Zeszyty

Naukowe nr

671

Akademii Ekonomicznej w Krakowie

2005

Anna Dyba∏a

Akademia Âwi´tokrzyska w Kielcach

Adam Peszko

Katedra Przedsi´biorczoÊci i Innowacji

Rola ma∏ych i Êrednich

przedsi´biorstw na Êwi´tokrzyskim

rynku pracy w latach 1999–2001.

Wyniki badaƒ

1. Wst´p

Małe i średnie przedsiębiorstwa są ważnym czynnikiem przywracania równo-

wagi na rynku pracy w warunkach ogólnego osłabienia koniunktury gospodarczej

i związanej z tym redukcji zatrudnienia w dużych podmiotach gospodarczych.

Małe firmy bowiem znacznie taniej i szybciej tworzą nowe miejsca pracy, nie

tylko umożliwiając samozatrudnienie ich właścicielom, ale także oferując pracę

nowym pracownikom najemnym. Działalność małych i średnich przedsiębiorców

określa najczęściej poziom i strukturę zatrudnienia lokalnych rynków pracy, jest

ona więc decydującym czynnikiem walki z bezrobociem, czyli z brakiem równo-

wagi na rynku pracy. Stan równowagi rynku pracy przez jednych autorów szaco-

wany jest na poziomie od 1,7% do 10% rozmiaru zatrudnienia

1

, a przez innych

– w granicach 2–3%

2

.

1

E. Kryńska, Równowaga na regionalnym rynku pracy, Acta Universitatis Lodziensis, Folia

Oeconomica 135, Łódź 1995, s. 43–44.

2

M. Kabaj, Aktywna polityka zatrudnienia i środki walki z bezrobociem, Studia i Materiały

IPiSS, Warszawa 1990, z. 1, s. 11.

Anna Dybała, Adam Peszko

102

Analiza danych statystycznych świętokrzyskiego rynku pracy wskazuje, że

stopa bezrobocia znacznie przekracza stan, który uważany jest przez praktyków

gospodarczych i teoretyków ekonomii za zadowalający. Warto więc podjąć próbę

odpowiedzi na pytanie, czy rzeczywiście działalność małych i średnich przedsię-

biorstw łagodzi napięcia na świętokrzyskim rynku pracy.

2. Charakterystyka Êwi´tokrzyskiego rynku pracy

Od ponad trzech lat sytuacja świętokrzyskiego rynku pracy systematycznie

ulega pogorszeniu. O ile w styczniu 1999 r. były zarejestrowane 84 824 osoby

bezrobotne, to pod koniec grudnia 2001 r. poziom zarejestrowanego bezrobocia

osiągnął w województwie świętokrzyskim liczbę 131 129 osób. Stopa bezrobocia

na koniec grudnia 2001 r. wynosiła 18,3% (w kraju – 17,4%) i była wyższa o 1,7

punktu procentowego w porównaniu z grudniem 2000 r. i 3,2% w stosunku do

roku 1999. Pod względem liczby zarejestrowanych bezrobotnych województwo

świętokrzyskie znajduje się na 13. miejscu w kraju, natomiast pod względem stopy

bezrobocia – na 7. miejscu.

Przytoczone dane wskazują na drastyczne pogorszenie sytuacji na rynku pracy

województwa świętokrzyskiego. Znajduje to odzwierciedlenie przede wszystkim

w wysokości stóp bezrobocia, które w 6 spośród 14 powiatów przekraczają średnią

wartość krajową (17,4%). W powiecie skarżyskim stopa bezrobocia na koniec grud-

nia 2001 r. wynosiła 26,8% (wzrost stopy bezrobocia w porównaniu ze styczniem

1999 r. o 12,2 punktów procentowych). W analogicznym okresie stopa bezrobocia

w pozostałych powiatach wynosiła: w starachowickim – 25,9%, ostrowieckim

– 25,8%, koneckim – 25,7%, kieleckim – 21% i włoszczowskim – 19,4%.

Najwięcej osób bez pracy pozostawało w Kielcach – 38 489 (w tym: w powiecie

ziemskim – 21 868, grodzkim – 16 621), ale największy przyrost liczby bezrobot-

nych zanotowano w powiatach: ostrowieckim – 6 454 osoby (wzrost w stosunku

do 1 stycznia 1999 r. o 82,1%), skarżyskim – 4 545 (wzrost o 85,7%).

Zmniejszenie zatrudnienia i wzrost bezrobocia jest efektem realizacji nie-

zbędnych reform gospodarczych wymuszających restrukturyzację hutnictwa (co

wpłynęło na ograniczenie zatrudnienia w Ostrowcu Świętokrzyskim), przemysłu

zbrojeniowego (ograniczenie zatrudnienia w Skarżysku-Kamiennej), Polskich

Kolei Państwowych (ograniczenie zatrudnienia w Starachowicach) oraz służby

zdrowia i oświaty. Na ten stan wpłynęło również wygasanie pakietów socjalnych

zawiązanych z gwarancjami kilkuletniego zatrudnienia pracowników, które

towarzyszyły procesowi prywatyzacji (ograniczenie m.in. zatrudnienia w Fabryce

Łożysk Tocznych „Iskra” w Kielcach). Niekorzystna sytuacja pogłębiała się także

w wyniku zwiększonego napływu na rynek pracy osób młodych z kolejnych rocz-

ników wyżu demograficznego.

Rola małych i średnich przedsiębiorstw…

103

Tabela 1. Liczba bezrobotnych i stopa bezrobocia w układzie powiatowym

w województwie świętokrzyskim w latach 1999–2001

Lp.

Powiaty

Stopa bezrobocia

w %

Wzrost

w punk-

tach

procento-

wych

Liczba osób

bezrobotnych

Wzrost

w licz-

bach bez-

względ-

nych

Wzrost

w %

1 stycz-

nia 1999

31 grud-

nia 2001

1 stycz-

nia 1999

31 grud-

nia 2001

1 Polska

10,4

17,4

7,0

1 831 351 3 115 056 1 283 708

70,1

2 Województwo

12,1

18,3

6,2

84 828

131 129

46 301

54,6

3 Skarżyski

14,6

26,8

12,2

5 304

9 849

4 545

85,7

4 Starachowicki

18,8

25,9

7,1

8 656

12 120

3 464

40,0

5 Ostrowiecki

14,1

25,8

11,7

7 862

14 316

6 454

82,1

6 Konecki

17,0

25,7

8,7

8 161

12 847

4 686

57,4

7 Włoszczowski

12,9

19,4

6,5

3 587

5 758

2 171

60,5

8 Staszowski

11,9

16,2

4,3

5 321

7 439

2 118

39,8

9 Opatowski

11,0

14,4

3,4

4 102

5 495

1 393

34,0

10 Sandomierski

11,3

14,4

3,1

5 556

7 034

1 478

26,6

11 Jędrzejowski

9,4

14,3

4,9

4 737

7 410

2 673

56,4

12 Pińczowski

8,5

12,3

3,8

2 281

3 335

1 054

46,2

13 Buski

7,2

10,3

3,1

3 377

4 904

1 527

45,2

14 Kazimierski

6,8

9,1

2,3

1 559

2 133

1 346

40,0

15 Kielce

w tym powiat

a

:

– ziemski

– grodzki

11,7

x

x

18,0

21,1

15,0

6,3

x

x

24 321

x

x

38 489

21 868

16 621

2 118

x

x

39,8

x

x

a

– sprawozdawczość z podziałem na powiaty: ziemski i grodzki obowiązuje od 2000 r.

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Biuletyn statystyczny województwa świętokrzyskiego

za rok 1999 oraz aktualna sytuacja na rynku pracy województwa świętokrzyskiego, www.sejmik.

kielce.pl/wup/html, z dnia 28 listopada 2002.

Dane przytoczone w tabeli 1 świadczą o tym, że województwo świętokrzy-

skie charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem natężenia bezrobocia w układzie

terytorialnym. Na koniec grudnia 2001 r. najniższa stopa bezrobocia występowała

na południu regionu – od 9,1% w Kazimierzy Wielkiej do 12,3% w Pińczowie,

najwyższa zaś na północy – od 25,7% w Końskich do 26,8% w Skarżysku-

-Kamiennej. Można stwierdzić, że najniższą stopą bezrobocia charakteryzowały

się powiaty o charakterze rolniczym

3

, najwyższą natomiast – powiaty zagrożone

szczególnie wysokim bezrobociem strukturalnym oraz degradacją społeczną.

3

Ponieważ za bezrobotnego nie uważa się posiadacza lub właściciela gospodarstwa rolnego

o powierzchni użytków rolnych powyżej 2 ha (przeciętna powierzchnia gospodarstwa rolnego

w województwie świętokrzyskim wynosi 4,7 ha), wydaje się, że rejestrowany poziom bezrobocia

na wsi jest zdecydowanie zaniżony.

Anna Dybała, Adam Peszko

104

Niekorzystnym sygnałem jest zmniejszająca się liczba ofert pracy zgłoszona

przez pracodawców.

Tabela 2. Oferty pracy zgłoszone do powiatowych urzędów pracy w 2000 r.

Powiatowy urząd pracy

Liczba ofert

Busko-Zdrój

813

Jędrzejów

754

Kazimierza Wielka

219

Kielce

3 734

Końskie

1 994

Opatów

768

Ostrowiec Świętokrzyski

2 325

Pińczów

414

Sandomierz

962

Skarżysko-Kamienna

1 578

Starachowice

2 998

Staszów

1 419

Włoszczowa

1 205

Ogółem

19 138

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Analiza i ocena sytuacji na rynku pracy w województwie

świętokrzyskim w 2000 roku, Wojewódzki Urząd Pracy, Kielce 2001.

W 1999 r. pracodawcy zgłosili do urzędów pracy 19 664 miejsca pracy dla

bezrobotnych i poszukujących pracy, w 2000 r. – 19 183, tj. o 481 mniej, a w 2001

r. tylko 13 398 ofert, czyli aż o 5785 ofert mniej (30,2%) niż w 2000 r.

Odnosząc powyższe dane do wartości krajowych należy stwierdzić, że woje-

wództwo świętokrzyskie należy do regionów, w których zgłaszanych jest najmniej

ofert pracy, np. w grudniu 2000 r. do powiatowych urzędów pracy zgłoszono tylko

535 ofert , tj. 2,5% ogółu ofert w kraju, co stawiało to województwo na ostatnim

miejscu w Polsce. Na jedną ofertę do dyspozycji urzędów pracy przypadało śred-

nio 176 bezrobotnych, natomiast w kraju – tylko 88 osób. Największą liczbą ofert

pracy w 2000 r. dysponowały powiatowe urzędy pracy w: Kielcach – 3 734, Sta-

rachowicach – 2 998, Ostrowcu Świętokrzyskim – 2 325, Końskich – 1 994. Naj-

mniejszą liczbę ofert pracy zanotowano w: Kazimierzy Wielkiej – 219 i Pińczowie

– 414. Najwięcej ofert pracy pracodawcy zgłosili w drugim i trzecim kwartale

w związku z pracami sezonowymi w budownictwie i z pracami polowymi. Należy

podkreślić fakt, że zdecydowana większość zgłoszonych ofert (64,1%) pochodziła

z sektora prywatnego.

Rola małych i średnich przedsiębiorstw…

105

Można dostrzec dodatnią zależność między liczbą zgłoszonych ofert pracy

a liczbą podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w rejestrze REGON.

Tabela 3. Podmioty gospodarki narodowej zarejestrowane w rejestrze REGON

w województwie świętokrzyskim według wybranych form prawnych w układzie

powiatowym. Stan na dzień 31.12.2001

Powiat

Ogółem licz-

ba przedsię-

biorstw

Procent

w ogólnej

liczbie przed-

siębiorstw

Zakłady osób

fizycznych

Procent

w ogólnej licz-

bie zakładów

fizycznych

Zakłady osób

fizycznych na

10 tys. miesz-

kańców

Województwo

95 591

100,0

77 469

100,0

587

Kielce

26 286

27,5

20 367

26,3

970

Buski

4 886

5,1

4 061

5,2

534

Jędrzejowski

5 307

5,6

4 364

5,6

474

Kazimierski

1 316

1,4

935

1,2

249

Kielecki

10 637

11,1

9 031

11,7

459

Konecki

6 066

6,3

5 213

6,7

595

Opatowski

3 201

3,3

2 580

3,3

437

Ostrowiecki

8 661

9,1

7 206

9,3

593

Pińczowski

2 772

2,9

2 287

3,0

525

Sandomierski

5 450

5,7

4 289

5,5

500

Skarżyski

7 007

7,3

5 775

7,5

689

Starachowicki

6 815

7,2

5 499

7,1

559

Staszowski

4 642

4,9

3 772

4,9

484

Włoszczowski

2 545

2,6

2 090

2,7

435

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Województwo świętokrzyskie w 2000 r. Ważniejsze

dane o województwie, powiatach, gminach, Wojewódzki Urząd Statystyczny, Kielce 2002; oraz na

podstawie danych z www.strat.gov.pl, z dnia 28.11.2002.

Dane z tabeli 3 wskazują, że liderami przedsiębiorczości w regionie są: Kielce

– 27,5% ogółu zarejestrowanych podmiotów, i powiaty: ostrowiecki – 9,1%,

konecki – 6,3%, starachowicki – 7,2% i kielecki – 11,1%. Przeciwległy biegun

stanowią powiaty: kazimierski, w którym zanotowano najmniej przedsiębiorstw

(1,4% ogólnej liczby przedsiębiorstw w województwie), włoszczowski (2,7%),

opatowski (3,3%). Nie dziwi zatem fakt, że także wskaźniki przedsiębiorczości

(mierzone udziałem firm na 10 tys. mieszkańców) są tam najniższe.

Na podstawie przedstawionych danych można wnioskować, że w ogólnej licz-

bie przedsiębiorstw dominuje sektor prywatny, a w nim przedsiębiorstwa osób

fizycznych. W 2000 r. udział sektora prywatnego w ogólnej liczbie podmiotów

Anna Dybała, Adam Peszko

106

gospodarczych wyniósł ponad 96%. Osoby fizyczne prowadzące działalność

gospodarczą stanowiły ok. 82% ogółu zarejestrowanych podmiotów.

Podsumowując charakterystykę rynku pracy województwa świętokrzyskiego

można stwierdzić, że po upadku dużych zakładów przemysłowych w najwięk-

szych miastach: Kielcach, Starachowicach, Ostrowcu Świętokrzyskim i Skar-

żysku-Kamiennej, województwo świętokrzyskie znalazło się na liście regionów

spauperyzowanych

4

, cechujących się bezrobociem i nierentownym, rozdrobnio-

nym rolnictwem

5

oraz niskim poziomem skolaryzacji (liczba studentów szkół

wyższych stanowi zaledwie 3,3% liczby studentów w kraju). Dane te świadczą

niestety o stosunkowo niskich kwalifikacjach siły roboczej, co zmniejsza szanse

zatrudnienia w dużych firmach, które zazwyczaj oczekują od personelu wyższych

kwalifikacji.

3. Metodologia, cel i zakres przeprowadzonych badaƒ

wst´pnych

Z uwagi na dużą liczebność zbiorowości małych i średnich podmiotów

gospodarczych oraz konieczność minimalizacji kosztów badań zdecydowano się

zastosować metodę reprezentacyjną, a badaną próbę wybrano według schematu

losowania warstwowego, przyjmując jako warstwę typ podmiotu z wyróżnieniem

przedsiębiorstw:

– małych – o poziomie zatrudnienia do 50 osób,

– średnich – o poziomie zatrudnienia od 51 do 250 osób.

W odróżnieniu od innych metod, losowanie warstwowe zwiększa precyzję

szacunków dla całej populacji i dla podgrup, ponieważ każda podgrupa jest odpo-

wiednio reprezentowana.

Z wylosowanej grupy 4157 podmiotów (5% ogólnej liczby małych i średnich

podmiotów gospodarczych zarejestrowanych na terenie województwa świętokrzy-

skiego

6

) wyeliminowano dodatkowo podmioty gospodarcze nie prowadzące aktu-

alnie działalności gospodarczej (wykorzystano do tego sprawozdania o działalno-

ści gospodarczej przedsiębiorstw zatrudniających do 9 osób

7

, a także sprawozdania

o zatrudnieniu, wynagrodzeniach i czasie pracy w przedsiębiorstwach o liczbie

4

Zróżnicowanie ocen warunków życia i sytuacji gospodarczej kraju w poszczególnych woje-

wództwach, komunikat z badań CBOS, Warszawa 1999, nr 197, s. 7–9.

5

Udział pracujących w rolnictwie indywidualnym wynosi ok. 47% ogółu pracujących, wskaź-

nik dla kraju wynosi 26%.

6

Liczba podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w rejestrze REGON na koniec września

2002 r. wynosiła 99 336.

7

Sprawozdanie SP-3.

Rola małych i średnich przedsiębiorstw…

107

pracujących powyżej 9 osób

8

). Ostatecznie wyselekcjonowaną próbę badawczą

stanowi 1000 podmiotów, ale badaniami wstępnymi, których zasadniczym celem

była weryfikacja ankiety badawczej, objęto tylko ponad 60 podmiotów.

Głównym celem całości realizowanego programu badawczego jest określenie

perspektyw regionalnego rynku pracy z punktu widzenia możliwości dalszego

rozwoju małej i średniej przedsiębiorczości w poszczególnych powiatach woje-

wództwa świętokrzyskiego. Ankieta zawiera więc szereg pytań na temat opinii

pracodawców o czynnikach wspierających i ograniczających rozwój ich firm,

planowanych zwolnieniach i przyjęciach do pracy w perspektywie trzech lat oraz

o konsekwencjach integracji z Unią Europejską dla regionalnego rynku pracy.

Już sama faza badań wstępnych okazała się bardzo interesująca i dlatego zro-

dziła się koncepcja przygotowania na jej podstawie niniejszego opracowania.

4. Charakterystyka badanych przedsi´biorstw

W grupie 64 małych i średnich podmiotów gospodarczych objętych badaniami

wstępnymi 35% stanowiły podmioty działające w Kielcach, a 31% w powiecie

kieleckim. Małe i średnie podmioty gospodarcze z pozostałych powiatów stano-

wiły od 3% do 6% badanych przedsiębiorstw.

Zdecydowanie ponad połowa badanych przedsiębiorstw – 53% prowadzi dzia-

łalność dłużej niż 10 lat, co z jednej strony mogłoby zaprzeczać tezie o stosunkowo

krótkim okresie działania firm małych i średnich, a z drugiej – potwierdzać tezę,

że w warunkach osłabienia koniunktury gospodarczej, co niewątpliwe obserwuje

się w ciągu ostatnich 2 lat, bodźce skłaniające do podjęcia działalności gospodar-

czej są zdecydowanie słabsze (firmy działające krócej niż 1 rok stanowiły niewiele

ponad 3,1% badanej zbiorowości).

Tabela 4. Czas prowadzenia działalności gospodarczej badanych przedsiębiorstw

Czas prowadzenia działalności

Liczba podmiotów

Procent ogółu

Krócej niż 1 rok

2

3,1

1–5 lat

11

17,2

5–10 lat

17

26,6

Dłużej niż 10 lat

34

53,1

Źródło: badania własne.

8

Sprawozdanie Z-06, Wojewódzki Urząd Statystyczny w Kielcach, Kielce 2002.

Anna Dybała, Adam Peszko

108

Struktura badanych przedsiębiorstw według sekcji gospodarki narodowej nie

odbiega od ogólnej struktury przedsiębiorstw prowadzących działalność w woje-

wództwie świętokrzyskim. Najwięcej podmiotów objętych ankietyzacją prowa-

dziło działalność w dziale handel hurtowy i detaliczny (ponad 45%), następnie

w działach: przetwórstwo przemysłowe, obsługa i wynajem nieruchomości oraz

budownictwo (udział po ponad 12%).

Tabela 5. Dział gospodarki reprezentowany przez badane przedsiębiorstwa

Dział gospodarki

Liczba

przedsiębiorstw Procent ogółu

Przetwórstwo przemysłowe

8

12,5

Budownictwo

8

12,5

Handel hurtowy i detaliczny, naprawa pojazdów mechanicz-

nych i artykułów użytku domowego i osobistego

29

45,3

Hotele, restauracje i punkty gastronomiczne

2

3,1

Pośrednictwo finansowe

2

3,1

Transport, gospodarka magazynowa, łączność

2

3,1

Obsługa nieruchomości, wynajem, nauka, usługi doradcze

w gospodarce

8

12,5

Działalność wydawnicza i poligraficzna

1

1,5

Ochrona zdrowia i opieka społeczna

2

1,5

Pozostała działalność usługowa komunalna, społeczna

i indywidualna

3

4,7

Źródło: badania własne.

W próbie nie wystąpiły podmioty z działów: rolnictwo, leśnictwo i łowiectwo,

rybołówstwo i rybactwo, górnictwo i kopalnictwo.

Firmy poddane ankietyzacji działają przede wszystkim na rynku lokalnym

i regionalnym, zaledwie 3% produkcji lub usług sprzedawane jest przez badane

firmy na rynki zagraniczne. Stanowi to poważne zagrożenie dla przyszłości więk-

szości firm, które działając na lokalnym rynku nie są poddane dużej konkurencji,

co szczególnie w perspektywie integracji z Unią Europejską budzi uzasadnione

obawy o ich przetrwanie.

W czasie wywiadu badane firmy zatrudniały 1444 osoby, czyli średnio ponad

22 osoby (średnia liczba pracowników w próbie losowej wynosi ok. 10 osób, a więc

znacznie mniej niż wśród populacji objętych badaniami wstępnymi). W porówna-

niu z analogicznym okresem roku poprzedzającego, zatrudnienie w 27 firmach

się nie zmieniło, w 26 wzrosło, zmalało natomiast w 11 firmach. Spośród praco-

dawców poddanych ankietyzacji 11 (niemal 17%) dokonało zwolnienia 31 osób,

Rola małych i średnich przedsiębiorstw…

109

co stanowi ponad 2% aktualnie zatrudnionych w badanych przedsiębiorstwach.

Zatrudnienie zwiększyło 26 pracodawców (ponad 40% badanych przedsiębiorstw),

przyjmując do pracy 72 pracowników (5% zatrudnionych w badanych firmach).

Tabela 6. Zmiany w poziomie zatrudnienia w badanych firmach w odniesieniu do

analogicznego okresu roku poprzedzającego

Zmiana zatrudnienia

Liczba

przedsiębiorstw

Procent ogółu

Zmiany w poziomie

zatrudnienia

Zatrudnienie wzrosło

26

40,6

72

Zatrudnienie nie zmieniło się

27

42,0

0

Zatrudnienie zmalało

11

16,7

31

Źródło: badania własne.

Proces wzrostu zatrudnienia był zatem w badanych firmach wyraźniejszy niż

proces ograniczania zatrudnienia. Przedsiębiorstwa, które zwiększyły poziom

zatrudnienia, jako przyczynę tego podawały:

– zwiększenie zbytu na oferowane usługi (szczególnie w dziale pozostała dzia-

łalność usługowa komunalna, społeczna i indywidualna) – wzrost zatrudnienia

o 20 osób, co stanowi 27,8% całego wzrostu zatrudnienia,

– konieczność wzmocnienia działalności akwizycyjnej,

– wzrost pracochłonności zadań,

– podnoszenie jakości obsługi klientów.

Przedsiębiorstwa ograniczające poziom zatrudnienia wskazywały na:

– zmniejszenie popytu na oferowane usługi – spadek o 20 osób, co stanowi

66,7% ogółu spadku zatrudnienia,

– zbyt wysokie obciążenia płacowe.

Wzrost zatrudnienia, oprócz oczywistego związku ze wzrostem popytu na

oferowane usługi, wydaje się być również mocno powiązany z unowocześnia-

niem i chęcią wzmocnienia bezpośredniego kontaktu zarówno z nabywcami, jak

i dostawcami, oraz zwiększenia szybkości i jakości obsługi klienta.

Badane firmy wykorzystywały również niestandardowe formy zatrudnie-

nia. W dojrzałych gospodarkach rynkowych małe i średnie przedsiębiorstwa

powszechnie korzystają z takich form zatrudnienia, co pozwala im dostosować się

do sytuacji na rynku. Nie bez znaczenia jest również fakt, że niektórym pracowni-

kom pozwala to na pracę w mniej obciążającej formie. Największą popularnością

elastycznych form zatrudnienia cieszą się prace sezonowe – 38,3%, zatrudnianie

praktykantów i uczniów – 21,1%, zatrudnianie na część etatu – 17,7%.

Jak wcześniej wykazano, małe i średnie przedsiębiorstwa miały decydujący

wpływ na łagodzenie negatywnych skutków ograniczania zatrudnienia w dużych

Anna Dybała, Adam Peszko

110

przedsiębiorstwach, przede wszystkim sektora państwowego. Zatem poznanie

czynników ograniczających poziom zatrudnienia firm objętych badaniem pozwoli

określić perspektywy rynku pracy w województwie świętokrzyskim.

Badania wykazują, że najistotniejszym czynnikiem ograniczającym popyt

na pracę są wysokie koszty pozapłacowe, a przede wszystkim ubezpieczenia

społecznego ZUS. Należy podkreślić, że w związku z trwającą reformą systemu

ubezpieczeń społecznych podmioty gospodarcze dodatkowo ponoszą koszt ewi-

dencji i przekazu informacji o ubezpieczonych do ZUS. Żaden z respondentów

nie wskazał odpowiedzi, że ubezpieczenia społeczne nie stanowią bariery wzrostu

zatrudnienia, a 80% podaje ten czynnik jako bardzo poważną barierę wzrostu

zatrudnienia (tabela 7).

Tabela 7. Ocena składki na ubezpieczenia społeczne jako czynnika ograniczającego

poziom zatrudnienia w przedsiębiorstwie w skali od 0 (brak barier) do 5 (najpoważniejsza

bariera)

Ocena

Liczba odpowiedzi

Odsetek odpowiedzi

0

0

0

1

2

3,1

2

2

3,1

3

8

12,5

4

13

20,3

5

39

60,9

Źródło: badania własne.

Kolejnym czynnikiem ograniczającym zapotrzebowanie na pracowników,

wskazywanym przez ankietowanych, jest niski popyt i słaba koniunktura w gospo-

darce, czyli sytuacja makroekonomiczna kraju. Potwierdza to fakt, że popyt na

pracę jest popytem pochodnym na oferowane produkty i usługi (tabela 8).

Tabela 8. Ocena zapotrzebowania i stanu koniunktury jako czynników ograniczających

poziom zatrudnienia w przedsiębiorstwie w skali od 0 (brak bariery) do 5 (najpoważniejsza

bariera)

Ocena

Liczba odpowiedzi

Odsetek odpowiedzi

0

4

6,3

1

0

0

2

0

0

3

18

28,1

4

13

20,3

5

29

45,3

Źródło: badania własne.

Rola małych i średnich przedsiębiorstw…

111

Odpowiedzi te znalazły potwierdzenie w opiniach dotyczących najistotniej-

szych czynników wpływających na wzrost zatrudnienia w prowadzonej przez

respondenta firmie. Najczęściej wskazywano na wzajemnie powiązane: wzrost

dochodów społeczeństwa i tym samym zwiększenie możliwości popytowych

nabywców.

Według pracodawców trzecim co do znaczenia czynnikiem ograniczającym

poziom zatrudnienia jest za wysoka konkurencyjność na rynku lokalnym, co

potwierdza analiza danych przedstawionych w tabeli 9.

Tabela 9. Poziom konkurencji na rynku krajowym jako czynnik ograniczający

poziom zatrudnienia w badanych przedsiębiorstwach w skali od 0 (brak bariery) do 5

(najpoważniejsza bariera)

Ocena

Liczba odpowiedzi

Odsetek odpowiedzi

0

2

3,1

1

5

7,8

2

2

3,1

3

17

26,6

4

17

26,6

5

21

32,8

Żródło: badania własne.

Można wnioskować, że przedsiębiorcy mają negatywny stosunek do konku-

rencji rynkowej. Prawie 60% badanych firm postrzega konkurencję jako poważną

lub bardzo poważną barierę wzrostu zatrudnienia. Przedsiębiorcy obawiają się

przede wszystkim konkurencji ze strony dużych, zagranicznych firm. Zagrożenie

ze strony konkurencji można obserwować wśród firm handlowych, obawiających

się wypierania ich z rynku przez super- i hipermarkety. Powszechną opinią wśród

przedsiębiorstw handlowych jest postrzeganie działalności dużych centrów han-

dlowych jako nieuczciwej konkurencji. Warto odnotować fakt, że przedsiębiorcy

dostrzegają narastającą konkurencję oraz oczekują jej wzrostu w przyszłości.

Tabela 10. Ocena polityki gospodarczej państwa wobec firm małych i średnich jako

czynnika ograniczającego poziom zatrudnienia w przedsiębiorstwie w skali od 0 (brak

bariery) do 5 (najpoważniejsza bariera)

Ocena

Liczba odpowiedzi

Odsetek odpowiedzi

0

2

3,3

1

4

6,7

2

7

11,7

Anna Dybała, Adam Peszko

112

Ocena

Liczba odpowiedzi

Odsetek odpowiedzi

3

11

18,3

4

14

23,3

5

22

36,7

Żródło: badania własne.

Ponad połowa respondentów negatywnie ocenia działania rządu w odniesieniu

do sektora MSP. Niekorzystną ocenę polityki gospodarczej państwa wobec małych

i średnich przedsiębiorstw można traktować jako efekt poczucia „osamotnienia”

przedsiębiorców w relacjach z państwem i jego wyspecjalizowanymi agendami

(potwierdzają to dalsze wyniki badań dotyczące poziomu wsparcia rozwoju firm

przez organy państwa i samorządu terytorialnego). Rozmowy z przedsiębiorcami

wskazują na ich niespełnione oczekiwania wobec państwa, które winno podjąć

bardziej energiczne działania na rzecz wspierania rozwoju małych i średnich pod-

miotów gospodarczych.

Zaskakujące wyniki przyniosły odpowiedzi na pytanie o ocenę polityki celnej

państwa. W opinii przedsiębiorców polityka celna państwa oraz krajów współpra-

cujących nie stanowi barier we wzroście zatrudnienia.

Tabela 11. Ocena polityki celnej państwa i polityki celnej krajów współpracujących jako

barier wzrostu zatrudnienia w skali od 0 (najmniejsza bariera) do 5 (najpoważniejsza

bariera)

Ocena

Polityka celna państwa

Polityka celna państw

współpracujących

liczba

odpowiedzi

odsetek

odpowiedzi

liczba

odpowiedzi

odsetek

odpowiedzi

0

32

53,3

32

53,3

1

4

6,7

7

11,7

2

8

13,3

3

5,0

3

5

8,3

8

13,3

4

7

11,7

6

10,0

5

4

6,7

4

6,7

Żródło: badania własne.

Można postawić tezę, że fakt działania przedsiębiorstw objętych badaniem na

rynku lokalnym i regionalnym nie wpływa na postrzeganie polityki handlu zagra-

nicznego jako czynnika stanowiącego barierę wzrostu zatrudnienia. Mimo to, jako

najistotniejszy czynnik wpływający na wzrost zatrudnienia, pięciu ankietowanych

cd. tabeli 10

Rola małych i średnich przedsiębiorstw…

113

(niespełna 8%) wskazało politykę państwa chroniącą rynek krajowy przed zagra-

nicznym napływem towarów.

Z punktu widzenia perspektyw rynku pracy bardzo istotne znaczenie mają pro-

gnozy przyjęć do pracy i redukcji zatrudnienia. Według ankietowanych planowane

zmiany w poziomie zatrudnienia w perspektywie 1 roku obejmują:

– wzrost zatrudnienia – przewidują 4 firmy (6,2%),

– utrzymanie zatrudnienia na dotychczasowym poziomie – przewidują 42

firmy (66%),

– spadek zatrudnienia – przewiduje 12 podmiotów (18,6%),

– zawieszenie działalności – przewiduje 6 podmiotów (9,2%).

Plany dotyczące zmian w poziomie zatrudnienia w perspektywie 3 lat ankieto-

wani określali następująco:

– wzrost zatrudnienia – przewiduje 5 firm (7,8%),

– utrzymanie poziomu zatrudnienia – przewidują 33 firmy (51,6%),

– spadek zatrudnienia – przewiduje 16 firm (25%),

– zawieszenie działalności – przewiduje 10 firm (15,6%).

Przedsiębiorcy najczęściej wskazywali na utrzymanie poziomu zatrudnienia

przy niezmienionych warunkach gospodarczych zarówno w perspektywie jednego

roku, jak i trzech lat. Niepokojącym sygnałem jest fakt, że ponad 15% badanych

firm nie widzi możliwości funkcjonowania na rynku w dłuższym okresie. Należy

podkreślić, że planowane zwolnienia w 70% są udziałem firm sektora budow-

lanego, który do niedawna był najmocniejszą stroną regionu świętokrzyskiego.

Tylko 6–7% oczekuje , że obecne uwarunkowania społeczno-ekonomiczne

spowodują wzrost zatrudnienia w dłuższej perspektywie. Firmy te reprezentują

przede wszystkim branżę pozostała działalność usługowa komunalna, społeczna

i indywidualna.

Na uwagę zasługuje fakt, że postępująca integracja ze strukturami europejskimi

przez jednych ankietowanych traktowana jest jako czynnik mogący wpłynąć na

zwiększenie zatrudnienia, a przez innych – jako czynnik ograniczający zapotrze-

bowanie na pracę w regionie.

5. Wnioski koƒcowe

Przeprowadzone badania wstępne wykazały, że w krytycznym dla wojewódz-

twa świętokrzyskiego pod względem poziomu bezrobocia 2001 r. zatrudnienie

wzrosło w ponad 40% badanych małych i średnich firm, a zmniejszyło się tylko

w 20% tychże firm. Należy jednak zaznaczyć, że ponad 20-procentowy wzrost

zatrudnienia jest udziałem tylko jednego przedsiębiorstwa (z działu pozostała dzia-

łalność usługowa). Wyniki badań potwierdzają więc przedstawioną na początku

niniejszego opracowania tezę, że małe i średnie przedsiębiorstwa wpływają

Anna Dybała, Adam Peszko

114

korzystnie na przywracanie równowagi na lokalnym rynku pracy w warunkach

osłabienia koniunktury gospodarczej. Istnienie dekoniunktury dowodzi bowiem,

że czynniki zewnętrzne są główną przyczyną redukcji zatrudnienia.

Warto natomiast podkreślić, że jako odpowiedzi na pytanie o przyczyny wzro-

stu zatrudnienia dominują wskazania na czynniki wewnętrzne, w tym przede

wszystkim na podnoszenie jakości obsługi klienta, wzmocnienie działalności

akwizycyjnej przedsiębiorstwa czy redukcję ceny dzięki obniżce kosztów.

Badania wykazały wyraźną zależność między planowanymi zmianami zatrud-

nienia a oceną perspektyw rozwoju przedsiębiorstwa. Planom zwiększenia zatrud-

nienia częściej towarzyszą optymistyczne oceny perspektyw, i odwrotnie, planom

redukcji zatrudnienia – oceny pesymistyczne.

Na tym etapie badań nie można jednoznacznie oceniać opinii przedsiębiorców

w kwestii wpływu procesu integracji z Unią Europejską na poziom zatrudnienia

w badanych firmach. Badani nie mają jeszcze wyrobionego zdania na ten temat,

co może świadczyć o małym dostępie do informacji na temat procesów integra-

cyjnych.

Rozmowy przeprowadzone w trakcie badań wskazują, że przedsiębiorcy są

świadomi, iż ich firmy są oceniane nie przez lokalne społeczności, ale przez pry-

zmat sukcesów rynkowych, osiąganych zysków i terminowego regulowania zobo-

wiązań podatkowych. Podkreślają, że szacunek społeczności i władz lokalnych

budzi przede wszystkim zapewnianie współmieszkańcom zatrudnienia i zapobie-

ganie wzrostowi bezrobocia na lokalnym rynku pracy.

Literatura

Analiza i ocena sytuacji na rynku pracy w województwie świętokrzyskim w 2000 roku,

Wojewódzki Urząd Pracy, Kielce 2001.

Biuletyn statystyczny wojewodztwa świętokrzyskiego za rok 1999 oraz aktualna sytu-

acja na rynku

pracy województwa świętokrzyskiego, www.sejmik.kielce.pl/wup/html, z dnia

28.11.2002.

Kabaj M., Aktywna polityka zatrudnienia i środki walki z bezrobociem, Studia i Materiały

IPiSS, 1990, z. 1.

Kryńska E., Równowaga na regionalnym rynku pracy, Acta Universitatis Lodziensis,

Folia Oeconomica 135, Łódź 1995.

Województwo świętokrzyskie w 2000 r. Ważniejsze dane o województwie, powiatach,

gminach, Urząd Wojewódzki w Kielcach, Kielce 2001.

www.strat.gov.pl, z dnia 28.11.2002.

Zróżnicowanie ocen warunków życia i sytuacji gospodarczej kraju w poszczególnych

województwach, komunikat z badań CBOS, Warszawa 1999, nr 197.

Rola małych i średnich przedsiębiorstw…

115

The Role of Small and Medium-sized Enterprises on the

Âwi´tokrzyskie Region’s Job Market in 1990–2001 – Initial

Research Results

This article presents the results of research conducted on a sample of 60 small and

medium-sized enterprises in Świętokrzyskie Voivodship. The main objective of this

research was to forecast the development of the regional job market through to the

development of SMEs. In the sample, the most frequently cited reasons for hiring were:

enterprise development, increase in the demand for goods and services, and the seasonal

character of production. The most common reasons for dismissals were: decrease in

demand for goods and services, poor financial condition of the enterprise resulting, inter

alia, from payment delays and high taxes, especially income tax. The best opportunities

for employment growth were in firms operating within the trade and repair, real estate

and business services sectors. Summarising the results of the survey, it is important to

emphasise that small and medium-sized enterprises account for more than 60% of the

total number of vacancies on the Świętokrzyskie job market. The research also revealed

that, during economic recession, SMEs stabilised the regional job market by maintaining

employment at relatively stable levels.