Dziecko krzywdzone

•

nr 1 (34) 2011

3

Dziecko krzywdzone

•

nr 1 (34) 2011

d

orota

g

ajewSka

Fundacja Dzieci Niczyje

Przeciwdziałanie komercyjnemu

wykorzystywaniu seksualnemu młodzieży

w Wielkiej Brytanii

Artykuł przedstawia program prewencji komercyjnego wykorzystywania seksualnego opracowany

na podstawie doświadczeń Barnado’s — jednej z wiodących brytyjskich organizacji zajmujących się

ochroną dzieci. W atmosferze bezpieczeństwa i dyskrecji uczestnicy zajęć analizują sytuacje komercyj-

nego wykorzystywania, w jakich znaleźli się ich rówieśnicy, zdobywając wiedzę i umiejętności związa-

ne rozpoznawaniem czynników ryzyka, specyfiki bezpiecznych relacji i relacji opartych na przemocy.

Uczą się podejmować decyzje, które zminimalizują ryzyko doświadczenia wykorzystywania.

B

rytyjska organizacja Barnardo’s od

ponad stu lat pomaga krzywdzonym

i zaniedbywanym dzieciom osiągnąć

pełnię ich możliwości, kierując się przekona-

niem, że każde dziecko ma prawo do życia

wolnego od ubóstwa, przemocy i dyskrymi-

nacji. Na terenie Wielkiej Brytanii Barnardo’s

realizuje około 415 różnorodnych projektów

dotyczących niepełnosprawności, bezdom-

ności, ubóstwa, edukacji, adopcji i rodzin za-

stępczych, przemocy domowej bądź wyko-

rzystywania seksualnego. Każdy z nich ma za

swój ostateczny cel wspieranie dzieci i zapew-

nienie im jak najlepszych warunków rozwo-

ju. W ramach projektów pomoc bezpośrednią

otrzymują dzieci i rodziny, prowadzone są

działania lobbingowe i kampanie skierowa-

ne do opinii publicznej, a wszystkie działania

oparte są na wynikach badań i analiz.

Jednym z niezwykle istotnych obsza-

rów pracy organizacji jest pomoc dzieciom

i młodzieży doświadczającym komercyjne-

go wykorzystywania seksualnego lub zagro-

żonych tym problemem. W ramach projek-

tów oferowana jest pomoc psychologiczna

i socjalna, konsultacje dotyczące zdrowot-

nych aspektów aktywności seksualnej, uza-

leżnień, wsparcie w kontaktach z wymiarem

sprawiedliwości i innymi instytucjami. Bez-

pośredni kontakt z młodzieżą wpłynął na

sposób rozumienia mechanizmów, jakimi

rządzi się zjawisko komercyjnego wykorzy-

stywania seksualnego i zaowocował potrze-

bą przekazywania młodym osobom infor-

macji, które pozwolą im się ochronić.

Komercyjne wykorzystywanie seksual-

ne to wykorzystywanie dziecka w celach

seksualnych wiążące się z korzyścią fi-

nansową lub inną korzyścią. Podstawowe

formy to prostytucja, pornografia i handel

w celu wykorzystywania seksualnego.

Interesującym narzędziem opracowa-

nym przez Barnardo’s, przeznaczonym do

prowadzenia profilaktyki wśród młodzie-

ży, jest program zajęć

„Ochroń się przed

p

r a

k

t

y

k

a

4

Dziecko krzywdzone

•

nr 1 (34) 2011

Dziecko krzywdzone

•

nr 1 (34) 2011

d

orota

g

aJEwska

• Przeciwdziałanie koMercyjneMu wykorzystywaniu seksualneMu...

komercyjnym wykorzystywaniem seksu-

alnym” (Bwise2 Sexual Exploitation). Zajęcia

w ramach programu (6 godzinnych lekcji)

mogą być prowadzone w szkołach lub pla-

cówkach pomocowych z młodzieżą w wieku

od 12. do 17. r.ż. Podczas zajęć młodzież pra-

cuje na autentycznych, dramatycznych hi-

storiach dzieci. Prezentowanie tak trudnych

treści młodym osobom może budzić sprze-

ciw, jednak autorzy scenariusza zauważają,

że tego typu reakcje cechują zazwyczaj doro-

słych, a nie młodzież, która docenia, że pro-

gram bez przekłamań odnosi się do otaczają-

cej ją rzeczywistości. W związku z tematyką

zajęć może zdarzyć się, że któryś z uczestni-

ków ujawni problem związany z komercyj-

nym wykorzystywaniem seksualnym lub

innego rodzaju krzywdzeniem. Autorzy za-

lecają w takiej sytuacji zapewnienie dziecku

możliwości dyskretnej rozmowy, a w razie

realnego zagrożenia zawiadomienie odpo-

wiednich służb.

Czego uczy program?

Język i stereotypy

Prostytucja dziecięca — prostytutka —

klient — to słownictwo, którym powszech-

nie posługuje się młodzież, a także dorośli,

kiedy mówią o zjawisku, którego dotyczy

program. Jednak to nazewnictwo utrwa-

la szkodliwe stereotypy, dotyczące zarów-

no dzieci — postrzeganych jako pracowni-

cy seksbiznesu dobrowolnie wybierający

taki styl życia, jak i dorosłych — uważanych

za klientów po prostu kupujących określo-

ną usługę. Taki sposób myślenia usprawied-

liwia wykorzystywanie dzieci. Przesuwa-

jąc się w kierunku określeń pochodzących

z obszaru ochrony dzieci, pokazujemy mło-

dzieży inny sposób rozumienia problemu.

Zamiast prostytutki widzimy

dziecko do-

świadczające komercyjnego wykorzystywa-

nia — w rzeczywistości młode osoby świad-

czące usługi seksualne mają ograniczone

możliwości wyboru, są podatne na wyko-

rzystanie i mają prawo do ochrony. Klient to

sprawca wykorzystywania, osoba ponoszą-

ca za nie odpowiedzialność i popełniająca

przestępstwo. Mówiąc „

komercyjne wyko-

rzystywanie dzieci” zamiast „dziecięca pro-

stytucja” wskazujemy na odpowiedzialność

dorosłych krzywdzących dzieci.

Otwarcie młodzieży na ten sposób my-

ślenia w konsekwencji pomaga skonfronto-

wać się z często obecnymi w ich myśleniu

mitami:

•

mnie nigdy by się to nie przydarzyło,

•

jeśli jej/jemu się to przydarzyło to pewnie

sam/a tego chciał/a,

•

niemożliwe, żeby ktoś tak miły i atrakcyj-

ny chciał mnie wykorzystać,

•

tylko pedofile chcą uprawiać seks z dzieć-

mi,

•

problem komercyjnego wykorzystywa-

nia seksualnego nie dotyczy chłopców.

Pozbycie się błędnych przekonań jest

pierwszym krokiem w kierunku zrozumie-

nia realności zagrożenia komercyjnym wy-

korzystywaniem i potrzeby dbania od swo-

je bezpieczeństwo. Każda młoda osoba

może stać się ofiarą sprawcy wykorzystywa-

nia, a pewne czynniki mogą sprawić, że bę-

dzie bardziej podatna. Mechanizmy działa-

nia sprawców są subtelne, a oni sami mogą

zupełnie nie przypominać bezwzględnych

przestępców. W trakcie zajęć okazją do po-

znania przekonań uczestników i zapropono-

wania im alternatywnego, nastawionego na

ochronę dzieci spojrzenia jest dyskusja o lo-

sach dzieci, których relacje z dorosłymi zna-

lazły swój finał w wykorzystywaniu do pro-

stytucji.

Dziecko krzywdzone

•

nr 1 (34) 2011

p r

a k

t y

k

a

Dziecko krzywdzone

•

nr 1 (34) 2011

Na czym polega grooming i jak go rozpoznać?

Proces groomingu, podczas którego

dorosły buduje relację z dzieckiem w celu

wykorzystania go według autorów pro-

gramu składa się z czterech kolejnych eta-

pów — namierzania, przyjaźni, zakocha-

nia i przemocy. Granice pomiędzy faza-

mi są umowne, ponieważ sprawcy często

zmieniają swoje zachowanie, szczególnie

jeśli wykorzystywanie dziecka trwa już

dłuższy czas.

Schemat:

Etapy groomingu

Etap namierzania

Etap budowania przyjaźni

Etap zakochania

Etap relacji opartej

na przemocy

• obserwowanie dziecka

• wybór dziecka

• zaprzyjaźnianie się –

sprawca jest miły, opie-

kuńczy, wykazuje zain-

teresowanie sprawami

dziecka, obdarza pre-

zentami i komplemen-

tami

• stopniowe zdobywanie

zaufania dziecka

• dzielenie się informa-

cjami na temat dziecka

z innymi potencjalny-

mi sprawcami

Sprawca:

• sprawia, że dziecko

czuje się wyjątkowe

• daje prezenty i nagrody

• spędza z dzieckiem

czas

• słucha i zapamiętuje

• nakazuje dziecku za-

chowanie w tajemnicy

ich relacji

• jest przy dziecku wte-

dy, kiedy go potrzebuje

• jest najlepszym przyja-

cielem („Nikt nie rozu-

mie cię tak jak ja”)

• dotyka w przypadko-

wy sposób, aby spraw-

dzić reakcję na kontakt

fizyczny

• daje opiekę i ochronę

Sprawca:

• zostaje chłopakiem/

dziewczyną dziecka

(w komercyjne wyko-

rzystywanie seksualne

mogą być zaangażowa-

ne również kobiety)

• nawiązuje kontakty

seksualne z dzieckiem

• zmniejsza zahamowa-

nia dziecka, np. poka-

zując mu pornografię

• wciąga dziecko w nie-

legalne działania, np.

zabiera do klubów dla

dorosłych, podaje alko-

hol, narkotyki

• zachowuje się niekon-

sekwentnie – na prze-

mian jest miły, daje na-

dzieję/ karze i odrzuca

Relacje seksualne już nie

wiążą się z okazywaniem

uczucia

Sprawca:

• wycofuje się z zacho-

wań świadczących

o miłości i przyjaźni

• wzmacnia zależność

dziecka poprzez de-

precjonowanie

• izoluje od rodziny

i przyjaciół

• manipuluje dzieckiem,

aby uwierzyło, że jest

mu coś winne

• zmusza dziecko do kon-

taktów seksualnych

z innymi osobami

• podaje dziecku narko-

tyki

• manipuluje poczuciem

winy, wstydem i lękiem

dziecka

• grozi

• stosuje przemoc fizycz-

ną i seksualną

Dla młodzieży szczególnie trudne jest

zdanie sobie sprawy z zagrożenia w pierw-

szej fazie znajomości — iluzja przyjaźni lub

miłości, którą stwarza sprawca, sprawia, że

dziecko łatwo poddaje się kontroli i nie umie

obiektywnie ocenić sytuacji.

W tej części zajęć uczestnicy zastanawia-

ją się, czym powinni się kierować obdarzając

dorosłego zaufaniem, co powinno wzbudzić

ich czujność oraz jakie intencje mogą kryć się

za pozornie przyjaznym zachowaniem. Ana-

lizują techniki manipulacji stosowane przez

sprawców — czemu mogą służyć kolejne eta-

py groomingu i jakie reakcje u młodych osób

wywołują określone zachowania sprawców

(np. kiedy sprawca słucha uważnie i zapa-

miętuje szczegóły wypowiedzi dziecko czu-

je się zrozumiane i docenione, z kolei zmia-

ny zachowania dorosłego od przejawów mi-

łości do przemocy powodują, że dziecko jest

zdezorientowane, obawia się utraty relacji

i w konsekwencji staje się bardziej zależne).

Przedstawione uczestnikom historie dzieci

pokazują, jak różnie może przebiegać proces

d

orota

g

aJEwska

• Przeciwdziałanie koMercyjneMu wykorzystywaniu seksualneMu...

p

r a

k

t

y

k

a

Dziecko krzywdzone

•

nr 1 (34) 2011

Dziecko krzywdzone

•

nr 1 (34) 2011

groomingu — może trwać kilka miesięcy lub

kilka dni, dotyczyć zarówno dziewcząt, jak

i chłopców, zaangażowany może być więcej

niż jeden sprawca. Młode osoby zachęcane

są do zastanowienia się nad potencjalnymi

konsekwencjami swoich decyzji, obiektyw-

nej oceny wydarzeń, w których biorą udział

oraz analizowania motywacji dorosłych,

z którymi nawiązują znajomości. Mają pra-

wo spojrzeć krytycznie i z dystansem na za-

chowania również tych dorosłych osób, któ-

re darzą szacunkiem i zaufaniem.

Dla niektórych osób fakt, że sprawca-

mi często są osoby uważane za bliskie, po-

dziwiane i obdarzane zaufaniem może być

trudny do przyjęcia. Podejmując temat gro-

omingu z młodzieżą należy podkreślać, że

— pomimo iż tego typu relacje mają miejsce

— większość dorosłych nie ma złych zamia-

rów wobec dzieci.

Ryc. 1.

Instrukcja dla uczestników zajęć: Odpowiedzcie na pytanie, czy coś Was niepokoi w przedstawio-

nej scence i przyporządkujcie ją do odpowiedniego etapu groomingu.

d

orota

g

aJEwska

• Przeciwdziałanie koMercyjneMu wykorzystywaniu seksualneMu...

Dziecko krzywdzone

•

nr 1 (34) 2011

p r

a k

t y

k

a

Dziecko krzywdzone

•

nr 1 (34) 2011

Na czym polegają relacje oparte na przemocy i relacje bezpieczne?

Celem wprowadzenia tej tematyki jest

zrozumienie przez uczestników mechaniz-

mów przemocy i metod stosowanych przez

sprawców, które skutecznie utrzymują ofi a-

ry w zależności i powstrzymują je od wyco-

fania się ze związku lub szukania pomocy.

Działania sprawcy wzbudzają lęk i spadek

poczucia własnej wartości. Po raz kolejny

pojawia się okazja skonfrontowania przeko-

nań młodych osób twierdzących, że nigdy

nie mogliby znaleźć się w takim położeniu.

Nacisk położony jest jednak na poszukiwa-

nie przez uczestników zajęć sposobów wy-

zwolenia się z przemocy. Bardzo ważne jest

uświadomienie młodzieży obecności w ich

otoczeniu bezpiecznych dorosłych, od któ-

rych mogą dostać wsparcie w trudnych mo-

mentach i warunków, jakie w ich odczuciu ci

dorośli powinni spełniać. Jednak nawet fakt

wykonywania zawodu cieszącego się zaufa-

niem społecznym, takiego jak nauczyciel czy

lekarz, lub bycie przyjacielem rodziny nie

daje całkowitej pewności co do intencji tej

osoby. W razie wątpliwości warto zachować

ostrożność, posłuchać swojej intuicji i poszu-

kać pomocy u innego dorosłego.

W czasie zajęć młodzież poznaje model po-

zytywnych, nacechowanych równością, wza-

jemnością i szacunkiem związków intym-

nych. Jednym z elementów takiej relacji jest

obopólna zgoda co do aktywności seksualnej,

rozumiana jako wolny wybór dokonany przez

osobę zdolną do podjęcia świadomej decyzji.

Doradzając innym nastolatkom — autorom li-

stów stanowiących materiał do zajęć — uczest-

nicy uczą się w niezagrażający sposób, jak

można uzgadniać ważne sprawy w związku,

wyrażać swoje zdanie, a także dbać o swoje

granice i bezpieczeństwo. To, czy są traktowa-

ni z szacunkiem i mają w relacji równe prawa,

jest wyznacznikiem, który ułatwi im ocenę re-

lacji w jakie się zaangażują lub jakie obserwują

wokół siebie. W tym miejscu autorzy progra-

mu zalecają podkreślanie, że skoro mówimy

o równości i wzajemności, to podane przez

młodzież w trakcie zajęć cechy idealnego part-

nera powinny również przejawiać się w za-

chowaniu ich samych wobec bliskiej osoby.

Jak zarządzać ryzykiem?

Choć każde dziecko może doświadczyć

komercyjnego wykorzystywania seksualne-

go, to szczególnie zagrożone są osoby pozba-

wione odpowiedniej opieki i uwagi ze strony

dorosłych. Wiąże się z tym wiele czynników,

takich jak: przemoc domowa, pobyt w placów-

kach lub rodzinach zastępczych, problemy

w szkole, które sprawiają, że dziecko szuka

poczucia bezpieczeństwa, akceptacji i ochro-

ny poza swoim otoczeniem. Determinuje to

jego postępowanie i naraża na wykorzystanie.

Trudności doświadczane przez dziecko, nie-

zaspokojona potrzeba akceptacji i bycia waż-

nym, stają się punktem zaczepienia dla tech-

nik manipulacji stosowanych przez dorosłych

sprawców wykorzystania. Te czynniki, wcią-

gające w potencjalnie niebezpieczne sytuacje,

to z perspektywy dziecka obietnice zabawy,

wolności lub poczucia przynależności do gru-

py. Im więcej czynników ryzyka w otoczeniu

dziecka i w działaniu sprawcy, tym bardziej

dziecko jest podatne na krzywdzenie. Jednak

świadomość obecności i oddziaływania czyn-

ników ryzyka wpływa na decyzje podejmo-

wane przez młodzież.

Uczestnicy, odwołując się do wiedzy

o groomingu zdobytej w trakcie programu

zajęć, zastanawiają się, w jaki sposób podej-

mować bezpieczne decyzje i rozpoznawać

zagrożenia w kontaktach z interesującymi

się nimi osobami. Nie ma sytuacji zupełnie

pozbawionych zagrożeń, jednak ryzyko dla

d

orota

g

aJEwska

• Przeciwdziałanie koMercyjneMu wykorzystywaniu seksualneMu...

p

r a

k

t

y

k

a

Dziecko krzywdzone

•

nr 1 (34) 2011

Dziecko krzywdzone

•

nr 1 (34) 2011

siebie i innych można ograniczać na wiele

prostych sposobów, takich jak pamiętanie

o zabraniu na imprezę pieniędzy, telefonu,

numeru taksówki, a także zostawienie za-

ufanym osobom adresu i nazwiska osoby,

z którą się spotkamy. Uczestnicy uczą się, jak

planując i przewidując zwiększyć swoje bez-

pieczeństwo, także jeśli decydują się podjąć

działania, które mogą wiązać się zagroże-

niem, np. picie alkoholu.

Ryc. 2.

Co zabrać ze sobą wychodząc na imprezę, a co lepiej zostawić w domu?

W ćwiczeniach dotyczących zarządza-

nia ryzykiem dużo uwagi poświęcono

dzieciom na ucieczkach lub rozważającym

ucieczkę z domu jako sposób na rozwiąza-

nie swoich problemów. To szczególnie nara-

ża dzieci na kontakt z sprawcami komercyj-

nego wykorzystywania seksualnego. Wielu

młodych ludzi sądzi, że poradziliby sobie

żyjąc na ulicy. Niektórzy z kolei mieszka-

ją z osobami stwarzającymi dla nich realne

zagrożenie. Należy pokazać młodym oso-

bom możliwości uzyskania takiej pomocy,

która sprawi, że ucieczka nie będzie już ko-

nieczna.

Prawo i profesjonaliści – jak mogą ochronić młodzież przed komercyjnym

wykorzystywaniem seksualnym?

Wiedza o tym, że istnieją przepisy pra-

wa, które chronią dzieci i pociągają do od-

powiedzialności krzywdzących je dorosłych

wzmacnia młode osoby. Świadomość tego,

d

orota

g

aJEwska

• Przeciwdziałanie koMercyjneMu wykorzystywaniu seksualneMu...

Dziecko krzywdzone

•

nr 1 (34) 2011

p r

a k

t y

k

a

Dziecko krzywdzone

•

nr 1 (34) 2011

jakie zachowania seksualne są niezgodnie

z prawem pomaga im chronić się i odpo-

wiednio wcześnie rozpoznawać zagroże-

nia. Na zakończenie programu uczestnicy

dowiadują się o instytucjach pomagających

dzieciom, które doświadczyły krzywdzenia

i pomocy jaką oferują. Rozważają też wybór

miejsca i osoby, które mogą pomóc zapobiec

komercyjnemu wykorzystywaniu poprzez

zminimalizowanie czynników ryzyka.

Podsumowanie

Jakkolwiek trudnym zagadnieniem wyda-

je się przemoc seksualna, należy dać dzieciom

możliwość bezpiecznej i nieoceniającej dyskusji

na temat tego szczególnego zagrożenia. Podsta-

wowe treści przekazywane młodzieży podczas

przedstawionego powyżej programu prewen-

cyjnego można streścić poniższymi zdaniami:

•

Każde dziecko może być zagrożone ko-

mercyjnym wykorzystywaniem, jednak

zawsze może zrobić coś, aby ochronić sie-

bie i inne dzieci.

•

Dziecko nie wybiera komercyjnego wy-

korzystywania seksualnego — jest to

przestępstwo za które odpowiedzialność

ponoszą dorośli sprawcy.

•

Intencje dorosłych wobec młodych osób

mogą być inne niż to, co demonstrują na

początku znajomości.

•

Motywacja sprawców wykorzystywa-

nia to nie tylko kontakt seksualny z dzie-

ckiem, ale także poczucie władzy nad

drugą osobą i korzyści finansowe.

The paper outlines a program of preventing commercial sexual exploitation, developed on the basis of expe-

riences gathered by Barnardo’s — one of Britain’s leading charities supporting children. In a safe and discrete

environment program participants analyze various situations of commercial exploitation their peers were

exposed to; they gain knowledge and develop skills useful in identifying risk factors; they learn about secure

and abusive relationships; and find out how to make decisions that minimize the risk of being exploited.

Literatura

Kork L., King S., Ogilvy–Webb K., Barnes K. (2010), Bwise2 Sexual Exploitation. A preventative ed-

ucational pack for use with 12 to 17-year-olds in pupil referral units, residential units and schools,

Barnardo’s: www.barnardos.org.uk

O A

utOrze

d

OrOtA

g

AJewskA

— absolwentka psychologii i stosunków międzynarodowych. Od 2008 r.

pracuje przy Programie na rzecz dzieci–ofiar handlu i dzieci cudzoziemskich bez opieki

w Fundacji Dzieci Niczyje. Współpracuje przy realizacji kampanii przeciwko komercyjnemu

wykorzystywaniu seksualnemu dzieci i młodzieży podczas mistrzostw EURO 2012.

d

orota

g

aJEwska

• Przeciwdziałanie koMercyjneMu wykorzystywaniu seksualneMu...