Historia odkryć szczepionek i rozwoju szczepień

na świecie

Rozwój szczepień ochronnych jest jednym z
największych osiągnięć nowożytnej medycyny, jest
zarazem pięknym świadectwem potęgi ludzkiej
wyobraźni i wysiłku kilkunastu pokoleń badaczy.
Epoka wielkich epidemii –przynajmniej na razie-
bezpowrotnie minęła. Człowiek żyjący na początku
XXI wieku nie jest w stanie wyobrazić sobie
sytuacji w której zaraza dżumy zabiła prawie
połowę ludności Europy a sławna grypa
„hiszpanka” pustoszyła (jeszcze niecałe 100 lat
temu) miasta i wsie doprowadzając do śmierci 20
milionów ludzi. Świat pełen był wówczas ludzi
zeszpeconych ospą i trądem, kalek po przebyciu
polio, wyniszczonych cholerą czy tyfusem.
Świadectwem tamtych czasów są dziś uderzające
obrazy H. Boscha, P. Bruegela st. czy wreszcie
postaci przedstawione w ołtarzu Wita Stwosza.
Medycyna instynktownie walczyła z chorobami
zakaźnymi, znajdując prymitywne środki zaradcze.
I tak na przykład przeciwko dżumie zalecano „ocet
siedmiu złodziei”- ocet winny w którym moczono
przez 12 dni piołun, rutę, rozmaryn, szałwię i inne
zioła. Dziś wiemy, że są to rośliny zawierające
olejki eteryczne, o silnych właściwościach
bakteriobójczych. Innym sposobem ochrony przed
„morowym powietrzem” było... picie na umór,
bardzo zresztą słusznie, gdyż przesycony
alkoholem organizm jest o wiele mniej podatny na
zakażenie. Często stosowano bardzo drastyczne
metody, i tak jedynym sposobem walki ze
wścieklizną było wypalanie pogryzionego miejsca
rozgrzanym do czerwoności żelazem, oczywiście o
środkach znieczulających nikt wówczas nie myślał.
Najczęściej jednak chorych zakaźnie izolowano w
odosobnionych miejscach, gdzie opuszczeni
umierali lub po prostu zabijano.
W Europie wszystko to należy dziś do przeszłości a
być może niedługo cały świat zostanie uwolniony
od chorób zakaźnych. Zawdzięczać to będziemy
szczepieniom ochronnym i ich twórcom, których
należy wspominać z najwyższym szacunkiem. Byli
to ludzie różnych narodowości, żyli jednak tymi
samymi ideami- chęcią ulżenia ludzkiej doli,
stworzyli także wspólne dziedzictwo którego
przypomnieniu ma służyć ten artykuł.

Średniowiecze (około X wieku)

W Chinach, zapewne dzięki doświadczeniom
wielu pokoleń, przeprowadzano już 1000 lat temu
zabiegi mające zmniejszyć prawdopodobieństwo
zachorowania na ospę prawdziwą. Polegają one na
wcieraniu małym dzieciom w błonę śluzową nosa
utłuczonych na proszek strupów po ospie. W
Indiach również prowadzono podobne zabiegi,

przebiegały one jednak nieco inaczej. Dzieciom
zakładano ubrania po chorych na ospę lub
wkłuwano igły zakażone ropą pobraną od chorych.
Nieco później w Turcji niewolnicom
przeznaczonym do haremów za pomocą małego
nożyka robiono nacięcie i wprowadzano odrobinę
ropy z pęcherzy ospowych. Chroniło je to przed
zeszpeceniem a zarazem znacznie podnosiło
wartość na targach niewolników.

1718- 1721

W roku 1718 żona brytyjskiego ambasadora w
Konstantynopolu-

Lady Mary Montagu,

korzystając z doświadczeń Turków, rozkazuje
zaszczepić swego synka przeciwko ospie.
Lady Mary Montagu była jak na owe czasy kobietą
niezwykłą. Pochodziła z jednego z ważniejszych
rodów Anglii, mimo to uciekła z mężem za granicę,
rezygnując z wykwintnego życia w salonach. W
Turcji zafascynowana światem muzułmańskim
nauczyła się tutejszego języka i przebrana za
Turczynkę zwiedzała wszystkie zakątki
Konstantynopola. Swoje wrażenia opisywała w
wysyłanych do znajomych w Anglii listach. W
1717 pisze do swej przyjaciółki: „Ospa, tak u nas
powszechna i groźna, stała się tutaj dzięki
wynalazkowi tak zwanego zaszczepiania chorobą
prawie zupełnie nieszkodliwą... Pewna liczba
starszych kobiet zajmuje się tym niejako zawodowo,
przeprowadzając każdej jesieni, we wrześniu, kiedy
przeminą największe upały, akcję zaszczepiania.
Wtedy to od domu do domu posyłają z zapytaniem,
czy nie ma kogoś w rodzinie, kto chciałby się
zaszczepić przeciwko ospie. Kiedy już zbiorą się
niewielkie grupy (...) zjawia się kobieta wykonująca
zabieg, przynosząc ze sobą skorupę orzecha pełną
ospowej ropy. Wielką igłą nakłuwa żyłę, co nie
powoduje bólu większego niż zwykłe zadrapanie, i
wkrapla do wewnątrz tyle jadu, ile mieści się na
czubku igły... W ten sposób otwiera pięć do sześciu
żył. (...) Ósmego dnia zaszczepieni zaczynają
gorączkować, tak że przez dwa, rzadko trzy dni
muszą pozostać w łóżku. Na ich twarzy pojawia się
dwadzieścia, trzydzieści pęcherzy, które jednak nie
pozostawiają żadnych blizn. Po tygodniu chorzy są
znowu tak rześcy jak przed zaszczepieniem”.
Syn Lady Mary przeszedł podobne objawy
uboczne, lecz wszystko zakończyło się sukcesem-
nigdy nie zachorował na ospę.
W 1721 roku, po powrocie do Anglii, Mary
Montagu wraz ze swym lekarzem domowym
Maithlandem rozpoczynają kampanię na rzecz
wprowadzenia masowych zabiegów. Na początek
pozyskują samego króla Jerzego I, swoją zgodę na
przeprowadzenie „zaszczepień” warunkuje on
jednak od wyników doświadczeń na ludziach.
Próbie poddano więźniów, dając im do wyboru:

Historia ważniejszych szczepień ochronnych

strona 1 z 9

zaszczepienie lub szubienicę, oczywiście wybrali to
pierwsze i bez uszczerbku na zdrowiu przeszli
lekkie objawy poszczepienne. Następnie kolej
przyszła na dzieci z sierocińców, gdy i tu nie
wykazano żadnych działań ubocznych, król zgodził
się na szczepienie swoich wnuków.
Mimo zaciekłych sporów orientalna metoda
zapobiegania ospie szybko rozprzestrzeniła się w
całej Europie, a szczególnie na dworach
monarszych. Maria Teresa rozkazała zaszczepić
obu arcyksiążąt, król pruski Fryderyk Wielki
wprowadził nawet zalecenia dla całego kraju i sam
wydał pouczającą broszurkę.

1796- 1798

Metoda szczepień wprowadzona dzięki Mary
Montagu zyskała nazwę wariolizacji, od variola
vera- ospa prawdziwa. Dyskusje nad nią trwały
przez prawie cały wiek XVIII, w powszechnym
mniemaniu była ratunkiem przed straszliwą
chorobą, przeciwnicy jednak argumentowali, że
przynosi ona więcej szkód niż pożytku.
Wskazywali na częste zakażenia i przenoszenie
innych chorób po szczepieniu, np. syfilisu. Dziś
wiemy , że winne nie były same szczepienia a
brudne igły, którymi przeprowadzano zabiegi.
Wśród daleko posuniętych sceptyków znajdował
się także młody angielski lekarz z Berkeley-
Edward Jenner.
Jenner był niezwykle bystrym obserwatorem
swojego otoczenia, badał okoliczną przyrodę a
szczególnie ukochał ptaki, którym poświęcił wiele
wierszy. Uwadze jego nie uszedł pewien
zastanawiający fakt, zauważył mianowicie, że
kobiety dojące krowy, mimo zarażenia się od nich
ospą krowią (tzw. krowianką) chorują krótko i
łagodnie. Blizny po ospie pozostają zaś tylko na
dłoniach. Co więcej, nie chorują one na ospę
prawdziwą, a nawet jeżeli wystąpią u nich jej
objawy są one łagodne i nie pozostawiają po sobie
żadnych śladów.
14 maja 1796 roku dr Jenner przeprowadził
ryzykowny eksperyment polegający na
wprowadzeniu ropy z pęcherza na dłoni dójki w
dwa nacięcia na ramieniu młodego chłopca-
ośmioletniego Jamesa Phippsa. Szczepienie
pozostawiło dwie małe blizny. Po upływie roku
Jenner, chcąc sprawdzić czy doświadczenie się
powiodło podjął z ciężkim sercem decyzję:
wprowadza kilkakrotnie do obu ramion chłopca
materiał pobrany od chorych na ospę prawdziwą.
Organizm Phippsa okazuje się jednak odporny,
szczepionka uchroniła go przed zakażeniem!
Edward Jenner zawiadamia o swym odkryciu Royal
Society, nie wywołuje ono jednak należytego
oddźwięku. Dopiero publikacja „Badania nad
przyczynami i oddziaływaniem ospy krowiej” z

roku 1798 spotyka się z powszechnym aplauzem,
Izba Gmin występuje z oficjalna pochwałą i
przyznaje Jennerowi ogromną nagrodę 30 000
funtów. W swej pracy zachwala nową metodę
zapobiegania ospie: nie powstają krostki, nie
pozostawia szpecących blizn, nie obserwuje się
zejść śmiertelnych a szczepione osoby nie stanowią
zagrożenia dla otoczenia.
Metoda Jennera, zwana pod nazwą wakcynacji (od
variola vaccina- ospa krowia), szybko uzyskała
wsparcie głów państw i społeczności lekarskiej,
dzięki temu rozpowszechniła się w ciągu kilkunastu
lat w całej niemal Europie.
W 1803 roku dr Jenner ufundował instytut
szczepień przeciw ospie dla biednych.

1802

Próbując powtórzyć doświadczenie Jennera
angielski lekarz A. White pracujący w Aleksandrii
zaszczepia się ropą z dżumy z otwartej dymnicy
chorej kobiety. Po bardzo ciężkiej chorobie umiera.

1881

Francuz profesor Ludwik Pasteur, znany w
ówczesnym świecie naukowym z prac nad
fermentacją i stereochemią, przeprowadza w Melun
sławne doświadczenie z wstrzyknięciem owcom
osłabionych zarazków wąglika.
Osłabienie bakterii było dziełem przypadku-
asystent Pasteura pozostawił w laboratoryjnej
szafce hodowlę zarazków cholery drobiu
przeznaczoną do podania kurom i całkowicie o niej
zapomniał. Kiedy jednak po kilku tygodniach
(chcąc naprawić swój błąd) wstrzyknął ptakom tą
hodowlę, wydarzyła się rzecz niezwykła- wbrew
oczekiwaniom kury nie zachorowały!
Profesor Pasteur powiadomiony o całym zajściu
błyskawicznie zorientował się, że oto ma do
czynienia z epokowym odkryciem- przez poddanie
bakterii różnym czynnikom fizycznym
(temperatura, powietrze) można uzyskać osłabienie
ich właściwości chorobotwórczych. Pasteur –
pamiętając o pracach Jennera- przewidywał, że
podanie teraz zwykłych zarazków nie powinno
wpłynąć na zdrowie kur, potwierdziły to
przeprowadzone doświadczenie.
W Melun miał miejsce pokaz, który tylko
potwierdził wcześniejsze badania przeprowadzone
w paryskim laboratorium. Na oczach setek widzów
i reporterów z całej Europy dwudziestu pięciu
owcom dwukrotnie wstrzyknięto osłabione zarazki
wąglika a następnie, po upływie dwóch tygodni,
podano im wysoce zjadliwe szczepy- ku
powszechnemu zdziwieniu, poza lekką gorączką,
owce miały się zupełnie dobrze. Pasteura

Historia ważniejszych szczepień ochronnych

strona 2 z 9

okrzyknięto natychmiast „francuskim Jennerem” i
w całej Francji rozpoczęto szczepienia zwierząt.
W roku 1883 Pasteur opracował analogiczną do
szczepionki przeciw wąglikowi szczepionkę
przeciwko różycy świń.

1885

Po ogromnych sukcesach szczepionek przeciwko
wąglikowi i różycy Pasteur postanawia zmierzyć
się z jedną z najgroźniejszych i najstraszliwszych w
swym przebiegu chorób- ze wścieklizną. Pamiętać
należy, że był wówczas człowiekiem słabym i
chorym, sparaliżowanym po przebytym udarze
mózgu. Tylko ogromny hart ducha i nieprzeparta
potrzeba służby bliźniemu kazały podejmować mu
nowe wysiłki.
Pasteur zbadał najpierw dokładnie przebieg
choroby, okazało się, że zarazki wścieklizny z
miejsca ugryzienia wędrują powoli do mózgu i
rdzenia kręgowego, gdzie umiejscawiają się.
Dopiero wtedy obserwuje się objawy wścieklizny.
Następnie opracował metodę przenoszenia choroby
ze zwierząt wściekłych na zdrowe, użył do tego
fragmentów mózgu zwierzęcia chorego. Pasteur
poszedł jednak jeszcze dalej: przenosił po kolei na
różne zwierzęta zarazki uzyskane z mózgów
chorych królików. Podczas tego doświadczenia
nauczył się również dowolnie zmniejszać lub
zwiększać zjadliwość zarazka wścieklizny.
Szczepionkę uzyskał z wysuszonego rdzenia
zwierząt doświadczalnych i podał ją zdrowym
psom. Pierwsza dawka zwierała zarazki znacznie
osłabione, kolejne- coraz silniejsze, aż do bardzo
wysokiej zjadliwości. Po serii szczepień uzyskał u
psów całkowite uodpornienie na zarazki
wścieklizny, podobne postępowanie ratowało także
psy które były już na nią chore.
Wyniki prac na zwierzętach ogłosił Pasteur w roku
1885 na międzynarodowym kongresie w
Kopenhadze. Po raz pierwszy szczepionkę
zastosował u człowieka zmuszony koniecznością:
dnia 6 lipca przywieziono do niego ciężko
pogryzionego chłopca- pochodzącego z Alzacji
Josepha Meistera. Pasteur widząc, że nic innego
zrobić się nie da, po wielu wahaniach i
konsultacjach postanawia podać dziecku pierwszą
dawkę szczepionki. W sumie Joseph Meister został
zaszczepiony dwanaście razy, ostatnia dawka była
pobrana z rdzenia spreparowanego dzień wcześniej,
mogła zatem zakażać zdrowe zwierzęta. Kuracja
okazała się skuteczna i Maister mógł powrócić do
domu, zaś wieść o cudownym ocaleniu skazanego
na śmierć chłopca przez szczepionkę profesora
Pasteura obiegła cały świat.

1886

Polski bakteriolog

Odo Bujwid

po

kilkumiesięcznym pobycie w Paryżu zakłada w
Warszawie -drugą po paryskiej- filialną stację
szczepień przeciwko wściekliźnie metodą Pasteura.
Do Warszawy zaczynają przybywać pogryzieni
przez wściekłe zwierzęta z całej wschodniej i
środkowej Europy. Było to niezwykle istotne, gdyż
nie musieli tracić czasu na długą (i zmniejszającą z
każdym dniem szansę ratunku) podróż do Paryża.
Podobne stacje utworzy Bujwid nieco później w
Krakowie, Petersburgu, Kijowie, Odessie.

1888

W Paryżu, ze składek społeczeństwa francuskiego
oraz z datków nadchodzących z całej Europy,
powstaje Institut Pasteur- Instytut Pasteura. Ma
on prowadzić szczepienia przeciwko wściekliźnie i
badania naukowe w dziedzinie szczepień i
szczepionek. W Instytucie Pasteur wychował wielu
wybitnych mikrobiologów m. in. P. E. Roux, A.
Yersina, Ch. Nicolle’a. Powstało tu także wiele z
opisanych w tym artykule szczepionek.
Portierem w Institut Pasteur został chłopiec,
któremu jako pierwszemu Pasteur uratował życie-
Joseph Meister. Funkcję tą sprawował aż do roku
1940, kiedy na wieść o wkroczeniu Niemców do
Francji popełnił samobójstwo.

1890

Wybitny niemiecki bakteriolog Robert Koch,
uczony który wraz z Pasteurem przyczynił się do
wspaniałego rozkwitu mikrobiologii w końcu XIX
wieku (był odkrywcą m. in. zarazków gruźlicy,
cholery, wąglika, gronkowców), ogłasza, że znalazł
sposób na leczenie gruźlicy za pomocą
opracowanego przez siebie preparatu. Zyskał on
później nazwę tuberkulina, nadaną przez Polaka
Odona Bujwida. Cały świat wstrzymuje oddech-
gruźlica jest wówczas utrapieniem całych narodów,
chorują wszyscy: robotnicy i artyści, chłopi i
arystokraci. Okazuje się jednak, że informacje o
zbawiennym wpływie tuberkuliny były co najmniej
przedwczesne, nie tylko nie poprawia stanu
chorych ale często gwałtownie go pogarsza. Na
usprawiedliwienie Kocha należy przypomnieć, że
wyniki swych prac ogłosił pod naciskiem władz,
które żądały spektakularnych sukcesów na miarę
szczepionek Pasteura.
Robert Koch mimo porażki kontynuował prace nad
gruźlicą. W roku 1905 właśnie za wszechstronne
badania nad prątkami gruźlicy otrzymał Nagrodę
Nobla.

Historia ważniejszych szczepień ochronnych

strona 3 z 9

1890

Tuż po ogłoszeniu przez Roberta Kocha rewelacji
na temat tuberkuliny, pracownicy kierowanego
przez niego Instytutu Higieny w Berlinie- Niemiec
Emil Behring (na zdjęciu) i Japończyk
Szibasaburo Kitasato publikują artykuł „O
powstawaniu odporności na błonicę i tężec u
zwierząt.” Był to rezultat kilkuletnich prac
dotyczących bakteriobójczych właściwości
surowicy zwierząt. W artykule stwierdzają:
„Niewrażliwość na zakażenie wykazywana przez
myszy i króliki uodpornione przeciwko tężcowi
wynika z zdolności osocza krwi do
unieszkodliwiania toksycznych substancji,
produkowanych przez bakterie tężca.” Podają
również zasady leczenia za pomocą surowic:
„1. Krew uodpornionych na tężec królików ma
właściwości zobojętniania toksyn tężca.
2. te właściwości stwierdza się także we krwi
pozanaczyniowej poza obrębem ustroju oraz w
uzyskanej z niej surowicy 3.
właściwości te mają trwałą naturę, krew taka
zachowuje swoje działanie także w organizmie
innego zwierzęcia, tak że można osiągać znakomite
wyniki terapeutyczne poprzez transfuzję krwi lub
surowicy.”
Wniosek z tej pracy był jeden: surowica pobrana z
krwi uodpornionego zwierzęcia laboratoryjnego ma
właściwości lecznicze wobec człowieka chorego na
błonicę lub tężec.
Był to całkowicie nowy sposób walki z chorobami
zakaźnymi, dotychczasowe szczepienia polegały na
uodpornieniu organizmu, surowice zaś zawierały
„gotowe” przeciwciała- zwane wówczas
antytoksynami (stąd nazwa: surowice
antytoksyczne). Działanie ich było jednak
stosunkowo krótkie i trwało 2- 3 tygodnie, dla
uzyskania pełnego wyleczenia należało więc
podawać je kilka razy.
Pierwszy raz Behring wypróbował swą surowicę
przeciwbłoniczą w roku 1891, podał ją małej
dziewczynce, której stan oceniano jako
beznadziejny. Preparat jednak zadziałał a jego
twórca zyskał sobie miano „zbawcy dzieci”. .
Preparaty opracowane przez Behringa zyskały
wkrótce nazwy: surowica błonicy i surowica
przeciw tężcowi. Początkowo były mało skuteczne,
szczególnie w zaawansowanych stadiach choroby.
Surowice udoskonalił Behring wspólnie z Paulem
Erlichem (późniejszym odkrywcą sławnego
Salwarsanu 606- pierwszego skutecznego leku
przeciw kile) uzyskując produkt o 75%
skuteczności.
Surowica przeciwtężcowa sprawdziła się w pełni
dopiero w czasie I wojny światowej, uratowała
wtedy setki tysięcy żołnierzy, gdy dowództwo

niemieckie wydało nakaz zaszczepienia każdego
rannego.
Początkowo surowice były produkowane w
zakładach Hoechsta, następnie w założonych przez
samego Behringa zakładach „Behring- Werke” w
Marburgu. W 1901 roku prace nad surowicą
przeciw błonicy uhonorowano przyznaniem
Behringowi pierwszej w historii Nagrody Nobla w
dziedzinie medycyny.
Nadmiernie wytężona praca naukowa i organizacja
zakładów w Marburgu doprowadziły Behringa do
załamania psychicznego.
Dogodną modyfikację metody Behringa
przedstawił

jeden

z

najbliższych

współpracowników Pasteura- Pierre Emile Roux.
Immunizował on konie i otrzymywał z ich krwi
ogromne ilości bardzo silnej i skutecznej
antytoksyny. Przeszła ona pozytywne testy w lutym
1894 roku (w czasie ogromnej epidemii dyfterytu)
w paryskim Szpitaliku Dziecięcym. Od tego czasu
stosowano już wyłącznie surowice końskie.

1892

Pracownik Instytutu Pasteura doktor Waldemar
Haffkine testuje na sobie opracowaną szczepionkę
przeciw cholerze. Profilaktyczna szczepionka
składa się z osłabionych przez gorące powietrze
przecinkowców cholery.
Prawdziwe nazwisko Haffkina brzmiało Vladimir
Kavkin, pochodził bowiem z rodziny żydowskiej
mieszkającej w Odessie. W roku 1889, w kilka lat
po ukończeniu studiów zbiegł z Rosji przed
prześladowaniami politycznymi i religijnymi.
Początkowo przebywał w Szwajcarii, potem
pracował jako bibliotekarz w Instytucie Pasteura.
Tu jednak szybko zorientowano się w jego
zdolnościach i umożliwiono pracę naukową, która
szybko zaowocowała opracowaniem szczepionki
przeciw cholerze.
W roku 1893 Haffkine wyjechał na zaproszenie
wicekróla Indii Lorda Dufferina udaje się do
Kalkuty, gdzie przy pomocy swojej szczepionki
udaje mu się ugasić trwającą właśnie epidemię.
Podobny sukces notuje w Bombaju w roku 1896. W
tym mieście osiada na najbliższych 20 lat, zakład tu
swój instytut (nazwany później jego imieniem),
organizuje w całych Indiach masowe szczepienia.
Walczy także o podniesienie poziomu higieny we
wszystkich krajach północnej Afryki i południowo-
zachodniej Azji, gdyż jak twierdzi, tylko to w pełni
może uchronić Europę przed wielkimi epidemiami
chorób zakaźnych.

1895

Polski chemik Marceli Nencki, kierownik Zakładu
Chemii Instytutu Medycyny Doświadczalnej w

Historia ważniejszych szczepień ochronnych

strona 4 z 9

Petersburgu, opracowuje

surowicę przeciw

groźnej chorobie zakaźnej bydła- księgosuszowi

1907

Francuz Albert z Instytutu Pasteura i Niemiec
Alfred Wolff- Eisner jako pierwsi stosują
tuberkulinę do testu określającego kontakt z
prątkami gruźlicy.

1910

W roku 1910 Emil Behring, po trzech latach
pobytu w klinice dla nerwowo chorych, powraca do
laboratorium i opracowuje nową szczepionkę
mającą chronić przed błonicą przez czynne
uodpornienie, nazywa ją AT- Toksyna-
Antytoksyna. Jest to mieszanina jadów i
przeciwjadów błonicy, wymieszana w takim
stopniu, że jadu jest nieco więcej. Lekarze
niemieccy uznają AT za szczepionkę godną
zaufania i rozpoczynają powszechne stosowanie,
dzięki czemu w Niemczech błonica zaczyna
wkrótce zanikać.
Behring był tytanem pracy, o swoim wkładzie w
naukę pisał: „Powodowało mną pragnienie, by
celem życia uczynić zadanie ważne i godne.
Dlatego być może od początku wybierałem takie
choroby, które szczególnie ludzi dręczą i których do
tej pory nie potrafiono zwalczyć.”
Zaczynał jako syn ubogiego nauczyciela, umierał
jako wybitny naukowiec, laureat Nagrody Nobla,
dzięki któremu ocalono tysiące ludzkich istnień,
właściciel jednej z największych fabryk
farmaceutycznych w Europie, obdarzony przez
panującą w Niemczech dynastię Hohenzollernów
dziedzicznym tytułem szlacheckim. Zapłacił jednak
za to cenę przedwczesnej starości i obłędu.

1919

Polak Rudolf Weigl opracowuje pierwszą
skuteczną szczepionkę przeciwko tyfusowi
plamistemu. Staje się to możliwe dzięki
(opracowanej również przez niego) metodzie
sztucznego zakazania wszy zarazkami tyfusu.
Polegała ona na wprowadzeniu ich do jelit metodą
lewatywy. Komórki nabłonka jelitowego wszy stają
się wówczas doskonałą pożywką dla zarazków
tyfusu.
W niepodległej Polsce Rudolf Weigl zostaje
profesorem zwyczajnym i pierwszym kierownikiem
Katedry oraz Zakładu Biologii Ogólnej przy
Wydziale Lekarskim który sam organizuje.
Przyjeżdżają tu naukowcy z całego świata aby
poznawać tajniki opracowanej przez Weigla
metody produkcji szczepionki. Światowy rozgłos
przynosi mu akcja szczepień w Chinach, w trakcie

której zaszczepiono zarówno katolickich
misjonarzy jak i tysiące Chińczyków. Skuteczność i
tolerancja szczepionki Weigla okazały się
wspaniałe. Podobne akcje przeprowadzono w
Afryce w Etiopii, Algierii, Tunisie i Maroko.
Profesor Rudolf Weigl w okresie międzywojennym
dwukrotnie kandydował do Nagrody Nobla, jednak
jego przesadna skromność i niechęć do
jakiegokolwiek rozgłosu sprawiły, że sprawa nie
nabrała koniecznego rozgłosu.
Po raz trzeci jego kandydaturę zgłosili Niemcy w
okresie II wojny światowej, Weigl jednak
kategorycznie odmówił ewentualnego przyjęcia
nagrody.

1923

Pracownik Instytutu Pasteura, lekarz weterynarii
Gaston Ramon we współpracy z Glennym
publikuje swoje prace dotyczące nowego sposobu
szczepienia przeciwko błonicy- przez podanie
anatoksyn. Była to nowa –w stosunku do surowicy
z antytoksynami opracowanej przez Behringa-
metoda walki z błonicą.
Anatoksyny są to toksyny bakteryjne pozbawione
poprzez działanie czynników fizycznych i
chemicznych (np. długotrwałe działanie
formaldehydem w temperaturze 37- 39 ºC)
właściwości szkodliwych. Zachowują jednak –po
odpowiednim oczyszczeniu- zdolność do
wywoływania odpowiedzi immunologicznej.
Zapadalność na choroby u osób szczepionych np.
dzieci szczepionych anatoksyną błoniczą jest
kilkakrotnie mniejsza niż wśród nieszczepionych.
Warto przypomnieć, że mechanizm działania
anatoksyn w znacznej mierze wyjaśnił kierownik
działu mikrobiologii rolniczej Instytutu Pasteura
Polak Jan Danysz.
Ramon uzyskał ponadto wzmocnienie działania
anatoksyny poprzez podawanie jej łącznie z
adjuwantem (łac. adjuvare- pomagać).
Dziś wiemy, że rolą adjuwantu jest wzmocnienie
immunogennośći antygenu poprzez zagęszczenie
antygenu szczepionkowego oraz wzbudzenie
miejscowego

odczynu

zapalnego

i

immunostymulacji odpowiedzi humoralnej i
komórkowej. Ramon jako adjuwantów używał np.
rozgotowanej tapioki, agaru, lecytyny czy oleju
kukurydzianego.

1921

Francuzi- bakteriolog Albert Calmette (na zdjęciu)
z Instytutu Pasteura, wsławiony opracowaniem
skutecznej surowicy przeciw dżumie i jadowi
wężów oraz

weterynarz

Camille Guérin

wypróbowali na dziecku urodzonemu z matki
gruźliczki od dawna oczekiwaną szczepionkę

Historia ważniejszych szczepień ochronnych

strona 5 z 9

przeciwko gruźlicy, zwaną BCG- Bacillus
Calmette- Guérin. Wywołało to, podobnie jak
wiadomość o tuberkulinie, wielkie poruszenie,
bowiem jedynym krokiem naprzód od tamtego
czasu w dziedzinie leczenia gruźlicy były
tatrzańskie i alpejskie sanatoria klimatyczne.
Wyprodukowanie szczepionki udało im się dopiero
po 13 latach, w czasie których przeprowadzili 231
pasaży wirusa Mycobacterium bovis na podłoże z
dodatkiem żółci bydlęcej. Calmette i Guérin
otrzymali w ten sposób prątki o osłabionych
właściwościach chorobotwórczych - tak zwane
atenuowane (żywy szczep Bacillus Calmette-
Guérin). Stanowiły one mutant prątka bydlęcego o
znacznie osłabionej zjadliwości, który pozbawiony
został działania chorobotwórczego, ale zachował
swoje właściwości antygenowe i alergizujące.
Dopiero w takiej postaci można było zastosować je
do czynnego uodporniania przeciwko gruźlicy.
Organizm, który zetknął się z osłabionymi
prątkami, w razie zakażenia zjadliwym szczepem
Mycobacterium tuberculosis

bardzo szybko

uruchamia mechanizmy tzw. pamięci
immunologicznej, którą nabył w kontakcie ze
szczepem atenuowanym.

1923

Thorwald Madsen z duńskiego Instytutu
Serologicznego w Kopenhadze, po wielu latach
badań, publikuje wyniki swych prac nad
szczepionką przeciwko krztuścowi, zawierającą
martwe, całe komórki bakteryjne. Jej skuteczność
sprawdził rok później w czasie dużej epidemii na
wyspach Faroe. Mimo dwóch przypadków
śmiertelnych i stosunkowo częstych powikłań
neurologicznych szczepionka wchodzi do użytku.
Masowe szczepienia rozpoczęto w USA po 1944
roku a następnie w innych krajach na całym
świecie, przyczyniło się to do znacznego spadku
zachorowań na krztusiec w latach 50- tych i 60-
tych.
Z końcem lat 60- tych inaktywowana szczepionka
Madsena została zastąpiona przez skojarzoną
szczepionkę Di-Per-Te: błoniczo (Diphtheria)-
tężcowo (Tetanus).- krztuśćową (Pertussis).

1924

Małżeństwo amerykańskich badaczy- Frederick
Dick i Gladys Dick, po wyizolowaniu i odkryciu
roli toksyn w patogenezie płonicy wywoływanej
przez paciorkowce, opracowują

skuteczną

surowicę antytoksyczną. Dzięki podaniu takiej
surowicy uzyskiwano znaczne obniżenie bardzo
wysokiej gorączki, zblednięcie i szybkie zniknięcie
wysypki. Wczesne zastosowanie surowicy
małżeństwa Dicków chroniło także przed

łuszczeniem się naskórka i zmniejszało częstość
powikłań.

1925

Frederick i Gladys Dickowie opracowali tzw.
odczyn skórny Dicków, pozwalający określić czy
ustrój jest wrażliwy na paciorkowce. Polegał on na
wstrzykiwaniu do skóry przedramienia przesączu
hodowli paciorkowca płoniczego rozcieńczonego
solą fizjologiczną. U osób wrażliwych powstawał
naciek i zaczerwienienie w postaci niewielkiej
plamy.

1926

Glenny wprowadza modyfikację metody Ramona-
łącznie z anatoksyną tężcową podaje jako
adjuwant sole nieorganiczne: chlorek wapnia lub
ałun potasowy.
Strwierdził także, że zawiesina precypitatu toksyny
dyfterytu w ałunie ma znacznie wyższą
immunogenność niż płynna anatoksyna.

1927

Ramon

we współpracy z

Zoellerem,

wykorzystując wcześniejsze doświadczenia ze
szczepionką przeciw błonicy, opracowuje opartą na
analogicznej zasadzie działania anatoksyn
szczepionkę przeciw tężcowi.

1937

Amerykański lekarz Max Theiler, specjalista w
zakresie chorób tropikalnych, bakteriolog i
epidemiolog pochodzący z Afryki Południowej
opracowuje szczepionkę przeciwko żółtej febrze.
Wcześniej w 1927 jako pracownik w Harvard
Medical School w Bostonie udowodnił, że żółtą
febrę wywołuje przesączalny wirus a nie bakteria.
Theiler opracował doświadczalny model tej
choroby - wykazał, że pewien szczep myszy
laboratoryjnych jest wrażliwy na domózgowy
zastrzyk wirusa. Odkrycie to uprościło i
przyspieszyło badania laboratoryjne, w których
wcześniej używano małp. Następnie wykazano, że
zastrzyk surowicy człowieka lub małpy odpornej na
zakażenie chroni myszy przed zachorowaniem.
Theiler opracował metody wykrywające obecność
we krwi przeciwciał przeciwwirusowych,
prześledził epidemiologię żółtej febry, a w końcu
przygotował podstawy metod pozwalających na
atenuację (osłabienie) wirusa, co było warunkiem
przygotowania skutecznej szczepionki.
Od 1930 był pracownikiem Międzynarodowego
Wydziału Zdrowia Fundacji Rockefellera w
Nowym Jorku i to właśnie tu otrzymał osłabiony
szczep 17D i rozpoczął jego hodowlę. Projektując

Historia ważniejszych szczepień ochronnych

strona 6 z 9

szczepionkę Theiler wykorzystał fakt, że wirus
żółtej febry nie zakaża ptaków i zaczął hodować go
w kurzym zarodku. W ciągu takiej hodowli osłabiał
wirusa i takiego wykorzystał do szczepień.
Szczepionką 17D zaszczepiono 59 000 osób, z
których 95% wytworzyło odporność przeciwko
żółtej febrze. Następnie zaszczepiono miliony ludzi
z doskonałymi wynikami.
Szczepionka Theilera podczas drugiej wojny
światowej uratowała życie milionom żołnierzy.
Uznawana jest także za jedną z
najbezpieczniejszych na świecie.
"Za odkrycia dotyczące żółtej febry i sposobów jej
zwalczania" Max Theiler został uhonorowany
Nagrodą Nobla w roku 1951. Również od tego roku
był dyrektorem laboratorium Wydziału Medycyny i
Zdrowia Publicznego w Fundacji Rockefellera.

1937

Jonas Salk opracowuje pierwszą skuteczną
szczepionkę przeciw grypie z całymi wirusami
(uzyskanymi z płynu omoczniowego zakażonych
zarodków

kurzych)

inaktywowanymi

formaldehydem lub β- propiolaktonem. Badania te
kontynuował Salk czasie II wojny światowej na
zlecenie armii amarykańskiej. W 1941 roku
wykazał u żołnierzy 70% skuteczność swojej
szczepionki w zabezpieczeniu przed zbliżającą się
ostrą epidemią grypy A.
W roku 1945 Salk uzyskał zezwolenie na produkcję
szczepionki dla ludności cywilnej.

1938

Smorodincew wypróbowuje pierwszą szczepionkę
przeciw grypie zawierającą żywy atenuowany
wirus, który utracił swoją patogenność wobec
człowieka w wyniku wielokrotnego namnażania w
komórkach płuc białych myszy. Wirusy takie mają
jednak nadal zdolność do pobudzania procesów
odpornościowych zbliżonych do tych, które
występują w zakażeniu naturalnym.

1939

Fernandez

stwierdził wysoką

skuteczność

szczepionki BCG w zwalczaniu trądu. Późniejsze
badania wykazały, że jest ona skuteczna tylko w
postaci tuberkuloidowej trądu (z pięciu możliwych)
która występuje w przewadze np. w Ugandzie. W
kraju tym szczepionka BCG uchroniła przed
zachorowaniem aż 81% osób szczepionych.
Podobne szczepienia próbowano prowadzić w
Birmie, tutaj skuteczność wynosiła jednak tylko
20%, gdyż jak stwierdzono występuje tu głównie
postać lepromatyczna.

1949

Amerykański wirusolog, późniejszy noblista i
profesor Uniwersytetu Harvarda, John Franklin
Enders po wielu latach prób otrzymuje
szczepionkę przeciwko śwince- groźnej chorobie
wywołującej u mężczyzn częste powikłania w
postaci zapalenia jąder. Szczepionka zawierała
wirusy zabite, pochodzące z formaldehydowego
roztworu ślinianek zarażonej małpy. W 1948 roku
Enders we współpracy z J. Wellerem wyhodował
wirusa świnki w kulturze tkanek z kurzych
embrionów i przez powtarzająca się pasaże przez
kurze embriony otrzymał osłabionego wirusa. W
ten sposób powstała żywa szczepionka przeciwko
śwince.

1950

Polski immunolog i mikrobiolog pracujący od
czasu II wojny światowej w USA- prof. Hilary
Koprowski podaje małemu dziecku jako pierwszy
skuteczną szczepionkę przeciwko chorobie
Heinego- Medina. Była to szczepionka z żywym
lecz osłabionym wirusem. Hilary Koprowski po
wielu próbach znalazł dla wirusa polio gospodarza,
który w warunkach naturalnych nie zakaża się i z
którego wirus wychodzi osłabiony, był to szczur
bawełniany. Koprowski wraz ze swymi asystentami
pobierał od zakażonych szczurów wycinki mózgu i
wstrzykiwał je następnemu szczurowi. Po
kilkunastu takich zabiegach otrzymywano żywego
lecz osłabionego wirusa.
Pierwsze masowe szczepienie szczepionką
Koprowskiego miało miejsce w roku 1958 w
Kongo, dzięki wygodnej, doustnej formie
podawania w ciągu zaledwie sześciu tygodni
zaszczepiono ponad 250 tysięcy dzieci i niemowląt.
Jesienią 1959 z inicjatywy ówczesnego dyrektora
PZH w Warszawie profesora Feliksa
Przesmyckiego rozpoczęto masowe szczepienia w
Polsce. Od 1951 roku w kraju trwała epidemia
polio, początkowo rocznie chorowało 2- 3 tysięcy
dzieci, w 1958 już 6 tysięcy. Sytuacja stawała się
więc alarmująca. Koprowski dzięki swym
wpływom uzyskał od firmy farmaceutycznej Wyeth
dziewięć milionów dawek, które zużytkowano w
czasie ośmiu miesięcy szczepień. Efekt był
natychmiastowy, liczba zachorowań zaczęła
gwałtownie spadać. W roku 1963 zanotowano już
tylko 30 nowych przypadków a liczba zgonów
spadłą z kilkuset rocznie do dwóch.
Należy wyjaśnić tu, powielany w większości
podręczników historii medycyny błąd: możemy się
z nich mianowicie dowiedzieć, że odkrywcą
pierwszej szczepionki przeciwko polio był nie
Koprowski a Jonas Salk względnie Albert Sabin.
Jest to nieprawdą, gdyż Koprowski podał pierwszy

Historia ważniejszych szczepień ochronnych

strona 7 z 9

raz swą szczepionkę dziecku w roku 1950, Salk
prowadził wtedy jeszcze doświadczenia na małpach
a Sabin dopiero rozpoczynał swoje prace

1953

Zespół naukowców z Uniwersytetu Harvarda- J.
Enders, Th. Weller i F. Robbins publikuje
wyniki trwających od 1949 roku badań nad
opracowaniem metody hodowli żywych wirusów
na żywych tkankach. Ułatwia to znacznie
produkcję szczepionek wirusowych, głównie
szczepionki Salka przeciwko polio.
W 1954 otrzymali zespołowo Nagrodę Nobla „za
odkrycie możliwości hodowania wirusa na podłożu
z tkanek zwierzęcych, dzięki czemu możliwe było
wytworzenie szczepionki przeciw tej chorobie”.

1954

John Enders, tym razem we współpracy z pediatrą
Thomasem Chalmersem Peeblesem, opracowuje
szczepionkę przeciwko różyczce. Ma to związek z
mnożącymi się doniesieniami o ciężkich wadach
rozwojowych u dzieci matek chorujących na
różyczkę. Szczepienie jest jedynym skutecznym
środkiem zapobiegawczym.

1954

W Stanach Zjednoczonych wprowadzona zostaje
do użytku szczepionka przeciw polio opracowana
przez profesora medycyny w Pittsburgu Jonasa
Salka. Salk urodził się , w Harlemie w Nowym
Jorku w rodzinie polsko-żydowskich emigrantów.
W 1937 jak wcześniej wspomniano opracował
pierwszą szczepionkę przeciw grypie. Od 1947
roku był profesorem na uniwersytecie w
Pittssburgu. To właśnie tu opracował swą
szczepionkę, korzystając z pomocy finansowej
założonej przez byłego prezydenta Stanów
Zjednoczonych F. D. Roosevelta (który sam był
ofiarą polio) fundacji National Fundation. W
latach 1963-1975 jako dyrektor prowadził
założony przez siebie Salk Institute for Biological
Studies w La Jolla w Kalifornii
W przeciwieństwie do szczepionki Koprowskiego
szczepionka Salka zawiera wirusy martwe, zabite
formaldehydem i przeznaczona była do
wstrzykiwań. Przed wprowadzeniem na rynek
profesor Salk wstrzyknął opracowaną szczepionkę
najpierw sobie, potem żonie a następnie trzem
synom. Rezultaty były pomyślne. Za zgodą
rodziców szczepieniom poddano prawie 2 miliony
dzieci. Mimo przypadków zachorowań
poszczepiennych i dużej niechęci jaką wywołały, w
wyniku przymusowych szczepień zlikwidowano
niemal całkowicie epidemię polio w USA. Do roku

1962 zaszczepiła się ponad połowa Amerykanów
do 40 roku życia, dzięki temu zachorowalność na
chorobę Heinego- Medina spadła o 86%.

1955

Departament Zdrowia Stanu Kalifornia w
publicznym oświadczeniu stwierdził, że po podaniu
szczepionki Salka zachorowało 250 dzieci, spośród
których 150 zostało całkowicie sparaliżowanych a
11 zmarło. W stanie Massachusetts natomiast po
przeprowadzeniu szczepień zachorowało aż 2027
dzieci z tym, że wystąpiło tylko kilkanaście
przypadków paraliżu. Przyczyną tych wypadków
było prawdopodobnie niecałkowite zabicie wirusów
w jednym z laboratoriów przygotowujących
szczepionki

1962

Na rynku ukazuje się żywa doustna szczepionka
przeciw polio opracowana przez Alberta Sabina z
Uniwesytetu w Cincinati w USA. Sabin pochodził z
żydowskiej rodziny z Białegostoku i w wieku 14 lat
wyjechał wraz z rodzicami do Stanów
Zjednoczonych z obawy przed antysemickimi
pogromami.
W latach 1935- 37 pracował w Instytucie Fundacji
Rockefellera a w okresie 1946-1960 na
uniwersytecie w Cincinati. Swej szczepionki nigdy
nie opatentował, aby była powszechnie dostępna.
Pierwsze masowe szczepienia z jej użyciem miały
miejsce w ZSSR a później dopiero częściowo
wyparły iniekcyjną szczepionkę Salka. Szczepionka
Sabina posiada znacznie lepsze właściwości niż
Salka, powikłania występują w jednym przypadku
na dwa miliony.

1964

John Enders, będący wówczas profesorem
Uniwersytetu Harwarda w Cambridge w USA,
izoluje wirus odry i opracowuje szczepionkę. Jest
to już trzecia szczepionka przeciwwirusowa jego
autorstwa. Dziś skojarzone szczepionki przeciw
odrze, śwince i różyczce są wprowadzane w
większości krajów europejskich.

1964

Dwaj amerukańscy wirusolodzy B. H. Sweet i M.
R. Hilleman wykazali, że zarówno szczepionka
Salka jak i Sabina były zakażone wirusem SV 40,
mogącym wywoływać nowotwory złośliwe.
Doprowadziło to modyfikacji tych szczepionek.
Ponadto Sweet i Hilleman po przeprowadzonych
dostępnych szczepionek donieśli, że z tkanek
nerkowych małp, na których hoduje się wirusy do
szczepionek, wyizolowali ponad 40 małpich

Historia ważniejszych szczepień ochronnych

strona 8 z 9

wirusów - m.in. wirusa B, który powoduje
zapalenie mózgu u ludzi, oraz SV40.

1968

Gotschlich opracowuje szczepionkę przeciwko
Meningokokom typu C.

1969

Laboratorium Służby Zdrowia Publicznego w
Wielkiej Brytanii opublikowało raport, w którym
podano, że skuteczność szczepionki przeciwko
krztuścowi jest znikoma, a po jej podaniu
występują poważne skutki uboczne.

1971

Gotschlich opracowuje szczepionkę przeciwko
Meningokokom typu A

1971

Kirchheimer i Storrs stwierdzili, że prątek trądu
można namnożyć w ciele występującego tylko w
Luizjanie

w

USA

pancernika

dziewięcioczłonowego Dasypus novemcinctus. Jest
to przełom w badaniach nad trądem, gdyż do tej
pory nie udało się nigdy wyhodować prątków trądu
ani na wzbogaconych pożywkach ani w ciele
zwierząt laboratoryjnych. Kirchheimer i Storrs
posłużyli się namnożonymi w ciele pancernika
prątkami do opracowania szczepionki.

1974

W ZSSR produkowana jest skuteczna szczepionka
przeciw grypie zawierająca wirusy osłabione przez
wielokrotne pasażowanie na zarodkach kurzych.

1974

WHO ogłasza świat całkowicie wolnym od ospy
prawdziwej, po 178 latach szczepień ochronnych.

Historia ważniejszych szczepień ochronnych

strona 9 z 9