O K R E S M I ¢ D Z Y W O J E N N Y
36
D
LACZEGO
N
IEMCY
P
OPARLI
H
ITLERA?
Fenomen
nazizmu
Kryzys
gospodar-
czy i spo-
∏eczny
Kalendarium
X 1919 – pocztek dzia∏alnoÊci pu-
blicznej Hitlera
7 XII 1921 – pierwsze okreÊlenie
Hitlera „fhrerem NSDAP”
8–9 XI 1923 – pucz monachijski –
nieudany nazistowski zamach stanu
XI 1923 – XII 1924 – uwizienie
Hitlera, powstanie
Mein Kampf
IX 1930 – zdobycie przez nazistw
107 mandatw – NSDAP drug par-
ti w parlamencie
IV 1932 – uzyskanie przez Hitlera
13,5 mln g∏osw w wyborach prezy-
denckich
VII 1932 – zdobycie przez nazistw
230 mandatw w parlamencie –
NSDAP najwiksz parti w parla-
mencie
XI 1932 – zdobycie przez nazistw
196 mandatw w parlamencie (ko-
muniÊci zdobyli 100)
30 I 1933 – mianowanie Hitlera
kanclerzem Niemiec
27–28 II 1933 – podpalenie Reichs-
tagu – wydanie dekretu o ogranicze-
niu swobd obywatelskich
23 III 1933 – przyznanie Hitlerowi
przez parlament uprawnieƒ do wy-
dawania dekretw z moc ustawy
III–VII 1933 – delegalizacja lub sa-
morozwizanie si wszystkich partii
poza NSDAP
IV 1933 – powstanie gestapo
1 XII 1933 – wprowadzenie domi-
nacji struktur NSDAP nad adminis-
tracj paƒstwow
30 I 1934 – centralizacja Niemiec –
likwidacja sejmw krajowych, pod-
porzdkowanie rzdw krajowych
w∏adzom centralnym
2 VIII 1934 – przejcie przez Hitle-
ra po Êmierci prezydenta Hindenbur-
ga pe∏ni w∏adzy paƒstwowej jako
„fhrera i kanclerza Rzeszy”
Poeci, filozofowie, kaci
W dotychczasowej historii ludzkoÊci powsta∏o kilkanaÊcie paƒstw
totalitarnych. W wikszoÊci wypadkw system ten ustanawiano
si∏ – w efekcie zbrojnego przewrotu, rewolucji, wojny domowej
lub obcej interwencji. Na tym tle nazistowskie Niemcy stanowi
wyjtek. Jak wiecie, Hitlera wynios∏y do w∏adzy demokratyczne
wybory (por. rozdz. 58). Dla swego rasistowskiego i faszystow-
skiego programu pozyska∏ ponad 37% g∏osujcych, co uczyni∏o
NSDAP najwiksz si∏ polityczn w paƒstwie. Liczba cz∏onkw
partii sign∏a 8 mln, czyli jednej szstej doros∏ych Niemcw. Ma-
sowy charakter zyska∏y rwnie˝ nazistowskie organizacje kobiece,
m∏odzie˝owe i zawodowe. Setki tysicy osb bra∏o udzia∏ w hitle-
rowskich wiecach i pochodach. W ten sposb przygniatajca
wikszoÊ Niemcw, zwykle dobrowolnie, czsto z entuzjazmem,
popar∏a nazistowski totalitaryzm.
Co sprawi∏o, ˝e „nard poetw i filozofw”, o bogatych tradycjach
intelektualnych, kulturalnych i duchowych, wyrzek∏ si wolnoÊci
i wybra∏ brutalny re˝im? Dlaczego znaczna czÊ niemieckich elit
– uczonych, artystw, arystokratw – odda∏a si na us∏ugi niedo-
uczonego fanatyka i jego Êwity? Ludzi takich, jak: Hermann
Gring (1893–1946) – oty∏y morfinista o mentalnoÊci gangstera,
Joseph Goebbels (1897–1945) – grafoman i hochsztapler, czy
Heinrich Himmler (1900–1945) – ograniczony funkcjonariusz,
wierzcy, ˝e jest wcieleniem jednego ze Êredniowiecznych krlw.
A tak˝e ich towarzyszy, wÊrd ktrych nie brakowa∏o psychopa-
tw, alkoholikw i dewiantw. Jak dosz∏o do tego, ˝e rzesze zwyk-
∏ych Niemcw wesz∏y na drog, ktra wkrtce mia∏a uczyni
z nich „gorliwych katw Hitlera”?
Praca zamiast wolnoÊci
Prbujc wyjaÊni sukces nazistw, wskazuje si zwykle na sytu-
acj spo∏eczn w wczesnych Niemczech. Podobnie jak w innych
krajach problemy gospodarcze okresu midzywojennego tworzy∏y
podatny grunt dla demagogicznych hase∏ (por. rozdz. 58). Kryzys
ekonomiczny uderzy∏ zw∏aszcza w drobnych niemieckich przed-
sibiorcw, ktrzy nie wytrzymywali konkurencji z wielkimi kon-
cernami. To w∏aÊnie drobnomieszczaƒstwo, obok robotnikw
Temat
dyskusyjny
Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl
D L A C Z E G O N I E M C Y P O P A R L I H I T L E R A ?
37
Kryzys
parlamen-
taryzmu
i urzdnikw paƒstwowych, stanowi∏o trzon elektoratu hitlerow-
cw (sam Hitler by∏ synem pracownika stra˝y celnej). G∏wnie do
tych grup trafia∏y g∏oszone przez nazistw slogany o walce z „plu-
tokracj” (prawie zawsze „˝ydowsk”), czyli dominacj wielkiego
kapita∏u, posiadajcego banki, fabryki i domy towarowe. Jeden
z czo∏owych hitlerowcw, Gregor Strasser, mwi∏ w 1932 r.:
Nard ˝da od paƒstwa, aby w obronie jego praw do ˝ycia zerwa∏o
z demonami z∏ota, ekonomiki Êwiatowej i materializmu, ze zwycza-
jem myÊlenia w kategoriach statystyki eksportowej i oprocentowania
bankowego i aby potrafi∏o przywrci uczciw p∏ac za uczciw pra-
c. Ten antykapitalistyczny nastrj dowodzi, ˝e jesteÊmy w przede-
dniu wielkiej zmiany: zwycistwa nad liberalizmem.
Po wybuchu wielkiego kryzysu krg odbiorcw antyliberalnej pro-
pagandy NSDAP gwa∏townie si poszerzy∏ o szybko rosnce rzesze
bezrobotnych, zrujnowanych przedsibiorcw i inwestorw, stu-
dentw pozbawionych perspektyw oraz urzdnikw zagro˝onych
redukcj wydatkw paƒstwowych. Nie bez powodu zwycistwo
wyborcze nazistw przypad∏o na okres, kiedy bezrobocie dotkn∏o
6 mln zdolnych do pracy. Mo˝na wic powiedzie, ˝e Hitlera
wynios∏a do w∏adzy wielka fala frustracji i zniechcenia do kapi-
talizmu.
Wyborcy NSDAP, ktrym zale˝a∏o przede wszystkim na pracy, sta-
bilizacji i bezpieczeƒstwie socjalnym, nie rozczarowali si do rz-
dw nazistowskich. Hitler nie zlikwidowa∏ co prawda domw to-
warowych ani wielkich koncernw (ktre udzieli∏y mu poparcia),
niemiecka gospodarka zacz∏a jednak wychodzi z kryzysu. Co
najwa˝niejsze, dziki wielkim robotom publicznym, inwestycjom
zbrojeniowym oraz wprowadzeniu przymusu pracy nowe w∏adze
w cigu kilku lat praktycznie zlikwidowa∏y bezrobocie. Pracowni-
cy otrzymali d∏u˝sze p∏atne urlopy, wczasy, dodatki i ulgi proro-
dzinne. NaziÊci organizowali te˝ wycieczki, festyny i zawody
sportowe. Chocia˝ zdobycze te wprowadzono kosztem trzykrotne-
go podwy˝szenia podatkw i ograniczenia konsumpcji (zgodnie
z has∏em: „Armaty zamiast mas∏a”), polityka spo∏eczna pozyska∏a
dla hitlerowcw wikszoÊ robotnikw.
Porzdek zamiast demokracji
WyjaÊnienie powy˝sze nie t∏umaczy jednak, dlaczego po stronie
Hitlera opowiedzia∏y si tak˝e inne grupy spo∏eczne. CzÊciow
odpowiedzi jest kryzys polityczny, w ktrym pogr˝one by∏y
midzywojenne Niemcy. System parlamentarny, wprowadzony
w 1919 r., zmusza∏ partie do cig∏ego budowania koalicji i szuka-
nia kompromisw. Przy ostrych podzia∏ach politycznych wÊrd
Niemcw oznacza∏o to czste zmiany rzdw i kryzysy gabineto-
we. Na nieca∏e 14 lat istnienia Republiki Weimarskiej przypad∏o
a˝ 18 rzdw, z tego 10 mniejszoÊciowych (czyli nieposiadajcych
Otwarcie odcinka autostrady w okoli-
cach Monachium. Jedn z podstawo-
wych metod walki z bezrobociem za-
stosowanych przez hitlerowski re˝im
by∏y wielkie roboty publiczne – budo-
wa drg, boisk sportowych, lotnisk,
umocnieƒ czy gmachw partyjnych.
Inwestycje te mia∏y zwykle znaczenie
propagandowe lub strategiczne. Nowe
autostrady s∏u˝y∏y hitlerowskiemu pro-
gramowi powszechnej motoryzacji,
a tak˝e usprawnieniu transportu
wojsk i zaopatrzenia.
Ceremonia dekoracji medalistw pod-
czas olimpiady w Berlinie w 1936 r. –
niemieccy sportowcy wycigaj rce
w nazistowskim pozdrowieniu. Igrzyska
berliƒskie sta∏y si dla re˝imu hitle-
rowskiego okazj do wielkiej manife-
stacji politycznej. Na arenie midzy-
narodowej olimpiada mia∏a podnieÊ
presti˝ III Rzeszy i zademonstrowa
jej potg. Dla potrzeb propagandy we-
wntrznej zawody wykorzystano, aby
podkreÊli jednoÊ narodow oraz za-
manifestowa nazistowski kult t˝yzny
fizycznej „prawdziwych Aryjczykw”.
Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl
O K R E S M I ¢ D Z Y W O J E N N Y
38
Strach
przed ko-
muniz-
mem
poparcia wikszoÊci pos∏w). Zdarzy∏o si, ˝e sformowanie nowe-
go gabinetu zaj∏o rok. Widzc to, wielu Niemcw porzuca∏o de-
mokratyczne i liberalne przekonania na rzecz marzeƒ o silnej,
sprawnej w∏adzy. NiepopularnoÊ republiki pog∏bia∏y dodatkowo
okolicznoÊci jej powstania: klska w I wojnie Êwiatowej, rewolu-
cja listopadowa i ingerencja mocarstw ententy. Znaczna czÊ
Niemcw, nadal przywizana do monarchii, uwa˝a∏a ustrj repu-
blikaƒski za narzucony i szkodliwy dla Niemiec. Niektrzy prawi-
cowi radyka∏owie organizowali zamachy na politykw demokra-
tycznych, a w 1920 r. wojskowi podjli nieudan prb przewrotu
(pucz Kappa). Poniewa˝ rwnie˝ komuniÊci krytykowali „bur˝ua-
zyjn” demokracj, w obozie obroƒcw parlamentaryzmu pozosta-
li jedynie socjaldemokraci i s∏abnce partie centrowe. W 1933 r.
okaza∏o si to zbyt ma∏o, aby uratowa republik.
Hitler zdawa∏ sobie znakomicie spraw ze zmczenia Niemcw
demokracj parlamentarn. Wiedzc, ˝e nieustanne kompromisy,
roz∏amy i przetasowania os∏abi∏y autorytet dotychczasowych elit
politycznych, przedstawia∏ swj ruch jako oglnonarodow, anty-
partyjn alternatyw dla tradycyjnych stronnictw. W swoich
przemwieniach ciska∏ gromy na „˝a∏osnych politykierw” oraz
g∏osi∏, ˝e „politycy zrujnowali Rzesz”. Miesza∏ has∏a prawicowe
z lewicowymi, tworzc wra˝enie, i˝ nazizm jest „trzeci drog”.
Obiecywa∏ odrzucenie partyjnych podzia∏w i zjednoczenie naro-
dowe (zgodnie z has∏em: „Jeden nard, jedna Rzesza, jeden
wdz”). Przekonywa∏ te˝, i˝ ograniczenie swobd obywatelskich
oraz akty terroru s konieczn cen za wprowadzenie ∏adu i po-
rzdku, tak wytsknionych przez obywateli. Argumenty te uczyni-
∏y wikszoÊ Niemcw zwolennikami dyktatury.
Brunatni zamiast czerwonych
Do wzrostu popularnoÊci nazistw wÊrd przedsibiorcw, inteli-
gencji i ch∏opw przyczyni∏ si te˝ panujcy w tych grupach strach
przed rewolucj. Obawy te nie by∏y ca∏kowicie bezpodstawne.
Komunistyczna Partia Niemiec (KPD), podporzdkowana Komin-
ternowi, stanowi∏a znaczn si∏ polityczn. W latach 1918–1919
i 1923 jej dzia∏acze podejmowali prby zbrojnego przejcia w∏adzy
(por. rozdz. 51, zob. rozdz. 60). Po wybuchu wielkiego kryzysu no-
towania komunistw zacz∏y szybko rosn. W 1932 r. w wybo-
rach prezydenckich przywdc KPD Ernsta Thlmanna popar∏o
ju˝ 5 mln osb, a w elekcji parlamentarnej jego partia zdoby∏a
17% g∏osw (100 mandatw). Coraz silniejsi komuniÊci odbierali
elektorat socjaldemokratom, a czerwone bojwki wdawa∏y si
w starcia z hitlerowcami. Sytuacj t wykorzysta∏ Hitler, przed-
stawiajc ruch nazistowski jako jedyn skuteczn zapor przeciw-
ko bolszewizmowi. Przemawiajc do przemys∏owcw, Êwiadomie
wyolbrzymia∏ komunistyczne zagro˝enie:
Kawaleria niemiecka na ulicach Mo-
nachium podczas puczu Kappa
w marcu 1920 r. Grupa nacjonali-
stycznych wojskowych, niepogo-
dzonych z postanowieniami traktatu
wersalskiego i zmianami politycz-
nymi w kraju, poprowadzi∏a swe od-
dzia∏y na Berlin, gdzie ustanowi∏a
samozwaƒczy rzd pod przewodnic-
twem Wolfganga Kappa. Co prawda
pucz skoƒczy∏ si po kilku dniach na
skutek wybuchu strajku generalnego,
dowid∏ jednak, ˝e armia nie ma za-
miaru broni republiki przed prawi-
cowymi zamachowcami. Dowdca
Reichswehry (wojska Rzeszy) odm-
wi∏ obrony legalnych w∏adz, wyja-
Êniajc: „Reichswehra nie strzela do
Reichswehry”. Tak samo zareagowa∏
3 lata pniej na prb przewrotu
nazistowskiego.
Dzia∏acze komunistycznej organizacji
niemieckiej Czerwony Zwizek Bo-
jownikw Frontowych (RFB) pod
antynazistowskim transparentem
w 1928 r. RFB, liczcy ponad 100 tys.
cz∏onkw, stawia∏ sobie za cel zbroj-
ne obalenie republiki i wprowadze-
nie w Niemczech komunizmu. Od
1929 r. bojwki organizacji toczy∏y
regularne walki uliczne z policj
i prawicowymi bojwkarzami. Pod-
czas kampanii wyborczej w 1932 r.
zgin∏o ponad 180 osb, a 400 zo-
sta∏o rannych. Co ciekawe, po dojÊ-
ciu do w∏adzy nazistw czÊ cz∏on-
kw RFB przesz∏a do SA.
Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl
D L A C Z E G O N I E M C Y P O P A R L I H I T L E R A ?
39
Konse-
kwencje
traktatu
wersal-
skiego
Pidziesit procent ludnoÊci chce rozbi paƒstwo w drzazgi. Tylko po∏owa
ludnoÊci gotowa jest stan pod sztandarami paƒstwa, druga po∏owa wznios-
∏a inny sztandar. ˚adne legalne Êrodki nie zdo∏aj powstrzyma upadku na-
rodu niemieckiego, je˝eli Niemcy nie poradz sobie z dzielcym ich Êwiato-
pogldem.
Wobec os∏abienia innych partii antykomunistycznych umiarkowani wy-
borcy, obawiajc si rewolucji, oddali swe g∏osy na NSDAP. Pomimo an-
tyliberalnego programu hitlerowcw wielcy przedsibiorcy udzielili im
poparcia finansowego, a w szeregach partii zaczli si pojawia arysto-
kraci i profesorowie. W ten sposb strach przed czerwonym totalitaryz-
mem pchn∏ Niemcw w objcia brunatnego re˝imu.
Zwyciscy naziÊci rzeczywiÊcie rozprawili si brutalnie z komunistami.
KPD zosta∏a zdelegalizowana, a jej aktywistw zamordowano, uwizio-
no lub zmuszono do emigracji (czÊ zbieg∏ych do ZSRR w∏adze stali-
nowskie wyda∏y pniej Hitlerowi). Walka z bolszewizmem pozosta∏a
jednym z g∏wnych hase∏ propagandy hitlerowskiej, u˝ywanym zw∏asz-
cza w kontaktach z paƒstwami zachodnimi i s∏u˝cym mobilizacji w∏as-
nych obywateli, a˝ do ostatnich dni III Rzeszy.
WielkoÊ zamiast pokoju
Wszystkie wymienione okolicznoÊci nie wystarcz jednak, aby wyt∏u-
maczy fenomen nazizmu. Przecie˝ kryzys gospodarczy, za∏amanie si
parlamentaryzmu i wzrost wp∏yww komunistw by∏y zjawiskami
wsplnymi dla wielu krajw (por. rozdz. 58). Dlaczego wic tylko
w Niemczech doprowadzi∏y do masowego poparcia ideologii totalitarnej?
Szukajc rozwizania tej zagadki, podkreÊla si powszechne poczucie
krzywdy zwizane z warunkami traktatu wersalskiego. Jak pamitacie,
na jego mocy Niemcy musia∏y odda czÊ ziem, zredukowa armi, za-
p∏aci wysokie odszkodowania oraz uzna si za winne wywo∏ania woj-
ny. Niektre obszary Republiki Weimarskiej znalaz∏y si pod midzyna-
rodowym zarzdem lub okupacj aliantw (por. rozdz. 51, zob. rozdz.
60). Tymczasem przygniatajca wikszoÊ Niemcw nie czu∏a si ani
winna, ani pokonana. Cesarstwo Niemieckie nie wypowiedzia∏o wojny
jako pierwsze, a w momencie jej zakoƒczenia na terytorium Niemiec nie
by∏o, z drobnymi wyjtkami, obcych wojsk (por. rozdz. 50). W tej sytu-
acji znaczna czÊ spo∏eczeƒstwa uwa˝a∏a podpisanie kapitulacji przez
lewicowy rzd za zdrad („n˝ w plecy”), natomiast warunki narzucone
przez zwycizcw – za ra˝c niesprawiedliwoÊ. ˚dz odwetu pa∏ali
zw∏aszcza wojskowi (szczeglnie przymusowo zdemobilizowani) oraz
imigranci z utraconych ziem, ale przekreÊlenie „dyktatu wersalskiego”
by∏o pragnieniem wikszoÊci Niemcw.
Hitler od pocztku swej dzia∏alnoÊci wzywa∏ do rewizji powojennego ∏a-
du, ktry przedstawia∏ jako owoc spisku si∏ wrogich Niemcom. Roz˝alo-
nych rodakw przekonywa∏, i˝ nazizm da narodowi niemieckiemu moc,
aby mg∏ odzyska dawn pozycj. Przemawiajc na wiecu w 1930 r.,
zapewnia∏:
P∏oncy gmach Reichstagu,
27 II 1933 r. Na miejscu po-
chwycono chorego umys∏owo
by∏ego komunist z Holandii,
ktry zosta∏ nastpnie uznany
za winnego i skazany na Êmier.
OdpowiedzialnoÊci za podpa-
lenie prbowano te˝ obarczy
grup niemieckich i bu∏gar-
skich dzia∏aczy komunistycz-
nych (m.in. Gieorgija Dymitro-
wa – pniejszego kierownika
Kominternu), ale z braku do-
wodw musiano ich zwolni.
Poniewa˝ jednak po˝ar Reichs-
tagu przynis∏ najwiksze
korzyÊci nazistom, czyn ten
powszechnie uwa˝a si za hi-
tlerowsk prowokacj.
Karykatura niemiecka przed-
stawiajca traktat wersalski ja-
ko kar Êmierci dla Niemiec.
Po lewej – prezydent amery-
kaƒski Woodrow Wilson.
W g∏bi – premier Francji Geor-
ges Clemenceau, ze sznurem
gilotyny w rku. Po prawej –
premier brytyjski David Lloyd
George, trzymajcy dokument
z wyrokiem. KilkanaÊcie lat
pniej Hitler poprowadzi∏
Niemcw do krwawej zemsty
na wszystkich 3 „oprawcach”.
Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl
40
O K R E S M I ¢ D Z Y W O J E N N Y
To nie wasza wina, ˝e przegraliÊcie wojn i musieliÊcie potem tyle wy-
cierpie. Zdradzali was w 1918 roku i eksploatowali pniej ci, ktrzy za-
zdroszcz wam i nienawidz was, bo byliÊcie za uczciwi i zbyt cierpliwi.
Zbudcie si, Niemcy, i staƒcie si znw silne, przypomnijcie sobie swoj
dawn wielkoÊ i odzyskajcie dawn pozycj w Êwiecie.
Odwo∏ujc si do patriotycznej dumy, mwi∏ o dziejowym pos∏annic-
twie Niemiec i prawie do „przestrzeni ˝yciowej” (czyli ziem innych
krajw). Wystarczy∏o tylko odrzuci oglnoludzkie idea∏y oraz huma-
nitarne skrupu∏y i pjÊ za fhrerem. Retoryka ta, ˝erujca na poczu-
ciu krzywdy i upokorzenia, pocign∏a Niemcw za Hitlerem, a˝ do
rozptania nowej wojny Êwiatowej (zob. rozdz. 65).
Nard zamiast obywateli
Historycy badajcy fenomen nazizmu zwracaj rwnie˝ uwag na
panujc w Niemczech atmosfer ideow, stwarzajc warunki do
rozwoju ideologii totalitarnej. Patriotyzm niemiecki, ukszta∏towany
w czasach Cesarstwa, pod wp∏ywem pruskim po∏czy∏ si z nacjona-
lizmem, militaryzmem i imperializmem. Znaczna czÊ Niemcw
podziela∏a przekonanie o wy˝szoÊci w∏asnego narodu, ceni∏a pos∏u-
szeƒstwo wobec w∏adz, wyznawa∏a kult munduru oraz wyra˝a∏a po-
parcie dla polityki ekspansji. Du˝y wp∏yw na inteligencj i m∏odzie˝
mia∏ ruch volkistowski (niem. Volk – „lud”, „nard”), odrzucajcy ra-
cjonalizm i nawizujcy do starogermaƒskich wierzeƒ. PopularnoÊci
cieszy∏y si rwnie˝ teorie rasistowskie, mwice o wy˝szoÊci rasy
„aryjskiej”, a tak˝e pogldy antysemickie (ju˝ w 1887 r. has∏a anty˝y-
dowskie da∏y miejsce w parlamencie niezale˝nemu kandydatowi). Or-
ganizacje imperialistyczne wspiera∏y Drang nach Osten (niem. „par-
cie na wschd”) i domaga∏y si „przestrzeni ˝yciowej” dla Niemiec,
a zwizki m∏odzie˝owe przygotowywa∏y swych cz∏onkw do przy-
sz∏ej walki za ojczyzn. Wybitni myÊliciele, jak Oswald Spengler lub
Ernst Jnger, wieszczyli koniec starej cywilizacji i g∏osili pochwa∏
wojny. W krgach intelektualistw, pod wp∏ywem Nietzschego, sze-
rzy∏y si nihilizm oraz niech do indywidualizmu, liberalizmu i hu-
manitaryzmu.
Ruch nazistowski wykorzysta∏ ten klimat. Szowinistyczne has∏a, rasi-
stowskie teorie, antysemicka demagogia, kult si∏y, idea wodza, „aryj-
ska” symbolika i rytua∏y, odwo∏ywanie si do germaƒskiej przesz∏oÊci
– wszystko to trafia∏o do wyobrani nacjonalistycznie nastawionych
krgw inteligencji i studentw. Krytycy liberalizmu chtnie s∏uchali
Hitlera zapowiadajcego zastpienie spo∏eczeƒstwa obywatelskiego
wsplnot narodow, po∏czon „Êwitymi wizami krwi”:
Jednostka jest czymÊ przejÊciowym; nard jest wieczny. Podczas gdy libe-
ralny Êwiatopogld w swoim ubstwieniu jednostki musi doprowadzi do
zniszczenia narodu, to narodowy socjalizm pragnie zachowa nard,
w razie potrzeby nawet kosztem jednostki. Jest zatem niezbdne, aby jed-
nostka dosz∏a do przekonania, ˝e jej w∏asne „ja” nie ma ˝adnego znacze-
nia w porwnaniu z istnieniem ca∏ego narodu.
Pod∏o˝e
ideowe
nazizmu
M∏odociani dobosze podczas hi-
tlerowskiego wiecu. Nazistowsk
indoktrynacj stosowano ju˝
wobec dzieci. Od 1936 r. wszy-
scy ch∏opcy niemieccy po ukoƒ-
czeniu 10. roku ˝ycia musieli
wstpi do Hitlerjugend – m∏o-
dzie˝owej organizacji hitlerow-
skiej. Jej cz∏onkw uczono
Êlepego pos∏uszeƒstwa nazistow-
skim przywdcom i szkolono
na przysz∏ych ˝o∏nierzy. Odrb-
ne organizacje utworzono dla
niemieckich dziewczt.
Tomasz Mann – jeden z najwy-
bitniejszych pisarzy niemieckich,
laureat Nagrody Nobla, zagorza-
∏y przeciwnik nazizmu. Przeby-
wajc na emigracji, krytykowa∏ re-
˝im, za co w∏adze pozbawi∏y go
obywatelstwa niemieckiego. Jako
wra˝liwy intelektualista, Mann tak
postrzega∏ poparcie rodakw dla
totalitarnego systemu: „Masowa
histeria, muzyka jarmarczna, alle-
luja i derwiszowate powtarzanie
monotonnych hase∏, pki
wszystkim piana nie wystpi na
usta. Fanatyzm staje si zasad
zbawienia, entuzjazm epileptycz-
n ekstaz, polityka masowym
op∏atkiem III Rzeszy”.
Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl
41
D L A C Z E G O N I E M C Y P O P A R L I H I T L E R A ?
Natomiast dla zwyk∏ych Niemcw fhrer sta∏ si po prostu ucie-
leÊnieniem silnej w∏adzy, ktrej – zgodnie z wpojonym pojciem
patriotyzmu – winni byli bezwzgldne pos∏uszeƒstwo. Filozofia ta
popchn∏a wielu z nich do zbrodni, pope∏nianych bez sprzeciwu na
polecenie prze∏o˝onych (zob. rozdz. 67).
Wiara zamiast prawdy
Istnieje te˝ jednak opinia, i˝ hitlerowcy zawdziczali swe sukcesy
przede wszystkim propagandzie i socjotechnice*. Nazistowski mini-
ster przemys∏u zbrojeniowego Albert Speer powiedzia∏ po wojnie:
Hitler by∏ pierwszym dyktatorem, ktry dla panowania nad w∏asnym
krajem wykorzystywa∏ wszystkie Êrodki techniczne. Za pomoc radia
i g∏oÊnikw osiemdziesiciu milionom ludzi odebrano mo˝noÊ niezale˝-
nego myÊlenia. Koszmar drczcy niejednego cz∏owieka, ˝e ktregoÊ dnia
bdzie mo˝na rzdzi narodami przy u˝yciu technicznych Êrodkw, do-
czeka∏ si pe∏nej realizacji w totalitarnym systemie Hitlera.
Sam Hitler by∏ znakomitym mwc. Przez umiejtny dobr wtkw,
stopniowanie napicia, chwyty retoryczne oraz niemal teatraln
ekspresj potrafi∏ porwa t∏umy. Âwiadomy swego oddzia∏ywania,
stara∏ si dotrze do jak najwikszej liczby s∏uchaczy, wykorzystujc
w tym celu nowoczesne Êrodki komunikacji (m.in. jako jeden
z pierwszych politykw przemieszcza∏ si samolotem). Jak obliczo-
no, w cigu ca∏ego ˝ycia podobno przemawia∏ na ˝ywo a˝ do 35 mln
ludzi. Rwnie wa˝na jak treÊ przemwieƒ by∏a oprawa nazistow-
skich zgromadzeƒ. Dziki monumentalnym dekoracjom, sztandarom,
pochodniom, t∏umom jednolicie ubranych zwolennikw, specjalnie
dobranej muzyce, inscenizacji Êwietlnej oraz starannie wyre˝ysero-
wanym gestom i rytua∏om hitlerowskie wiece upodabnia∏y si do re-
ligijnych misteriw. Ich uczestnicy ulegali „zbiorowej hipnozie”, re-
zygnujc z samodzielnego myÊlenia na rzecz fanatycznej wiary
w fhrera.
Hitlerowska machina propagandowa, kierowana przez cynicznego ge-
niusza manipulacji Josepha Goebbelsa, sterowa∏a uczuciami i umys-
∏ami milionw odbiorcw. Ju˝ w 1931 r. z NSDAP zwizanych by∏o
a˝ 35 wysokonak∏adowych dziennikw oraz 50 tygodnikw. Po zdo-
byciu w∏adzy przez Hitlera nazistowski koncern prasowy podporzd-
kowa∏ sobie ponad 80% tytu∏w, a nak∏ad codziennego organu partii
zbli˝y∏ si do 2 mln egzemplarzy. Hitlerowcy zadbali tak˝e, aby
w niemieckich domach znalaz∏y si odbiorniki radiowe, s∏u˝ce jako
instrument codziennej indoktrynacji (tylko w pierwszym roku rz-
dw fhrer wyg∏osi∏ 50 przemwieƒ radiowych). Wa˝n rol pro-
pagandow odgrywa∏y rwnie˝ filmy, krcone czsto przez zdolnych
re˝yserw, uleg∏ych re˝imowi. W ten sposb, przy u˝yciu nowo-
czesnych Êrodkw przekazu, naziÊci utrzymywali nard w totalitar-
nym amoku.
Nazistow-
ska pro-
paganda
M∏ode zwolenniczki Hitlera, reagu-
jce histerycznie na jego widok.
Cho trudno w to uwierzy, przy-
wdca nazistw uchodzi∏ za nie-
zwykle przystojnego m˝czyzn.
„Pikny Adolf”, jak nazywa∏y go
wielbicielki, otrzymywa∏ nieustan-
nie listy mi∏osne, ktrych autorki
b∏aga∏y go czsto o sp∏odzenie im
potomstwa. Niektre kobiety
w czasie porodu wykrzykiwa∏y
imi Hitlera, aby z∏agodzi ble.
Nazistowski Parteitag (zlot partii)
w 1935 r. Imprezy te, organizowa-
ne w Norymberdze, stanowi∏y
doroczn kulminacj masowych
nazistowskich rytua∏w. Wg ofi-
cjalnej frazeologii symbolizowa∏y
one „ma∏˝eƒstwo partii z narodem”.
Podczas Parteitagw dzia∏acze
NSDAP defilowali przed Hitlerem,
ktry „poÊwica∏” ich sztandary,
dotykajc chorgwi poplamionej
rzekomo krwi „mczennikw”
zabitych w trakcie nieudanego
puczu z 1923 r. Dodatkowymi
elementami inscenizacji bywa∏y
„Êwietliste katedry”, tworzone ze
snopw Êwiat∏a, widocznych w pro-
mieniu kilkudziesiciu kilometrw.
Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl
42
O K R E S M I ¢ D Z Y W O J E N N Y
Leksykon
Goebbels Joseph
(1897–1945) – minister oÊwiecenia narodowego i propagandy III Rzeszy,
g∏wny twrca hitlerowskiej machiny propagandy i indoktrynacji; od 1924 r. w NSDAP, od
1928 r. szef propagandy partii; w III Rzeszy wywiera∏ decydujcy wp∏yw na ˝ycie kulturalne
i intelektualne Niemiec; niedosz∏y pisarz, doktor literatury niemieckiej, kaleka (mia∏ jedn no-
g krtsz); ca∏kowicie cyniczny – nie wierzc w pe∏ni w idee nazistowskie, z zimn krwi
manipulowa∏ t∏umami; autor sentencji: „K∏amstwo powtarzane wiele razy staje si prawd”;
w przededniu upadku Berlina pope∏ni∏ samobjstwo (przedtem zabi∏ 6 swoich dzieci)
Gring Hermann
(1893–1946) – marsza∏ek i dowdca lotnictwa III Rzeszy, wÊrd dygnita-
rzy nazistowskich faktycznie druga osoba po Hitlerze; podczas I wojny Êwiatowej zdoby∏ s∏a-
w jako lotnik; od 1922 r. w NSDAP; w 1923 r. uczestnik puczu monachijskiego; w latach
1923–1928 na emigracji; organizator gestapo i inicjator utworzenia obozw koncentracyj-
nych; jeden z g∏wnych wykonawcw „nocy d∏ugich no˝y”; w III Rzeszy sprawowa∏ wiele
funkcji, m.in. kierowa∏ wielkim koncernem przemys∏owym; bezwzgldny, brutalny i pr˝ny,
znany z ob˝arstwa i zami∏owania do bogactwa (pochodzcego zwykle z grabie˝y i korupcji),
uzale˝niony od morfiny; jako zbrodniarz wojenny skazany na Êmier w procesie norymber-
skim (zob. rozdz. 67); pope∏ni∏ samobjstwo w wizieniu
Himmler Heinrich
(1900–1945) – zwierzchnik SS, gestapo i policji, od 1943 r. minister
spraw wewntrznych III Rzeszy; uczestnik puczu monachijskiego, od 1925 r. w NSDAP; g∏w-
ny organizator masowych zbrodni i ludobjstwa re˝imu hitlerowskiego; z zawodu rolnik, ho-
dowca drobiu; fanatyczny nazista, wyznawca pseudoreligijnych idei germaƒskich (uwa˝a∏ si za
wcielenie krla niemieckiego Henryka I Ptasznika) i rasistowskich teorii pseudonaukowych;
aresztowany przez wojska brytyjskie podczas prby ucieczki, pope∏ni∏ samobjstwo
Dla dociekliwych
A. Bullock, Hitler: studium tyra-
nii, Warszawa 1997.
J.C. Fest, Oblicze Trzeciej Rzeszy,
Warszawa 1970.
R. Grunberger, Historia spo∏eczna
Trzeciej Rzeszy, Warszawa 1994.
E.C. Krl, Propaganda i indoktry-
nacja narodowego socjalizmu
w Niemczech 1919–1945. Stu-
dium organizacji, treÊci, metod
i technik masowego oddzia∏ywa-
nia, Warszawa 1999.
G.L. Mosse, Kryzys ideologii nie-
mieckiej. Rodowd intelektualny
Trzeciej Rzeszy, Warszawa 1972.
F. Ryszka, U rde∏ sukcesu i kl-
ski. Szkice z dziejw hitleryzmu,
Warszawa 1975.
S∏owniczek
socjotechnika – og∏ metod
kszta∏towania zachowaƒ jednos-
tek i grup spo∏ecznych
RÓD¸O A
Spotkanie Hitlera z berliƒskimi studentami i pro-
fesorami w 1931 r., w relacji Alberta Speera –
wwczas wyk∏adowcy na Politechnice Berliƒ-
skiej.
Pojawi∏ si Hitler, witany burzliwie przez swych
licznych zwolennikw spoÊrd studentw. Ju˝
sam entuzjazm zrobi∏ na mnie du˝e wra˝enie.
Ale zaskoczy∏ mnie tak˝e wygld tego cz∏owieka.
Na plakatach i karykaturach widzia∏em go w ko-
szuli mundurowej, z opask ze swastyk na r-
kawie, z dzik grzywk na czole. Tu jednak
wystpowa∏ w dobrze skrojonym niebieskim gar-
niturze, wyranie demonstrujc mieszczaƒsk
poprawnoÊ, co razem stwarza∏o wra˝enie roz-
sdnego umiarkowania.
Stara∏ si przerwa trwajc wiele minut owa-
cj. Nastpnie cichym g∏osem, z ociganiem i tro-
ch nieÊmia∏o, rozpocz∏ nie tyle przemwienie,
ile pewnego rodzaju wyk∏ad historyczny. Dla
mnie by∏o w tym coÊ ujmujcego, zw∏aszcza ˝e
przeczy∏o wszystkiemu, czego oczekiwa∏em pod
wp∏ywem propagandy jego przeciwnikw: spo-
dziewa∏em si zobaczy histerycznego demagoga,
wrzeszczcego i gestykulujcego w mundurze.
Pocztkowa nieÊmia∏oÊ Hitlera wkrtce znik∏a,
od czasu do czasu podnosi∏ teraz g∏os, mwi∏ do-
bitniej i z sugestywn si∏ przekonywania. Wy-
wo∏ywa∏o to znacznie g∏bsze wra˝enie ni˝ sama
treÊ przemwienia, z ktrej niewiele zapamita-
∏em. Ponadto udzieli∏ mi si entuzjazm, ktry
z ka˝dym zdaniem zdawa∏ si niemal fizycznie
unosi mwc. Entuzjazm ten rozwiewa∏ scep-
tyczne zastrze˝enia. Pod koniec wydawa∏o si, ˝e
Hitler nie mwi po to, by przekonywa, lecz ra-
czej z przekonaniem wyra˝a to, czego oczekiwa∏a
od niego publicznoÊ zamieniona w jednolit
mas.
W tym, wydawa∏o mi si, jest nadzieja, nowe ide-
a∏y, nowe spojrzenie, nowe zadania. Ponure prze-
powiednie Spenglera
1
stawa∏y si teraz nieistot-
ne, cho jednoczeÊnie spe∏nia∏a si jego wr˝ba
WICZENIA
Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl
43
D L A C Z E G O N I E M C Y P O P A R L I H I T L E R A ?
o nadejÊciu przysz∏ego imperatora. Niebezpie-
czeƒstwo komunizmu, ktry wydaje si nie-
uchronnie zbli˝a do w∏adzy – tak przekonywa∏
nas Hitler – mo˝na zlikwidowa, i nawet mimo
beznadziejnego bezrobocia realne jest osignicie
rozkwitu gospodarczego. O problemie ˝ydowskim
wspomina∏ tylko marginesowo. Uwagi te jednak
nie razi∏y mnie, chocia˝ nie by∏em antysemit,
a z czasw szkolnych i studenckich, jak niemal
wszyscy, mia∏em przyjaci∏ ˚ydw.
A. Speer, Wspomnienia, Warszawa 1990.
1
Oswald Spengler (1880–1936) – wybitny niemiecki filozof his-
torii i kultury. W swoim najg∏oÊniejszym dziele Zmierzch
Zachodu przedstawi∏ wizj nieuchronnego schy∏ku cywilizacji
europejskiej. Teorie Spenglera przyczyni∏y si do umocnienia
nastrojw katastroficznych wÊrd inteligencji.
RÓD¸O B
Komentarz do transmisji radiowej z demonstra-
cji hitlerowskiej w Berlinie w dniu przejcia w∏a-
dzy przez Hitlera.
Lotem b∏yskawicy obieg∏a ca∏e Niemcy wieÊ:
Adolf Hitler zosta∏ kanclerzem Rzeszy! Rozgorza-
∏y miliony serc, ˝ywio∏owa radoÊ i wdzicznoÊ
znajduj ujÊcie. Sto tysicy pochodni p∏onie na
Wilhelmstrasse! Przez Bram Brandenbursk id
bohaterowie d∏ugiej i ofiarnej walki – zwyciskie,
brunatne kolumny SA! ˚ywa czerwieƒ sztanda-
rw i na bia∏ym polu swastyka – symbol wschodz-
cego s∏oƒca! Wspania∏y, nadzwyczajny widok!
A teraz – ale˝ tak! Od po∏udniowej strony s∏ycha
ju˝ twardy, marszowy rytm, to Stahlhelm
1
. Ws∏u-
chuj si weƒ oczarowane t∏umy, pochodnie falu-
j. Wszdzie pochodnie! Pochodnie i wiwatujce
t∏umy! Sto tysicy ludzi wznosi radosny okrzyk:
Heil! Heil Hitler! [tj. chwa∏a Hitlerowi!]. Ich g∏os
niesie si w noc!
Tam, ponad mrowiem ludzkim i morzem p∏on-
cych pochodni, stoi w oknie wzruszony do g∏bi
prezydent Rzeszy von Hindenburg, sdziwy feld-
marsza∏ek i zwycizca spod Tannenbergu. Obok,
w kancelarii Rzeszy – „wdz”, tak, to Fhrer! Stoi
ze swymi ministrami Adolf Hitler... nieznany ˝o∏-
nierz wojny Êwiatowej, nieugity bojownik, cho-
r˝y wolnoÊci!
Jego wzrok skierowany jest w dal. Zapewne my-
Êli o d∏ugich latach walki, o ofierze krwi, jak
z∏o˝y∏ ruch, o d∏ugim, ci˝kim marszu. A oto te-
raz – TAK! TAK! Ku m∏odemu kanclerzowi Rzeszy
p∏ynie pieʃ stutysicznego chru – to hymn nie-
miecki! I niesie si w niebo jak modlitwa, jak
dzikczynienie i radoÊ! A teraz... TAK! TAK! T∏u-
my intonuj pieʃ ruchu narodowosocjali-
stycznego!
Ale... w niedajcym si ogarn wzrokiem, falu-
jcym ludzkim mrowiu wida jakiÊ ruch: to sto
tysicy ramion wyciga si w gr z wiar
i wdzicznoÊci do niemieckiego pozdrowienia.
Pozdrawiaj Fhrera. Ilu˝ w t∏umie ociera
ukradkiem ∏zy wdzicznoÊci i radosnego wzru-
szenia! Niech ˝yje nasz Fhrer, niech ˝yje nie-
miecka ojczyzna! – Êpiewaj serca.
Cyt. za: B. Engelmann, Rwnym krokiem marsz. Jak ˝yliÊmy
w Niemczech Hitlera. Wspomnienia z lat 1933–1939, Po-
znaƒ 1987.
1
Stahlhelm – paramilitarna organizacja nacjonalistyczna grupu-
jca weteranw I wojny Êwiatowej. W momencie objcia
w∏adzy przez Hitlera liczy∏a ok. 1 mln cz∏onkw.
RÓD¸O C
Przyk∏ady instrukcji dla prasy, wydawanych w la-
tach 30. przez Ministerstwo OÊwiecenia Naro-
dowego i Propagandy.
O procesach przeciwko oszczercom politycznym
nie nale˝y szczeg∏owo informowa, gdy˝ w ten
sposb u∏atwia si niepotrzebnie cyrkulacj plo-
tek.
Jakakolwiek reklama Charliego Chaplina jest ab-
solutnie niepo˝dana.
Jedna z gazet znowu napisa∏a, ˝e nacjonaliÊci
[w Hiszpanii] rozstrzelali 68 „robotnikw”. Nale-
˝y, jak wiadomo, pisa o „marksistach”.
Przy stosowaniu pojcia „narody kolorowe” po-
trzebna jest du˝a ostro˝noÊ. Wiadomo na przy-
k∏ad o wra˝liwoÊci Japoƒczykw, ktrzy czasami
maj poczucie, ˝e to chodzi w∏aÊnie o nich.
Jedna z gazet polemizowa∏a z Tomaszem Man-
nem. Nale˝y to uzna za absolutnie niepo˝dane.
Tomasz Mann powinien zosta wymazany z pa-
mici wszystkich Niemcw, gdy˝ nie jest on go-
dzien tego miana.
Badanie opinii spo∏ecznej najlepiej przeprowa-
dza za poÊrednictwem NSDAP.
1.
Jakie informacje o organizacji i oprawie hitlerow-
skiej demonstracji zawiera cytowany tekst?
2.
Jak komentator przedstawia∏ posta Hitlera?
3.
Jakie uczucia, wed∏ug spikera, wyra˝ali uczestnicy
demonstracji?
1.
Co powy˝sza relacja mwi o zdolnoÊciach Hitlera
do oddzia∏ywania na s∏uchaczy?
2.
Czym wdz nazistw zaskoczy∏ Speera?
3.
Jakie uczucia i refleksje wywo∏a∏o u autora prze-
mwienie Hitlera?
Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl
O K R E S M I ¢ D Z Y W O J E N N Y
44
Sprawd, czy potrafisz
1. Przedstawi metody, za pomoc ktrych na-
ziÊci zdobyli poparcie wyborcw.
2. Wyt∏umaczy, dlaczego poszczeglne grupy
spo∏eczne opowiedzia∏y si za nazistami.
3. Wskaza okolicznoÊci polityczne, ekonomicz-
ne, spo∏eczne i kulturowe, ktre przyczyni∏y
si do sukcesu nazistw.
4. WyjaÊni, na czym polega∏ wk∏ad hitlerow-
cw w nowoczesn propagand polityczn.
5. Omwi, jak Hitler zrealizowa∏ swoje obiet-
nice wyborcze.
Problemy do przemyÊlenia
i dyskusji
1. Autor
tekstu I
widzi w faszyzmie przede wszyst-
kim zbiorow „ucieczk od wolnoÊci”, spowo-
dowan poczuciem wyobcowania, brakiem sa-
modzielnoÊci myÊlowej oraz strachem przed
wziciem odpowiedzialnoÊci za w∏asne ˝ycie.
Czy zgadzasz si z jego wnioskiem, i˝ nowoczes-
na cywilizacja stwarza warunki do odradzania
si tendencji faszystowskich? Uzasadnij odpowied.
2. Wypisz najwa˝niejsze metody i argumenty, za
pomoc ktrych naziÊci zdobyli poparcie spo-
∏eczne. Czy w dzisiejszej Polsce podobna takty-
ka mog∏aby przynieÊ jakiemuÊ ugrupowaniu
sukces polityczny? Uzasadnij odpowied.
4.
Przedstaw wp∏yw komunizmu na sukces nazistw.
Do czego s∏u˝y∏a nazistom propaganda antykomu-
nistyczna?
5.
Omw zwizek midzy warunkami traktatu wer-
salskiego a ekspansj ruchu nazistowskiego. W jaki
sposb Hitler odwo∏ywa∏ si do patriotycznej du-
my Niemcw?
6.
Wymieƒ charakterystyczne dla spo∏eczeƒstwa nie-
mieckiego idee, pogldy i postawy, ktre stworzy∏y
klimat ideowy u∏atwiajcy powstanie i rozwj naziz-
mu. Jakie cechy patriotyzmu Niemcw przyczyni-
∏y si do zaakceptowania totalitaryzmu?
7.
Podaj przyk∏ady zastosowania przez hitlerowcw
nowoczesnej techniki do celw propagandowych.
Jak rol odgrywa∏y nazistowskie imprezy masowe?
Pytania
1.
WyjaÊnij, dlaczego geneza systemu nazistowskiego
wyr˝nia go spoÊrd innych totalitaryzmw. Jak
objawia∏o si masowe poparcie spo∏eczne dla hitle-
rowskiego re˝imu?
2.
Wyt∏umacz, jak Hitler wykorzysta∏ kryzys gospo-
darczy i spo∏eczny. Dlaczego wikszoÊ pracowni-
kw by∏a zadowolona z hitlerowskich rzdw?
3.
Wska˝ przyczyny niepopularnoÊci demokracji par-
lamentarnej w Republice Weimarskiej. Jak naziÊci
wykorzystali zmczenie obywateli rzdami republi-
kaƒskimi?
1.
Jakie metody manipulacji obrazuj cytowane in-
strukcje?
2.
Jakich sfer ˝ycia dotyczy∏y powy˝sze zalece-
nia?
3.
Ktre instrukcje s∏u˝y∏y ukryciu represji re˝imu
hitlerowskiego?
O Grecie Garbo mo˝na pisa ˝yczliwie.
Nowy wielki proces pokazowy w Moskwie spada
nam jak z nieba. OczywiÊcie trzeba o tym pisa
du˝o i pod wielkimi nag∏wkami.
W gazetach roi si od dowcipw o Szkotach.
Trzeba pamita, ˝e pochodz one niemal wy-
∏cznie ze rde∏ ˝ydowskich w Londynie. Przy-
czyna jest oczywista: Szkoci to najczystsze plemi
na Wyspach Brytyjskich. Dowcipy stanowi ze-
mst londyƒskich ˚ydw.
Niepo˝dane s zdjcia, ktre przedstawiaj Cze-
chw jako dobrze wyszkolonych i zdyscyplinowa-
nych ˝o∏nierzy. Wskazane s zdjcia pokazujce
prby bolszewizacji czeskich si∏ zbrojnych.
Podburzanie przez pras brytyjsk nie ma granic.
˚ydzi s przedstawiani jako niewinne ofiary.
W zwizku z tym nale˝y ostro napitnowa an-
gielskie postpowanie w Palestynie, podczas wo-
jen burskich, dzia∏ania wymierzone przeciwko
niepodleg∏oÊci Stanw Zjednoczonych, nie zapo-
minajc rwnie˝ o Indiach. Gdzie podzia∏o si
sumienie Êwiata, ktre tak czujnie reaguje na wy-
bicie kilku szyb i spalenie paru synagog w Niem-
czech, w obliczu zbrodni w Palestynie.
Nie wolno pod ˝adnym pozorem odnotowywa,
˝e z obozw koncentracyjnych zwalnia si oko∏o
2 tysicy winiw.
Cyt. za: E.C. Krl, Propaganda i indoktrynacja narodowego
socjalizmu w Niemczech 1919–1945. Studium organizacji,
treÊci, metod i technik masowego oddzia∏ywania, Warszawa
1999.
Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl
45
D L A C Z E G O N I E M C Y P O P A R L I H I T L E R A ?
TEKST I
Niebezpieczeƒstwo odrodzenia faszyzmu we
wsp∏czesnym spo∏eczeƒstwie w interpretacji
amerykaƒskiego socjopsychologa pochodzenia
niemieckiego – Ericha Fromma.
Nie ma wikszego b∏du ni˝ niedostrzeganie, ˝e
w naszym w∏asnym spo∏eczeƒstwie stoimy w ob-
liczu tego samego zjawiska, ktre wszdzie jest
urodzajn gleb dla powstania faszyzmu: bezsil-
noÊci i znikomoÊci jednostki. Powy˝sze stwierdze-
nie jest wyzwaniem rzuconym konwencjonal-
nemu pogldowi, ˝e uwalniajc jednostk od
wszystkich zewntrznych ograniczeƒ, nowoczes-
na demokracja doprowadzi∏a do prawdziwego
indywidualizmu, ˝e mamy swobod wyra˝ania
swoich myÊli i uczu, i uwa˝amy za spraw prze-
sdzon, i˝ wolnoÊ ta niejako automatycznie
gwarantuje nam nasz indywidualnoÊ. Tymcza-
sem prawo do wyra˝ania myÊli wy∏cznie wtedy
coÊ znaczy, kiedy jesteÊmy zdolni mie myÊli w∏as-
ne; wolnoÊ od zewntrznego autorytetu tylko
wtedy jest trwa∏ym nabytkiem, kiedy wewntrz-
ne warunki psychiczne pozwalaj nam ukonsty-
tuowa nasz w∏asn indywidualnoÊ. Czy osig-
nliÊmy ten cel, a przynajmniej czy zbli˝amy si
do niego?
W dziejach nowo˝ytnych autorytet KoÊcio∏a
przej∏o paƒstwo, autorytet paƒstwa zastpi∏o
sumienie, a w naszej epoce rol t obj∏a z kolei
bezimienna w∏adza zdrowego rozsdku i opinii
publicznej. A ˝e wyzwoliliÊmy si spod dawnych
jawnych autorytetw w∏adzy, nie dostrzegamy,
˝e staliÊmy si ofiar nowych autorytetw. StaliÊ-
my si automatami ˝yjcymi w z∏udzeniu, ˝e s
istotami rozporzdzajcymi w∏asn wol. Dziki
temu z∏udzeniu jednostka nie uÊwiadamia sobie
niebezpieczeƒstwa. W istocie rzeczy „ja” jednostki
ulega os∏abieniu, na skutek czego czuje si ona
bezsilna i nad wyraz niepewna. ˚yje w Êwiecie,
z ktrym straci∏a prawdziw ∏cznoÊ, gdzie ka˝-
dy i wszystko zosta∏o zinstrumentalizowane,
gdzie jednostka sta∏a si czÊci zbudowanej
w∏asnymi rkami maszyny. Cz∏owiek myÊli, czuje
i chce tak, jak mu si wydaje, ˝e powinien my-
Êle, czu i chcie; w toku tego procesu zatraca
swoje „ja”, bez ktrego nie ma prawdziwego bez-
pieczeƒstwa wolnej jednostki.
E. Fromm, Ucieczka od wolnoÊci, Warszawa 1993.
TEKST II
Podwjna moralnoÊ Niemcw pod rzdami hi-
tlerowskimi, na przyk∏adach przedstawionych
przez austriackiego historyka Richarda Grunber-
gera.
Pewien oficer brytyjski wykaza∏, ˝e ÊwiadomoÊ
pope∏nianych okrucieƒstw by∏a wÊrd Niemcw
powszechna: wywnioskowa∏ on to z rodzaju foto-
grafii, jakie znajdowa∏ w portfelach setek nie-
mieckich ˝o∏nierzy. Zwykle podzielone one by∏y
na trzy grupy: migawki z Mutti i Inge [tj. z mat-
k i z dziewczyn], pocztwki pornograficzne –
i zdjcia egzekucji oraz scen ch∏osty. Podobnie
szufladkowali swoje uczucia cywile. W lutym
1942 roku – w miesic po tym, jak „˝∏ta gwiaz-
da” sta∏a si zwyk∏ym widokiem na ulicy, w Êlad
za wybitymi szybami sklepw, p∏oncymi syna-
gogami i napisami: „Psom i ˚ydom wstp wzbro-
niony” – pewien oburzony radios∏uchacz prote-
stowa∏ przeciwko u˝yciu na antenie zwrotu:
„Poca∏ujcie mnie w d...” (w rzeczywistoÊci by∏ to
cytat z Goethego), i pyta∏, jak rozg∏oÊnia zamierza
usatysfakcjonowa s∏uchaczy, ktrzy byli nara˝e-
ni na t wulgarnoÊ. W∏aÊcicielka pensjonatu
w kurorcie nad Ba∏tykiem, w ktrym kwaterowa-
li ˝o∏nierze SS, by∏a ci˝ko zgorszona, znalaz∏szy
wÊrd pozostawionych przez nich papierw wy-
dany przez Himmlera „rozkaz prokreacji” (adre-
sowany do wszystkich przebywajcych na froncie
SS-manw – zarwno samotnych, jak ˝onatych).
Dla rozgniewanego radios∏uchacza i zgorszonej
w∏aÊcicielki pensjonatu obozy koncentracyjne
i „˝∏te gwiazdy” by∏y czÊci naturalnego ∏adu:
uwizieni w
obozach byli antyspo∏ecznymi
elementami „przywo∏ywanymi do porzdku”,
przygotowania zaÊ do ludobjstwa oznacza∏y po
prostu usuwanie obcych. Ogldajc fotografie
z obozu koncentracyjnego, pokazywane przez
brytyjskiego oficera, pewien ch∏op niemiecki
powiedzia∏: „To straszne, do czego mo˝e dopro-
wadzi wojna” – tak jakby mwi∏ o burzy, ktra
po∏o˝y∏a jego jczmieƒ.
R. Grunberger, Historia spo∏eczna Trzeciej Rzeszy, Warsza-
wa 1994.
3. Porwnaj nazizm z innymi znanymi ci ruchami
politycznymi (por. rozdz. 37, 49). Jakie miejsce
wyznaczy∏byÊ mu na osi lewica–prawica? Uzasad-
nij odpowied.
4. Popierajc nazizm, wikszoÊ Niemcw zaak-
ceptowa∏a hitlerowskie zbrodnie i terror. Rw-
noczeÊnie jednak w ˝yciu codziennym stara∏a si
nadal zachowywa moralne standardy „przy-
zwoitoÊci”. Jak wyt∏umaczy∏byÊ genez postaw
opisanych przez autora
tekstu II
?
Dokument pochodzi ze strony www.gwo.pl
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
więcej podobnych podstron