Wspaniałe stulecie – złoty XVI wiek Imperium Osmańskiego

Złoty wiek XVI to dla tureckiego Imperium Osmańskiego tak zwane Wspaniałe Stulecie - szczyt
rozwoju i potęgi. Imperium Osmańskie (jako nazwa państwa pisane wielką literą, jako nazwa
imperium dynastii Osmanów – małą, dla tego drugiego znaczenia synonimem jest nazwa Imperium
Otomańskie) – państwo tureckie na Bliskim Wschodzie założone przez Turków osmańskich jedno z
plemion tureckich w zachodniej Anatolii obejmujące w okresie od XIV do XX wieku Anatolię, część
Azji południowo-zachodniej, Afrykę północną i Europę południowo-wschodnią. W kręgach
dyplomatycznych na określenie dworu sułtana, później także całego państwa tureckiego stosowano
termin Wysoka Porta. Państwo to u szczytu rozwoju terytorialnego znajdowało się na trzech
kontynentach: Afryce, Europie i Azji. Szczyt potęgi Osmanów nastąpił za Padyszacha Sułtana
Sulejmana I Wspaniałego, który na przełomie XV i XVI wieku zakończył podbój południowo-
wschodniej Europy (m.in. 1521 roku zdobycie Belgradu, 1541 roku Budy, podporządkowanie
Siedmiogrodu) ponadto opanował Bagdad i Jemen. Potężna flota turecka narzuciła zwierzchnictwo
Algierowi, Tunisowi i Trypolitanii. Sulejman I Wspaniały rozbudował administrację centralną i
prowincjonalną oraz związany z tym system lennych posiadłości wojsk (timar), a także system
podatkowy, popierał handel i rzemiosło, przyczynił się do rozwoju kultury i sztuki. Po jego śmierci
zaczęły się pierwsze oznaki upadku Turcji (m.in. klęska pod Lepanto 1571 roku). Zwycięstwo Jana III
Sobieskiego nad oblegającą Wiedeń armią turecką 1683 roku zapoczątkowało serię klęsk Turcji. W
1699 roku (na mocy pokoju w Karłowicach) Polska odzyskała część Ukrainy prawobrzeżnej i Podole
(zajęte przez Turcję 1672 roku), Habsburgowie otrzymali prawie całe Węgry, Wenecja – Moreę
(Peloponez), Wyspy Egejskie i niektóre twierdze dalmatyńskie, Rosja – Azow i Zaporoże.

Imperium Osmańskie - XIV-XVII wiek

Historycy polscy nagminnie stosują zamiennie nazwę Turcja dla Imperium Osmańskiego. Tymczasem
zdaniem europejskich osmanistów: „Nie można też stwierdzić bez zastrzeżeń, że terytoria osmańskie
stanowiły Turcję lub nawet cesarstwo tureckie w jakimkolwiek sensie”. Z tym stanowiskiem w pełni
zgadza się Jerzy S. Łątka i proponuje nazwę Osmania jako skrót dla Imperium Osmańskiego. Od lat
powtarza: ‘’Dawna Osmania i dzisiejsza Turcja to dwa różne cywilizacyjnie światy. Nie tylko z tego
powodu iż kraj o nazwie Turcja zaistniał dopiero w 1923 roku. Dlatego iż kosmopolityczną
wielonarodowościową Portę cementował Islam i ciągłość Dynastii Osmanów zaś ukształtowana przez
paszę Mustafę Kemala (Kemala Atatürka) Turcja to narodowa i konsekwentnie laicka republika.
Wysoką Portę zamieszkiwali Osmańczycy mężczyźni z tradycyjnymi fezami na głowach i zakwefione
kobiety zaś mieszkańcy Turcji ubrani są w europejski strój. Osmańczycy byli tworem cywilizacji
muzułmańskiego Orientu, zaś Turcy są dziećmi kulturowego mariażu tegoż Orientu z Europą i czują
się Europejczykami”.

Sułtan był władcą despotycznym, ‘’panem ludzkich karków” wszystkich poddanych traktowano jak
jego niewolników. Państwo i cała ziemia w jego obrębie uznawana była za dziedziczną własność
dynastii Osmanów. Wola sułtana była święta, a jedynym ograniczeniem jego władzy był szariat
(prawo religijne) nie mógł on postępować wbrew jego przepisom. Sułtana nazywano kalifem, ‘’sługą
dwóch świątyń” (odniesienie do opieki nad Mekką i Medyną), ‘’imperatorem Wschodu i Zachodu”, a
wykorzystując perskie wzorce ustrojowe Padyszachem (panem królów) lub szachinszachem (królem
królów). Sułtani tytułowali się także cesarzami rzymskimi (po zdobyciu Konstantynopola w 1453
roku). Sułtan rządził z pomocą zastępu urzędników. Najwyższym był wielki wezyr, który odpowiadał
za koordynację prac urzędów, politykę zagraniczną, ogólną politykę wewnętrzną często dowodził
wyprawami wojennymi. Poza nim było jeszcze dwóch wezyrów niższego stopnia. Dwaj ministrowie
zajmowali się skarbowością i finansami, çavus başi (czyt. czawus baszi) kierował dworem i wymiarem
sprawiedliwości, kapudan pasza dowodził flotą wojenną, kahyabey kierował sułtańską kancelarią,
dwóch kadiaskerów odpowiadało za sądownictwo wojskowe. Najwyżsi urzędnicy byli członkami
Divanu (rady doradczej sułtana), która często obradowała sama i niczym rząd zajmowała się
sprawami powierzonymi przez władcę.

Generalnie Turcja Osmanów było to państwo o strukturze feudalnej o ogromnych wpływach
biurokracji i armii. Ludność niemuzułmańska była zorganizowana w system milletów – quasi
suwerennej władzy nad poszczególnymi narodami imperium. Było ono na tyle sprawnie
administrowane iż w Europie wieków XV-XVII panowało wśród wielu rządzących oraz filozofów
społecznych przekonanie o niemalże doskonałości systemu tureckiego, który próbowano mniej lub
bardziej udatnie naśladować (początki absolutyzmu w Europie). W swojej organizacji gospodarczej
było to państwo łupieskie, które swój złoty okres przeżywało w okresie grabienia podbijanych
terytoriów. Taka organizacja państwa była spadkiem po koczowniczych początkach imperium kiedy
było ono po prostu jednym z wielu łupieżczych sułtanatów, istniejących w Azji Mniejszej. Imperium
Osmańskie nie zdołało jednak z powodu nadmiernej biurokratyzacji i militaryzacji życia społecznego
wytworzyć klasy średniej i zaczątków nowoczesnej gospodarki kapitalistycznej. Spowodowało to iż od
wieku XVII Imperium Osmańskie zaczęło powoli chylić się ku upadkowi (w wiekach XVIII i szczególnie
XIX zwano Turcję ‘’chorym człowiekiem Europy”).

Zostać władcą (królem, cesarzem) czyli sułtanem w Turcji osmańskiej teoretycznie było dość łatwo
aczkolwiek oczywiście nie wszyscy mogli dostąpić tego zaszczytu. Słowo ‘’łatwo” jest określeniem
względnym, ale ma swoją wartość jeśli odniesiemy je, np. do dziedziczenia tronu w monarchiach

europejskich gdzie z reguły następstwo było ściśle określone: najczęściej trzeba było być najstarszym
legalnie urodzonym męskim potomkiem panującego władcy. Tymczasem Islam przyjmuje, że
sułtanem może zostać każdy pełnoletni i zdrowy na umyśle mężczyzna. W Turcji osmańskiej
oznaczało to, że sułtanem może zostać każdy męski członek Dynastii Osmanów. Z jednej strony
dawało to możliwość osadzenia na tronie najzdolniejszego przedstawiciela dynastii z drugiej zaś
prowadziło do notorycznych konfliktów i walk o tron zwłaszcza w pierwszym okresie dziejów państwa
do początków XVI wieku. Skoro bowiem każdy z książąt osmańskich mógł zostać władcą nikt nie
chciał ustąpić i o obsadzeniu tronu decydowała często walka zbrojna. Po klęsce pod Ankarą w 1402
roku kiedy to sułtan Bayezid I trafił do niewoli Tamerlana walka synów sułtańskich o tron niemal nie
doprowadziła do upadku państwa. W każdym razie przez ponad 10 lat Turcja była faktycznie
podzielona na dwie części europejską i azjatycką z osobnymi sułtanami. Wreszcie sułtan Mehmed I
w 1413 roku przywrócił jedność. Po jego śmierci jednak znów doszło do walk o władzę (1421 rok).
Wtedy to okazało się, że ten z książąt, który opanuje stolicę, skarbiec i archiwa, a w dodatku uzyska
poparcie janczarów zostaje legalnym władcą. Taki tryb obejmowania tronu gwarantował iż sułtanem
zostawał najzdolniejszy z pretendentów (skoro udało mu się wyeliminować konkurentów musiał znać
się na polityce i wojskowości). Zarazem jednak rodziło to za każdym razem zagrożenie dla stabilności
państwa, tym bardziej, iż nawet przegranych książąt chętnie wspierali wrogowie Turcji – Bizancjum,
Wenecja czy Persja – choćby tylko po to, by szachować sułtana groźbą zbrojnego poparcia roszczeń
jego konkurenta (tak było, np. po 1481 roku kiedy sułtan Bayezid II objął tron z pomocą janczarów,
ale dopóki na Zachodzie przebywał jego brat, książę Cem, Turcja miała skrępowane ręce w ekspansji
przeciw Wenecji).

Zdobywca Konstantynopola sułtan Mehmed II (1451-1481) dla zapobieżenia tej sytuacji postanowił,
że nowy sułtan ma prawo zabić swoich braci (najczęściej przyrodnich co zmniejszało skrupuły). Nie
zawsze to się jednak udawało gdyż zgodnie z tradycyjną praktyką książęta byli wysyłani przez ojca na
prowincję by tam uczyli się rządzić. Otaczano ich co prawda nadzorcami, ale bywało, że
przedsiębiorczy książę zdołał się zbuntować tak było, np. w 1511 roku gdy Selim zbuntował się
przeciw ojcu uznając to za jedyny sposób uniknięcia śmierci wobec faktu, że ojciec faworyzował
innego z synów. Bunt się udał i Selim I został sułtanem. Już jednak jego syn Sulejman I Wspaniały za
sprawą intryg pięknej Roksolany polecił zgładzić swych synów, Mustafę i Bayezida pozostawiając przy
życiu jako następcę Selima II akurat najmniej zdolnego ze swych synów. Sułtan Selim II zapoczątkował
listę słabych sułtanów brak ‘’selekcji naturalnej” jaką były walki braci o władzę po śmierci ojca dał się
już odczuć. Praktykę mordowania braci kontynuowali następni władcy do sułtana Mehmeda III
włącznie: gdy ten objął tron w 1595 roku, kazał zgładzić dziewiętnastu braci. Wywołało to tak
przygnębiające wrażenie, że ten sam sułtan zmienił postępowanie wobec swoich synów. Zamiast
wysyłać ich na prowincję dla nauki rządzenia polecił trzymać w zamkniętych pawilonach haremu
pałacowego,zwanych kafes (klatka). Książęta mieli zakaz opuszczania kafesu i płodzenia potomstwa.
Żyli w ciągłym strachu przed egzekucją co sprzyjało zaburzeniom umysłowym i na dalszą metę
osłabiło jakość panujących sułtanów. Rosły wpływy matki panującego, Valide Sułtan już w 1595 roku
matka Mehmeda III zataiła śmierć jego ojca i wezwała syna do powrotu z prowincji umożliwiając
objęcie władzy. Z czasem system ten doprowadził do tzw. rządów haremowych w połowie XVII
wieku, po których nastały czasy rządów wielkich wezyrów z rodu Köprülü coraz słabsi sułtani coraz
mniej bowiem nadawali się do rządzenia państwem. Takim był też i sułtan Mehmed IV (1648-1687), z
którego wojskami walczył Jan Sobieski. Z imieniem tego sułtana wiąże się dalsze uspokojenie w
systemie obejmowania władzy. Mehmed IV został zdetronizowany przez janczarów niezadowolonych

z klęsk, ale nie zamordowany jak jego ojciec. Władzę przejął jego przyrodni brat Sulejman II notabene
kiedy urzędnicy przyszli poń do kafesu sądził, że chcą go zamordować. Od tej pory ustaliła się nowa
również niepisana zasada obejmowania władzy. Tron dziedziczył najstarszy z braci, a później kolejno
według starszeństwa bracia z następnego pokolenia. System ten swoisty seniorat utrzymał się w
zasadzie do końca panowania Osmanów w pierwszej ćwierci XX wieku.

Imperium Osmańskie było państwem wielokulturowym o charakterze militarno-religijnym. Szansę
znacznego awansu społecznego stwarzało jedynie przejście na Islam jakkolwiek Osmanie tolerowali
grecką arystokrację – prawosławnych chrześcijan tzw. fanariotów, którzy sprawowali wiele wysokich
urzędów w państwie tureckim. Wykorzystywano ich między innymi jako tłumaczy ponieważ Islam
Osmanów zabraniał nauki języków obcych. Wielu wysokich urzędników wywodziło się ponadto
spośród Albańczyków (muzułmanów). Generalnie kultura Imperium była militarystyczna,
biurokratyczna (regulowano, np. kolor ubrań i butów noszonych przez wyznawców poszczególnych
religii) i teokratyczna, ale nie nacjonalistyczna, a Turcy jako narodowość nie byli faworyzowani.
Wbrew panującym często stereotypowym opiniom należy zwrócić uwagę na względną tolerancję
religijną panującą w Imperium. Prześladowania ze względów religijnych nie były częste i zwykle
stanowiły wyraz zemsty za bunty czy niepowodzenia wojenne w walkach z chrześcijanami niekiedy
także efekt fanatyzmu poszczególnych namiestników. Tolerancja wobec Żydów stanowiła przyczynę
migracji znacznej części Żydów Sefardyjskich (wygnanych w 1492 roku z Hiszpanii) na tereny
Imperium głównie do Salonik. Z drugiej strony nie-muzułmanie byli poddani instytucjonalnej
dyskryminacji – musieli płacić władzom dodatkowe podatki i byli poddani różnym ograniczeniom
prawnym. Chrześcijanie musieli dostarczać swoje dzieci jako janczarów do armii. Przejście na Islam
było także często jedyną drogą do kariery na sułtańskim dworze.

Lista sułtanów (królów, władców) Imperium Osmańskiego w złotym XVI wieku znanym jako
Wspaniałe Stulecie.

Sułtan Bayezid II Błyskawica

Sułtan Bayezid II Błyskawica (ur. 1447 lub 1448 w Didymoteicho w Tracji (ówczesne Dimetoka), zm.
26 maja 1512) – sułtan osmański od 1481 do 1512 roku. Syn sułtana Mehmeda I Zdobywcy i

Greczynki Gülbahar Hatun. Bayezid II miał brata Cema, z którym wygrał walkę o tron Imperium
Osmańskiego. Dnia 25 kwietnia 1512 roku został zmuszony do abdykacji przez syna sułtana Selima I.
W dniu 3 lipca 1503 roku Leonardo da Vinci wysłał do niego list oferując mu swoje usługi inżynierskie.
Oferował mu, m.in. zbudowanie mostu w Konstantynopolu. Utwierdził zwierzchnictwo Osmanów
nad Mołdawią czym zagroził Polsce, z którą w 1499 roku zawarł rozejm, walczył z Węgrami i
Wenecją aby zapobiec wojnie domowej, abdykował na rzecz swego syna Selima I i wkrótce potem
zmarł).

Sułtan Selim I Groźny

Selim I Groźny zwany Okrutny - ur. 10 października 1470 roku, zm. 22 września 1520 roku – sułtan z
Dynastii Osmanów panujący w latach 1512-1520. Nazywany Yavuz co znaczy odważny. Syn sułtana
Bajazyda II i ojciec Sulejmana I Wspaniałego. Początkowo gubernator Trapezuntu (1495-1511) i
Samandiry (1511-1512) w ostatnim roku panowania swego ojca, którego wkrótce przed śmiercią
odsunął od władzy stoczył walkę o tron ze starszym bratem Ahmedem. Po objęciu rządów nakazał
zgładzić najbliższych krewnych potencjalnych pretendentów do tronu. W 1514 roku pokonał siły
perskie szacha Ismaila I w bitwie na równinie Czałdyran (Çaldiran, 23 VIII) i zagarnął większość ziem
Kurdystanu i część Armenii. W 1515 roku niektórzy kurdyjscy przywódcy plemienni poddali się
protekcji sułtana.

Rozgromił wojska mameluków w bitwach pod Mardż Dabik (24 VIII 1516 rok) koło Aleppo i pod Ar-
Rajdanijją (22 I 1517 rok) dzięki czemu przyłączył do Imperium Syrię, Palestynę, Jordanię, Egipt i Al-
Hidżaz. Zawładnął w ten sposób Mekką i Medyną, a także świętym miastem Jerozolimą i dawnymi
stolicami kalifatów Damaszkiem (niegdyś stolica Umajjadów) i Kairem (przed wiekami siedziba
Fatymidów). Po podbiciu Egiptu sprowadził do Stambułu kalifa Al – Mutawakkila III (1508-1517),
ostatniego potomka Abbasydów żyjącego dotąd pod kuratelą mameluków. W 1519 roku dzięki
Hajreddinowi Barbarossie zwierzchnictwo sułtana uznała Algieria. Tuż przed śmiercią planował
wyprawę na Rodos. Na jego rozkaz powstał nowy kodeks prawny Kanunname. Sułtan Selim II
Groźny pisał poezje pod pseudonimem ‘’Selimi”. Był jednym z głównych budowniczych potęgi i
prestiżu Państwa Osmańskiego i jego pozycji w świecie Islamu. Podboje sułtana na długo

ukształtowały mapę polityczną Bliskiego Wschodu. Częściowo ich skutki widoczne są do dziś
(Kurdystan).

Padyszach Sułtan Sulejman I Wspaniały zwany Prawodawca

Sulejman I Wspaniały - turecki: Süleyman, arabski Sulaymān, ur. 6 listopada 1494 roku, zm. 5 na 6
września 1566 roku podczas oblężenia Szigetváru – dziesiąty sułtan osmański w latach 1520–1566.
Był synem Selima I Groźnego i Hafsy (Hafizy). Zwany był również Prawodawcą (turecki: Kanuni,
arabski al-Qānūnī). W czasach jego panowania Imperium Osmańskie osiągnęło szczyt swojej potęgi.
Prowadził liczne wojny wskutek, których rozszerzył terytorium Imperium (największy jeśli chodzi o
obszar przyłączonych ziem zdobywca osmański). Przeprowadził reformę administracji, armii,
finansów. Mecenas kultury oraz poeta występujący pod pseudonimem ‘’Muhibbi’’ znaczy
‘’Zakochany’’. Za panowania Sulejmana Imperium Osmańskie znacznie rozszerzyło swe granice.
Głównym kierunkiem ekspansji była Europa, jednak władca pozyskał również terytoria w Azji i Afryce.
Osobiście brał udział w trzynastu kampaniach wojennych. W swej polityce zagranicznej posługiwał
się również umowami międzynarodowymi to właśnie dzięki nim udało mu się przełamać politykę
izolacyjną prowadzoną w stosunku do jego państwa przez kraje europejskie. Gdy Sulejman
obejmował władzę Imperium Osmańskie było w Europie poddane izolacji jako państwo
muzułmańskie. Utrzymywało z mocarstwami chrześcijańskimi jedynie sporadyczne kontakty.

Przydomkiem Wspaniały jest określany głównie w źródłach europejskich od około XVIII wieku w
świecie muzułmańskim znany przede wszystkim jako Kanuni [‘prawodawca’]. Za jego panowania
imperium osmańskie święciło największe triumfy polityczne i militarne był to także okres bujnego
rozkwitu kultury osmańskiej. W 1521 roku zdobył Belgrad i ruszył na Węgry (29 sierpnia 1526 rok
wielka zwycięska bitwa pod Mohaczem nad królem Ludwikiem II Jagiellończykiem), w 1523 roku
zajął wyspę Rodos, w 1529 roku oblegał Wiedeń, w 1541 roku zdobył Budę. Na Bliskim Wschodzie
rozciągnął swe wpływy na Mezopotamię (w 1534 roku zdobył Bagdad i Jemen), w Maghrebie zaś w
1534 roku wkroczył do Tunisu, w 1551 roku do Trypolisu potem do Algieru. Sulejman I Wspaniały był
także reformatorem państwa, przeprowadził reformę administracji, armii i finansów. Jednym z jego

wielkich osiągnięć było uregulowanie prawa osmańskiego, starał się ograniczyć prawa feudałów z
drugiej zaś strony zatwierdził przywiązanie chłopów do ziemi. Znany był również jako mecenas sztuki
i nauki opiekował się, m.in. poetami Fuzulim i Bakim (sam także pisał wiersze) oraz naczelnym i
pałacowym architektem Sinanem, dbał również o muzułmańskie miejsca święte, m.in. Mekkę,
Jerozolimę, An-Nadżaf i Al-Kazimajn. Porównywany, m.in. z Karolem V i Henrykiem VIII.

Jako muzułmanin Sulejman mógł mieć 4 żony oraz tyle konkubin ile był w stanie utrzymać. Pierwsza
jego żona pozostaje znaną z imienia jako Fulane (Fülane Hatun poślubiona w Kefie) chociaż często
podaje się, że jej imię jest nieznane. Poślubił ją w 1511 roku gdy przebywał w Kefie. Urodziła syna
Mahmuda, który zmarł podczas epidemii ospy 29 października 1521 roku. W życiu Sulejmana nie
odegrała znaczącej roli. Zmarła w 1520 roku. Druga żona nazywała się Gülfem Sułtan. Jej synem był
Murad. Również i on zmarł podczas epidemii ospy 10 października 1521 roku. Gülfem została zabita
podczas jej zamachu na sułtana w 1562 roku. Trzecia Mâhidevrân Sułtan (z domu Rosne Pravane)
była bardziej znana jako Gülbahar (‘’Wiosenna Róża’’) urodziła syna Mustafę w 1515 roku, syna
Ahmeda w 1517 roku lecz zmarł w dzieciństwie i córkę Raziye w 1524 roku. Po śmierci Mahmuda
syna Fulane syn Mahidevran, Mustafa (zarządca prowincji Manisa od 1533) początkowo uznany
przez Sulejmana za następcę tronu został stracony z polecenia Sułtana gdy ten zaczął obawiać się, że
jego wpływy w armii są zbyt wielkie. Czwartą żoną sułtana była Hürrem Sułtan w Europie znana jako
Roksolana. Pierwszy syn Sulejmana i Roksolany książę Mehmed urodził się w 1521 roku. Roksolana
była wielką miłością władcy. Adresował do niej poezję miłosną. Para pozostawiła wiele listów
miłosnych. W roku 1530 (data podawana przez angielskiego obserwatora sir Georgia Younga) odbył
się oficjalny ślub Sulejmana i Roksolany oraz wystawne wesele. Sułtanka Hürem - Roksolana
zaproponowała budowę meczetu noszącego imię Sulejmana. Pomysł ten zrealizował nadworny
architekt Sinan. Wielki wpływ na panującego wykorzystywała do rozgrywek politycznych: wpływała
na politykę zewnętrzną (przypisuje się jej przyjazne nastawienie Sułtana do Polski) i prowadziła
korespondencję z Boną Sforzą i Zygmuntem II. Brała udział w walce o wyznaczenie następcy tronu
spowodowała, że jej syn Selim po śmierci ojca objął tron jako Selim II. Po jej śmierci Padyszach
prowadził działalność poświęconą pamięci żony (kontynuując dzieło rozpoczęte przez Roksolanę w
ostatnich latach życia). Ufundował w Imperium liczne obiekty poświęcone jej pamięci. Zostali
pochowani w jednej krypcie, ich grobowce sąsiadują ze sobą. Zapoczątkowany przez Roksolanę okres
rzeczywistego wpływu żon sułtanów na ich mężów nazywany jest rządem sułtanek.

Panuje przekonanie, że Sulejman najbardziej kochał jedyną córkę. Wykorzystywała to Roksolana,
manipulując sułtanem za pomocą dziecka. Później sama Mihrimah wykorzystywała swój wpływ na
ojca, by osiągnąć własne cele. W 1539 roku została wydana za mąż za paszę Rüstema późniejszego
wielkiego wezyra. Sulejman ufundował na jej cześć meczet, który wybudował architekt Sinan w 1550
roku na miejscu kościoła św. Jerzego w Üsküdar azjatyckiej części Stambułu (w starożytności
Chalcedon). Spośród synów ojca przeżył jedynie Selim. Pozostali zmarli w trakcie walki o następstwo
po ojcu. Roksolana snując intrygi przeciw Mustafie przyczyniła się do jego śmierci (został uduszony z
polecenia Sulejmana). Legenda podaje, że Cihangir zmarł z żalu po swoim bracie. Bayezid po
nieudanej próbie wyeliminowania Selima schronił się wraz z 12 000 swoich ludzi w Persji. Skorzystał
w ten sposób z pomocy wroga Imperium stając się zdrajcą. Sulejman porozumiał się z szachem Persji
Tahmaspem I w wyniku czego zwolenników Bayezida zabito w zamian za 4000 złotych monet, a jego
samego wraz z jego czterema synami wydano posłańcom Padyszacha. Wyrok śmierci wydany przez
sułtana wykonano 25 września 1561 roku w Kazvinie.

Wraz z narastającą ekspansją Muzułmanów pojawiały się kolejne konflikty. Najpoważniejszy związany
był z walką o koronę Węgier gdzie do rywalizacji z Sułtanem stanęli Habsburgowie (Ferdynand I oraz
wspomagający go poprzez walkę na Morzu Śródziemnym Karol V). Spór z Habsburgami spowodował
zacieśnienie stosunków z Francją, która również była z nimi w konflikcie. Franciszek I Walezjusz dążył
do sojuszu z Imperium Osmańskim. Starania te doprowadziły do zawarcia w 1535 roku układu
między Franciszkiem I, a Sulejmanem (nazwanego wówczas kapitulacją jednak w znaczeniu innym
niż obecne). Był to akt obustronnych przywilejów (handlowych), bez dyskryminacji żadnej ze stron.
Za przykładem Francji poszły inne kraje europejskie w pełni akceptując Imperium Osmańskie jako
uczestnika polityki europejskiej. Z czasem liczne układy podpisywane z państwami europejskimi
przyczyniły się do penetracji rynku wewnętrznego Imperium Osmańskiego przez kupców
zagranicznych i osłabienia jego pozycji ekonomicznej. W polityce europejskiej Sulejmana
występowały również dwie republiki kupieckie: z Wenecją rywalizował on o wpływy w basenie
Morza Śródziemnego natomiast Dubrownik wystawiony na możliwe represje ze strony Imperium
popierał politykę sułtana (kontyngent wojsk republiki walczył wraz z armią Padyszacha podczas
wyprawy na Węgry w 1521 roku). Portugalia i Hiszpania walczyły z Imperium Osmańskim na Morzu
Śródziemnym i Oceanie Indyjskim.

Choć już sułtan Selim I planował wyprawę na Rodos plany te zrealizował dopiero Sulejman. Armada
Sułtana składała się z 400 statków na ich pokładzie przewieziono około 160 tysięcy ludzi. Na wyspie
znajdował się garnizon joannitów złożony z około 7500 żołnierzy. Walki trwały 6 miesięcy i
zakończyły się zdobyciem wyspy przez Osmanów. Padyszach pozwolił jednak joannitom odejść w
zamian za co kawalerowie maltańscy zobowiązali się zachować pokój.

Sulejman kontynuował rozbudowę floty morskiej rozpoczętą przez jego ojca. Uczynił z niej znaczną
siłę militarną tak, że była w stanie stawić czoła ówczesnym potęgom morskim, np. Portugalii.
Rywalizacja z Portugalią zaczęła się od wyprawy z 1538 roku do Indii (wzięły w niej udział 72 okręty z
20 tys. marynarzy). Kolejne wyprawy na akwenie Oceanu Indyjskiego miały miejsce w latach 1546
(podczas tej ekspedycji zdobyto Basrę) oraz 1552. Czasy panowania Sulejmana to również
umocnienie się Imperium Osmańskiego na Morzu Śródziemnym. Początkowo nieliczna flota
wspierała wyprawę Sulejmana. W roku 1521 intensywny rozwój marynarki rozpoczął się od przejścia
na służbę do Sulejmana (1533 rok) korsarza Chajr ad-Dina Barbarossy (władał Algierem od 1529
roku jako namiestnik Sułtana). Flota szybko zyskała znaczną wartość bojową w 1537 roku wraz z
siłami Franciszka I zdobyto Otranto we Włoszech. Podczas bitwy pod Prevezą w 1538 roku flota
osmańska pod dowództwem Rudobrodego pokonała flotę koalicji chrześcijańskiej. Od tego
momentu rozpoczyna się okres dominacji tureckiej na Morzu Śródziemnym, który potrwa aż do
bitwy pod Lepanto.

Walcząc o poszerzenie granic swego państwa w Europie Sułtan nie zapominał o wschodnich
granicach Imperium. Pierwszą wojnę z Persją Safawidów Sułtan rozpoczął w 1534 roku. Tego
samego roku zdobył Bagdad. Walki na pograniczu z osobistym udziałem Sułtana trwały jeszcze 2
lata. Kolejne wojny toczone były w latach 1548–1549 oraz 1553–1555. Pokój podpisano 20 maja
1555 roku w Amasyi. Na mocy postanowień traktatu Imperium Osmańskie zatrzymało zdobyty
Irak.

Polska i Węgry, a Sułtan Sulejman I Wspaniały

Nim Sulejman objął panowanie oba państwa zawarły trzyletni pokój (1 października 1519 roku).
Przestał on jednak formalnie obowiązywać po śmierci Selima I (zgodnie z osmańską tradycją traktaty
podpisane przez władcę wygasają wraz z jego śmiercią). Sulejmanowi zależało na przyjaznych
stosunkach z Polską poza zapewnieniem sobie spokoju na granicy miał nadzieje na poparcie
Lechistanu (turecka nazwa Rzeczypospolitej), a przynajmniej na jego neutralność w konflikcie z
Habsburgami. Również Zygmunt Stary nie chciał konfliktu z Imperium Osmańskim koncentrując swą
politykę na innych celach. Podczas wyprawy na Węgry w 1521 roku Sulejman rozważał
zaatakowanie Polski przy pomocy Tatarów jednak Zygmunt Stary przestrzegając układu i mając
nadzieje na nowy wysłał skromne posiłki choć krajem władał wówczas jego bratanek Ludwik II
Jagiellończyk. Stan statusu quo pomiędzy państwami utrzymywał się nadal pomimo trwającego
konfliktu na Węgrzech. 26 października 1528 roku podpisany został traktat gwarantujący przyjazne
stosunki pomiędzy obydwoma państwami, zwrot jeńców za wykupem oraz wolność handlu.

Na stosunkach pomiędzy Polską, a Imperium Osmańskim zaciążył Piotr Raresz hospodar mołdawski,
który w 1530 roku najechał należące do Polski Pokucie (prawdopodobnie stało się tak za milczącym
przyzwoleniem Padyszacha). Raresz był jednocześnie lennikiem Sulejmana. Polska nie mogła więc
otwarcie rozpocząć z nim wojny nie ryzykując konfliktu z Sułtanem. Po wymianie listów załagodzono
spór. Kontynuowano politykę rozwijania przyjaznych stosunków poprzez liczne listy i działalność
posłów. Sułtan nie chciał zwłaszcza dopuścić do zbliżenia Zygmunta Starego z Habsburgami (poprzez
małżeństwo Zygmunta Augusta z Elżbietą Habsburżanką). Efektem było zawarcie pokoju
wieczystego w 1533 roku (podpisanego przez króla Polski 1 maja).

Mimo oficjalnego dokumentu Petru Raresz ponownie zajął Pokucie w 1538 roku. Sulejman odrzucił
propozycję wspólnej wyprawy karnej złożoną przez Zygmunta Starego i samodzielnie przeprowadził
ekspedycję (tym bardziej, że hospodar próbował się uniezależnić, przestał płacić haracz i nawiązał
współpracę z Habsburgami). Po pokonaniu Raresza (15 września Sułtan zajął Suczawę) problem
Mołdawii przestał zakłócać stosunki polsko-osmańskie. Na granicy nie zapanował jednak spokój.
Przez cały czas miały tam miejsce incydenty zbrojne. Z terytorium Imperium na stronę polską
przedostawali się i dokonywali rozbojów Tatarzy w przeciwnym kierunku wypadów dokonywali
Kozacy. Te wydarzenia nie wpływały jednak na politykę państwową zazwyczaj ograniczano się do
wymiany listów i skarg oraz przesyłania spisów poniesionych strat. Potwierdzeniem przyjaznych
stosunków między państwami był odnowiony przez Zygmunta Augusta w 1553 roku traktat
pokojowy, który anulował wzajemne żądania rekompensaty. Sulejman uznał go między 6, a 15
grudnia.

Na konflikty Imperium Osmańskiego z Węgrami składa się szereg wojen prowadzonych głównie
podczas panowania Sulejmana. Pierwszą jego interwencją zbrojną poza granicami kraju była właśnie
wyprawa otwierająca drogę na Węgry. Miała ona miejsce w 1521 roku, a jej celem było zdobycie
Belgradu. Jako powód wojny Sulejman podał haniebne potraktowanie posła tureckiego (tortury)
oraz niezapłacenie haraczu. Armie osmańskie przekroczyły Sawę 26 lipca. Pierwszą armią dowodził
sam Padyszach kierowała się ona na Belgrad, druga pod zwierzchnictwem Muhammada kroczyła na
Siedmiogród. 29 sierpnia twierdza Belgrad skapitulowała. Sulejman wycofał się po 19 dniach
pobytu zostawiając w mieście garnizon. Pierwsze starcie zakończyło się realizacją planów Sułtana.

Kolejna wojna wybuchła w 1526 roku gdy na Węgry wkroczyły dwie armie osmańskie. Podczas tej
kampanii doszło do starcia, które miało rozstrzygnąć o losie Węgier była to bitwa pod Mohaczem.
Podczas tej konfrontacji miało miejsce wydarzenie, które bezpośrednio zagroziło życiu Sulejmana –
35 rycerzy bezpośrednio zaatakowało Sułtana. Większość z nich zginęła trzech spośród nich starło się
jednak z Padyszachem. Zabił on mieczem całą trójkę po bitwie w zbroi Kanuniego tkwiło 7 strzał. Po
śmierci w bitwie króla Ludwika II Jagiellończyka, Sulejman sprzymierzył się z Janem Zápolyą pomógł
mu w uzyskaniu korony w zamian za co król Jan stał się dobrowolnym lennikiem Sułtana (uznał
zwierzchnictwo Imperium Osmańskiego).

10 maja Sulejman wyruszył na kolejną wyprawę na Węgry by osadzić na tronie Zápolyę. Po zdobyciu
Budy w imieniu Sułtana dokonano tam koronacji Zápolyi na króla Węgier, Sulejman wyruszył
natomiast na Wiedeń. 15 kilometrów od miasta (w miejscowości Bruck) rozbił siły dowodzone przez
von Zedlitza i rozpoczął oblężenie metropolii. Jednak pojawienie się wojsk Ferdynanda I sprawiło, że
po 19 dniach nakazał odwrót.

Kolejna wyprawa na Węgry miała miejsce w 1532 roku. Konflikt ostatecznie zakończył się
podpisaniem 22 czerwca 1533 roku formalnego zaniechania działań wojennych regulującego
kwestię władzy nad Węgrami. Król Ferdynand I Habsburg uznał Jana ten z kolei zobowiązał się płacić
haracz Sulejmanowi. Padyszach przyjął tymczasowo to rozwiązanie ponieważ już wtedy planował
wyprawę do Persji i ekspedycję morską na Ocean Indyjski. Spór nie został jednak rozwiązany
ostatecznie. Kolejna wyprawa władcy miała miejsce w 1541 roku następna już w 1543 roju. Po raz
ostatni Sulejman wyruszył na Węgry w 1566 roku. Ostatecznie kwestię węgierską rozwiązał dopiero
Selim II, który w 1568 roku zawarł w Adrianopolu rozejm z Maksymilianem II kończąc tym samym
zmagania o koronę węgierską.

Prawodawstwo i poezje Sułtana Sulejmana I Wspaniałego

W Imperium Osmańskim podstawy porządku prawnego były regulowane przez szariat równocześnie
rozwijano ustawodawstwo pozytywne pod postacią prawa sułtańskiego. Nie obowiązywała jednak
zasada nadrzędności szariatu nad prawem stanowionym (np. za kradzież nie obcinano ręki lecz
wysyłano na galery). Sulejman polecił skodyfikować istniejące przepisy fiskalne i administracyjne,
opracowane za Mehmeda II. Tak powstał zbiór Kanunname (księga przepisów prawnych). Rozwinął
przepisy regulujące gospodarkę rolną, podjął działania mające na celu ujednolicenie systemu
prawnego. Sułtan dążył do podniesienia znaczenia prawa sułtańskiego (uświęcenie prawa
świeckiego). Jego najbliższym współpracownikiem w dziedzinie prawa był Ebüssüud Efendi od 1545
roku pełniący funkcję szejhülislama. Część przepisów opracowanych za panowania Sulejmana
obowiązywała do upadku Imperium.

Sulejman był również poetą występował pod pseudonimem Muhibbi (czyli miłośnik, zakochany).
Najczęściej tworzył gazele. W poezji sułtana wyróżnia się trzy wątki:
- opisujący doświadczenia jego panowania
- wiersze mistyczne i religijne
- poezja liryczna.
Wspierał życie kulturalne, ufundował liczne budowle. Jako mecenas wspierał zwłaszcza architekta
Sinana, który zaprojektował liczne budowle, m.in. Meczet Sulejmana (najsłynniejszy projekt),
uważany za jedną ze wspanialszych budowli muzułmańskich tego okresu.

Oblężenie Szigetváru

Oblężenie Szigetváru – oblężenie miasta i twierdzy w węgierskim Szigetvárze, które miało miejsce w
roku 1566 w trakcie walk węgiersko-tureckich. W roku 1566 Sułtan Sulejman I Wspaniały podjął
oblężenie Szigetváru bronionego przez Nikolę Šubića Zrinskiego. Miasto dzieliło się na 3 sektory
połączone mostami i groblami każdy otoczony oddzielnym murem. Turcy atakowali zażarcie przez
dwa tygodnie w końcu dnia 19 sierpnia 1566 roku w ich rękach znalazły się dwa sektory: stare i
nowe miasto. Gdy chroniący się w cytadeli obrońcy odrzucili proponowane przez Sulejmana warunki
kapitulacji Osmanie czyli późniejsi Turcy przypuścili kolejne dwa szturmy ponownie odparte przez
Węgrów. Dnia 5 września 1566 roku wojska tureckie podkopały się niepostrzeżenie pod jeden z
bastionów i odpaliły minę. Eksplozja uczyniła wyrwę w murach i zniszczyła kilka budynków. Turcy nie
podjęli jednak ataku gdyż w tym samym dniu w swoim namiocie zmarł Sułtan Sulejman I Wspaniały.
O śmierci sułtana nie wiedział jednak Zrinski, który na czele 600 ludzi podjął się próby przebicia przez
pozycje tureckie. W samobójczym ataku Zrinyi poniósł śmierć podobnie jak większość jego ludzi. Po
rozbiciu oddziału obrońców Turcy rzucili się do zamku gdzie w chwilę później nastąpił wybuch
magazynu prochu grzebiąc wielu z nich. Po zdobyciu miasta ciało Sulejmana I Wspaniałego odesłano
do Konstantynopola, a na miejscu wzniesiono meczet.

Sulejman zmarł w nocy z 5 na 6 września 1566 roku podczas oblężenia Szigetváru w trakcie wyprawy
na Węgry. Jego śmierć zatajono przed żołnierzami przez 40 dni. Ciało Padyszacha (bez serca i
wnętrzności) zabrano do Konstantynopola i pochowano obok Roksolany czyli Sułtanki Hürem w
mauzoleum wybudowanym na dziedzińcu meczetu Sulejmana.

Wielcy wezyrowie za rządów Sulejmana - w nawiasach podano daty sprawowania urzędu:

- pasza Piri Mehmed (1518–1523) mianowany przez Selima I; ponownie powołany przez Sulejmana
- pasza Pargali Ibrahim (1493–1536) szwagier Sulejmana (mąż Hatiҫe) przez wiele lat najbliższye) przez wiele lat najbliższy
przyjaciel Padyszacha
- pasza Ajas Mehmed (1536–1539)
- pasza Lütfi (1539 – 1541) autor dzieła Afasnam
- pasza Hadym Sulejman (1541 – 1544) dowódca wyprawy do Indii z 1538 roku.
- pasza Rüstem (urząd sprawował dwukrotnie w latach 1544–1553 oraz 1555–1561) zięć Sulejmana
(mąż Mihrimah) mecenas sztuki, zaangażowany w śmierć Mustafy, wprowadził sprzedaż urzędów.
- pasza Kara Ahmed (1553–1555) stracony z rozkazu sułtana
- pasza Sezim Ali (1561–1565)
- pasza Sokollu Mehmed (1561–1566) jeden z najwybitniejszych polityków osmańskich.

Sułtan Selin II Pijak zwany Opojem

Selim II zwany Mest (Selim Pijak, ur. 28 maja 1524 roku - zm. 12 listopada 1574 roku) – sułtan z
Dynastii Osmanów, panujący w latach 1566 - 1574. Syn Sulejmana I Wspaniałego i Roksolany czyli
Sułtanki Hürem. Ojciec Murada III. Jedyny z braci, który ocalał z walk sukcesyjnych w ostatnich latach
panowania ojca. Pozbawiony zdolności militarnych i talentów politycznych swych poprzedników na
tronie, nie brał udziału w kampaniach wojennych, sprawowanie władzy powierzył ministrom z
wielkim wezyrem Mehmedem Sokollu na czele poświęcając się orgiom i zabawom. Nie interesował
się sprawami państw., powierzając sprawowanie rządów wielkiemu wezyrowi - Sokollu Paşy jego
panowanie (mimo sukcesów militarnych odniesionych przez Turcję) jest uznawane za początek
zmierzchu Dynastii Osmanów.

W czasie jego panowania Osmanowie prowadzili wojny z Persją, Węgrami i Wenecją. W jego imieniu
Mehmed Sokollu zawarł traktat pokojowy z cesarzem Maksymilianem II Habsburgiem na mocy,
którego cesarz przystał na uiszczanie corocznego trybutu w wysokości 30 tys. dukatów
(Konstantynopol, 1568). W okresie jego rządów nastąpiło pierwsze zetknięcie Osmanów z Carstwem
Ruskim. W 1570 roku w Konstantynopolu zawarto traktat pokojowy z Iwanem Groźnym.
Opanowanie Cypru (1570 rok) spowodowało zawiązanie się antytureckiej koalicji państw
europejskich, tzw. Ligi Świętej (powstałej z inicjatywy papieża Piusa V) w wojnie, z którą wojska
tureckie poniosły druzgocącą klęskę w bitwie morskiej pod Lepanto 7 października 1571 roku. Po
rychłym rozpadzie koalicji chrześcijańskiej dzięki staraniom wielkiego wezyra Sokollu odbudowano
flotę turecką i odzyskano z rąk francuskich Tunis. W 1573 roku podpisano traktat pokojowy z
Wenecją utrwalający tureckie panowanie na Cyprze. Teoria na temat jego śmierci mówi, że goniąc
po pijanemu nałożnicę przewrócił się w łaźni (tur. hammam) i uderzył głową o podłogę.

Sułtan Murad III

Murad III (ur. 4 lutego 1546, zm. 15 stycznia 1595) – sułtan z dynastii Osmanów, panujący w latach
1574–1595. Ojciec Mehmeda III. Był najstarszym synem sułtana Selima II i Nur-Banu (właśc. Cecilia
Venier-Baffo) Wenecjanki porwanej w 1537 roku do Stambułu). Zajął miejsce swego ojca w 1574
roku. Jego panowanie to pierwszy okres upadku potęgi i znaczenia Imperium Osmańskiego, które już
nawet za rządów Selima II zdołało utrzymać swą siłę jedynie dzięki wielkiemu wezyrowi Mehmedowi
Sokollu. Choć Sokollu został zamordowany dopiero w 1579 roku jego wpływy na dworze zmalały
dużo wcześniej. Niebagatelny wpływ na jego poczynania polityczne miał ponadto Harem, m.in. jedna
z żon Safiye. Murad III zmagał się z pierwszym w historii znaczącym buntem Janczarów dotąd
wiernych wojowników osmańskich. W 1576 roku poparł kandydaturę księcia siedmiogrodzkiego
Stefana Batorego na króla polskiego. Szerokim echem w świecie odbiły się uroczystości jego
obrzezania w 1582, a zwłaszcza pochód na At Meydanie, który obserwowali liczni goście z całego
świata.

Rządy Murada III na polu polityki zewnętrznej to przede wszystkim wojny z Persją i Austrią
Habsburgów. W okresie jego panowania nastąpiło zbliżenie polityczne z państwem marokańskim,
wsparł pretensje do tronu Abu Marwana Abd al-Malika I, w 1578 roku jego wojska w bitwie pod
Wadi Sebil pokonały Portugalczyków popierających obalonego Abdullaha al-Galib Billaha i
przejściowo opanowały Fez. W 1578 roku podjął nieudaną próbę podporządkowania sobie wybrzeża
etiopskiego. Wykorzystując konflikty wewnętrzne w państwie perskim po śmierci sułtana Tahmaspa
I zaatakował to państwo wszczynając długoletnią wojnę (1577–1590). Ostatecznie na mocy tzw.
umowy Ferharda Paszy (1590 rok) do państwa osmańskiego wcielono Azerbejdżan, Gruzję i
terytoria kaukaskie do Morza Kaspijskiego. U schyłku jego panowania wznowiono wojnę na
Bałkanach (w Bośni). Osobiście w 1589 roku skazał na karę śmierci chrześcijańskiego misjonarza
kapucyna Józefa z Leonessy. Zakonnik po trzech dniach tortur cudem uniknął śmierci, a faktycznie
został wykupiony przez watykańskich posłów za ogromne pieniądze.

Sułtan Mehmed III

Mehmed III (ur. 26 maja 1566, zm. 22 grudnia 1603) – sułtan z Dynastii Osmanów panujący w latach
1595-1603. Syn sułtana Murada III i Safiye żony sułtańskiej weneckiego pochodzenia. Ojciec sułtanów
Ahmeda I i Mustafy I Szalonego. Mehmed III urodził się w 1566 roku. Obdarzono go przydomkami
"Adli" i "Egri Fatihi". Był władcą zdolnym, błyskotliwym i skorym do energicznych działań. Został
przez ojca przygotowany od objęcia władzy od 1583 roku sprawował władzę w prowincji (sandżaku)
Manisie. W 1595 roku zaraz po objęciu tronu dla bezpieczeństwa państwa zamordował swoich 16
braci co było zgodne z tradycją zapoczątkowaną jeszcze przez Mehmeda II. W przeciwieństwie do
ojca nie ulegał wpływom Haremu, prowadził rządy osobiste i nie opierał się na zaufanych ministrach.
Wpływ na sułtana wywierała natomiast jego matka. Zaraz po przejęciu władzy postanowił o
bezpośredniej aneksji zbuntowanych lenn, Mołdawii i Wołoszczyzny do Imperium. Planu nie
zrealizowano wobec ingerencji Jana Zamoyskiego hetmana wielkiego koronnego i wojsk
Rzeczypospolitej.

W tej sytuacji sułtan skoncentrował się na walce z Habsburgami, którą rozpoczął jego poprzednik,
Murad III. W 1596 roku osobiście przybył z armią na Węgry gdzie w październiku pokonał siły
cesarskie pod wodzą arcyksięcia Maksymiliana Habsburga w bitwie pod Mezökeresztes. Turcy nie
potrafili jednak wykorzystać tego zwycięstwa. Walki trwały dalej ograniczając się do oblegania i
zdobywania bądź tracenia twierdz przez obie strony. Jego armia podbiła Eger (1596 rok), oblegała
twierdzę Kosszeg, pokonała wojska habsburskie i siedmiogrodzkie w bitwie na równinie Keresztes
zdobywając twierdzę Kaniża. Prowadził walki z dążącym do niezależności księciem mołdawskim
Michałem Walecznym, a po jego rozgromieniu podporządkował księstwa naddunajskie administracji
tureckiej. Wspierał księcia siedmiogrodzkiego Stefana Bocskaya w walce z Habsburgami. W obawie
o swą pozycję polityczną zapoczątkował zwyczaj izolowania potomków sułtana w areszcie
pałacowym z dala od życia publicznego.

W 1599 roku Imperium wstrząsnęły bunty tzw. dżelalich. Tymczasem zaburzenia wewnętrzne dały
dogodną okazję do ataku wroga zewnętrznego. W 1603 roku cesarz Persji Abbas I Wielki odebrał
Turkom Azerbejdżan z Tebrizem zdobytym wcześniej przez Murada III. Na domiar złego bunt
podniósł pierworodny syn sułtana, Mahmud. Nie zdołał niczego osiągnąć i został zamordowany z
rozkazu ojca (1603 rok). Mehmed III zmarł nagle 22 grudnia 1603 roku w wieku zaledwie 37 lat.
Zagrożone z zewnątrz i od wewnątrz państwo pozostawił trzynastoletniemu synowi, Ahmedowi I.
Wojny z cesarzem Rudolfem II i Persją trwały nadal.

Imperium Osmańskie od XV do XVII wieku

Opracowała:

Neo-Queen_Serenity