„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Marzena Krzemińska

Wykonywanie pomiarów geologicznych 311[12].Z1.02

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1

Recenzenci:
dr inż. Barbara Siepracka
dr inż. Magdalena Stawarz



Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Robert Krzemiński

Konsultacja:
mgr inż. Andrzej Kacperczyk












Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 311[12].Z1.02
„Wykonywanie pomiarów geologicznych”, zawartego w modułowym programie nauczania
dla zawodu technik geolog.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2

SPIS TREŚCI

1.

Wprowadzenie

3

2.

Wymagania wstępne

4

3.

Cele kształcenia

5

4.

Materiał nauczania

6

4.1.

Mapy geologiczne podstawą planowania prac w terenie

6

4.1.1.

Materiał nauczania

6

4.1.2. Pytania sprawdzające

12

4.1.3. Ćwiczenia

13

4.1.4. Sprawdzian postępów

15

4.2.

Prace w terenie i sporządzanie dokumentacji

16

4.2.1. Materiał nauczania

16

4.2.2.

Pytania sprawdzające

22

4.2.3. Ćwiczenia

22

4.2.4. Sprawdzian postępów

24

4.3.

Opracowywanie materiałów geologicznych zgromadzonych w terenie

25

4.3.1. Materiał nauczania

25

4.3.2. Pytania sprawdzające

39

4.3.3. Ćwiczenia

40

4.3.4. Sprawdzian postępów

43

5.

Sprawdzian osiągnięć

44

6.

Literatura

50

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu posługiwania się mapami

geologicznymi oraz zasad i metod odwzorowania rzeźby terenu, a także w wykonywaniu
pomiarów geodezyjnych z użyciem prostych instrumentów geodezyjnych.

W poradniku zamieszczono:

−

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,

−

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie zdobędziesz podczas pracy z poradnikiem,

−

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne konieczne do opanowania treści jednostki
modułowej,

−

zestaw pytań, które pomogą Ci sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,

−

ćwiczenia, które pomogą Ci potwierdzić zdobyte wiadomości teoretyczne oraz
ukształtować umiejętności praktyczne,

−

sprawdzian postępów,

−

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,

−

literaturę uzupełniającą.

311[12].Z1

Dokumentacja geologiczna

311[12].Z1.01

Posługiwanie się mapami geologicznymi

311[12].Z1.02

Wykonywanie pomiarów geologicznych

311[12].Z1.03

Opracowywanie dokumentacji kartograficzno-geologicznej

dla struktur wgłębnych

311[12].Z1.04

Sporządzanie map geologicznych

Schemat układu jednostek modułowych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

–

korzystać z różnych źródeł informacji,

–

posługiwać się mapą,

–

przeliczać jednostki,

–

posługiwać się podstawowymi pojęciami z zakresu geografii, kartografii, terenoznawstwa,

–

rozróżniać podstawowe pojęcia geograficzne,

–

rozróżniać podstawowe kierunki na mapie,

–

odczytywać proste mapy i plany,

–

korzystać z kompasu i busoli,

–

wskazywać charakterystyczne cechy rzeźby terenu,

–

wskazywać znaki topograficzne,

–

obsługiwać komputer,

–

współpracować w grupie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

dokonać podziału map geologicznych według różnych kryteriów,

−

posłużyć się mapami geologicznymi i topograficznymi,

−

zaplanować wykonanie prac geologicznych,

−

posłużyć się sprzętem geologicznym i geodezyjnym,

−

wykonać prace w odsłonięciach naturalnych i sztucznych,

−

wykonać pomiary biegu i upadu warstw oraz miąższości warstwy w odsłonięciach,

−

dokonać obserwacji geologicznych między odsłonięciami,

−

sporządzić dokumentację odsłonięć geologicznych,

−

pobrać i zabezpieczyć próbki skał,

−

określić przebieg granic geologicznych pomiędzy punktami obserwacyjnymi,

−

opracować wyniki badań w postaci map, przekrojów i profili geologicznych,

−

dokonać syntetycznego opracowania wyników zdjęć geologicznych,

−

opracować dokumentację geologiczną z wykorzystaniem specjalistycznych programów
komputerowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Mapy geologiczne podstawą planowania prac w terenie

4.1.1. Materiał nauczania

Geologia jest to nauka o Ziemi; przedmiotem badań geologii jest głównie budowa, skład,

historia skorupy ziemskiej oraz wszelkie procesy geologiczne, które zachodzą bądź
zachodziły w jej obrębie [16].

W geologii wyróżnić możemy szereg dziedzin i działów, które specjalizują się w danych

zagadnieniach:

−

geologia dynamiczna – zajmuje się wszelkimi zjawiskami zachodzącymi zarówno na
powierzchni skorupy ziemskiej jak i w głębi. Bada ona między innymi ruchy
górotwórcze, trzęsienia ziemi, wybuchy wulkanów, działalność wód płynących,
lodowców, mórz, atmosfery, oraz odtwarza dawne środowiska,

−

geologia historyczna – głównym jej zadaniem jest odtwarzanie historii, Ziemi, jakim
podlegała zmianom, jak przemieszczały się lądy, jakie organizmy zamieszkiwały dawne
morza itp.,

−

geologia strukturalna (tektonika) – bada wszelkie zaburzenia w skorupie ziemskiej
a konkretnie w skalach (uskoki, fałdy, spękania itp.),

−

geologia regionalna – jest to synteza wyżej wymienionych dziedzin i skupienie się na
danym obszarze, tak więc zajmuje się budową geologiczną i przeszłością wybranego
terenu np. zagłębia, jednostki geologicznej, masywu itp.,

−

mineralogia – nauka o minerałach, badania nad ich składem chemicznym,
właściwościami, warunkami tworzenia itp. Pomocniczą nauką mineralogii jest
krystalografia, która zajmuje się kryształami,

−

petrografia – jest to nauka o skałach, przedmiotem badań jej są własności skał, skład
mineralny i chemiczny, budowa, warunki powstawania i występowania w skorupie
ziemskiej, wzajemne stosunki między skałami,

−

paleontologia – nauka zajmująca się wymarłymi (kopalnymi) organizmami, których
szczątki znajdowane są w skałach. Odtwarza ona wygląd dawnych organizmów, ich
budowę, czynności życiowe, środowisko życia itp.,

−

geofizyka – bada zjawiska i ustala prawa fizyczne, którym podlega kula ziemska,

−

geochemia – nauka o rozmieszczeniu i krążeniu pierwiastków chemicznych w skorupie
ziemskiej [22].

Kartowanie geologiczne polega na lokalizacji i graficznym utrwalaniu na podkładzie

topograficznym zjawisk i procesów geologicznych stwierdzonych w wyniku badań
terenowych. Określeniem tym nazywa się także prace terenowe zmierzające do wykonania
mapy geologicznej.

Termin zdjęcie geologiczne ma dwa znaczenia:

−

jest to mapa geologiczna, terenowa, rękopiśmienna,

−

kartowanie geologiczne (w znaczeniu terenowym) [17].
Mapa geologiczna jest to „syntetyczny, graficzny obraz stanu wiedzy geologicznej

o badanym i kartowanym przez geologa terenie”. Innymi słowy to zmniejszony obraz zjawisk
geologicznych wykonany na podkładzie topograficznym.

Treść mapy geologicznej jest przedstawiana za pomocą:

−

barw (zwykle wiek utworów),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7

−

sygnatur, czyli znaków umownych (np. położenia warstw, stanowiska fauny, jaskinie
itp.),

−

symboli literowych (stratygrafia, litologia, czasem geneza utworów),

−

szrafur – rodzaj cieniowania graficznego wybranych elementów mapy, składającego się
z równoległych lub krzyżujących się linii. Szrafury stosuje się np. do wypełniania
zarysów budynków, zaakcentowania lub uczytelnienia pewnych obiektów.

Zwykle kompletna mapa geologiczna składa się z:

−

mapy,

−

przekroju geologicznego,

−

profilu litologiczno-stratygraficznego,

−

tekstu objaśniającego.
a)

przekrój geologiczny – jest to zmniejszony, graficzny obraz zjawisk geologicznych
powstały w wyniku przecięcia skorupy ziemskiej płaszczyzną (zwykle) pionową,

b)

profil litologiczno – stratygraficzny jest – to graficzne lub opisowe przedstawienie
kolejności występujących w odsłonięciach lub w otworach wiertniczych warstw i ich
cech litologicznych,

c)

tekst objaśniający – jest zwykle wydawany w postaci osobnej broszurki [17].

Mapy geologiczne dzielimy m.in.:

−

według skali:
a)

ogólne, przeglądowe; >1:100 000,

b)

szczegółowe; 1:10 000–1:50 000,

c)

wielkoskalowe, plany, specjalne; 1:500–1:5 000.

−

według „głębokości”:
a)

mapy powierzchniowe – dostarczają wiadomości o występowaniu skał, które
odsłaniają się bezpośrednio na powierzchni ziemi lub pod cienką warstwą gleby,

b)

podpowierzchniowe – przedstawiają nieco głębszą budowę terenu, którą poznajemy
za pomocą wykopów, szybików, sond sięgających do płytko leżących skał,

c)

podziemne – wykorzystywane do poznawania podziemnej budowy geologicznej
danego terenu,

d)

mapy wgłębne - powstają przy użyciu badań geofizycznych i wierceń.

−

według tematyki:
a)

stratygraficzne (litologiczne, litostratygraficzne),

b)

tektoniczne,

c)

strukturalne,

d)

litologiczno-facjalne,

e)

paleogeograficzne,

f)

geologiczno-inżynierskie,

g)

hydrogeologiczne,

h)

surowcowe,

i)

geomorfologiczne,

j)

geofizyczne,

k)

kompleksowe – podstawowe [17].

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8

Klasyfikacja map ze względu na

graficzne metody przedstawiania zjawisk

mapy jakościowe

mapy ilościowe

mapy

mapy

mapy

mapy

chorochromatyczne

chorograficzne

chorolet

izoplet

mapy

mapy

występowania

zasięgu

mapy

mapy

mapy

punktowe

symboli

kierunków

Rys. 1. Klasyfikacja map geologicznych [7, s. 21]

1.

Mapy jakościowe przedstawiają rozmieszczenie jakiegoś zjawiska geologicznego.
Takimi mapami są mapy chorochromatyczne – występowania i zasięgu. W pierwszym
przypadku pewną powierzchnię pokrywa się barwą lub szrafurą, a w drugim wyznacza
się linie zasięgu. I jedne i drugie mapy są typowymi mapami jakościowymi,
dostarczającymi tylko informacje o istnieniu lub braku jakiegoś faktu geologicznego.
Drugi rodzaj map jakościowych stanowią mapy chorograficzne. Na tych mapach
przedstawiona jest lokalizacja punktów, dla których istnieją ścisłe informacje, lecz brak
jest danych dla przestrzeni położonych między nimi. Mapy te mają nie tylko aspekt
jakościowy, lecz również półilościowy:
a)

mapy punktowe – najbardziej typowe lokalizujące w geologii wiercenia oraz ich
zagęszczenie na jakimś obszarze,

b)

mapy symboli jakościowych są powszechnie stosowane w celu przedstawiania
występowania różnych surowców mineralnych. Istnieje wielorakość figur
stosowanych do prezentacji danego złoża. Mapy te są bardzo atrakcyjne wizualnie,
lecz nie zawsze dostatecznie czytelne,

c)

mapy kierunków przedstawiają głównie kierunki, w których odbywał się jakiś ruch,
a także rozmiary tego ruchu. Dzielą się na kilka grup.

2.

Mapy ilościowe dzielą się na mapy:
a)

chroplet – przedstawiające średnią wartość jakiegoś zjawiska na jednostce
powierzchni,

b)

izoplet – izolinii – to mapy służące do wykrywania wielu złóż mineralnych.
Zbudowane z linii o jednakowej wartości. Przedstawiają wysokość lub głębokość
jakiejś powierzchni, miąższość warstwy, ciśnienie lub temperaturę o otworze
wiertniczym, gęstość skał.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9

Etapy wykonywania mapy geologicznej:

−

przygotowanie do prac terenowych – studiowanie materiałów archiwalnych, map,
publikacji itp., zakończone wykonaniem projektu badań,

−

prace terenowe, czyli zdjęcie geologiczne – wykonanie mapy geologicznej terenowej,
rękopiśmiennej,

−

prace edytorskie [7].

Kartowanie geologiczne z wykorzystaniem podkładów topograficznych zwykle polega na

nanoszeniu treści geologicznej na już istniejący podkład – mapę topograficzną (mapy
topograficzne i ich klasyfikacja zostały omówione w module 311[12].Z1.01).

Aby we właściwy sposób wykonać prace geologiczne w terenie, należy się odpowiednio

do tego przygotować.
1.

Etap pierwszy polega na zebraniu materiału archiwalnego na temat obszaru planowanych
badań geologicznych. Mogą to być:

−

materiały archiwalne,

−

opisy wierceń – publikowane, niepublikowane,

−

magazyny rdzeni,

−

mapy i przekroje geologiczne – publikowane i niepublikowane,

−

okazy skał,

−

rozmowy z osobami pracującymi w danym terenie.

2.

Etap drugi to:

−

wyszukiwanie zdjęć lotniczych jako podkładu topograficznego,

−

analiza rzeźby terenu i jej związków z geologią,

−

wyszukiwanie możliwych odsłonięć, projektowanie marszrut.

3.

Etap trzeci wynika z dwóch pierwszych i polega na utworzeniu projektu badań. Składa
się on z części tekstowej, którą uzupełniają załączniki graficzne i tabelaryczne [17].

Przykładowy projekt badań

Część tekstowa:

1)

wstęp – określenie zadania geologicznego,

2)

położenie obszaru projektowanych badań:

−

położenie geograficzne i administracyjne,

−

ogólne wiadomości o stosunkach gospodarczych, planach rozwoju itp.,

3)

przegląd dotychczasowych badań:

−

ocena stanu rozpoznania budowy geologicznej terenu (literatura, opracowania
kartograficzne, dokumentacje itp.),

4)

opis budowy geologicznej na tle struktur regionalnych:

−

problemy wymagające zbadania,

5)

zakres i metodyka projektowanych badań geologicznych:

−

projektowane prace geologiczno – zdjęciowe wraz z wyszczególnieniem
i uzasadnieniem kategorii złożoności budowy geologicznej (I = prosta, II = średnio
złożona, III = złożona),

−

badania geofizyczne,

−

wiercenia,

−

badania laboratoryjne itp.,

6)

harmonogram prac i badań – terminy rozpoczęcia i zakończenia badań,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10

7)

kosztorys całego opracowania mapy,

8)

literatura publikowana i opracowania archiwalne – alfabetycznie.

Załączniki graficzne:

−

Szkic lokalizacyjny 1:200 000,

−

Szkic geologiczny zakryty 1:50 000,

−

Szkic geologiczny odkryty 1:50 000,

−

Mapa dokumentacyjna 1:25 000 lub 1:50 000,

−

Przekroje geologiczne 1:25 000,

−

Szkice lokalizacji projektowanych wierceń i przypuszczalne ich profile.

Załączniki tabelaryczne:

−

wykazy opracowań i dokumentacji,

−

map geologicznych,

−

otworów wiertniczych,

−

wybranych punktów dokumentacyjnych,

−

kosztorys i zakres prac,

−

harmonogram.

Aneks do projektu badań jest sporządzany, jeśli wyniki robót uzasadniają zmianę

projektu badań (np. dodatkowe badania, co wiąże się z dodatkowymi kosztami).

Po wykonaniu i zatwierdzeniu projektu badań należy:

−

przygotować podkład topograficzny na którym będziemy pracować,

−

przygotować notatnik terenowy,

−

zebrać niezbędny sprzęt.

Podczas planowania prac geologicznych należy także pamiętać o niezbędnym sprzęcie

geologicznym i geodezyjnym. Absolutne minimum to:

−

kompas geologiczny,

−

młotek geologiczny,

−

saperka,

−

ołówek, gumka, linijka,

−

kwas solny (5%).
Bardzo przydatne są: twarda podkładka pod mapę („clipboard”), folia na mapę

(„koszulka”), calówka, lupka mineralogiczna (ok. 10 x), kątomierz, ekierka, kredki, sprzęt
kreślarski, papier milimetrowy, kalka.

Przydatne, ale nie zawsze konieczne są: taśma lub wyskalowany sznurek 20–25 m, sonda

ręczna, klizymetr, krokomierz, węgielnica, rylec, tyczki, szpilki, świstawka, altymetr,
lornetka, dłuto do okazów i flamaster do ich opisu, torebki foliowe, aparat fotograficzny [17].

Obserwacje geologiczne:

−

skład mineralny – wielkość i kształt ziaren,

−

struktura i tekstura,

−

reakcja z HCl,

−

wykształcenie facjalne i ewentualna zmienność facjalna,

−

objawy zwietrzenia, spoistość, spękania i oddzielność,

−

barwa w stanie niezwietrzałym i zwietrzałym, suchym i wilgotnym,

−

szczeliny, kawerny i ich wypełnienia,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11

−

laminacja,

−

charakter górnej i dolnej powierzchni ławic,

−

żyły, ich skład i ewentualna kolejność czasowa,

−

mineralizacja, konkrecje.
Z opisu ma wynikać systematyczna nazwa skały. W opisie skał osadowych należy

szczególnie zwrócić uwagę na:

−

uławicenie i miąższości ławic,

−

biegi i upady ławic,

−

składniki skał okruchowych – stopień ich obtoczenia, procentowy udział, spoiwo,
orientację osi,

−

skamieniałości – występowanie, sposób zachowania,

−

warstwowania, hieroglify itp.
Bieg i upad to podstawowe parametry używane do opisu położenia warstw skalnych.

Biegiem nazywamy azymut linii biegu, czyli krawędzi przecięcia się powierzchni
strukturalnej (takiej jak strop czy spąg warstwy) z powierzchnią terenu, natomiast upad to kąt
między linią upadu, czyli linią największego spadku powierzchni strukturalnej a płaszczyzną
warstwicową. W celu jednoznacznego określenia położenia warstw skalnych w przestrzeni
podajemy również kierunek zapadania określony względem stron świata. Istnieją pewne
regionalne zróżnicowania sposobu zapisu biegu i upadu, ale w Polsce najczęściej stosowany
jest następujący: bieg/upad, kierunek zapadania np. 75/30S – czyli azymut linii biegu wynosi
75 stopni, kąt nachylenia 30 stopni i warstwa zapada na południe.

Na mapach geologicznych bieg i upad oznaczamy zwykle przez kreskę zgodną

z kierunkiem linii biegu z dołączoną z jednej ze stron krótką kreseczką pokazującą kierunek
zapadania [16].

W geologii miąższością nazywamy grubość warstwy (np. skalnej) od stropu do spągu,

a także kompleksu warstw lub innej struktury geologicznej. Rozróżnia się miąższość:

−

rzeczywistą,

−

pozorną.
Miąższość rzeczywista jest mierzona w kierunku prostopadłym do stropu i spągu

warstwy, natomiast pozorna – mierzona jest pionowo. W warstwach pochyłych miąższość
rzeczywista jest więc mniejsza od miąższości pozornej.

Rys. 2. Odsłonięcie geologiczne (naturalne) [www.geografia.lo4.poznan/opracowania]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12

Rys. 3. Odsłonięcie geologiczne (naturalne) [www.geografia.lo4.poznan/opracowania]

Rys. 4. Odsłonięcie geologiczne (sztuczne) [www.geografia.lo4.poznan/opracowania]

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Czym zajmuje się geologia?

2.

Co to jest kartowanie geologiczne?

3.

Jak scharakteryzujesz mapę geologiczną?

4.

Z czego składa się mapa geologiczna?

5.

Jak dzielimy mapy geologiczne?

6.

Jakie są etapy wykonywania mapy geologicznej?

7.

Z jakich elementów składa się projekt badań?

8.

Co oznacza termin upad w geologii?

9.

Co oznacza termin bieg w geologii?

10.

Co oznacza termin miąższość?

11.

Co to jest odsłonięcie naturalne?

12.

Co to jest odsłonięcie sztuczne?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Odczytaj z przekroju geologicznego trzy informacje o budowie geologicznej tego

regionu.

Rysunek do ćwiczenia 1 [5, s.157]

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje o budowie geologicznej,

2)

dokonać analizy przedstawionego rysunku,

3)

rozpoznać utwory geologiczne w oparciu o rysunek,

4)

opracować trzy informacje o budowie tego regionu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, długopis,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Na podstawie schematycznego przekroju geologicznego przez Tatry, uporządkuj

wymienione poniżej wydarzenia geologiczne od najstarszego do najmłodszego:
a)

fałdowanie osadów, oderwanie fałdów od podłoża, powstanie płaszczowin,

b)

intruzja magmowa,

c)

sedymentacja osadów w zbiorniku morskim w erze mezozoicznej,

d)

niszczenie osadów w wyniku działalności czynników zewnętrznych.

Rysunek do ćwiczenia 2 [5, s. 157]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje o budowie geologicznej,

2)

dokonać analizy przedstawionego rysunku,

3)

rozpoznać utwory geologiczne w oparciu o rysunek,

4)

uszeregować określone wydarzenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, długopis,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 3

Na podstawie przedstawionego rysunku określ wiek ruchów fałdowych i uskokowych,

szeregując osadzanie się najmłodszej i najstarszej warstwy.

Rysunek do ćwiczenia 3 [7, s. 241]

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje o budowie geologicznej,

2)

dokonać analizy przedstawionego rysunku,

3)

rozpoznać wiek ruchów fałdowych,

4)

uszeregować określone wydarzenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, długopis,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

wyjaśnić czym zajmuje się geologia?

2)

wyjaśnić co to jest kartowanie geologiczne?

3)

scharakteryzować mapę geologiczną?

4)

wymienić elementy mapy geologicznej

5)

sklasyfikować mapy geologiczne?

6)

wymienić etapy wykonywania mapy geologicznej?

7)

wymienić elementy składowe projektu badań?

8)

wyjaśnić termin upad?

9)

wyjaśnić termin bieg?

10)

wyjaśnić termin miąższość?

11)

opisać odsłonięcie naturalne?

12)

opisać odsłonięcie sztuczne?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16

4.2.

Prace w terenie i sporządzanie dokumentacji

4.2.1. Materiał nauczania

Zdjęciem geologicznym nazywamy zbiór wszystkich załączników graficznych

i pisemnych zebranych w wyniku prac terenowych w celu zestawienia z nich mapy
geologicznej. W zakres zdjęcia geologicznego wchodzą przede wszystkim obserwacje
geologiczne, ale również geomorfologiczne, hydrogeologiczne, surowcowe, geologiczno-
inżynierskie i sozologiczne. Pomocne są też obserwacje pokrywy roślinnej [18].

Obserwacje dokonywane są w terenie wzdłuż marszrut geologicznych i rejestrowane

(opisywane) w punktach dokumentacyjnych i obserwacyjnych.

Marszruty geologiczne – to trasy przemarszu geologa, wzdłuż których zbierane są

obserwacje. Marszruty wykonujemy różnymi metodami w zależności od skali wykonywanej
mapy, złożoności budowy geologicznej, stopnia odsłonięcia badanego terenu i jakości
posiadanego podkładu topograficznego:

−

ciągi krokówkowe,

−

azymutalno-krokówkowe,

−

azymutalno-taśmowe).
Na kursie kartowania geologicznego podstawowymi ciągami są:

−

krokówkowe w skali 1:10 000 wzdłuż linii już istniejących w terenie i widocznych też na
podkładzie topograficznym (drogi, dukty leśne, potoki itp.);

−

azymutalno-krokówkowe, gdy trasa marszruty przebiega wzdłuż wytyczonej przez
kartującego linii o określonym azymucie [19].
Każdy ciąg musi mieć jednoznaczną, opisaną w notatniku terenowym, lokalizację punktu

początkowego i końcowego. Punkty te, oraz punkty pośrednie, między którymi obliczamy
długość podwójnego kroku, muszą być wydrukowane na podkładzie topograficznym – może
to być np. skrzyżowanie dróg, samotne drzewo, ujście do potoku jego bocznego dopływu itp.

Punkty dokumentacyjne i obserwacyjne nanosimy na podkład topograficzny (mapę

geologiczną dokumentacyjną) z dokładnością do 0,5 mm, co odpowiada dokładności
lokalizacji 5 m w terenie.

Idąc ciągiem krokówkowym liczymy podwójne kroki na odcinkach, których początek

i koniec jest zlokalizowany na podkładzie topograficznym. Długość takiego odcinka
obliczamy z mapy, a następnie dzielimy ją przez liczbę kroków na tym odcinku.
Otrzymujemy średnią długość podwójnego kroku na danym odcinku. Służy ona do
lokalizowania obserwacji geologicznych na tym (i tylko tym) odcinku. Wyjątkowo, przy
lokalizacji obserwacji geologicznych za pomocą domiarów możemy posłużyć się średnią
długością kroku z odcinka o podobnym podłożu i nachyleniu.

Obserwacje wzdłuż ciągu prowadzi się - stosując w miarę potrzeby domiary - w pasie

o takiej szerokości, aby cała powierzchnia kartowanego terenu pomiędzy sąsiednimi ciągami
(marszrutami) była pokryta obserwacjami.

Punktem dokumentacyjnym jest każde odsłonięcie naturalne lub sztuczne (wkop, szurf,

łomik) o głębokości nie mniejszej niż 0,5 m – 1 m (sonda 1,2 m), a w przypadku odsłonięć
powierzchniowych o przynajmniej dwóch wymiarach (długość i szerokość lub długość
i wysokość) nie mniejszych niż 1,5 m. Punkt dokumentacyjny musi być zlokalizowany na
mapie z dokładnością do co najmniej 0,5 mm za pomocą ciągu (rzadziej bezpośrednio)
i naniesiony na:

−

mapę geologiczną dokumentacyjną,

−

mapę dokumentacyjną prac technicznych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17

Opis lokalizacji punktu i jego dokumentacja geologiczna (w tym również graficzna:

rysunek, uczytelnione geologicznie zdjęcie fotograficzne, przekrój geologiczny lub profil)
musi znajdować się w notatniku terenowym. Lokalizacja zawsze musi być oparta na ciągu lub
na szczegółach terenowych, znajdujących się na podkładzie topograficznym i dających się
jednoznacznie zidentyfikować w terenie.

Punktem obserwacyjnym jest odsłonięcie nie spełniające wymagań formalnych punktu

dokumentacyjnego – np. z powodu mniejszych rozmiarów. Lokalizuje się go na mapie
geologicznej dokumentacyjnej i w notatniku terenowym tak samo jak punkt dokumentacyjny.
Jego opis geologiczny w notatniku terenowym może być skrótowy, np. przez odwołanie się
do najbliższego punktu dokumentacyjnego, zawierającego pełny opis skał o takiej samej
charakterystyce geologicznej [17].

Średnia długość marszrut i ilość punktów dokumentacyjnych na 1 km

2

obszaru zdjęcia

geologicznego zależy od stopnia złożoności budowy geologicznej danego obszaru i skali
wykonywanego zdjęcia. Np. w skali wykonywanego na jednym z kursów zdjęcia
geologicznego (1:10 000) przeciętna długość marszrut i średnia liczba punktów
dokumentacyjnych na 1 km

2

kartowanego obszaru dla poszczególnych kategorii złożoności

budowy geologicznej wynosiła:

−

I – budowa prosta > 4 km > 12 pkt.,

−

II – budowa średnio złożona około 8 km około 30 pkt.,

−

III – budowa złożona około 14 km około 50 pkt.

Wszystkie załączniki graficzne – prócz notatnika - muszą mieć format A4 (297 mm

x 210 mm) lub być złożone do tego formatu. Strona graficzna i opisowa załączników jest
sformalizowana i jednolita. Na załącznikach pisze się:

−

w lewym górnym rogu: Kurs Kartowania Geologicznego,

−

w prawym górnym rogu numer załącznika, np.: zał. nr 5,

−

w prawym dolnym rogu: imiona i nazwiska wykonawców w brzmieniu zgodnym
z podanym w indeksie i w kolejności alfabetycznej nazwisk, oraz numer grupy,

−

tytuł załącznika powinien być u góry, nad jego treścią. Musi być napisany bez skrótów
i większymi literami niż pozostałe napisy,

−

pod tytułem umieszczamy skalę i na ogół podziałkę liniową. Tytuł załącznika, skala
i podziałka, o ile to jest możliwe, powinny być umieszczone symetrycznie względem
bocznych brzegów załącznika,

−

wszystkie napisy muszą być wykonane literami drukowanymi, pismem prostym [17].
Załączniki na kalce technicznej i podkładzie topograficznym wykonuje się w tuszu. Inne,

po uzgodnieniu z asystentem grupowym, mogą być wykonywane w ołówku.

Treść geologiczną (granice geologiczne, symbole wydzieleń, znaczki biegów i upadów)

kreśli się kolorem czarnym. Kolorem czerwonym nanosi się deformacje nieciągłe (uskoki,
nasunięcia, spękania), kolorem zielonym osie fałdów. Uwagi te nie dotyczą linii kreślonych
na mapie dokumentacyjnej prac technicznych.

Pola – oprócz barwy – muszą mieć numery.
Każdy załącznik musi mieć objaśnienia użytych barw i numerów. Jeżeli na paru

załącznikach barwy i numery powtarzają się, można objaśnienia zrobić na jednym z nich
i odwołać się do jego numeru na pozostałych załącznikach („objaśnienia na zał. ...”). Można
też zrobić oddzielny załącznik ze wspólnymi objaśnieniami do kilku załączników.

Próbki geologiczne dzieli się na:

−

trwałego przechowywania, do których zalicza się:
a)

próbki dokumentujące, pełne syntetyczne profile geologiczne, zestawione w celu
scharakteryzowania danej jednostki geologicznej, regionu kraju lub określonego

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18

złoża kopaliny, w szczególności pod względem stratygraficznym, litologicznym,
złożowym, facjalnym i tektonicznym,

b)

zakwalifikowane do zbiorów naukowych,

−

czasowego przechowywania, do których zalicza się w szczególności próbki uzyskane
z wierceń kartograficznych oraz przy sporządzeniu dokumentacji geologicznej złoża lub
dokumentacji

geologiczno-inżynierskiej

albo

dokumentacji

hydrogeologicznej.

O zaliczeniu określonej próbki do próbek trwałego przechowywania rozstrzyga właściwy
organ odpowiednio w koncesji lub decyzji zatwierdzającej projekt prac geologicznych.
Próbki geologiczne przechowuje się w specjalnych pomieszczeniach zapewniających

ochronę przed szkodliwymi wpływami atmosferycznymi, zwanych dalej „magazynami
próbek”.

Wykonawca prac geologicznych po zakończeniu prac w terenie i wykonaniu badań

laboratoryjnych przekazuje próbki geologiczne do magazynu próbek.

Magazyn próbek geologicznych trwałego przechowywania prowadzi minister właściwy

do spraw środowiska.

Magazyn próbek geologicznych czasowego przechowywania prowadzi wykonawca prac

geologicznych.

W magazynie próbek prowadzi się:

−

księgę ewidencyjną próbek geologicznych, której wzór stanowi załącznik do
rozporządzenia,

−

księgę rejestracji udostępnianych próbek [17].
Próbki geologiczne umieszcza się w opakowaniach lub skrzynkach zabezpieczających je

przed zanieczyszczeniem i zniszczeniem.

Na opakowaniach, w których znajdują się próbki należy czytelnie i w sposób trwały

opisać metrykę próbki, podając:

−

nazwę, symbol, numer wyrobiska oraz miejsce i sposób pobrania,

−

głębokość pobrania,

−

kolejny numer,

−

nazwę wykonawcy opróbowania,

−

datę pobrania, a dla próbek kopaliny płynnej, gazowej lub wody podziemnej – również
godzinę ich pobrania; dla wody podziemnej należy podać temperaturę w wyrobisku i na
powierzchni.
Skrzynki z próbkami geologicznymi opisuje się podając:

−

na górnej podłużnej krawędzi (głębokość pobrania i kolejny numer),

−

na ścianie czołowej (nazwę symbol, numer wyrobiska oraz kolejny numer),

−

na ścianie bocznej (nazwę, numer wyrobiska, numer kolejny, data pobrania, nazwa
wykonawcy).
Jeżeli przekazane do magazynu próbki geologiczne trwałego przechowywania spowodują

utratę przydatności próbek dotychczas przechowywanych w magazynie, minister właściwy do
spraw środowiska likwiduje dotychczas przechowywane próbki.

Likwidacja próbek czasowego przechowywania uzyskanych z wierceń kartograficznych

oraz przy sporządzaniu dokumentacji złóż kopalin pospolitych lub dokumentacji geologiczno-
inżynierskich albo dokumentacji hydrogeologicznych, może nastąpić po przyjęciu
dokumentacji lub mapy przez właściwy organ administracji geologicznej.

Likwidacja próbek czasowego przechowywania uzyskanych w związku z poszukiwaniem

lub rozpoznawaniem złóż kopalin podstawowych może nastąpić po zakończeniu eksploatacji
tej części złoża, z której zostały pobrane.

Likwidacji próbek dokonuje prowadzący magazyn próbek, w miejscu ich

dotychczasowego przechowywania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19

Z przeprowadzonej likwidacji próbek sporządza się protokół likwidacji, który zawiera:

−

numer ewidencyjny zlikwidowanej próbki oraz dane z jej metryki,

−

przyczynę likwidacji próbki [18].

Przyjęto do magazynu

Przekazano do innego

magazynu/zlikwidowano

Stan magazynu

Lp.

Nazwa

i numer

otworu

wiert.

Numer

ewid.

karty

otworu

Data

zakończenia

wiercenia

otworu

Lokalizacja

otworu na

arkuszu

mapy

Data

Ilość

skrzynek

Ilość

metrów

rdzenia

Nazwa

i adres

Ilość

skrzynek

Ilość

metrów

rdzenia

Ilość

skrzynek

Ilość

metrów

rdzenia

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

Rys. 5. Księga ewidencyjna próbek geologicznych [www.geo.uw.edu.pl]

Próbka geologiczna oznacza pewna ilość materiału skalnego reprezentującego określone

cechy i skład, pobranego w określony sposób, w zależności od rodzaju i przeznaczenia tego
materiału. Próbki geologiczne muszą spełniać następujące wymagania:

−

powinny być reprezentatywne,

−

ich wielkość powinna być odpowiednio duża,

−

sposób ich pobierania powinien być jak najbardziej ekonomiczny.

Rodzaje próbek

Zależnie od rodzaju badań wyróżnia się próbki:

−

mineralogiczne,

−

chemiczne,

−

techniczne,

−

technologiczne

−

specjalne.
W zależności od stanu skupienia wyróżnić można próbki o konsystencji stałej, ciekłej

i gazowej.

Zależnie od sposobu pobierania próbek o konsystencji stałej można wyróżnić:

−

próbki punktowe, gdy ze ściany wyrobiska górniczego lub z rdzenia wiertniczego pobiera
się jeden lub kilka odosobnionych odłamków skał,

−

monolitowe, gdy z odsłoniętej calizny skalnej wydobywa się blok o określonych
wymiarach,

−

próbki bruzdowe (liniowo – punktowe), gdy pobiera się je w sposób ciągły wzdłuż
pewnego wycinanego w caliźnie rowka,

−

próbki z odwiertów (liniowe), gdy pobiera się pył lub szlam z otworu wiertarkowego,

−

próbki zdzierane (powierzchniowo – punktowe), gdy uzyskuje się materiał skalny przez
odspojenie warstwy kopaliny o określonej grubości z całej odsłoniętej powierzchni złoża,

−

próbki urobkowe, gdy pobiera się część urobku w przodku górniczym, lub w szybikach,
niekiedy specjalnie w tym celu wykopanych [12].

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20

Metody pobierania próbek:

−

pobieranie próbek punktowych – odbywa się z odsłoniętej lub oczyszczonej calizny lub
z urobku. W celu uniknięcia subiektywnego wyboru wyznacza się geometryczną siatkę
punktów, z których mają być pobrane poszczególne kawałki skały. Punkty te oznacza się
na ścianie kredą. Sama sieć może być prostokątna, kwadratowa lub rombowa.

Rys. 6. Przykład pobierania próbek punktowych według siatki punktów:

a)prostokątnej, b) kwadratowej, c) rombowej

1 – złoże, 2 – skały otaczające [12, s. 276]

−

pobieranie próbek monolitowych polega na odspajaniu ręcznym z wybranego miejsca za
pomocą wbijanych klinów stalowych lub młotów mechanicznych, formując je następnie
do odpowiednich rozmiarów. Każda próbka oznaczana jest farbą olejną określając linie
ciosu i upadku warstwy.

−

pobieranie próbek bruzdowych polega na wycięciu równego, ciągłego rowka,
umieszczonego w poprzek największej zmienności złoża. Długość próbki nie powinna
przekraczać 1 metra.

Rys. 7. Przykład pobierania próbek bruzdowych w złożach: a) pokładowych niezaburzonych,

b) pionowo u łożonych, c) ukośnie ułożonych

1 – złoże, 2 – skały otaczające [12, s. 278]

Bruzdy mogą mieć przekrój prostokątny lub trójkątny.

Rys. 8. Przekroje poprzeczne bruzd:

a) o kształcie prostokątnym, b) o kształcie trójkątnym [12, s. 280]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21

Kontury bruzd przed wycięciem zaznacza się na ścianie kredą za pomocą drewnianej

łaty. Wycinanie bruzd wykonuje się narzędziami ręcznymi lub mechanicznymi. W skałach
miękkich bruzdy wycina się za pomocą następujących narzędzi [12, s. 281].

Rys. 9. Narzędzia do ręcznego wycinania bruzd: a, b, c – wycinaki, d – dłuto, e – młotek [12, s. 281]

Pobieranie próbek:

−

z odwiertów polega na zbieraniu urobku powstającego w procesie wiercenia w postaci
pyłu, szlamu,

−

zdzieranych polega na zdarciu z całej zmineralizowanej powierzchni ściany, uprzednio
wyrównanej warstwy i grubości od 5 cm do 20 cm,

−

urobkowych polega na uzyskaniu całego urobku z pewnego odcinka wyrobiska
górniczego,

−

z otworów wiertniczych odbywa się systemem ręcznym z dna otworu lub za pomocą
świdra, łyżki wiertniczej. Z otworów wierconych mechanicznie uzyskuje się próbki
w postaci rdzeni wiertniczych, czyli walca o wysokości od 10 cm do 15 cm.

Rys. 10. Świder ręczny (sonda penetracyjna) [www.geologia.prv.pl]:

1 – klucz pokrętny, 2 – żerdzie, 3 – świder rurowy

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22

Rys. 11. Narzędzia wiertnicze – świdry [www.geologia.prv.pl]: 1 – świder jednonożowy, 2 – świder rurowy

dwunożowy, 3 – świder spiralno – nożowy, 4 – świder spiralny, 5 – świder zwojowo prosty,
6 – świdrzwojowy stożkowy, 7 – łyżka wiertnicza z zaworem klapowym, 8 – łyżka wiertnicza
z zaworem kulowym, 9 – świder krzyżakowy, 10 – świder bakowy, 11 – świder prosty, płaski,
12 – świder mimośrodowy, 13 – świder piramidalny

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Co to jest zdjęcie geologiczne?

2.

Co to jest marszruta geologiczna?

3.

Jak dzielimy marszruty?

4.

Co to jest punkt dokumentacyjny?

5.

Co to jest punkt obserwacyjny?

6.

Jak dzielimy próbki geologiczne?

7.

W jaki sposób przechowuje się próbki geologiczne?

8.

Kiedy można zlikwidować przechowywane próbki geologiczne?

9.

Jak dzielimy próbki geologiczne ze względu na sposób ich obierania?

10.

Co to jest próbka bruzdowa?

11.

Jakie znasz narzędzia do ręcznego wycinania bruzd?

12.

Co to jest świder ręczny?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na przedstawionym rysunku rozpoznaj symbol graficzny ilustrujący:

a)

antykliny,

b)

nasunięcia,

i przyporządkuj znak graficzny cyfrze występującej w legendzie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

23

Rysunek do ćwiczenia 1 [7, s. 235]

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odszukać w materiałach dydaktycznych pojęcia antyklina i nasunięcie,

2)

dokonać analizy rysunku,

3)

rozpoznać znaki graficzne ilustrujące pojęcia zawarte w poleceniu,

4)

przyporządkować znak graficzny cyfrze występującej w legendzie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, długopis,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Rozpoznaj jednostkę tektoniczną Polski na podstawie zamieszczonego poniżej przekroju

geologicznego oraz określ trzy cechy budowy geologicznej tej jednostki.

Rysunek do ćwiczenia 2 [5, s. 35]

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje o jednostkach tektonicznych Polski,

2)

dokonać analizy przekroju geologicznego,

3)

rozpoznać jednostki tektoniczne,

4)

określić trzy cechy budowy geologicznej tej jednostki.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, długopis,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

24

Ćwiczenie 3

Na podstawie przekroju geologicznego zaplanuj lokalizację na tym obszarze trzech

zakładów przemysłu przetwórczego wykorzystującego surowce mineralne.

Rysunek do ćwiczenia 3 [5, s. 35]

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje o wykorzystaniu surowców
mineralnych,

2)

dokonać analizy przekroju geologicznego,

3)

zlokalizować występujące surowce,

4)

zaproponować lokalizację trzech zakładów przemysłowych.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, długopis,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

wyjaśnić termin zdjęcie geologiczne?

2)

wyjaśnić, co to jest marszruta geologiczna?

3)

dokonać podziału marszrut?

4)

opisać punkt dokumentacyjny?

5)

opisać punkt obserwacyjny?

6)

dokonać podziału próbek geologicznych?

7)

opisać sposób przechowywania próbek geologicznych?

8)

wyjaśnić kiedy można zlikwidować przechowywane próbki
geologiczne?

9)

dokonać podziału próbek ze względu na sposób ich pobierania?

10)

opisać próbkę bruzdową?

11)

wymienić narzędzia do ręcznego wycinania bruzd?

12)

wyjaśnić co to jest świder ręczny i do czego służy?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25

4.3. Opracowywanie materiałów geologicznych zgromadzonych

w terenie

4.3.1. Materiał nauczania

Notatnik terenowy

Jest jednym z podstawowych załączników zdjęcia geologicznego. Służy on do zapisu

wszystkich istotnych informacji zebranych w terenie, dotyczących głównie zjawisk
i procesów geologicznych oraz ich lokalizacji [18].

Notatnik powinien mieć twarde okładki oraz możliwość zabezpieczenia przed

zamoknięciem. Okładkę notatnika należy opisać zgodnie z ogólnymi zasadami dotyczącymi
wszystkich załączników zdjęcia geologicznego.

Opis z okładki powtarzamy na pierwszej stronie notatnika. Dopisujemy tam adres kursu

kartowania i adres stałego zamieszkania z prośbą o zwrot notatnika na któryś z podanych
adresów (podając termin pobytu na kursie) w przypadku ewentualnego zgubienia. Na stronie
drugiej wpisujemy dane, dla obu osób, dotyczące długości podwójnego kroku w terenie
płaskim i wysokości do oczu. Tam też objaśniamy symbole i kolory używane przy
opisywaniu dokonywanych obserwacji. Następne strony (jedną lub dwie) pozostawiamy na
spis treści.

Kartki notatnika muszą być ponumerowane, najlepiej u góry na środku strony. Notatki

powinny być pisane tylko na prawej stronie. Lewą pozostawiamy na rysunki odsłonięć, szkice
lokalizacyjne i późniejsze uzupełnienia.

Każdy dzień pracy rozpoczynamy od zanotowania daty, rejonu badań i uwag

dotyczących pogody. Koniec dziennych notatek wyraźnie odkreślamy.

Notatki zawierają przede wszystkim opisy i szkice dotyczące obserwacji geologicznych,

poprzedzone lokalizacją punktów dokumentacyjnych i obserwacyjnych. Lokalizacja
wszelkiego rodzaju punktów musi być tak opisana i ewentualnie naszkicowana, aby ich
odnalezienie w terenie i na podkładzie topograficznym było łatwe nawet dla osób
postronnych.

Opis obserwacji geologicznych wykonanych w opatrzonym numerem i już

zlokalizowanym punkcie dokumentacyjnym powinien zawierać:

−

ogólną jego charakterystykę: odsłonięcie naturalne czy sztuczne (szurf, wkop lub sonda),
jego wymiary (m), orientację ścian, stan zachowania;

−

opis cech litologicznych i sedymentacyjnych, m.in.:
a)

opisy i nazwy skał występujących,

b)

skład mineralny,

c)

rodzaj i charakter spoiwa,

d)

frakcję i stopień obtoczenia ziaren,

e)

reakcję z HCl,

f)

barwę na świeżym przełamie i na powierzchni zwietrzałej,

g)

miąższość ławic, ich strukturę wewnętrzną oraz charakter powierzchni stropu
i spągu,

h)

występowanie fauny i sugestie stratygraficzne.

Z uwzględnieniem wyżej wymienionych cech określa się nazwę systematyczną skały na

podstawie:
1)

obserwacji elementów tektonicznych:
a)

pomiar biegu i upadu warstw,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

26

b)

określenie położenia (normalne czy odwrócone):

−

opis i pomiary parametrów struktur tektonicznych np.:

−

drobnych fałdów,

−

drobnych uskoków i spękań (ciosu, kliważu),

−

tektoglifów,

−

stylolitów,

−

żył itp.,

2)

sposobu wietrzenia skał (np. zjawiska krasowe) [18].

Obserwacje powinny być prowadzone również w otoczeniu punktu dokumentacyjnego.

Mogą one obejmować m.in. występowanie powierzchniowych ruchów masowych (osuwiska,
haki zboczowe), wycieków itp.

Profile sond wykonujemy następująco: każdorazowo sondę wkręcamy na głębokość

świdra (ok. 30 cm), następnie wyciągamy, a zwiercony materiał układamy na ziemi w postaci
leżącego słupka, na którym mierzymy miąższości wydzieleń i szczegółowo opisujemy ich
litologię.

Oprócz opisu, każdy punkt dokumentacyjny musi mieć w notatniku (lub na osobnym

załączniku) dokumentację graficzną w postaci rysunku, profilu litologicznego, przekroju
geologicznego, bądź uczytelnionego geologicznie zdjęcia.

Rysunki punktów dokumentacyjnych powinny zawierać przede wszystkim treść

geologiczną oraz cechy charakterystyczne pozwalające na ich identyfikację w terenie. Takie
cechy jak lokalne załamania ścian i ławic, zadarnienia i piargi, należy pominąć bądź
narysować schematycznie. Rysunek musi mieć zaznaczoną orientację według stron świata. Na
rysunku podaje się zwykle tylko podziałkę liniową, odnoszącą się do ściśle określonego
miejsca na rysunku.

W notatniku muszą znajdować się także opisy wszystkich punktów obserwacyjnych,

wykonane zgodnie z podanymi wcześniej zasadami.

Wszystkie punkty dokumentacyjne i obserwacyjne muszą być ponumerowane.

Numeracja punktów dokumentacyjnych i obserwacyjnych jest ciągła. Symbolami należy
wyróżnić odsłonięcia, sondy, szurfy, wkopy, zaś np. kolorem odróżnić punkty
dokumentacyjne

od

obserwacyjnych.

Przyjęta

symbolika

rodzajów

punktów

dokumentacyjnych (odsłonięcia, sondy itp.) musi być zgodna z symboliką na mapie
dokumentacyjnej prac technicznych.

W notatniku terenowym można prowadzić zapiski nie związane bezpośrednio

z wykonywanym zdjęciem geologicznym, ale mogące ułatwić pracę w terenie - np. rozkład
autobusów, godziny strzelania w kamieniołomach itp.

Po zakończeniu pracy terenowej notatnik można oprawić, ale wówczas należy ponownie

opisać w sposób sformalizowany jego okładkę.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

27

Mapa geologiczna dokumentacyjna

Rys. 12. Mapa geologiczna dokumentacyjna w skali 1:10 000 [www.geo.uw.edu.pl]

Mapa geologiczna dokumentacyjna jest, obok notatnika terenowego, podstawowym

załącznikiem zdjęcia geologicznego. Przedstawia rozmieszczenie i wzajemne stosunki
wydzieleń litostratygraficznych i allostratygraficznych na przyjętej na kursie głębokości
(0,5 m – 1 m) [18].

Wykonuje się ją na podkładzie topograficznym w skali 1:10 000. Przed rozpoczęciem

pracy podkład nakleja się na twardą tekturę o formacie A4 (297 mm x 210 mm). Podkład
chroni się przed zamoczeniem umieszczając go w koszulce foliowej, aby można było
pracować nawet w czasie niewielkiego deszczu.

Przed rozpoczęciem prac terenowych należy sprawdzić stopień zgodności kierunku

północy siatki kilometrowej mapy z kierunkiem północy magnetycznej wskazywanym przez
nasz kompas. W tym celu mierzymy w terenie kompasem azymut zidentyfikowanego na
mapie prostego odcinka i porównujemy z azymutem tego odcinka pomierzonym na mapie
kątomierzem. Niezgodności azymutów rzędu 3

o

możemy pominąć. Przy większych różnicach

kierunek północy magnetycznej wskazywany przez nasz kompas nanosimy na podkład.

Przed rozpoczęciem obserwacji terenowych analizujemy rzeźbę kartowanego terenu na

podkładzie topograficznym oraz na zdjęciach lotniczych i porównujemy z istniejącymi

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

28

mapami geologicznymi. Pożyteczne jest wykonanie takiej analizy pierwszego dnia pracy,
zwłaszcza bezpośrednio w terenie.

W terenie na mapę nanosimy ołówkiem:

−

punkty obserwacyjne,

−

punkty dokumentacyjne,

−

granice geologiczne.
Stosujemy ciągłą numerację punktów, zgodną z notatnikiem terenowym, nie różnicując -

również symbolami – punktów dokumentacyjnych i obserwacyjnych (obydwa rodzaje
zaznaczamy takimi samymi kropkami). Codziennie po powrocie z terenu i ewentualnych
poprawkach lokalizacyjnych (zamykanie ciągów, fotointerpretacja itp.) utrwalamy tuszem
nowe punkty i ich numery, a także wyznaczone granice geologiczne.

Na mapę nanosimy wszystkie odsłonięcia naturalne i sztuczne, wykonane sondy i wkopy,

oraz informacje służące lokalizacji: przecięcia ciągów z drogami, ciekami, liniami wysokiego
napięcia itp. Jeżeli odsłonięcie jest niewielkie i nie daje się narysować w skali mapy, to albo
je na mapie przewiększamy, albo zaznaczamy symbolem. Jeżeli szereg odsłonięć występuje
w niewielkiej odległości jedno od drugiego, to możemy połączyć je na mapie w jedno
większe.

Kartujemy wzdłuż marszrut, na ogół prostopadłych do rozciągłości struktur

geologicznych starszego podłoża, stosując również domiary w celu pokrycia obserwacjami
terenu leżącego pomiędzy marszrutami. Kolejne marszruty prowadzimy zwykle równolegle
do siebie w odstępach nie większych niż 400 m, a w terenie o złożonej budowie geologicznej
– nawet co 100 m. Znacznie rzadziej prowadzimy marszruty wzdłuż struktur geologicznych
lub morfologicznych, np. wzdłuż grzbietów wzgórz.

Obserwacji geologicznych dokonujemy przy każdej zmianie litologii, a gdy ta się nie

zmienia – co około 100 do 200 m. Zwracamy też szczególną uwagę na zróżnicowanie rzeźby
terenu, stawiając punkty na kulminacjach nawet bardzo małych wzniesień, w osiach obniżeń
oraz na załamaniach stoków.

Kartując wykraczamy nieco (100–200 m) poza granice terenu zespołu dwuosobowego.

Przebieg granic geologicznych na obrzeżach kartowanego terenu należy uzgodnić
z sąsiadami, w przypadkach spornych – w obecności asystenta lub asystentów grupowych.

Łączna gęstość punktów obserwacyjnych i dokumentacyjnych zależy od złożoności

budowy geologicznej terenu i zwykle wynosi około 100 na km

2

, natomiast samych punktów

dokumentacyjnych – około 10–50 na km

2

.

Każde wydzielenie musi być okonturowane granicą geologiczną. Każde okonturowane

pole na mapie musi być udokumentowane przynajmniej jednym punktem dokumentacyjnym.
Większe obszarowo wydzielenia powinny posiadać kilka punktów dokumentacyjnych. Za to
liczne, drobne pola wydzielane fotointerpretacyjnie i leżące blisko siebie, np. osady
starorzeczy, zagłębień bezodpływowych itp., mogą mieć jeden wspólny punkt
dokumentacyjny.

Granice geologiczne rysujemy na mapie w terenie, kierując się m.in. jego rzeźbą. Można

je korygować kameralnie na podstawie fotointerpretacji, pamiętając jednak, że główne
granice wyznaczone fotointerpretacyjnie również muszą być potwierdzone punktami
dokumentacyjnymi.

Połączenia granic różnych wydzieleń muszą być zgodne z zasadą superpozycji – starsze

wydzielenia przykryte są przez młodsze. W praktyce oznacza to, że granice starszych
wydzieleń są ścinane przez granice wydzieleń młodszych.

Następstwo wiekowe wydzieleń wynikające z mapy musi być zgodne z przedstawionym

w objaśnieniach do niej. Szczególną uwagę należy zwrócić na następstwo wiekowe
(połączenia granic) wydzieleń czwartorzędowych – musi być ono również zgodne
z następstwem wydzieleń na schemacie występowania utworów czwartorzędowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

29

Granice geologiczne pewne rysujemy jako linie ciągłe, a przypuszczalne – jako

przerywane. Granice w starszym podłożu powinny być prowadzone zgodnie z zasadami
intersekcji.

Pamiętać należy, że linie uskokowe możemy rysować jedynie w obrębie starszego

podłoża (przecięcie uskokiem pokrywy czwartorzędowej oznacza czwartorzędowy wiek tego
uskoku).

Każde okonturowane pole na mapie musi być pokolorowane i opisane numerem,

ewentualnie dodatkowo symbolem literowym. Wyjątkiem są obszary zabudowane
i niedostępne (antropogeniczne), które nie są kolorowane. Numery wydzieleń muszą mieć
wielkość około 4 mm, tak, aby były czytelne i łatwe do odróżnienia od numeracji punktów
dokumentacyjnych i obserwacyjnych oraz od opisu kąta upadu przy znaku położenia warstw.
Jeżeli numer wydzielenia nie mieści się w obrębie opisywanego pola, rysujemy go obok ze
strzałką wskazującą, którego pola dotyczy. W ten sposób jednym numerem z kilkoma
strzałkami można opisać kilka pól położonych blisko siebie.

Wydzielenia oraz przyjęte dla nich kolory i numery każdy zespół dwuosobowy ustala

indywidualnie dla swojej mapy. Numery muszą rosnąć od najstarszych wydzieleń do
najmłodszych.

Na mapie geologicznej dokumentacyjnej zaznacza się także: położenia warstw, cieki,

podmokłości, źródła i duże głazy narzutowe. Rysuje się krawędzie skarp, podając ich
wysokość względną od podnóża. W przypadku tarasów rzecznych podajemy ich numer
i wysokość w metrach nad poziom rzeki. W końcowej fazie pracy na mapie rysujemy linię
przekroju geologicznego, zaznaczając literami początek i koniec oraz ewentualne załamania
tej linii. Rysujemy także granice kartowanego terenu.

Mapa geologiczna dokumentacyjna w trakcie prac terenowych często ulega zużyciu,

jednak nigdy się jej nie przerysowuje. Zachowuje się terenowy oryginał, co najwyżej
poddając go zabiegom uczytelniającym i podnoszącym estetykę. Mapę terenową można
wyciąć i nakleić na nowy, biały sztywny podkład - nigdy jednak w takim wypadku nie
obcinamy mapy dokładnie po granicy kartowanego terenu, tylko pozostawiamy poza jego
granicami pas o szerokości do 200 m (2 cm), co bardzo ułatwia orientację w „rejonach
przygranicznych” [18].

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

30

Mapa geologiczna dokumentacyjna, przekroju geologicznego i schematu występowania
utworów czwartorzędowych

Rys. 13. Mapa geologiczna dokumentacyjna, przekroju geologicznego

i schematu występowania utworów czwartorzędowych [www.geo.uw.edu.pl]

Wszystkie kolory, numery wydzieleń i znaki użyte zarówno na mapie jak i na przekroju

muszą być objaśnione. Objaśnienia najlepiej jest zrobić wspólne dla mapy, przekroju
geologicznego i schematu występowania utworów czwartorzędowych. W takim przypadku
odpowiednie wydzielenia dla tych 3 załączników muszą mieć takie same kolory, numery
i szrafury, dodatkowo zgodne z zastosowanymi na profilu litologiczno-strartgraficznym.

Kolor i numer wydzielenia umieszczamy w prostokątnym polu – tzw. „mydełku”.

Stratygrafię opisujemy, z zachowaniem rangi wydzielenia, z lewej strony „mydełka”,
a litologię z jego prawej strony.

Litologię utworów czwartorzędowych opisujemy w objaśnieniach szczególnie dokładnie

(na podstawie punktów dokumentacyjnych).

Objaśnienia są uszeregowane stratygraficznie – najstarsze na dole, najmłodsze na górze –

dlatego numery ich rosną od dołu do góry. Niektóre wydzielenia, nie odsłaniające się na

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

31

powierzchni, mogą występować jedynie na przekroju. Należy to przewidzieć i nadać im
numer właściwy pod względem stratygraficznym.

Utwory glin zwietrzelinowych in situ starszego podłoża umieszczamy w czwartorzędzie.

Najlepiej oznaczyć je kolorem wydzielenia skały macierzystej, a do numeru tego wydzielenia
dodać w indeksie literkę „z” [18].

Mapa dokumentacyjna prac technicznych

Rys. 14. Przykład mapy geologicznej prac technicznych [www.geo.uw.edu.pl]

Mapa dokumentacyjna prac technicznych wykonywana jest w celu graficznego

przedstawienia zakresu prac technicznych przeprowadzonych w trakcie kartowania terenu.

Mapa ta jest nakładką na mapę geologiczną dokumentacyjną. Celem dokładnego

dopasowania obu map na mapę dokumentacyjną prac technicznych należy przenieść
z podkładu topograficznego główne drogi, rzeki, nazwy miejscowości, punkty wysokościowe
i nazwy głównych wzniesień. Ponadto należy nanieść kierunek północy magnetycznej.

Opisywana mapa musi być uzupełniona o szkic lokalizacyjny terenu badań w skali nie

większej niż 1:50 000.

W miarę postępu prac terenowych na mapie należy zaznaczać marszruty, zgodnie z ich

rzeczywistym przebiegiem. Marszruty różnego rodzaju (krokówkowe, azymutalno-
krokówkowe itp.) należy rysować różnymi liniami.

Punkty dokumentacyjne również należy nanosić systematycznie wraz z postępem prac.

Numery punktów muszą być zgodne z numeracją w notatniku terenowym i na mapie
geologicznej dokumentacyjnej. Punkty dokumentacyjne różnego rodzaju zaznacza się
różnymi symbolami np. odsłonięcie – kwadrat, wkop – trójkąt, sonda – kółko itp. Duże
odsłonięcia należy okonturować. Wszystkie punkty dokumentacyjne muszą leżeć na liniach
marszrut lub być do nich dowiązane domiarem.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

32

Na mapę dokumentacyjną prac technicznych nie nanosimy punktów obserwacyjnych. Na

opisywanej mapie należy zaznaczyć granice terenu zespołu dwuosobowego, linie przekrojów
geologicznych, obszary geologicznych zdjęć szczegółowych i obszary przy kartowaniu
których wykorzystano fotointerpretację geologiczną – o ile nie wykonano osobnego szkicu
fotointerpretacyjnego całego terenu.

Wszystkie znaki, symbole, szrafury wprowadzone na mapę muszą być objaśnione

i zgodne ze znakami, symbolami i objaśnieniami zastosowanymi na innych załącznikach [18].

Przekrój geologiczny

Rys. 15. Przykład przekroju geologicznego [www.geo.uw.edu.pl]

Przekrój geologiczny wykonujemy w celu przedstawienia wgłębnej budowy geologicznej

starszego podłoża kartowanego terenu.

Linia przekroju powinna być tak dobrana, aby można było na nim przedstawić

najbardziej typowe elementy budowy geologicznej terenu. Dlatego przekrój sporządza się
wzdłuż linii prostej, przebiegającej w miarę możliwości w poprzek rozciągłości głównych
struktur geologicznych. Wyjątkowo linia przekroju może być linią łamaną, ale nie więcej niż
dwukrotnie. Długość przekroju musi być taka sama jak długość jego linii zaznaczonej na
mapie geologicznej dokumentacyjnej i mapie dokumentacyjnej prac technicznych. Początek
i koniec przekroju oraz miejsca jego ewentualnego załamania ograniczamy pionowymi
liniami ciągłymi, wyprowadzając je nad przekrój, wpisując nad nimi duże litery (A, B,....),
poniżej liter umieszczamy ukierunkowanie przekroju według stron świata z dokładnością do
2 rumbów – np. NNW-SSE. W przypadku trudności z doborem jednej linii przekroju
wykonujemy dwa krótsze przekroje kulisowe.

Przekrój geologiczny sporządza się od zachodu lub południa po lewej stronie rysunku, na

wschód lub północ po jego prawej stronie.

Wykonanie przekroju rozpoczynamy od wykreślenia profilu morfologicznego. Skala

pozioma i pionowa przekroju – a więc i morfologii - musi być taka sama. Przekrój przez
starsze podłoże jest nie przewyższony, gdyż przy przewyższeniu zafałszowaniu ulegają upady
warstw. Nad profilem morfologicznym należy umieścić nazwy głównych miejscowości, rzek
i wzgórz, przez które przebiega linia przekroju.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

33

Na obu liniach pionowych ograniczających boki przekroju rysujemy podziałkę pionową

opisując ją w metrach nad poziom morza (m n.p.m.), co wpisujemy nad podziałką. Opisujemy
jedynie pełne setki metrów.

Na linię przekroju morfologicznego przenosimy z mapy granice wydzieleń w starszym

podłożu, odsłaniające się na powierzchni lub wyinterpretowane pod pokrywą
czwartorzędową. Granice te muszą być ściśle zgodne na przekroju i na mapie geologicznej.
Pokrywę czwartorzędową na przekroju pomijamy lub zaznaczamy jako nierozdzieloną.
Zwietrzelin in situ nie wyróżniamy, traktując je jako wychodnie.

Nachylenia warstw nanosimy zgodnie z wykonanymi w terenie pomiarami ich położeń,

obliczając w razie potrzeby kąt upadu pozornego. Przy rysowaniu przekroju analizujemy
zmiany upadu warstw, które nie są efektem zmian upadu pozornego. Na ogół zmiany te
wynikają z faktu, że mamy do czynienia z różnymi fragmentami przyuskokowego lub
fałdowego wygięcia ławic o niezmiennej miąższości. Na obszarze kursu na przekrojach
rysujemy zazwyczaj warstwy o stałej miąższości. Jedynym wyjątkiem są nieuławicone
wapienie skaliste, które rysujemy jako soczewkowate biohermy, zazębione obocznie
z otaczającymi je uławiconymi wapieniami.

Wrysowując uskoki na przekroju pamiętajmy o stylu budowy geologicznej Gór

Świętokrzyskich, tzn. że nie mają one charakteru płaszczowinowego, więc jeśli spotykamy
warstwy o upadach odwróconych, to możemy założyć, że jest to podgięcie przyuskokowe
warstw przy uskoku odwróconym. Nachylenie powierzchni uskokowej rysujemy zgodnie
z pomiarem z terenu, pamiętając, że taki upad uskok ma przy powierzchni terenu i że nie jest
to wartość stała obowiązująca do powierzchni Mohorowicza. Jeśli uskok został
wyintepretowany, to jego nachylenie powinno nawiązywać do budowy geologicznej tego
rejonu (tektonika kompresyjna, czy ekstensyjna?). Uskoki powinny być tak wrysowane, aby
można było przywrócić sytuację sprzed ich powstania.

W przypadku braku lub niewystarczającej ilości terenowych pomiarów położeń warstw

lub uskoków, korzystamy z literatury i opublikowanych map geologicznych, podając
jednocześnie źródło danych.

Przekrój powinien sięgać nie mniej niż 2,5 cm – 3 cm poniżej najniższego punktu profilu

terenu i w zasadzie powinien być dociągnięty do stałej głębokości. Dołu przekroju nie
ograniczamy

żadną

linią. Interpretację “powietrzną” nad powierzchnią terenu

przeprowadzamy tylko dla głównych granic litostratygraficznych, pojedynczych poziomów
przewodnich i większych dyslokacji tektonicznych.

Wydzielenia litologiczne wyróżniamy szrafurą, stratygraficzne – kolorem.
Numery wydzieleń najlepiej umieszczać bezpośrednio na przekroju - nie nad lub pod

nim. Wszystkie wydzielenia muszą mieć takie same szrafury, kolory i numery jak na mapie
geologicznej dokumentacyjnej i profilu litologiczno-stratygraficznym. Jedynie zamiast
numerów wydzieleń czwartorzędowych wpisujemy literę Q, pamiętając o jej objaśnieniu jako
„czwartorzęd nierozdzielny”.

Przekrój rysujemy przed wykonaniem profilu litologiczno-stratygraficznego i wpisaniem

numerów wydzieleń na ten profil i na mapę geologiczną dokumentacyjną. Mogą na przekroju
zostać wrysowane – w wyniku interpretacji wgłębnej – utwory nie odsłaniające się na
powierzchni, które trzeba będzie uwzględnić na profilu i w objaśnieniach.

Miąższości utworów odsłaniających się na powierzchni wyliczamy z szerokości

wychodni i upadu warstw. Miąższości utworów nie odsłaniających się na powierzchni,
a uwzględnionych na przekroju przyjmujemy na podstawie danych od sąsiadów lub
z literatury (cytując źródło danych) [18].

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

34

Profil litologiczno-stratygraficzny

Rys. 16. Przykład profilu litologiczno-stratygragicznego [www.geo.uw.edu.pl]

Profil litologiczno-stratygraficzny wykonuje się w celu szczegółowego zobrazowania

litologii i następstwa stratygraficznego wszystkich typów utworów starszego podłoża,
występujących na kartowanym terenie. Profil ten wykonujemy głównie na podstawie
terenowych obserwacji powierzchniowych oraz analizy mapy geologicznej dokumentacyjnej
i przekroju geologicznego. Na profilu litologiczno-stratygraficznym umieszczamy również te
ogniwa litostratygraficzne, które nie odsłaniają się na powierzchni, a które zostały
uwzględnione na przekroju geologicznym.

Miąższości poszczególnych wydzieleń przyjmujemy na podstawie przekroju

geologicznego.

Profil wykonujemy w postaci słupka. Lewą jego stronę ograniczamy pionową linią

prostą. Na linii tej zaznaczamy, począwszy od góry, „głębokość” granic poszczególnych
wydzieleń. Linię tą wyraźnie pogrubiamy przy utworach odsłaniających się na powierzchni.

Prawą stronę profilu ogranicza krzywa odporności na erozję ogniw litologicznych. Profil

odpornościowy jest nieskalowany. Rysujemy go na podstawie analizy związków rzeźby
terenu ze skałami podłoża, musi więc też być zgodny z rzeźbą terenu na przekroju
geologicznym.

Granice sedymentacyjne między wydzieleniami litologicznymi zaznaczamy linią prostą,

granice erozyjne – falistą ( ~~~~~~ ), granice tektoniczne – łamaną ( ┌┐ ). Linie te muszą
być grubsze niż linie stosowane na szrafurach. Stropowa granica słupka to zwykle spąg
pokrywy czwartorzędowej – jest to granica erozyjna. Spągowa granica słupka jest najczęściej
nieokreślona i wtedy nie jest on ograniczony od dołu żadną linią.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

35

Wydzielenia litologiczne zaznaczamy na profilu szrafurami i numerami. Numery muszą

być takie same jak na mapie geologicznej dokumentacyjnej i na przekroju geologicznym, zaś
szrafury – takie same jak na przekroju geologicznym. Literą Q oznaczamy nierozdzielone
utwory czwartorzędowe, zamieszczając obok odsyłacz do załącznika „schemat występowania
utworów czwartorzędowych”.

Wydzielenia stratygraficzne wyróżniamy kolorami. Kolory użyte na profilu litologiczno-

stratygraficznym muszą być takie same jak dla tych samych wydzieleń stratygraficznych na
przekroju geologicznym i na mapie geologicznej dokumentacyjnej.

Z lewej strony słupka rysujemy tabelę stratygraficzną, zawierającą nazwy jednostek

chronostratygraficznych i litostratygraficznych, dostosowaną do szczegółowości kartowanych
wydzieleń. Granice wydzieleń tabeli muszą się pokrywać z odpowiednimi granicami na
słupku.

Z prawej strony słupka podajemy możliwie najbardziej szczegółowy opis litologii

poszczególnych wydzieleń litostratygraficznych i ich maksymalną miąższość na kartowanym
terenie. W opisach litologii i stratygrafii nie wolno stosować skrótów. Opis litologiczny
ogniw odsłaniających się na powierzchni opieramy na szczegółowych opisach punktów
dokumentacyjnych z notatnika terenowego, a ich miąższości - na przekroju geologicznym.
Ogniwa nie odsłaniające się na powierzchni terenu, a uwzględnione na profilu, oznaczamy
symbolem odnośnika (*). Informacji o tych ogniwach zasięgamy od kartujących sąsiednie
obszary, bądź korzystamy z danych zawartych w publikacjach. W obu przypadkach należy
podać w odnośniku (poniżej profilu) źródło informacji. Opisy poszczególnych wydzieleń
litostratygraficznych oddzielamy liniami przerywanymi przedłużającymi się w granice tych
ogniw na słupku.

Pod tytułem omawianego załącznika nie rysujemy podziałki liniowej. Objaśniamy

natomiast wszystkie nowo użyte symbole i znaki graficzne

[18].

Mapa geologiczna konturowa

Rys. 16. Przykład mapy geologiczno konturowej [www.geo.uw.edu.pl]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

36

Mapę geologiczną konturową wykonuje się w celu:

−

dostosowania wydzieleń zespołów dwuosobowych do wydzieleń kursowych,

−

późniejszej komputerowej redakcji mapy kursowej.
Mapa geologiczna konturowa jest nakładką na mapę geologiczna dokumentacyjną.

Wykonuje się ją na kalce, z naniesionymi fragmentami siatki topograficznej (krzyże na
przecięciach linii siatki kilometrowej), co umożliwia dokładne wpasowanie obu map.
Przerysowuje się na nią czarnym tuszem wybrane elementy treści geologicznej z mapy
geologicznej dokumentacyjnej:

−

granice geologiczne, zwracając szczególną uwagę na zgodność ich połączeń z zasadą
superpozycji,

−

numery wydzieleń (bez kółek!) – zgodne z tabelą wydzieleń kursowych,

−

wybrane punkty dokumentacyjne (wraz z numerami), dla których wykonano karty
punktów dokumentacyjnych,

−

znaczki położeń warstw [18].

Dokumentacja graficzna wybranych punktów dokumentacyjnych

Rys. 17. Przykład dokumentacji graficznej [www.geo.uw.edu.pl]

Rysunki odsłonięć wykonuje się tak jak to podano przy opisie notatnika tyle, że na

oddzielnych kartach jako załączniki w formacie A4. Rysunki odsłonięć wykonuje się
wyłącznie w terenie.

Uczytelnione geologicznie zdjęcia (fotografie) odsłonięć: uczytelnienie polega na

wrysowaniu na zdjęciach tuszem treści geologicznej z wpisaniem symboli. Można na zdjęciu
wrysować szrafurę o ile samo zdjęcie nie straci przy tym czytelności. Skalą na zdjęciu
powinien być sfotografowany przedmiot o znanych rozmiarach, np. młotek lub kompas. Gdy
tego brak należy na zdjęciu narysować tuszem uproszczoną podziałkę liniową. Zdjęcie
powinno być ukierunkowane według stron świata. Na ogół zdjęcie nakleja się na karton
o formacie A4 i opisuje jak normalny załącznik.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

37

Jako dokumentację graficzną punktu dokumentacyjnego można również zamieścić

schematyczny przekrój geologiczny (geologiczno-morfologiczny) lub profil litologiczny
odsłonięcia.

Profile sond rysujemy w postaci pionowych słupków o szerokości 2 cm i skali pionowej

1:10 (wyjątkowo 1:20). Na słupku poziomymi, nieco grubszymi liniami nanosimy granice
poszczególnych wydzieleń. Dla wydzieleń stosujemy szrafury, które muszą być objaśnione na
osobnym załączniku. Nad słupkiem wpisujemy numer punktu dokumentacyjnego. Po lewej
stronie słupka wpisujemy tzw. przeloty sond, czyli głębokości przewiercanych granic
poszczególnych wydzieleń (w cm). Z prawej strony podajemy szczegółowy opis litologii
utworów i ich miąższości. Dołu słupka nie kończymy poziomą linią ciągłą. W przypadku
nawiercenia zwierciadła wód gruntowych nanosimy jego głębokość.

Tytuł rysunku lub uczytelnionego zdjęcia powinien zawierać następujące informacje:

−

rodzaj odsłonięcia,

−

określenie litologii i stratygrafii utworów,

−

lokalizację przez podanie nazw geograficznych, oraz numer punktu dokumentacyjnego,
którym jest dane odsłonięcie.

Karty punktów dokumentacyjnych

Karty punktów dokumentacyjnych wykonujemy jedynie dla wybranych punktów: co

najmniej po 1 punkcie dla każdego wydzielenia (przeciętnie ok. 10–15 na teren zespołu
dwuosobowego). Kartę wykonujemy w celu dostosowania wydzieleń zespołu dwuosobowego
do tabeli wydzieleń kursowych, a także, aby umożliwić skonstruowanie bazy danych
geologicznych z terenów kursowych.

Na karcie punktu dokumentacyjnego przedstawiamy profil słupkowy odsłonięcia (sondy)

w skali 1:10, lub mniejszej – 1:25, 1:50 itp. – takiej, aby cały profil punktu mieścił się na
jednej karcie. Początek słupka – lewy górny róg – jest zaznaczony na karcie.

Kartę wykonujemy tuszem na kalce, aby zapewnić dobrą jakość do późniejszego jej

skanowania. W słupku nanosimy schematycznie szrafurą wydzielenia litologiczne, a z prawej
strony słupka podajemy pełny ich opis i miąższość. W opisie nie stosujemy skrótów. Profil
nie powinien być od dołu zakończony linią, gdyż na ogół nie jest znana miąższość dolnego
wydzielenia.

W rubrykach karty wpisujemy:

−

nr mapy – numer mapy geologicznej dokumentacyjnej na której znajduje się punkt,

−

nr punktu dokumentacyjnego – wpisujemy numer punktu zgodny z jego numeracją
w notatniku terenowym, na mapie geologicznej dokumentacyjnej i na mapie
dokumentacyjnej prac technicznych. Punkt dokumentacyjny i jego numer nanosimy
również na mapę geologiczną konturową,

−

ID – numer identyfikacyjny punktu, składający się z 6 cyfr:
a)

2 pierwsze oznaczają rok (03),

b)

2 następne – numer mapy,

c)

2 ostatnie – kolejny numer karty punktu dokumentacyjnego (numer ten musi być
również wpisany po kropce w numerze tego załącznika),

−

współrzędne – podajemy współrzędne topograficzne punktu dokumentacyjnego,
odczytane z podkładu topograficznego mapy geologicznej dokumentacyjnej w skali
1:10 000, z dokładnością do 10 m. (= 1 mm na mapie) Liczba okienek – 7 – oznacza, że
współrzędne powinny być podane z dokładnością do metra, czyli przy przyjętej
dokładności 10 m ostatnia (7) cyfra wpisywanych współrzędnych powinna wynosić 0.
Pierwsza cyfra dla współrzędnych X (oś pozioma) = 4, zaś dla Y (oś pionowa) = 5; cyfry
te są już wpisane na karcie. Następne cyfry (pozycje 2, 3 i 4) odczytujemy z ramki mapy,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

38

zaś kolejne dwie (5 i 6) z odczytu współrzędnych punktu dokumentacyjnego pomiędzy
liniami siatki kilometrowej z dokładnością do 1 mm.,

−

rodzaj punktu dokumentacyjnego – należy wstawić symbol zgodny z mapą
dokumentacyjną prac technicznych: odsłonięcie = kwadrat, wkop = trójkąt,
sonda = kółko,

−

nr wydzieleń kursowych – numer wydzielenia zgodny z tabelą wydzieleń kursowych.
Wypełniamy również (czytelnie!) rubrykę „wielkość i stan punktu dokumentacyjnego”.
Do kart punktów dokumentacyjnych powinny być dołączone objaśnienia użytych szrafur

(można wykorzystać wspólne objaśnienia do mapy geologicznej dokumentacyjnej, przekroju,
profilu, oraz schematu występowania utworów czwartorzędowych) [18].

Schemat występowania utworów czwartorzędowych

Rys. 18. Utwory czwartorzędowe [www.geo.uw.edu.pl]

Duża zmienność osadów czwartorzędowych, przy ich znikomej miąższości, odróżnia je

zdecydowanie od skał podłoża. Utworów czwartorzędowych nie sposób również przedstawić
na przekrojach bez przewyższeń. Dlatego sporządza się odrębny załącznik ilustrujący
występowania utworów pokrywy czwartorzędowej. Ma on w jasny sposób informować
o zróżnicowaniu litologicznym, genetycznym i wiekowym wykartowanych osadów
czwartorzędowych, a także pokazać ich wzajemną korelację przestrzenną i orientacyjną
miąższość. Zestawienie tych wszystkich danych jest możliwe jedynie na przekroju
syntetycznym. Wykonuje się go bez skali, ale można narysować podziałkę pionową w celu
pokazania (jeżeli są ku temu dane) proporcji pomiędzy miąższościami poszczególnych grup
osadów, oraz przybliżonych przedziałów wysokościowych ich występowania.

Wykonywanie załącznika rozpoczynamy od narysowania schematycznego profilu

morfologicznego. Rysujemy go tak, aby przedstawiał zbliżone kształty i proporcje wszystkich
występujących na badanym terenie form morfologicznych związanych z utworami
czwartorzędowymi.

Wypełniając

treścią

profil

morfologiczny

należy

pamiętać

o prawidłowym wrysowaniu wzajemnego układu poszczególnych wydzieleń pod
powierzchnią terenu, zgodnym z przyjętym następstwem wiekowym – czyli z objaśnieniami
do mapy geologicznej dokumentacyjnej. Na omawianym załączniku stosujemy symbole,
kolory i szrafury zgodne ze stosowanymi na innych załącznikach.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

39

Szkic fotointerpretacyjny

Jest wykonywany zwykle tylko dla fragmentów terenu czytelnych fotointerpretacyjnie,

czyli głównie dolin rzecznych oraz pasm nie zalesionych wzgórz. Wykonywany jest w skali
zdjęcia lotniczego. Wyinterpretowanym wydzieleniom fotointerpretacyjnym (formom rzeźby
terenu, fototonom itp.) należy – poprzez skonfrontowanie ich z terenem – przypisać określone
wydzielenia geologiczne i udokumentować je punktami dokumentacyjnymi. W niektórych
sytuacjach jeden punkt dokumentacyjny może dokumentować kilka leżących blisko siebie,
wyznaczonych fotointerpretacyjnie pól tego samego wydzielenia. Obszary, dla których
wykonano fotointerpretację geologiczną zaznacza się na mapie dokumentacyjnej prac
technicznych.

Mapa położenia warstw w skali 1:10 000

Jest wykonywana, jeśli duża ilość pomiarów położeń warstw jest nieczytelna po

naniesieniu na mapę geologiczną dokumentacyjną. Podobnie jak mapa dokumentacyjna prac
technicznych, jest nakładką na mapę geologiczną dokumentacyjną, z której przerysowuje się
wszystkie pomiary położenia warstw. Po odpowiednim przeredagowaniu tytułu można
nanosić na nią również i inne elementy tektoniczne.

Plany kamieniołomów lub zespołów odsłonięć, szczegółowe przekroje geologiczne

Załączniki te wykonuje się tak jak mapę geologiczną dokumentacyjną i przekrój

geologiczny, stosując bardziej szczegółowe i zindywidualizowane wydzielenia. Dla map
i planów wielkoskalowych często trzeba wykonywać ciągi azymutalno-taśmowe, a dla
przekrojów – profile morfologiczne. Przekroje i profile morfologiczne przez tarasy rzeczne,
możemy rysować w przewiększonej skali pionowej.

Teczka na materiały zespołu dwuosobowego

Komplet załączników tworzących materiały zespołu dwuosobowego oddaje się w teczce

tekturowej formatu A4. Teczki na ogół dostarcza kierownictwo kursu, lecz należy je samemu
opisać. Ze względów estetycznych dobrze jest, aby wszystkie teczki dla całej grupy opisała ta
sama osoba o odpowiednich zdolnościach graficznych (i to najlepiej szablonem). Otrzymaną
teczkę na materiały zespołu dwuosobowego należy traktować z należnym szacunkiem i nie
używać jej np. do noszenia materiałów w terenie.

W lewym górnym rogu przedniej okładki teczki pisze się: „Kurs Kartowania

Geologicznego, miejscowość, rok”, po środku (lub w przewidzianym na to linijkami miejscu)
– “materiały zespołu dwuosobowego”, zaś w prawym dolnym rogu – nazwiska wykonawców
i numer grupy.

Spis załączników

Na wewnętrznej stronie przedniej okładki teczki należy umieścić (przykleić) spis

załączników. Numery i tytuły załączników w spisie muszą być identyczne z numerami
i tytułami na samych załącznikach, oraz podane bez skrótów.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Co to jest notatnik terenowy?

2.

Na jakie podstawie określana jest nazwa skały?

3.

Jakie informacje zamieszczane są w notatniku terenowym?

4.

Co to jest mapa geologiczna dokumentacyjna?

5.

Jakie informacje nanoszone są na mapę dokumentacyjną?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

40

6.

Co to jest granica geologiczna?

7.

Co to jest mapa przekroju geologicznego?

8.

W jakim celu wykonywana jest mapa dokumentacyjna prac technicznych?

9.

Co to jest przekrój geologiczny?

10.

W jakim celu wykonywany jest przekrój geologiczny?

11.

W jakim celu wykonuje się profil litologiczno-stratygraficzny?

12.

Co to jest mapa geologiczno konturowa?

13.

W jakim celu wykonywana jest mapa geologiczno-konturowa?

14.

Co to jest karta punktów dokumentacyjnych?

15.

Co zawiera karta punktów dokumentacyjnych?

16.

Kiedy wykonuje się mapę położenia warstw?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na przedstawionym przekroju geologicznym widoczne są punkty wysokościowe.

Analizując przekrój ustal przebieg warstw i upadów.

Rysunek do ćwiczenia 1 [7, s. 64]

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat upadów,

2)

dokonać analizy podanego przekroju,

3)

ustalić przebieg warstw i upadów.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, długopis,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

41

Ćwiczenie 2

Rysunki przedstawiają mapy stratoizohips. Analizując formy strukturalne rozpoznaj

i określ nazwy czterech z nich.

Rysunek do ćwiczenia 2 [7, s. 82]

Rysunek do ćwiczenia 2 [7, s. 82]

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat form strukturalnych,

2)

dokonać analizy przedstawionych rysunków,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

42

3)

ustalić nazwy form strukturalnych,

4)

określić cztery nazwy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, długopis,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 3

Przekrój geologiczny przedstawia nieckę łódzką. Oznacz literą „P” zdania odnoszące się

do przekroju, literą „I” inne zdania nie odpowiadające przekrojowi;

Jest to fragment antykliny kujawsko – pomorskiej..................................
Przekrój przedstawia płytowy układ warstw skalnych.............................
Najstarsze warstwy na przekroju pochodzą z jury....................................
Miąższość osadów trzeciorzędowych i czwartorzędowych jest mała w stosunku do
osadów jury i kredy............................
Przekrój przedstawia układ warstw, w którym mogą powstać wody artezyjskie................
Przekrój przedstawia niezgodność rzeźby z budową geologiczną...............................

Rysunek do ćwiczenia 3 [5, s. 35]

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odszukać w materiałach dydaktycznych tablice stratygraficzne,

2)

dokonać analizy podanego przekroju,

3)

przyporządkować zdaniom odpowiednie litery.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, długopis,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

43

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

wyjaśnić pojęcie notatnika terenowego?

2)

opisać, na jakiej podstawie określa się nazwę skały?

3)

wymienić informacje zamieszane w notatniku terenowym?

4)

wyjaśnić pojęcie mapa geologiczna dokumentacyjna?

5)

wymienić informacje nanoszone na mapę dokumentacyjną?

6)

wyjaśnić pojęcie granicy geologicznej?

7)

wyjaśnić pojęcie mapy przekroju geologicznego?

8)

określić, w jakim celu wykonywana jest mapa dokumentacyjna prac
technicznych?

9)

wyjaśnić pojęcie przekroju geologicznego?

10)

opisać, w jakim celu wykonywany jest przekrój geologiczny?

11)

opisać, w jakim celu wykonuje się profil litologiczno-stratygraficzny?

12)

wyjaśnić pojęcie mapy geologiczno konturowej?

13)

opisać, w jakim celu wykonywana jest mapa geologiczno-konturowa?

14)

wyjaśnić, co to jest mapa punktów dokumentacyjnych?

15)

opisać, co zawiera karta punktów dokumentacyjnych?

16)

określić, kiedy wykonuje się mapę położenia warstw?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

44

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1.

Przeczytaj uważnie instrukcję.

2.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

3.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

4.

Test zawiera 30 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.

5.

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6.

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

7.

Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

8.

Na rozwiązanie testu masz 45 min.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1.

Dziedziny geologii nie stanowi

a)

geologia dynamiczna.

b)

geologia strukturalna.

c)

mineralogia.

d)

terenoznawstwo.

2.

Kartowanie geologiczne polega na

a)

lokalizacji i graficznym utrwalaniu na podkładzie topograficznym zjawisk i procesów
geologicznych.

b)

wyznaczaniu i obliczaniu różnicy wysokości między punktami na mapie.

c)

wyznaczaniu położenia obszaru projektowanych badań.

d)

opisie tekstowym zjawisk i procesów geologicznych.

3.

Mapy geologiczne dzielimy według

a)

barwy.

b)

głębokości.

c)

wysokości.

d)

wybranych elementów terenu badań.

4.

W zakres podziału map ze względu na metody przedstawiania zjawisk nie wchodzi

a)

mapa zasięgu.

b)

mapa symboli.

c)

mapa surowców.

d)

mapa chorolet.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

45

5.

Do pierwszego etapu przygotowań w projekcie badań nie należą

a)

materiały archiwalne.

b)

projektowanie marszrut.

c)

magazyny rdzeni.

d)

opisy wierceń – publikowane, niepublikowane.

6.

W zakres projektu badań nie wchodzi

a)

część tekstowa.

b)

załączniki graficzne.

c)

pobieranie próbek.

d)

załączniki tabelaryczne.

7.

Do narzędzi geologicznych nie należy

a)

rylec.

b)

cyrkiel.

c)

świder.

d)

kompas.

8.

Bieg w geologii oznacza

a)

azymut linii biegu z powierzchnią terenu.

b)

kąt między powierzchnią terenu a kierunkiem prowadzenia badań.

c)

odległości między poszczególnymi marszrutami.

d)

odcinek pomiędzy punktami dokumentacyjnymi.

9.

Upad w geologii oznacza

a)

naniesione na mapie informacje o zawartości złoża.

b)

kąt między linią największego spadku powierzchni strukturalnej a płaszczyzną
warstwicową.

c)

konstrukcję wyrobiska z oznaczeniami technicznymi.

d)

płytko występujące złoża minerałów.

10.

Mianem miąższości w geologii określa się

a)

szerokość warstwy mierzona od lewej do prawej strony.

b)

głębokość na jakiej leży warstwa badana.

c)

nazywamy grubość warstwy (np. skalnej) od stropu do spągu.

d)

barwę charakterystyczną dla danego wyrobiska.

11.

Odsłonięcie sztuczne powstało

a)

w wyniku działania człowieka.

b)

w wyniku działania silnych wiatrów.

c)

na skutek działań lodowca.

d)

w wyniku erozji rzecznej.

12.

Zdjęcie geologiczne to

a)

zdjęcie fotograficzne badanego terenu.

b)

ręcznie wykonany szkic wyrobiska.

c)

zbiór wszystkich załączników zebranych w wyniku prac terenowych.

d)

zdjęcie lotnicze wykorzystane w trakcie badań.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

46

13.

Marszrutą w geologii nazywamy

a)

jednodniowe prace terenowe.

b)

opis trasy przemarszu.

c)

projektowanie poszukiwań geologicznych.

d)

trasę przemarszu geologa, wzdłuż której zbierane są obserwacje.

14.

W marszrucie nie znajdują zastosowania

a)

ciągi krokówkowe.

b)

ciągi biegowe.

c)

ciągi azymutalno-krokówkowe.

d)

ciągi azymutalno-taśmowe.

15.

Na załączniku nie powinno się zamieszczać

a)

numeru załącznika.

b)

imion i nazwisk wykonawców.

c)

tytułu załącznika.

d)

długości marszrut.

16.

Magazyn próbek czasowego przechowywania prowadzi

a)

minister właściwy do spraw środowiska.

b)

wykonawca prac geologicznych.

c)

organ właściwy gminy.

d)

organ właściwy starostwa powiatowego.

17.

Likwidacja próbek z magazynu może nastąpić

a)

po upływie roku od ich złożenia w magazynie.

b)

po dostarczeniu nowych próbek.

c)

po zakończeniu eksploatacji tej części złoża, z której zostały pobrane.

d)

nie powinny być likwidowane przed upływem 10 lat.

18.

Od rodzaju badań nie jest uzależniona próbka

a)

mineralogiczna.

b)

chemiczna.

c)

dekoracyjna.

d)

technologiczna.

19.

Przy podziale próbek ze względu na stan skupienia nie mają zastosowania

a)

próbki o konsystencji stałej.

b)

próbki o konsystencji ciekłej.

c)

próbki niemetaliczne.

d)

próbki o konsystencji gazowej.

20.

Przy podziale próbek ze względu na sposób pobierania nie mają zastosowania

a)

próbki punktowe.

b)

monolitowe.

c)

próbki bruzdowe.

d)

próbki nawierzchniowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

47

21.

Pobieranie próbek bruzdowych polega na

a)

wycięciu ciągłego rowka, umieszczonego w poprzek największej zmienności złoża.

b)

wykopaniu bruzdy wzdłuż kierunku marszruty.

c)

wykonaniu bruzdy i określeniu miąższości.

d)

wycięciu rowka w kierunku upadu lub biegu.

22.

Pobieranie próbek może odbywać się przy pomocy narzędzi

a)

tylko ręcznych.

b)

tylko mechanicznych.

c)

ręcznych i mechanicznych.

d)

narzędzi wymienionych w Polskiej Normie.

23.

Notatnik terenowy to

a)

podstawowy załącznik zdjęcia geologicznego.

b)

notes geologa służący do prywatnych zapisków.

c)

notatnik z najważniejszymi numerami telefonów.

d)

informator o badanym terenie.

24.

Informacje które nie powinny się znaleźć w opisie obserwacji geologicznych to

a)

opisy i nazwy skał.

b)

skład mineralny.

c)

miejsce badań.

d)

frakcja i stopień obtoczenia ziaren.

25.

Mapę geologiczno dokumentacyjną wykonuje się

a)

jako oddzielny element.

b)

na podkładzie topograficznym.

c)

na podstawie szkicu terenowego.

d)

można skorzystać z gotowej (archiwum).

26.

Mapa dokumentacyjna prac technicznych wykonywana jest w celu

a)

graficznego przedstawienia zakresu prac technicznych.

b)

zaplanowania prac technicznych.

c)

uzgodnień prac technicznych z Urzędem Gminy.

d)

uzgodnień prac technicznych z Zarządem Dróg.

27.

Przekrój geologiczny wykonujemy w celu

a)

określenia głębokości złoża.

b)

określenia biegu i upadu.

c)

przedstawienia wgłębnej budowy geologicznej.

d)

ustalenia miąższości.

28.

Na mapie geologicznej konturowej zaznacza się

a)

stropy i spągi.

b)

granice geologiczne, wybrane punkty dokumentacyjne.

c)

biegi i upady.

d)

wielkość złoża.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

48

29.

Rysunki odsłonięć wykonuje się

a)

w biurze – przy pomocy komputera.

b)

przy stole kreślarskim – na kalce.

c)

wyłącznie w terenie.

d)

w Urzędzie Gminy.

30.

Karta punktów dokumentacyjnych wykonana jest

a)

odręcznie ołówkiem.

b)

przy pomocy programu komputerowego.

c)

na kalce w tuszu.

d)

odręcznie pisakiem w notatniku terenowym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

49

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ...............................................................................

Wykonywanie pomiarów geologicznych

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr

zadania

Odpowiedź

Punkty

1

a

b

c

d

2

a

b

c

d

3

a

b

c

d

4

a

b

c

d

5

a

b

c

d

6

a

b

c

d

7

a

b

c

d

8

a

b

c

d

9

a

b

c

d

10

a

b

c

d

11

a

b

c

d

12

a

b

c

d

13

a

b

c

d

14

a

b

c

d

15

a

b

c

d

16

a

b

c

d

17

a

b

c

d

18

a

b

c

d

19

a

b

c

d

20

a

b

c

d

21

a

b

c

d

22

a

b

c

d

23

a

b

c

d

24

a

b

c

d

25

a

b

c

d

26

a

b

c

d

27

a

b

c

d

28

a

b

c

d

29

a

b

c

d

30

a

b

c

d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

50

6. LITERATURA

1.

Arkusz maturalny – poziom rozszerzony, 2002

2.

Bychowski T.: Geodezja. PPWK, Warszawa 1981

3.

Domachowski R., Młynarczyk G., Pelle E.: Zadania na mapach konturowych
i topograficznych. Demart Sp. z o.o., Warszawa 2004

4.

Kartografia geologiczna IV część. Wyd. Geologiczne, Warszawa 1988

5.

Kop J., Kucharska M.: Ćwiczenia i testy. Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa –
Łódź 2007

6.

Kotański Z., Sokołowski J.: Podstawowe zasady i metody geologicznej kartografii
wgłębnej. Wyd. Geologiczne, Warszawa 1971

7.

Kotański Z.: Geologiczna kartografia wgłębna. Wyd. Geologiczne, Warszawa 1982

8.

Kotański Z.: Wykonywanie map geologicznych odkrytych metodami intersekcyjnymi.
Instytut Geologiczny, Warszawa 1978

9.

Lenartowicz B.: Geografia, Ćwiczenia z mapą. Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa
2006

10.

Mordawski J., Wiecki W.: Przewodnik dla nauczyciela, Geografia Polski, Operon,
Gdynia 2003

11.

Przewodnik do ćwiczeń z geologii dynamicznej. Wyd. Geologiczne, Warszawa 2000

12.

Rubinowski Z.: Geologia złóż. Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa 1973

13.

Różycki A. W.: Podstawy topografii. Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1985

14.

Słowański W.: Kartografia geologiczna. Część II, III, IV. Wyd. Geologiczne, Warszawa
1998

15.

Zdjęcia geologiczne. Wyd. Geologiczne, Warszawa 1977

16.

www. wkipedia.org

17.

www. geo.uj.edu.pl

18.

www. geo.uw.edu.pl

19.

www. geografia.com.pl

20.

www. geografia.lo4.poznan/opracowania

21.

www. geologia.prv.pl

22.

www. iis.uz.zgora.pl