiejś dziury
niczym źródełko oblewała mnie i łaskotała w pięty.
Trochę mi się kręciło w głowie, ale wesołość Malucha i mnie się
udzieliła i miałem wrażenie, że już jestem zdrów, Przynajmniej na
sercu było mi lżej. Raptem gdzieś daleko rozległ się gwizd.
— Słyszałeś, Maluchu?
— To gwizd pociągu, z daleka. Wzmagał się jakiś dziwny hałas i
znowu dały się słyszeć gwizdy. Zgroza mnie zdjęła.
— To on, Maluchu! To Mangaratiba! Morderca!
Stukot kół na szynach przeraźliwie narastał.

— Właź na rurę, Maluchu! Szybko na rurę!
Maluch nie potrafił utrzymać się na rurze, przeszkadzały mu
błyszczące ostrogi.
— Właź, Maluchu, podaj mi rękę. On cię zabije! On cię zabije! On cię
zmiażdży! Rozszarpie cię na kawałki!
Ledwie zdążył wdrapać się na rurę, gdy okrutny pociąg przeleciał koło
nas gwiżdżąc i buchając kłębami dymu.
— Morderca!... Morderca!...
Tymczasem pociąg mknął spiesznie po szynach. Spośród stukotu i
wybuchów śmiechu dochodziły mnie słowa:
— Jam nie winien... Jam nie winien... Jam nie winien... Jam nie
winien...
Wszystkie światła w domu zabłysły, do mojego pokoiku wtargnęły na
pół senne twarze.
— Miał zły sen.
Mama wzięła mnie na ręce i tuląc do piersi próbowała mnie uspokoić.
— To był tylko zły sen, dziecino... Koszmar.
Znowu chwyciły mnie wymioty, a tymczasem Gloria opowiadała Lali:
- Zbudził mnie jego krzyk: „Morderca!" Mówił coś o zabiciu,
zmiażdżeniu, rozszarpaniu...
Mój Boże, kiedy się to wszystko skończy?
A jednak po kilku dniach się skończyło. Byłem skazany na życie. Na
życie.
Pewnego ranka Gloria weszła rozpromieniona. Siedziałem na łóżku i
patrzyłem przed siebie ze smutkiem.
— Spójrz, Zezé!
W jej rękach jaśniał biały kwiatuszek.
— Pierwszy kwiatek Malucha. Wkrótce będzie dorosłym drzewem i
zacznie rodzić pomarańcze.
Palcami popieściłem kwiatek. Nie będę już płakał o byle co. Może
Maluch chce mi dać ten kwiat na pożegnanie: odchodzi ze świata
moich marzeń w świat rzeczywistości i bólu.

— A teraz zjemy trochę kaszki i przejdziemy się po domu jak
wczoraj. No chodź.
Lecz oto król Luis wdrapał się na moje łóżko. Teraz już mu pozwolili
do mnie przychodzić. Z początku nie chcieli go zasmucać
— Zezé!...
— Co, moje królątko?
Właściwie to on jeden był królem. Pik, kier, karo i trefl to były tylko
figury, brudne od palców graczy. A tamten nie zdążył zostać
prawdziwym królem.
— Zezé, bardzo ciebie kocham.
— I ja ciebie też, braciszku.
— Będziesz się dzisiaj ze mną bawił?
— Dzisiaj będę. A w co chcesz się bawić?
— Chcę pójść do ZOO, a potem do Europy. Potem bym poszedł do
dżungli nad Amazonką i pobawiłbym się z Maluchem.
— Jeśli nie będę bardzo zmęczony, to zrobimy to wszystko.
Po śniadaniu, odprowadzani szczęśliwym spojrzeniem Glorii,
wyszliśmy, trzymając się za ręce, do ogródka. Gloria uradowana
oparła się o drzwi. Zanim doszliśmy do kurnika, obróciłem się i
pomachałem do niej ręką. W jej oczach zabłysło szczęście.
A ja, w tej mojej dziwnej przedwczesnej dojrzałości, odgadłem, co się
dzieje w jej sercu: „On powrócił do swoich marzeń, dzięki Bogu!"
— Zezé...
— Hmm.
— Gdzie jest czarna pantera? Niełatwo zacząć wszystko od nowa, nie
wierząc. Miało się ochotę powiedzieć, jak to jest naprawdę.
„Głuptasku, czarna pantera nigdy nie istniała. To była tylko stara
czarna kura, którą zjadłem w rosole".
— Zostały tylko obydwie lwice, Luis. Czarna pantera wyjechała na
wakacje do dżungli nad Amazonką.
Niech zachowa złudzenia, jak długo się da. Kiedy byłem mały, ja
również wierzyłem w takie rzeczy. Królątko wytrzeszczyło oczy.
— Tu, do tej dżungli?

— Nie bój się. Pojechała tak daleko, ze nie odnajdzie powrotnej drogi.
Uśmiechnąłem się gorzko. Dżungla nad Amazonką to było tych pół
tuzina drzew pomarańczy, kolczastych i wrogich.
— Wiesz, Luis, Zezé jest jeszcze słabiutki trzeba wracać. Jutro
pobawimy się dłużej. W tramwaiki na Pao de Acucar i w co zechcesz.
Zgodził się i zaczął ze mną pomaleńku wracać. Był jeszcze za mały,
żeby odgadnąć prawdę. Nie chciałem zbliżać się do rynsztoka, czyli
do rzeki Amazonki. Nie chciałem się spotkać z odczarowanym
Maluchem.
Luis nie wiedział, że ów biały kwiatuszek był naszym pożegnaniem.

ROZDZIAŁ OSTATNI

Wyznanie końcowe


Minęły lata, mój drogi Manuelu Valadares. Dzisiaj mam czterdzieści
osiem lat, a czasem, kiedy ogarnia mnie tęsknota, wydaje mi się, że
wciąż jestem dzieckiem.
Że ty pojawisz się lada chwila i przyniesiesz mi fotosy artystów
filmowych albo jeszcze trochę szklanych kulek. To ty nauczyłeś mnie
czułości, mój kochany Portugo. Dzisiaj ja próbuję rozdawać kulki i
fotosy, bo życie bez uczucia niewiele jest warte.
Czasami to, co robię, daje mi szczęście, czasami się mylę, a zdarza się
to nierzadko.
To było dawno. W tamtych naszych czasach nie wiedziałem, że przed
laty pewien głupi książę ukląkłszy przed ołtarzem zapytał ikonę, z
oczyma pełnymi łez:

DLACZEGO MAŁYM DZIECIOM OPOWIADA SIĘ TAKIE
RZECZY?

Zaprawdę, mój drogi Portugo, mnie takie rzeczy opowiadano bardzo
wcześnie.

Żegnaj!

Ubatuba, 1967

SPIS TREŚCI

CZĘŚĆ PIERWSZA
Czasami w Boże Narodzenie rodzi się diabełek
ROZDZIAŁ PIERWSZY
Odkrywca......
ROZDZIAŁ DRUGI
O pewnym drzewku pomarańczy
ROZDZIAŁ TRZECI
Chude palce ubóstwa
ROZDZIAŁ CZWARTY
Ptaszek, szkoła i kwiat
ROZDZIAŁ OSTATNI CZĘŚCI PIERWSZEJ
I skonasz w kryminale

CZĘŚĆ DRUGA
I wtedy ukazało się Dzieciątko Jezus, i było bardzo smutne
ROZDZIAŁ PIERWSZY
Zabawa w nietoperza
ROZDZIAŁ DRUGI
Podbój
ROZDZIAŁ TRZECI
Przyjacielskie rozmówki
ROZDZIAŁ CZWARTY
Dwa pamiętne lania
ROZDZIAŁ PIĄTY
Mała, a dziwna prośba
ROZDZIAŁ SZÓSTY
Jak się rodzi czułość
ROZDZIAŁ SIÓDMY
Mangaratiba
ROZDZIAŁ OSTATNI
Wyznanie końcowe