SGH w Warszawie

Geografia
ekonomiczna

Kurs przygotowujący na studia magisterskie.

Maciej Gubała

15-14 lutego 2009

Geografia ekonomiczna

2

Słowem wstępu

Zróżnicowanie towarzyszy rozwojowi krajów oraz przebiega na różnych

płaszczyznach

, do kt

ó-

rych za

liczamy między innymi:

Wysokość liczby ludności kraju

np. Chiny - wysoka; Monako, Singapur - niska.

Zasobność kraju w surowce mineralne

np. Rosja - zasobna; Szwajcaria, Japonia - ubogie.

Powierzchnię kraju

np. Kanada, USA, Rosja -

duża powierzchnia; Nauru, Tuvalu (Pacyfik) - mała.

Poziom życia w kraju

Miernikiem jest tu dochód per capita (p/c).
np. Afryka Saharyjska



dochód poniżej 2000 USD p/c

Ameryka Północna, Australia, Europa Zachodnia



dochód powyżej 20 000 USD p/c

Polska: 4000 - 20 000.

Czynniki

warunkujące zróżnicowanie i szybkość rozwoju:



HISTORYCZNE

Większe znaczenie



NATURALNE

(do

stęp do surowców naturalnych, ziem uprawnych)

miały kiedyś.



KAPITAŁ LUDZKI

Największe znaczenie

obecnie.

Nastąpiło

przejście od czynników pierwotnych

(his

toryczne i naturalne, na które państwo na do-

brą sprawę nie ma wielkiego wpływu - wyjątki np. uboga w uprawne ziemie Holandia przystosowała je w
taki sposób, że obecnie w zupełności zaspokaja potrzeby Holendrów)

do

czynników czynnych

(kapitał

ludzki, na który państwo ma wpływ, dzięki możliwości kształcenia ludności i wpływania na ich edukację).

Jeśli kraj reprezentuje słaby poziom rozwoju, nie oznacza to bynajmniej, iż jego los jest już prze-

sądzony i musi pozostać na szarym końcu rankingów rozwoju gospodarczo-społecznego. Istnieje szansa
na wydostanie się z owego "słabego poziomu rozwoju":
np. Indie, Chiny.

*Chiny do XVII wieku nie odstawały od krajów Europy Zachodniej. Wszak to Chińczycy wynaleźli proch i papier. Euro-
pejczycy jedynie znaleźli dla nich odpowiednie zastosowanie. Nieodpowiedni polityka państwa doprowadziła do wy-
brania innej ścieżki rozwoju państwa - oczywiście gorszej. Zbierając się na odwagę, by napisać "na szczęście", Chiny
odnalazły odpowiedni szlak prowadzący na górę Olimp, zamieszkałą przez bogów światowej gospodarki.

Jednak,

skoro kij ma dwa końce, to musi istnieć także droga odwrotna -

z „dobrobytu” ku „nędzy”

.

np. OBECNIE:

Mozambik 1:400 Szwajcaria

KIEDYŚ:

Mozambik 1:5 Szwajcaria (TYLKO 1 do 5!)

np. 1950: Korea Północna i Korea Południowa reprezentowały podobny poziom rozwoju.

2009: Korea Południowa - bardzo wysoko rozwinięta; Korea Północna - gospodarka socjalistyczna.

np. 1950: Polska i Hiszpania posiadały podobne poziomy PKB
lata '90: Polskie PKB stano

wi jedynie 40% PKB Hiszpanii (co przy okazji zgrywało się z przystąpie-

niem

Hiszpanów do Unii Europejskiej).

Zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego.

Geografia ekonomiczna

3

Co zatem

sonduje za rozwojem danego kraju

? Można by rzec, iż nieodzowne jest posiadanie wy-

starczającej

(znacznej) liczby ludności

.

Jest to niewątpliwie szansą dla państwa, ale staje się także problemem. Należy bowiem odpo-

wiednio przygotować

kapitał ludzki

, co swoją droga jest też zadaniem niezwykle kosztownym. Inaczej

mówiąc należy go przygotować do globalizacji.

Celem

krajów wysoko rozwiniętych (lub mierzących w to miano) jest

posiadanie wykwalifikowanej

siły roboczej

. Sama "tania" siła robocza niestety nie wystarcza.

Natomiast

zadaniem

państw bogatych jest

minimalizacja różnic pomiędzy rozwojem regionów

, tak

aby zapobiec buntom biednym przeciwko z

amożnym (im większa dysproporcja, tym większe niezadowo-

lenie

– zazdrość, wręcz zawiść – ubogich, a tym samym większa szansa na rozruchy).

Kolejnym

problemem

pojawiającym się wraz z rozwojem państwa jest rosnące

zanieczyszczenie

środowiska

. Można to wytłumaczyć za pomocą prostej zależności:

Zamożny kraj jest przyczyną zwiększonej konsumpcji na jego terytorium, to z kolei oznacza większe marnotrawstwo,

co, jak łatwo się domyślić, powoduje zanieczyszczenie środowiska.

np. Chiny (i inne nowo

uprzemysłowione kraje) - wzmożone zanieczyszczanie środowiska, m.in. systemu

wodnego.

Mierniki dotyczące potencjału społeczno-gospodarczego państw i mierniki po-
ziomu rozwoju społeczno-gospodarczego.

1. Mierniki dotyczące potencjału społeczno-gospodarczego.

Potencja

ł społeczno-gospodarczy

jest to inaczej zdolność gospodarki do wytwarzania dóbr mate-

rialnych i niematerialnych.

Mierzymy go za pomocą:

PKB

bierzemy pod

PNB

uwagę wartości

DNB

globalne

RANKING:

Najsilniejsi pod względem potencjału (dane na 2005 rok):

I. USA (produ

kuje ponad 30% światowego PKB)

10,8 bln USD

II. Japonia

4,3 bln USD

. Niemcy
. Wielka Brytania
. Francja
. etc.
VII. Chiny
X. Meksyk
XI. Korea Południowa
XII. Indie
XV. Brazylia

24. POLSKA 210 mld USD

2. Mierniki poziomu

rozwoju społeczno-gospodarczego.

Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego

to globalna wartość wytwarzanych w danym okresie

dóbr i usług w różnych sferach życia społeczno-gospodarczego.

15% ludności świa-
ta zamieszka

łych

KWR wytwarza
80% światowego
PKB.

Geografia ekonomiczna

4

Mierzymy go za pomocą:

PKB per capita
PNB per capita
DNB per capita

RANKING (dane na 2005 rok):
I. Luksemburg 58 tys. USD
II. Norwegia

48 tys. USD

II. USA 37 tys. USD
IV. Japonia

34 tys. USD

V. Szwajcaria 32 tys. USD

Haczyk

: PKB bierze pod uwagę jedynie dobra i usługi wyprodukowane przez oficjalnie zarejestrowaną

dzia

łalność gospodarczą. A to oznacza nic innego niż to, że nie bierze się w nim pod uwagę szarej strefy

oraz tzw. samo zaopatrzenia gospodarstw domowych.

PNB a PKB

PKB

zawiera wartość nowo wytworzonych dóbr i usług przez przedsiębiorstwa działające na tere-

nie kraju.

PNB

jest miarą wartości wszystkich dóbr i usług finalnych wytworzonych przez obywateli danego

państwa oraz przez osoby prawne z siedzibą na jego terenie niezależnie od tego, czy podmioty te działają
w kraju, czy za granicą. Pomijane są dochody obcokrajowców w danym państwie.

Obie te wartości

służą

:

Porównywaniu kraju pod względem potencjału i rozwoju społeczno-gospodarczego.

Pokazaniu rozmiarów gospodarki.

Określeniu pozycję kraju w rankingu światowym.

Przedstawieniu

możliwości zaspokajania potrzeb społecznych mieszkańców.

Pokazaniu możliwości rozwojowych gospodarki.

PKB a DNB

PKB jest sumą wartości nowo wytworzonej, natomiast DNB jest sumą dochodów.

P

rzeliczanie wyrażonego w walucie danego kraju PKB lub PNB na USD

Metody konwersji stos

owanych równolegle lub selektywnie przy porównaniach:

1.

Rynkowe wymienne kursy walut.

2.

Parytet siły nabywczej. (PPP)

3.

Kursy walut zmodyfikowanych wskaźnikami inflacji.

4.

Kilkuletnie uśrednione kursy walut.

Oprócz PKB czy PNB, przy porównaniach korzysta się także z

trójsektorowego podziału gospo-

darki

(I. rolnictwo

, II. przemysł, III. usługi). Innymi słowy, bierze się pod uwagę

strukturę tworzenia PKB

.

Wskaźnik rozwoju społecznego HDI.

Jest to miernik odnoszący się do

poziomu rozwoju

społecznego kraju

. Składają się na niego trzy

cząstkowe

:

Do porównań
stosuje się
jednak PKB
bądź PNB
wy

rażonych w

USD.

Geografia ekonomiczna

5

1.

Warunki życia ludności mierzone PKB per capita (wg PPP)

2.

Długowieczność, czyli przeciętne dalsze trwanie życia.

3.

Dostępność edukacji.

a.

miernik alfabetyzacji

b.

poziom i podział szkolnictwa (podstawowe, średnie i wyższe)

Poziomy

przybierane przez HDI.

HDI

osiąga wartości pomiędzy 0 a 1.

0 - 0,5

kraje

słabo

rozwinięte

0,5 - 0,799

kraje "

średnio

" rozwinięte

0,8 - 1

kraje

wysoko

rozwinięte

RANKING (dane na rok 2004):
I. Norwegia

0,965

II. Islandia

0,96

III. Australia

0,957

IV. Irlandia

0,956

V. Szwecja

0,951

VII. Japonia

0,949

VIII. USA

0,948

IX. Szwajcaria 0,947
.
. Wlk. Brytania 0,94
.
21. Niemcy

37. POLSKA

0,862

.
.
168. Mozambik 0,39

ostatnie miejsca są zajmowane

176. Sierra Leone 0,335

przez kraje Azji Wschodniej

177. Niger

0,311

oraz Afryki Saharyjskiej

Mierniki cząstkowe określające poziom rozwoju społeczno-gospodarczego.

1.

Mierniki poziomu rozwoju społecznego:

Przeciętna długość trwania życia.

Dostępność służby zdrowia (na 100/1000 mieszkańców).

Stopień wyposażenia gospodarstw domowych w urządzenia pozwalające na korzystanie z możli-
wości stwarzanych przez istniejące zagospodarowanie techniczne.

2. Mierniki poziomu rozwoju gospodarczego:

Mierniki poziomu uprzemysłowienia.

n

p. poziom wyposażenia rolnictwa w środki trwałe, poziom wyposażenia rolnictwa w środki obrotowe (zu-

życie nawozów).

Mierniki poziomu rozwoju rolnictwa.

np. wielkość produkcji wyrobów (ile państwo produkuje pralek, telewizorów), analiza struktury przemysłu
(dominuje przemysł przetwórczy, high-tech).

Mierniki zagospodarowania komunikacyjnego.

Geografia ekonomiczna

6

np. gęstość linii kolejowej na 100 km

2

, sieć drogowa o nawierzchni twardej na 100 km

2

.

Mierniki handlu zagranicznego

np. struktura towarowa handlu (czym handluje państwo), bilans handlowy (eksport/import), wielkość obro-
tów rocznych handlu zagranicznego per capita.

Klasyfikacja Banku Światowego

Jest to zestawienie krajów pod względem poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego. Do po-

równań państw stosuje się DNB per capita.

W swojej klasyfikacji Bank Światowy bierze pod uwagę jedynie kraje z

liczbą mieszkańców prze-

kraczającą 30 tysięcy

.

Kraje o niskim DNB per capita

DNB

poniżej 875

USD per capita.

m.in.: Afganistan, Mozambik, Sierra Leone, Wietnam, Kenia, Nigeria, Uganda, Liberia.

Ogólnie do grupy tej zaliczają się kraje Azji Wschodniej i Afryki Saharyjskiej.

Kraje o średnio-niższym poziomie DNB per capita

DNB

876

– 3465

USD per capita.

m.in.: Jamajka, Kuba, Tajlandia, Peru, Ukraina, Ekwador.

Kraje o średnio-wyższym poziomie DNB per capita

DNB

3466

– 10 725

USD per capita.

m.in.: POLSKA, Czechy, Estonia, Meksyk, Ar

gentyna, Litwa, Łotwa, Węgry, Turcja, Rosja, Libia.

Kraje o wysokim DNB per capita

DNB wynoszące

10

726 i więcej

.

m.in.: Wielka Brytania, USA, Szwecja, Szwajcaria, Belgia, Francja, Grecja, Izrael, Japonia, Holandia,
Norwegia, Singapur, Słowenia, Hiszpania.

Zróżnicowanie pomiędzy regionami

np. sytuacja Polsce:

Wyżej rozwinięte województwa śląskie, mazowieckie, wielkopolskie.
Słabiej rozwinięte województwa warmińsko-mazurskie, podlaskie, lubuskie.

np. Niemcy:

Wyżej rozwinięte RFN
Słabiej rozwinięte NRD

np. Włochy:
Wyżej rozwinięta część północna – Lombardia.
Słabiej rozwinięta część południowa – Sycylia.

54

58

40

Geografia ekonomiczna

7

Czynniki wpływające na rozwój gospodarczy kraju

1. Warunki klimatyczne.

Jest

to czynnik bierny, na który państwo nie ma bezpośrednio wpływu. Istnieją jednak wyjątki, ta-

kie jak np. Holandia, która pomimo braku odpowiednich terenów pod uprawę, przystosowała je na tyle, że
kraj ten obecnie jest w stanie zaspokoić krajowe potrzeby. Z drugiej jednak strony istnieje także duża
szansa na zaprzepaszczenie danych przez naturę czynników produkcji – jak np. Ukraina, mimo posiada-
nia wybitnie żyznych gleb, nie korzysta z nich w przemyślany sposób.

Dodatkowo utrzymuje się, iż obszar pomiędzy Zwrotnikami Raka i Koziorożca należy do wyjątko-

wo niekorzystnych klimatycznie regio

nów. Co za tym idzie, obejmuje on wiele krajów słabiej rozwiniętych.

Podaje się, że trudniej jest się tam krajom rozwijać, przede wszystkim ze względu na wyższe temperatury
sprz

yjające rozwojom bakterii.

2. Czynnik demograficzno-

społeczny.

Należy w tym miejscu przypomnieć, że nie liczy się jak największa liczba ludności, a ich „jakość”,

czyli wykwalifikowana kadra pracowni

cza. Szczególną uwagę zwraca się na etykę i dyscyplinę pracy oraz

motywację, kwalifikacje i strukturę ludności, a dokładniej rzecz ujmując – ile ludzi znajduje się obecnie w
wieku produkcyjnym.

3. Zainwestowanie.

Innymi słowy – stopień zainwestowania w infrastrukturę techniczną i społeczną. Infrastruktura

techniczna

to nic innego, jak drogi, sieć linii kolejowych czy energetyka. Natomiast do społecznej zalicza-

my szkoły, kina, teatry, szpitale – czyli wszystko to co służy bytowi człowieka.

4. Uwarunkowania historyczne.

Poszczególne kraje nie miały równych szans na rozwój. Od czasów rewolucji przemysłowej w XIX

wieku, Wielka Brytania dyktowała warunki innym krajom Europy, aż do momentu, w którym to USA przeję-
ła pałeczkę pierwszeństwa (lata ’80). Przełomem były niewątpliwie I oraz II Wojny Światowe. Ich pozosta-
łościami były socjalistyczne ścieżki rozwoju, których doświadczyła między innymi Polska.

5.

Poziom rozwoju społeczno-ekonomicznego.

Dotyczy to w szczególności regionów problemowych – przeżywających restrukturyzację (wskutek

upadku przemysłu wydobywczego, włókienniczego) bądź regiony charakteryzujące się niedostatecznym
rozwojem (

np. Suwałki, Białystok).

6.

Polityka państwa i system gospodarczy.

Państwo, za pomocą prowadzonej polityki, ma moc ingerowania w infrastrukturę techniczną kraju –

poprzez zlecanie inwestycji, tworzenie odpowiednich ulg podatkowych etc.

Świat był światkiem wielu,

często zaskakujących, wydarzeń – lata ’50-60 upadek kolonializmu, rok ’89 upadek komunizmu, obecnie:
izolacja Korei Północnej.

7.

Postęp techniczny.

Prym wiodą tu państwa umiejętnie wykorzystujące innowacje.

Geografia ekonomiczna

8

Słowem wstępu

Ludność to zarówno konsumenci, jak i wytwórcy dochodów. Między innymi, dlatego stanowią nie-

odzowną część badań nad społeczno-gospodarczym aspektem państwa.

W roku1850 zauważalny stał się nagły wzrost liczby ludności – tzw. eksplozja (bomba) demogra-

ficzna.

Na

ograniczenie liczby ludności

wpłynęły zarówno obie Wojny Światowe, jak i grypa hiszpanka.

Tuż po tych wydarzeniach liczba ludności zaczęła na powrót rosnąć w zaskakującym tempie:

1850

– na świecie jest niewiele ponad 1 miliard ludzi,

1950

– świat liczył ok. 2 miliardy ludzi,

1980

– 3 miliardy ludzi,

1990

– po świecie chodzi już 6 miliardów ludzi.

W przeciągu zaledwie 140 lat liczba ludności wzrosła sześciokrotnie!

Wpływ

na to zjawi

sko miało

przede wszystkim poprawienie się jakości opieki medycznej, zapoczątkowanie dbania o higienę, czystość
żywności oraz rozmiary produkcji żywności.

Przerażające są również dane dotyczące rozmieszczenia ludności. Otóż 84% ludzi żyje w krajach

słabo rozwiniętych z czego 10% to ludzi zamieszkujący kraje nisko rozwinięte (dane na rok 2000).

Poza tym należy zwrócić uwagę na wpływ rosnącej liczby ludności na środowisko. Zauważalna

jest tu prosta zależność:

Wzrost liczby ludności powoduje presję na środowisko naturalne, a to z kolei oznacza większe zużycie

zasobów Ziemi, co jest przyczyną zwiększonej degradacji środowiska naturalnego.

Współczynnik populacji

Nie do przeoczenia jest pewna zależność:

Im wyższy poziom rozwoju społeczno-gospodarczego, tym wskaźniki przyrostu naturalnego są niższe.

Zjawisko odnowienia populacji

występuje przy 2 dzieci.

Współczynnik populacji:

Wsp. pop. = 2



odnowienie populacji

Wsp. pop. < 2



starzenie się populacji

Wsp. pop. > 2

 oznacza

narastanie liczby ludności

w szybkim tempie

Lud

ność

Geografia ekonomiczna

9

np. W roku 2005, współczynnik populacji w Niemczech wyniósł zaledwie 1,4. W przypadku

Polski

*

, Włoch

i Hiszpanii plasu

je się na poziomie 1,3.

*

Chociaż w Polsce już niebawem ulegnie on powiększeniu, do poziomu powyżej 2. Jest to wynikiem wyżu demogra-

ficznego z lat ’70 – dzieci urodzone w tamtym czasie, są obecnie na etapie zakładania rodzin.

Rozmieszczenie ludności

Oko

ło 90 % ludności na świecie zamieszkuje półkulę północną, a w szczególności:

Obszary nizinne
Doliny rzek

Obszary podgórskie i nadmorskie

Rejony uprzemysłowione

Według kontynentów

rozmieszczenie

prezentuje się następująco:

61%

ludności zamieszkuje Azję

13%

ludności zamieszkuje Afrykę

12%

ludności zamieszkuje Europę

9%

ludności zamieszkuje Amerykę Łacińską i Karaiby

5%

ludności zamieszkuje Amerykę Północną

0,5%

ludności zamieszkuje Oceanię

Blickpunkt Polen

Liczba ludności

w Polsce kształtowała się następująco:

35

milionów ludzi w 1939.

23,6

milionów ludzi w 1946, co było bezpośrednim skutkiem wojen.

Wzrost liczby ludności o około 20% w latach 1950-60.
38,5

milionów ludzi 2001, co jest

8 miejscem

pod względem ludności w

Europie

i

29 miej-

scem na

świecie

.

Poza tym

, jeśli chodzi o

rozmieszczenie ludno

ści

w Polsce:

35%

powierzchni kraju na południu Polski zamieszkuje połowa Polaków – pas ciągnący

się od

Podkarpacia aż po Dolny Śląsk

. Jest to związane niewątpliwie ze strukturą gospodarki - rozwinię-

c

iem się tam przemysłu.

Gęstość zaludnienia:

Średnia w Polsce to

124 os/km

2

.

Województwo śląskie: 400 os/km

2

.

Województwo małopolskie: 214 os/km

2

.

Poza tym dużą gęstością zaludnienia charakteryzują się także województwa łódzkie i mazowieckie.

Województwo lubuskie i zachodnio-pomorskie to zaledwie 75-100 os/km

2

.

Województwa lubuskie i podlaskie: poniżej 75 os/km

2

.

Geografia ekonomiczna

10

Migracja

Przyczyny migracji:

1.

Ekonomiczne

– dążenie do poprawy warunków bytu:

Możliwość otrzymania ziemi lub pracy.

Zmiana charakteru pracy.
Uzyskanie mieszkania.

Zdobycie wyższego wynagrodzenia.

2. Pozaekonomiczne

Przeludnienie.

Prześladowania religijne i polityczne.

Klęski żywiołowe i kataklizmy.

Wojny.

Przyczyny społeczne (nauka dzieci, małżeństwo etc.)

Procentowy udział imigrantów w liczbie ludności wybranych krajów

(dane roku 2000):

Australia

25%

USA

10%

Austria

9%

Niemcy

9%

Belgia

9%

Szwajcaria

20%

Dania

4-5%

Francja

5%

Szwecja

5%

Wielka Brytania

4-5%

Do problemu migracji podchodzi się w sposób negatywny. Przyczyną jest fakt, iż niesie z sobą

ryzyko

naruszenia struktury społeczeństwa

(napływ ludzi w wieku produkcyjnym z reguły powoduje obni-

żenie wysokości płac w kraju będącym celem migracji). Poza tym migracja jest reguły

zjawiskiem konflik-

togennym

, co przejawia się w

odrębności etnicznej społeczeństw

. Imigranci należą również do grup mają-

cych

trudności z asymilacją

z odrębnymi narodami

, co skutkuje tworzeniem

odrębnych stref imigrantów

(dziel

nic, rejonów).

np. Chińczycy – naród niezwykle trudno się asymilujący; tworzy odrębne regiony, nawet dzielnice w wiel-
kich miastach jak China Town w Nowym Jorku.

np. Muzułmanie – również należą do trudno asymilujących się narodów; budzą postrach wśród obywateli
kraju z powodu uprzedzeń, np. związanych z terroryzmem.

np. Meksykanie

– napotykają na problemy z asymilacją z powodu lęku obywateli przed obniżeniem sta-

wek płacowych. Naród ten podejmie się każdej pracy, co nie znaczy, że wykona ją dobrze. Meksykan w
USA postrzegany jest za człowieka stroniącego od pracy. Nie przyswajają także obcych języków – ze
względu na uprzedzenia, przez co sprawiają trudności urzędnikom.

Struktura demograficzna ludności

Jest to

struktura płci i wieku

. W Polsce występuje przewaga liczebności kobiet nad mężczyznami.

Po okres

ie powojennym, na 100 mężczyzn przypada 110 kobiet. Proporcja ta wygląda następująco:

51%

49%

Geografia ekonomiczna

11

Rejony, w których

brak jest kobiet

, są bardziej dostrzegalne. Dzieje się tak za sprawą nieustan-

nego podnoszenia przez nie swoich kwalifikacji oraz większej skłonności do migracji. Do takich rejonów
należą między innymi:

Województwo kujawsko-pomorskie,

Województwo zachodnio-pomorskie,

Województwo warmińsko-mazurskie.

Wskaźnik feminizacji

charakteryzuje

się szczególnie wysokim wskaźnikiem w dużych miastach.

Przy

kładowo:

W

Łodzi na 100 mężczyzn przypada 119 kobiet.

W Warszawie

na 100 mężczyzn przypada 117 kobiet.

W Krakowie

na 100 mężczyzn przypada 115 kobiet.

Aktywność zawodowa

Analiza ludności pod kątem potencjalnych zasobów pracy polega na podziale społeczeństwa na

trzy podgrupy:

Ludność w wieku

przedprodukcyjnym

.

0-19 lat.

Ludność w wieku

produkcyjnym

.

20-64 lata.

Ludność w wieku

poprodukcyjnym

.

65-

… lat.

W

krajach wysoko rozwiniętych

ludność w wieku przedprodukcyjnym to 25-30% ogółu ludności w

kraju, natomiast w wieku poprodukcyjnym

– około 15%.

np.

We Włoszech i Szwecji 18% ogółu ludności jest w wieku poprodukcyjnym.

W

krajach słabo rozwiniętych

proporcja ta się zaostrza. Odsetek ludzi znajdujących się w wieku

przedprodukcyjnym jest nie

mal równy procentowi ludzi w wieku produkcyjnym. Można stwierdzić, że rela-

tywnie niewiele ludzi dożywa starości – ok. 5%.

np. W Indiach ludność w wieku przedprodukcyjnym stanowi 43%; w Brazylii podobnie, bo 41%. Natomiast
ludność w wieku poprodukcyjnym stanowi 5%.

Urbanizacja

Poziom urbanizacji

w Polsce, czyli odsetek ludzi mieszkający w miastach, wynosi 62%. Związane

jest to bezpośrednio ze

stylem życia

– przede wszystkim

pracą pozarolniczą

, ale także sposobem spę-

dzania wolnego czasu (np. kino, teatr

). Jeśli chodzi o regiony, to współczynnik ten przedstawia się nastę-

pująco:

Województwo Śląskie

80%

Województwo Dolnośląskie

powyżej 70%

Geografia ekonomiczna

12

Sektory gospodarki

Sektory rozwijały się wraz z rozwojem społeczno-gospodarczym ludności. Etapy przedstawiają się

nast

ępująco:

Gospodarka agrarna

Zapewnienie sobie przetrwania.

Gospodarka przemysłowa

Pojawienie się przemysłu i budownictwa.

Gospodarka usługowa

Usługi niższego i wyższego rzędu.

Składa się na niego rolnictwo, leśnictwo oraz rybołówstwo. Niektórzy zaliczają do tej grupy rów-

nież górnictwo, lecz jest to kwestią sporną – pozostali wliczają je raczej do II sektora, którym jest prze-
mysł.

Leśnictwo

Sektor pierwszy dostarcza przede wszystkim surowiec, jakim jest drewno. Poza tym przedmiotem

obrotu są tu także owoce runa leśnego (np. grzyby, jagody), lecz sprawą oczywistą jest fakt, iż mają dużo
mniejsze znaczenie.

Jeśli chodzi o

drzewostan

, to ten występujący w Polsce jest wysoce niekorzystny ze względu na

strukturę wiekową, jak i gatunkową.

Las

jest istotny zarówno z punktu przyrodniczego, jak i ekonomicznego. Do jego

funkcji

można

zaliczyć:

Przyrodnicze

Ekonomiczne

Dostarczanie tlenu.

Zwiększanie wilgotności powietrza.

Zapobieganie erozji gleb.

Regulacje stosunków wodnych.

Wpływ na zdrowotność człowieka.

Dostarczanie surowców do produkcji.

Zwiększanie atrakcyjności i dochodów re-
gionów – wpływ na wpływy z turystyki.

Lasy zajmują 28% powierzchni

Polski

. Jest to poziom znajdujący się poniżej średniej unijnej – dla

UE

liczba ta wynosi 33%

. Natomiast dla całej

Europy

średnia to ponad 41% powierzchni kraju.

Jeśli wziąć pod uwagę

przestrzenne rozmieszczenie lasów

w Polsce to kształtuje się to następu-

jąco:

Województwo lubuskie

Rejony najbardziej zalesione.

Województwo pomorskie

Zachodnia część Mazowsza

Województwo wielkopolskie

Województwo lubelskie

Kujawy

Województwo śląskie

Rejony najmniej zalesione

– rejony przemysłowe.

Żuławy Wiślane

I sektor gospodarki

– rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo

Geografia ekonomiczna

13

Wpływ na

takie, a nie inne

rozmieszczenie lasów w Polsce

miało m.in. pierwotne zapotrzebowa-

nie na użytki rolne oraz tereny osadnicze. Poza tym nie bez znaczenia była różna przydatność gleb poro-
śniętych lasem, zróżnicowane warunki klimatyczne oraz różne ukształtowanie terenu. Nie należy również
umniejszać wpływu ustrojów rolnych w różnych częściach Polski polegającym różnym zaborom.

np. Dawna Galicja charakteryzuje się rozdrobnieniem gospodarstw rolnych.

Rybołówstwo

Ryby są podstawowym źródłem protein dla 1/6 ludności świata. Innymi słowy są głównym źródłem

pożywienia.

75% obławianych na świecie ryb spożywanych jest bezpośrednio. Pozostałe 25% stanowi pożyw-

kę dla przetwórstwa rybnego.

Jeśli wziąć by pod uwagę wskaźnik rybołówstwa, czyli ilość ryb obławianych w przeliczeniu na 1

mieszkańca, to czołowe miejsca wyglądają następująco:

12,9 ton/os.

Wyspy Owcze

7 ton/os.

Islandia

50 kg/os.

Tajwan

36 kg/os.

Japonia

32 kg/os.

Holandia

5 kg/os.

POLSKA

Rybołówstwo daje zatrudnienie 38 milionom ludzi na świecie. To tak jakby cała Polska, zajmowała

się łowieniem rybek. Nie mniej jednak, dla niektórych krajów ma ono wyjątkowo istotne znaczenie. Są to
zazwyczaj kraje wyspiarskie lub niewielkie powierzchniowo kraje nadmorskie.

np. Seszele, gdzie rybołówstwo tworzy 32% PKB.

np. Islandia

– 19% PKB tworzone dzięki rybołówstwu.

np. Mauretania

– 10% PKB z rybołówstwa.

Połów ryb na świecie:

1950  20 mln ton
2000  130 mln ton

Znaczącą rolę w tym zakresie mają kraje Ameryki Południowej, Azji i Afryki. Z tej ilości obławia-

nych ryb, aż 17 mln ton przypada na Chiny – 1/6 światowych połowów.

Niezwykle istotny jest fakt, i

ż ponad połowa ryb na świecie dostarczana jest przez kraje rozwijają-

ce się. Dochody uzyskiwane z tego tytułu przekraczają wpływy ze sprzedaży używek, bananów czy cu-
kru. Ryby stanowią istotne źródło dochodów ludności zamieszkałej tej państwa.

W przeciągu kilku do kilkunastu lat cena ryb drastycznie wzrosła. Zawdzięczamy to między innymi

wzrostowi świadomości ludzi w takich dziedzinach, jak odżywianie – rybi tłuszcz jest znacznie zdrowszy
od zwierzęcego, czy roślinnego.

Rolnictwo

Od zarania dziejów jest to podstawowy sektor każdej gospodarki. Początkowo rolnictwo miało

charakter wędrowno-koczowniczy. W niektórych częściach świata taki rodzaj rolnictwo jest nadal aktualny
(np. kraje Afryki)

– w szczególności dotyczy to krajów słabo rozwiniętych. Po tym jak gleba się wyjaławia-

Geografia ekonomiczna

14

ła, przenoszono się na inne tereny. Następnie ludność zaczęła zauważać, iż bardziej opłaca się wykorzy-
stywane tereny nawozić. To dało początek osadzaniu się w pobliżu pól uprawnych. Z kolei osiadły tryb
życia w połączeniu z nawożeniem były przyczyną wytwarzania nadwyżek płodów rolnych, które stały się
przedmiotem obrotu handlowego. I w ten oto sposób, gospodarstwa zaczęły na siebie zarabiać (początek
niskiej towarowości rolnictwa). Następnym etapem było wprowadzenie nowych technik organizacji, co
skutkowało wzrostem efektywności rolnictwa. Gospodarstwa rolne zaczęły nabierać cech przedsiębiorstw,
w których rolnictwo traktowały jako źródło dochodów.

Ponownie można uwypuklić pewną zależność:

Im wyżej rozwinięty kraj, tym towarowość rolnictwa jest wyższa.

W krajach wysoko rozwiniętych towarowość rolnictwa łączy się ze znaczną wielkością rolnictwa.

W Unii Europejskiej przeciętne przedsiębiorstwo rolnicze powinno mieć od 50 ha do 100 ha.

Wskaźnik zatrudnienia w rolnictwie może stanowić istotne źródło informacji na temat rozwoju spo-

łeczno-gospodarczego danego kraju. I tak, w krajach wysoko rozwiniętych z reguły nie przekracza 3%
(wyjątkiem jest tu Japonia). Zatrudnienie w sektorze I gospodarki w różnych regionach wygląda następu-
jąco:

Niger, Burundi, Rwanda

ok. 90%

Kambodża, Mozambik, Kenia

70-80%

Chiny

64%

Indie

58%

Bangladesz

52%

Indonezja

46%

Japonia

5,7%



związane z „kulturą ryżową”, produkcją sake, itp.

Niemcy

3,1%

USA

2,9%

Wielka Brytania

2,1%

Wraz z rozwojem społeczno-gospodarczym rola rolnictwa w zatrudnieniu i tworzeniu PKB nie-

ustannie maleje

. Nie oznacza to jednak, iż kraj może się go całkowicie pozbyć. Powodem, dla którego

musi istnieć, jest chęć państw do zachowania samowystarczalności (zabezpieczenie na wypadek np.
wojny

). W grę, innymi słowy, wchodzą względy polityczne i doświadczenie państw z czasów wojen.

Funkcje rolnictwa:

1. Produkcyjna.

Oznacza nic innego, jak dostarczanie ludności produktów rolnych.

2. Dochodowa

Jest to inaczej mówiąc możliwość sprzedawania produktów rolnych, w celu otrzymywania w za-

mian środków pieniężnych.

3. Ekologiczna

Rolników można nazwać „strażnikami przyrody”. Dzięki odpowiedniej uprawie ziemi (niewyjała-

wianiu jej) oraz utrzymywaniu w

łaściwej gospodarki wodnej, skutecznie dbają o środowisko naturalne.

4.

Społeczna i kulturowa
Ludzie hodujący zwierzęta i uprawiający rośliny nieświadomie ukształtowali podstawy świadomo-

ści kulturowej wielu krajów. Przykładem jest tu wspomniana wcześniej Japonia.

Czynniki/warunki wpływające na rozwój rolnictwa.

Przyrodnicze

Pozaprzyrodnicze

Warunki klimatyczne.
Stosunki wodne.

Przyszłe i obecne stosunki społeczno-
gospodarcze.

Geografia ekonomiczna

15

Warunki glebowe.

Rzeźba terenu.

Polityka rolna.
Poziom techniczny i kulturowy.
Ro

zmieszczenie ośrodków zaopatrzenia i

przetwórstwa.

Zasady prawne oraz tradycje.

Zależność:

Wraz z rozwojem społeczno-gospodarczym kraju, towarowość rolnictwa wzrasta i udział rolnictwa w two-
rzeniu PKB maleje oraz zwiększa się udział produkcji zwierzęcej.

Rolnictwo i jego zmiany a rozwój społeczno-gospodarczy.

Górnictwo – przemysł wydobywczy

W tym sektorze zwraca się szczególną uwagę na surowcowe i energetyczne uwarunkowania

rozwoju gospodarki. Górnictwo jest źródłem pozyskania surowców energetycznych niezwykle istotnych
przy roz

woju państwa. Obecny przemysł jest znacznie mniej energochłonny niż jeszcze 20 lat.

Pozyskanie surowców energetycznych zależy od:

Kaloryczności surowców energetycznych,

Warunków zalegania surowców,

Wielkości zasobów,

Kosztów wydobycia oraz ceny surowców.

Ropa naftowa:
Jest surowcem wrażliwym na konflikty zbrojne. 62% całych zasobów ropy naftowej na świecie jest zlokali-
zowanych w rejonie Zatoki Perskiej. Jednak przy obecnym jej zużyciu starczy jej na zaledwie 45-60 lat.
Ważną kwestią jest fakt, iż ropa jest surowcem bardzo kalorycznym, wykorzystywanym wszechstronnie w
przemyśle chemicznym, petrochemicznym, etc.

Gaz ziemny:
Odgrywa coraz to większą rolę począwszy od lat ’70 (czasy problemów związanych z Kryzysem Energe-
tycznym). Wykorzystanie gazu ziemnego stanowi 25% bilansu energetycznego świata. Jego wydobycie
zaczęło się dopiero w XIX wieku, a za ciągły jego wzrost odpowiedzialnych jest kilka czynników:

To, na ile gaz ziemny jest substytucyjny wobec innych surowców energetycznych.

Wysokie ceny ropy naftowej.

Zwiększający się popyt na energię.

Kaloryczność gazu ziemnego jest zbliżona do ropy naftowej, z tą różnicą, że produkty uboczne jego spa-
lania są mniej szkodliwe dla środowiska.
Zużycie gazu ziemnego drastycznie wzrosło w przeciągu 10 lat.

Węgiel kamienny:
Struktura wydobywanych surowców energetycznych uległa znacznym zmianom. W latach ’80 zmniejszo-

Geografia ekonomiczna

16

no wydobycie węgla kamiennego przez jego degradujący wpływ na środowisko naturalne. Jednocześnie
wzrosły koszty jego wydobycia i, w związku tym, zaczęto zamykać kopalnie.
Lata ’80 to także najwyższy poziom wydobycia węgla kamiennego w skali tego okresu dla Polski.
Kaloryczność tego surowca jest znacząco niższa od ropy naftowej, ale 3-4 razy bardziej kaloryczny niż
węgiel brunatny.
Poza tym, produkcja energii z węgla kamiennego jest bardzo niewydajna – 65% energii traci się w samym
procesie wytwarzania energii, a dopiero pozostałe 35% to konwersja.
Wykorzystanie na świecie węgla kamiennego w produkcji energii stanowi obecnie 25%, z tym, że jest to
tendencja malejąca. Przyczyną tego zjawiska jest silny nacisk krajów wysoko rozwiniętych na politykę
ekologiczną.

Uran
Dzięki wzrostowi zainteresowania uranem, rozwinęła się energetyka atomowa. Wzbogacony o izotop
U235 używany jest w reaktorach jądrowych. Jest także istotny przy produkcji broni atomowej.
50% światowego wydobycia przypada na Kanadę i Australię.

Do głównych producentów surowców energetycznych w roku 2005 należeli:

Ropa naftowa (mln ton):

1. Arabia Saudyjska 526,2
2. Rosja 470
3. USA 310,2
4. Iran 200,4
5. Chiny 180,8

Węgiel kamienny (mln ton):

1. Chiny 1 107,7
2. USA 576,2
3. Australia 201,4
4. Indie 199,6
5. RPA 138,9

Gaz ziemny (mln ton):

1. Rosja 598
2. USA 525,7
3. Kanada 185,5
4. Wielka Brytania 88
5. Algieria 87,8

Uran (tony):

1. Kanada 11 628
2. Australia 9 519
3. Kazachstan 4 357
4. Rosja 3 431
5. Namibia 3 147

Przemysł jest wiodącą dziedziną gospodarki krajowej. Jego udział jednak maleje na rzecz usług

(zarówno w zatrudnieniu, jak i tworzeniu PKB).

Pojęcie przemysłu

Pojęcie „przemysł” zostało wprowadzone w Polsce w XIX wieku przez Stanisława Staszica. Po-

chodzi od łacińskiego słowa, które oznacza pilność, pracowitość, przemyślność.

Definicja

Przemysł to działalność nierolniczej produkcji materialnej, w której wydobywane zasoby przyrody

oraz

ich przetwarzanie w dobra zaspokajające potrzeby ludzi prowadzone jest w dużych rozmiarach, przy

zastosowaniu podziału pracy i przy użyciu maszyn.

Przemysł nadal stanowi wiodący dział gospodarki światowej. Od tego jakie znaczenie ma prze-

mysł w gospodarkach krajów, zależy pozycja w rankingach państw świata. Im bardziej rozwinięty kraj, tym

II sektor gospodarki

– przemysł i budownictwo

Geografia ekonomiczna

17

wyższa pozycja tego kraju w rankingu.

*

OECD

– elitarna organizacja założona na początku lat 60. Polska jest członkiem OECD od 22 XI 1996.

Rola przemysłu: Ludzie nadal znajdują zatrudnienie w przemyśle, jednak zastępuje się ich maszynami.
Oznacza to, że staje się bardziej wydajny, zmienia się oblicze przemysłu, mimo że zmniejsza się jego rola
w zatrudnieniu. Rola przemysłu, jako źródła dochodów w KWR maleje, chociaż nadal jest istotna.

Coraz trudniej rozróżnić przemysł od usług. Dzieje się tak, poprzez „produkcję” usług na rzecz in-

nych przedsiębiorstw.

Fazy rozwoju gospodarczego









Czynniki wpływające na wzrost produkcji przemysłowej

Dzielimy na czynniki endogenic

zne i egzogeniczne. Do egzogenicznych zalicza się m.in.:

współpracę międzynarodową (międzynarodowy podział pracy – zajmowanie się tym, w czym dany
kraj jest lepszy, tańszy etc.),

wielkość i struktura wymiany towarowej.

Współczesny przemysł

Współczesny przemysł charakteryzuje się cechami przeczącymi stwierdzeniu, że rola przemysłu

maleje

– zauważalny jest dynamiczny wzrost przemysłu.

Do

cech współczesnego przemysłu zaliczyć można:

bardzo dynamiczny rozwój,

głębokie zmiany,

rozwój przemysłu splatającego się ściśle z burzliwym rozwojem nauki i techniki,

rozwój przemysłu kraju w dużym stopniu uzależniony od rozwoju gospodarki,

towarzyszące stałe wyczerpywanie nieodnawialnych zasobów surowcowych ziemi,

rozwój w postaci wielkich kompleksów przemysłowych,

prze

mysł stanowi poważne zagrożenie dla naturalnego środowiska człowieka.

Przemysł światowy

Coraz większego znaczenia na świecie nabiera przemysł high-tech przynoszący najwyższe do-

chody (elektronika, uzbrojenie, leki, nanotechnologia).

Szczególne cechy high-tech:

produkty tego przemysłu są najmniej energochłonne i surowcochłonne,

high-

tech charakteryzuje się dużą dynamiką popytu na produkty,

nabiera coraz większego znaczenia pod względem zatrudnienia.

Geografia ekonomiczna

18

Cechy ekonomiczne high-tech:

najwyższa dynamika popytu na ich wyroby na rynku światowym,

nowe miejsca pracy,

wielokrotnie mniej materiałochłonne,

wysoka opłacalność eksportowanych wyrobów high-tech,

wysoka rentowność,

nakłady na BiR przewyższają nakłady w majątek trwały.

Cluster (grono, klaster)

Mianem gr

ona można określić przestrzenną koncentrację przedsiębiorstw powiązanych ze sobą

różnorodnymi więzami kooperacyjnymi i konkurencyjnymi oraz z instytucjami i organizacjami (w tym or-
ganami władzy publicznej).

Według OECD grono, to geograficzna koncentracja wzajemnie powiązanych ze sobą przedsię-

biorstw i instytucji danego obszaru. (…)

np. Dolina Krzemowa

– zagłębie przemysłu mikroelektr.

Czynniki lokalizacji przemysłu high-tech

1.

Bliskość uniwersytetów i instytutów badawczych.

2.

Powab pejzażu – miejsce do odpoczynku dla pracowników umysłowych, np. czystość powietrza.

3. Infrastruktura transportowa

– dostęp do autostrad i lotnisk, np. dla KWR i Aniołów Biznesu inwe-

stycja jest nieopłacalna, gdy połączenie jest zbyt długie (max 2h).

4.

Dostępność usług dla biznesu.

5. Klimat polityczny i biznesowy.
6.

Korzyści aglomeracji.

Grona zaawansowanej technologii na świecie:

I.

Dolina Krzemowa (Kalifornia)

II.

Austin (Teksas)

III.

Krzemowa Aleja (NY)

IV.

Boston

V.

Cambridge

VI.

Sztokholm

VII.

Helsinki

VIII.

Sophia Antipolis (Francja)

IX.

Monachium (Niemcy)

X.

Tel Aviv (Izrael)

XI.

Singapur

XII.

Hsinchu-Taipei (Tajwan

*Firmy high-

tech działają w bardzo burzliwym środowisku.

Geografia ekonomiczna

19

Zatrudnienie w usługach jest jednym z podstawowych mierników poziomu rozwoju gospodarcze-

go.

W

KSR

zatrudnienie w usługach jest niskie i wynosi ok. 10-20%. Wyjątkiem są kraje, w których

znaczący udział ma turystyka.

W

KŚR

zatrudnionych w usługach jest 28-50% (dotyczy krajów Europy Środkowo-Wschodniej).

W

KWR

sektor usług charakteryzuje się wysokim zatrudnieniem (70-75%) i wciąż rośnie.

Klasyfikacj

a usług według różnych kryteriów.

1.

Wielkość obszaru objętego działaniem.

2.

Wyniki pracy usługowej.

3.

Rola w zaspokajaniu potrzeb ludności (np. usługi administracyjne, badawcze).

4. Poziom cywilizacyjny.

Istotność usług w gospodarkach: Europy Zachodniej, Japonii, Kanady, Australii, Nowej Zelandii.

Kraje Europy Środowo-Wschodniej: wejście do usług zostało opóźnione o 20-30 lat w stosunku do

KWR. Spowodowane było to historią. Obecnie starają się jak najszybciej przyjmować rozwiązania, bez
rozważania korzyści z nich płynących. W przypadku KWR usługi charakteryzowały się rozwojem w drodze
ich ewolucji.

Usługi swój początek mają w rzemiośle i handlu.

Koszt utworzenia

stanowiska pracy w sektorze usług jest relatywnie niski.

Sektor usług jest słabo rozwinięty na obszarach wiejskich.

Prawo Petty’ego

W miarę wzrostu gospodarczego, udział zatrudnionych w przemyśle rośnie do pewnego poziomu,

a następnie spada, natomiast udział zatrudnionych w usługach stale wzrasta.

Turystyka

Bardzo duża rola w gospodarkach niektórych krajów. KSR, które są uprzywilejowane ze względu

na warunki przyrodnicze bardzo często nie potrafią z tego korzystać.

Wzrost dochodów z turystyki

1950-2002

2mld-473 mld USD

związane z tym, że ludzie mają coraz więcej czasu wolnego

14% z 473 mld USD przypada na USA
7% na Francję

Przychody z turystyki płyną do Azji i Oceanii (30,5%) i Europy (39%).

Czynniki warunkujące dynamiczny rozwój turystyki:

1.

Postęp cywilizacyjny (80% turystów pochodzi z KWR – E.Zach., Japonia, USA, Kanada).

2.

Odprężenie polityczne – brak Żelaznej Kurtyny i związany z tym swobodny przepływ z Wschodu
na Zachód, zniesienie barier w postaci granic (UE).

3.

Rozwój urbanizacji – szukanie miejsc do wypoczynku.

4. Zmiany demograficzne

– wydłużanie długości życia, wzrost aktywności bogatych emerytów,

wzrost liczby ludzi wykształconych.

5.

Zróżnicowanie oferty turystycznej – nowe formy i sposoby spędzania wolnego czasu: turystyka

III sektor gospodarki

– usługi

Geografia ekonomiczna

20

pielgrzymkowa (np. kraje muzułmańskie), turystyka erotyczna (Azja Wschodnia).

Aspekty turystyki

Psychologiczny

– turystyka spełnia psychiczne potrzeby człowieka.

Społeczny – turystyka zjawiskiem masowym, 1/6 ludności świata bierze udział w turystyce.

Kulturowy

– pozwala na poznanie różnych kultur.

Przestrzenny

– dostosowywanie się poszczególnych regionów do obsługi turystyki, zmiana obli-

cza miejsca, regionu.

Ekonomiczny

– umożliwia regionom pozyskanie dodatkowych dochodów, utrzymywanie się ludzi

z usług.

Ekologiczny

– prowadzona w odpowiedni sposób przyczynia się do dbania o środowisko natural-

ne i przekształcanie go w odpowiedni sposób, bądź degraduje je.

Transport

Porty morskie

(mierzone ilością przeładunków):

1. Rotterdam

320 mln ton

2. Singapur

302 mln ton

3. Szanghaj

200 mln ton

4. Hong Kong

127 mln ton

Porty lotnicze

(mierzone liczbą pasażerów na rok):

1. Atlanta

80 mln

2. Chicago

70 mln

3. NYC (JFK, LaGuardia, Newark)

100 mln

4. LA

65 mln

5. Londyn

65 mln

6.

Paryż

20 mln

… Warszawa

8 mln