Literatura parenetyczna; ideał rycerza i władcy, ascety - świętego, oraz kochanka.

Pareneza dosłownie oznacza pouczenie. Literatura parenetyczna to lit. Propagująca wzory
postępowania.
W średniowieczu pisano głównie z myślą o tym, aby opracowane dzieła służyły zbudowaniu
moralnego wychowania i pouczenia, potępieniu zła i afirmacji dobra, poszerzeniu wiedzy,
przechowaniu pamięci o znanych wydarzeniach i ludziach.
Lit. średniowieczna inspirowała do tworzenia zaleconych do naśladowania ideałów,
kształtowania wzorcowych wizerunków. Średniowiecze wykształciło cztery wzorce osobowe:
wzorzec świętego
wzorzec świętego ~ ascety związany jest z bezwzględną dominacją kościoła we wszystkich
płaszczyznach działania tamtejszego społeczeństwa: w życiu politycznym i kulturalnym oraz
stanowiła o więzi społeczeństwa europejskiego; postawa ascezy wypływa ze średniowiecznego
przekonania, iż ciało jest siedliskiem szatana, więc umartwianie się i zadawanie mu bólu
jest jedyna drogą na wypędzenie go; często więc widywano procesje ludzi biczujących się i
stosujących różne inne techniki wypędzania szatana; czasem przybierało to formy skrajne,
tak jak w przypadku Szymona Słupnika, który 27 lat przeżył w małej klatce na wysokim słupie,
przeważnie stojąc, co wymagało nie lada samozaparcia i siły woli (lub choroby psychicznej jak
ktoś woli); znamienne jest, że potem wielu ludzi, w tym artystów fascynowało się taką postawą,
co widać wyraźnie w literaturze, nawet polskiej: Szymon Grochowiak "Święty Szymon Słupnik"
("Powołał go Pan / Na słup").
Najwcześniejsze teksty hagiograficzne w Polsce dotyczą postaci świętych - męczenników,
głównie św. Wojciecha (trzy żywoty w jęz. łacińskim z X/XI w.). Popularne byłe też legendy
dotyczące życia św. Stanisława, zamordowanego na Skałce z polecenia Bolesława Śmiałego
(XI w.). Poćwiartowane ciało biskupa ponoć w cudowny sposób zrosło się po śmierci.
Najlepszym wzorem ascety był Święty Aleksy. Narodził się on jako człowiek bardzo bogaty, lecz
niedługo nim pozostał. Zaraz po ślubie, pozostawiwszy swą żonę dziewicą, "nabrał srebra, złota
dosyć, co go mógł piechotą nosić" i wyruszył na morze. Potem rozdał mienie potrzebującym
Gdy został bez grosza przy duszy, "pod kościołem siedział". Żył z jałmużny, czas spędzał na
modlitwie, umartwiał się. Przez postawę ascezy chciał osiągnąć świętość i zbawienie. Pewnego
razu Maryja, zszedłszy z obrazu, nakazała klucznikowi wpuścić Aleksego do kościoła, toteż stał
się on sławny. A że sławy nie lubił, więc wyruszył z powrotem do Rzymu. Ojciec, nie poznał go.
Święty leżał pod schodami przez szesnaście lat i każdy lał na niego pomyje. Gdy potem umarł,
wszystkie dzwony Rzymu odezwały się na raz, a opary z ciała jego miały moc uzdrawiania.
Następny przykład ascety znajdziemy w kronice Thietmara. Pisze on tymi słowy: "Żyła za
czasów króla Henryka w miejscowości zwanej Thrubizi pewna pustelnica, imieniem Sizu,
odznaczająca się ogromną pobożnością i dlatego trudno mi to ująć w słowa. Kiedy już była
dojrzała, za panowania Ottona Wielkiego starał się o jej rękę pewien mąż, lecz ona uciekła
szybko do Chrystusa, którego umieściła w swym sercu przed wszystkimi ... Przez sześćdziesiąt
cztery lata, w odludnej części wspomnianego miasta, potrafiła ta czysta dziewica czynić
ofiary za siebie na rzecz niebieskiego oblubieńca ... Przez cały ten okres nigdy nie walczyła z
ostrym zimnem za pomocą rozpalonego ogniska, a najsilniejszy środek ogrzewający, jakiego
używała, polegał na tym, że zdrętwiałe już prawie ręce i nogi umieszczała gwoli ich ożywienia
na ogrzanym z lekka kamieniu. Swe życie klasztorne zdobiła na wewnątrz żarliwymi modłami,

przeplatanymi płaczem, na zewnątrz zaś pomagała bardzo przychodzącymi do niej ludziom
przez częste udzielanie nauk i niesienie niezbędnej dla każdego pociechy. Nie otrząsała się
z robactwa, które żarło ją nieustannie, a jeżeli samo odpadło, kładła je sobie z powrotem na
ciało".
Mieli oni bardzo ciężki żywot. Dla średniowiecznego ascety najważniejsza była wiara,
umartwianie się, czystość cielesna oraz pogarda dla sławy i dóbr materialnych. Według
mnie, była to postawa aczkolwiek nie negatywna, ale niewłaściwa. Średniowieczny asceta
wymyślał sobie coraz to nowe tortury, jak biczowanie, czy noszenie włosienicy lub innych rzeczy
krępujących ruchy. Za życia przynosiło to ascecie same trudności. Poza tym, ideał ascetyzmu
był praktycznie nie do osiągnięcia, ponieważ bardzo ważna była czystość cielesna i pogarda dla
dóbr materialnych. Gdyby wszyscy chcieli urzeczywistnić ten ideał, to Europejczycy wyginęliby
w średniowieczu z powodu braku dzieci lub skrajnego ubóstwa. Idealny asceta musiał się także
wyrzec sławy, a to z kolei hamowało rozwój średniowiecznej kultury.
wzorzec rycerza
Ideał rycerza zawarty jest w "Pieśni o Rolandzie".jest arcydziełem swego gatunku -
średniowiecznej "chanson de geste" (pieśni o czynach bohaterskich), śpiewanej przez truwerów
już przed XI wiekiem. Tworzy ona na Zachodzie etos rycerza, a opowiada o autentycznej
wyprawie króla Franków Karola Wielkiego do Hiszpanii w celu wypędzenia okupujących kraj
Saracenów. Gdy wracali po zwycięskiej bitwie, w wąwozie Ronceval, ich tylna straż dowodzona
przez hrabiego Rolanda została napadnięta przez Saracenów. Wywiązała się straszna bitwa.
Najpierw przewaga była po stronie francuskiej, lecz szybko szala zwycięstwa przechyliła się na
stronę innowierców Saraceni, mający znaczną przewagę liczebną, z zasadzki atakują oddział
Rolanda. Oliwier, przyjaciel Rolanda, radzi mu zadąć w róg, by dać znać królowi. Jednak
Roland nie robi tego, uważa, że wezwanie pomocy pohańbiłoby jego ród i splamiło jego dobre
imię w "słodkiej Francji". Francuzi odparli wiele ataków, jednak ulegli przeważającym siłom
wroga. Roland, czując zbliżającą się śmierć, dmie w róg, by król wrócił i pomścił poległych
rycerzy. Przed śmiercią Roland próbuje wyszczerbić swój miecz - Durendal, w którego rękojeści
znajdują się relikwie. Chce go zniszczyć, by nie dostał się w ręce pogan. Następnie poleca
Bogu swych towarzyszy walki, pojednuje się z Bogiem i wyznaje swój błąd (za późno wezwał
pomoc). Do rannego i umierającego rycerza Bóg zsyła anioła Cherubina, archanioła Michała i
św. Gabriela, którzy niosą duszę Rolanda do nieba.
Wizerunek Rolanda stanowi wzór osobowy średniowiecznego rycerza, który służy wiernie
ojczyźnie, królowi i Bogu. Dla chwały Boga i Kościoła walczy z poganami. W boju jest szaleńczo
odważny, bohaterskimi czynami rozsławia imię swoje, króla i ojczyzny, wysoko ceni honor i
prezentuje wiele cnót rycerskich. Zobowiązują go one do opieki nad słabszymi, do godnego i
szlachetnego postępowania oraz szacunku dla każdego człowieka.
wzorzec władcy
Mówiąc o postawach ludzi średniowiecza nie można zapomnieć o ludziach odgrywających
największą rolę - władcach. Ideał dobrego władcy możemy poznać na podstawie kroniki
Galla Anonima. Gall Anonim "Kronika 1112-1116". Autor tworząc "gesta", czyli opis
czynów Bolesława Krzywoustego ukazuje wizerunek władcy idealnego. Bolesław to król
rycerski, sprawiedliwy, władca chrześcijański wojujący z poganami (Pomorzanie), strzegący
suwerenności państwa, obdarzony od dzieciństwa najpiękniejszymi cnotami
Wzorzec dobrego władcy prezentował Gall Anonim w "Kronice polskiej". Utwór ma cha-rakter

historiograficzny (dziejopisarski) i panegiryczny (wysławiający). Trzy "Księgi" opisują dzieje
Polski od panowania księcia Popiela do Bolesława Krzywoustego (XII w.). "O żałosnej śmierci
sławnego Bolesława" ukazuje radość i dostatek, jakie panowały za czasów Chrobrego. Wraz
z jego śmiercią "złoty wiek zmienił się w ołowiany". "Pieśń o śmierci Bolesława" czci jego
męstwo, sławę i moc. Ukazuje żal narodu po stracie władcy. "Zaczyna się księga trzecia dziejów
Bolesława III" to utwór, który przedstawia oblężenie Głogowa przez Niemców i bój wojsk
Krzywoustego z wojskami cesarza Henryka IV. Autor sławi potęgę militarną Polaków. Talent
taktyczny Krzywoustego sprawił, iż Niemcy zaprzestali atak na miasto.
Dobry władca powinien być waleczny i niezwyciężony w boju. Powinien być pobożny i krzewić
wiarę chrześcijańską wśród swego narodu. Powinien być sprytny, inteligentny i przewidujący,
co czyniło z niego dobrego polityka, a także dobry, sprawiedliwy, rozsądny i bezstronny. Jako
takiego właśnie władcę przedstawił Gall Anonim Bolesława Chrobrego. Wśród tych cech nie ma
ani jednej przywary. Taki wzór postępowania jest właściwy nie tylko dla monarchów, książąt i
magnatów. Wiele powyższych cech powinni posiadać rządzący w dzisiejszych czasach.
Życie Karola Wielkiego - jest to biografia Karola Wielkiego przedstawiająca go dokładnie
według wzorca - twórca znał bohatera utworu od dziecka - opis jest więc dokładny - Kroniki
Galla Anonima - bohaterem jest tu Bolesław Krzywousty - autor sławi króla jako wzorowego
chrześcijanina, mężnego rycerza, sprawiedliwego i mądrego monarchę - wg autora Bolesław
zrodził się w sposób cudowny.
wzorzec kochanka
Ideał kochanka został przedstawiony w utworze Dzieje Tristana i Izoldy . Oprócz tego kierunku
propagowana była także liryka miłosna zgodnie z zasadą, że każdy rycerz powinien mieć damę
swego serca. Trudno doszukać się w tych utworach rzeczywistych uczuć i myśli poetów, są
one raczej wyrazem tęsknoty do miłości absolutnej i doskonałej. Podmiot uczuć zawsze był
wyidealizowany a opis uczuć rycerza - dość stereotypowy. Utwory bardzo konwencjonalne.
Jest to opowieść o wielkiej, tragicznej miłości - akcja podporządkowana jest
przeznaczeniu.Kochankowie poddani zostali niepokonanej mocy namiętności, a zarazem są
świadomi zła zdrady. Żyjący w nieustannym napięciu emocjonalnym, w ciągłym konflikcie
między honorem a miłością, ucieleśniają szczęście i cierpienie miłości. Tristan usiłuje być
wierny królowi Markowi, z którym jako wasal związany jest przysięgą, jednak siła magicznego
napoju miłosnego przezwycięża jego skrupuły. Z narastającym poczuciem winy próbuje
wyzwolić się z mocy czaru, ale przegrywa i w ten sposób fatalna siła skazuje jego i Izoldę na
życie w męce i potępieniu, które osładza im wzajemna miłość.