Heraldyka.
H
ERB
jest znakiem określającym przynależność do konkretnej grupy społecznej, ale nie
tylko, jest on bowiem czymś więcej, jest jednym z elementów kultury, który przez wiele
epok dotrwał do naszych czasów. Jest znakiem rozpoznawczym rodu, jego
identyfikatorem, równie ważnym jak nazwisko. Wykształcił się we wczesnym
średniowieczu, kiedy to znak feudała przenoszono na chorągwie, tarcze lub elementy
stroju rycerza pozwalające na jego identyfikację, przynależność. Sam herb przeszedł
poważną ewolucje. Od najprostszych znaków geometrycznych jako wizerunków, do
skomplikowanych elementów, tzw. figur heraldycznych i mobiliów. Te pierwsze to figury
zwykłe i zaszczytne, te drugie zaś, to przeróżne motywy zaczerpnięte ze świata natury
otaczającego człowieka. Nazwa herbu pochodzi od słowa „herold”, oznaczającego
pierwotnie w kulturze germańskiej znawcę rodowych, plemiennych bóstw opiekuńczych,
natomiast w średniowieczu znawcę znaków rozpoznawczych używanych przez ówczesne
rycerstwo uczestniczące w turniejach.
Charakterystycznym elementem polskiego herbu jest tzw. znamię słuchowe -
zawołanie (proklama) rodowe.
Typowy herb szlachecki składa się z siedmiu zasadniczych części: godła
herbowego, tarczy, korony umieszczonej na hełmie, klejnotu zwieńczającego koronę,
wstęgi z zawołaniem (dewizą rodu) oraz tzw. udostojnień. Te ostatnie występują z kolei
w formie labrów, panoplii, tj. trzymaczy (rycerzy, herkulesów, gryfów, lwów, koni, itp.)
oraz symboli godności: mieczów, pastorałów, kapeluszy kardynalskich, infuł biskupich,
itp.)
Wszystkie te elementy podlegają ścisłym przepisom heraldycznym i nie mogą
być dowolnie stosowane. Nie są to bowiem ozdoby graficzne, lecz oznaki konkretnych
godności, tytułów i przywilejów.
Takie graficzne przedstawienie barw zwane jest sztrafirowaniem a opisywanie
herbów zgodnie z ustalona terminologią i według prawideł sztuki heraldycznej -
blazonowaniem.
Każda rodzina szlachecka obok nazwiska posiada również herb, będący w
pewnym sensie jego graficznym odpowiednikiem. Mimo badań, przyczyny pojawienia się
systemu heraldycznego nie zostały dotychczas w pełni wyjaśnione.
W połowie XII wieku dwie warstwy ludności - możnowładztwo, sięgające swymi
początkami do zarania polskiej państwowości i górna warstwa wojów, drużynników
królewskich i książęcych, tworzyć poczęły jednolity stan rycerski zwany szlachtą (nazwa
pochodzenia niemieckiego - „Geslech” i czeskiego „Slechta” - oznaczającego ród).
W Polsce herb pojawił się po sformowaniu prawa rycerskiego, obejmującego
kompleks przywilejów stanowych. Posiadanie ziemi w Polsce wynikało z przynależności do
rodu.
Prawo heraldyczne wykształciło się w ciągu XIII - XV wieku. Mimo faktu, iż
prawo używania herbu zastrzeżone było wyłącznie dla rodzin szlacheckich, to krąg
używających go stale się zwiększał. Poczęli używać go duchowni, część ludności miejskiej
wywodzącej się z urzędników królewskich , oraz cechy rzemieślnicze i miasta.
W wiekach późniejszych prawo do herbu nabywało się jedynie przez nobilitację.
Polegała ona na nadaniu nowego herbu lub przyjęciu do rodu herbowego a więc adopcji
herbowej (patrz: Unia Horodelska 1413). Nobilitacje królewskie były jednak dość rzadkie.
Od roku 1578 wymagana już była zgoda Sejmu a od 1601 roku samej Konstytucji. Po
1616 roku w ogóle zakazano adopcji. Sposobem na wejście do stanu szlacheckiego była
powstała w 1669 roku instytucja tzw. scartabellatu, czyli niepełnego szlachectwa, w
której pełnię praw nobilitowany nabywał dopiero w czwartym pokoleniu i tzw.
indygenatu, czyli uzyskanie polskiego szlachectwa dla szlachectwa cudzoziemskiego.
Polska heraldyka stanowi całkowicie odmienny system, unikalny w całej Europie
a oparty na strukturze klanowej. Każdy średniowieczny ród rycerski ma jeden wspólny
herb, identyczny dla wszystkich rodzin
wchodzących w jego skład. Herby bowiem
przyjmowały nie tylko pojedyncze rodziny a całe rody. Ród zaś rycerski stanowili wszyscy
potomkowie wywodzący się od wspólnego przodka z córkami, ale bez ich potomstwa.
Herby mają swoje nazwy, będące nazwaniami (zawołaniami), okrzykami
bojowymi. Większość z nich wywodzi się najprawdopodobniej z dawnych znaków
własnościowych lub magicznych.
Typowy herb szlachecki składa się z godła umieszczonego na tarczy nakrytej
hełmem i zwieńczonym korona ozdobioną klejnotem. Z czasem herb przestał pełnić swoje
pierwotne funkcje a stał się oznaką przynależności do stanu szlacheckiego. Zatarło się
również jego znaczenie symboliczne.
Prawo ochrony prawnej herbów polskich zostało zniesione przez Konstytucję w
roku 1921, która w art. 96 nie uznawała tytułów szlacheckich. Jednak już następna
Konstytucja, nie porusza tego tematu, wprowadzając tym samym stan sprzed 1921
roku. Dodać należy, że herb w Polsce nie miał opieki prawnej. W związku z tym
pozostawał w sferze prywatno - prawnej. Opiekę taką ma tylko herb państwowy.
Obecnie nie ma przeszkód używania należnych tytułów, te zaś w większości
traktowane są tradycyjnie.
Geneza i znaczenie herbu w kulturze
rycerskiej zachodniej Europy
Literatura
przedmiotu
bardzo
często
używa
określenia
„heraldyka
zachodnioeuropejska”. Jest to niezbędne, bowiem pamiętać należy, że w każdym ze
średniowiecznych krajów ówczesnej Europy stan rycerski rozwijał się inaczej.
Różne warunki ekonomiczne, społeczne i kulturowe tych krajów w wieku XI i XII
wpływały również odmiennie na powstawanie i ewolucję tej dziedziny nauk pomocniczych
historii, jaką jest heraldyka.
Herb zawdzięcza swoje powstanie przede wszystkim różnorodnym przemianom,
jakie zachodziły na ówczesnym polu walki wraz z pojawieniem się w wieku XII ciężkiej
jazdy. Jej bowiem uzbrojenie, coraz bardziej zunifikowane i podobne, utrudniało
rozpoznawanie poszczególnych rycerzy. Herb więc w poważnym stopniu począł spełniać
funkcję identyfikacyjną. O tej właśnie formie świadczy chociażby jego nazwa związana
przecież z uzbrojeniem: arma, arms (coat of arms), armoires czy też z niemieckiego
wapen obecnie Waffen.
Nieco inaczej kształtowała się nazwa w języku czeskim (erb), a za jego też
pośrednictwem i w języku polskim. Słowo herb pochodzi od niemieckiego erbe –
dziedzictwo.
Najwcześniej herby te będące początkowo znakami przynależności do grupy
zbrojnej jakiegoś możnowładcy, przybierali najwyżej usytuowani w hierarchii feudalnej
panowie. Ich wasale, tworząc swoje godła, z reguły modyfikowali znaki swoich
suwerenów. Później zaś dla łatwiejszego ich rozróżnienia a raczej ich właścicieli poczęto
obok podstawowych składników herbu jakimi są tarcza z godłem i hełm z klejnotem,
używać także korony. Z czasem więc stała się ona wyróżnikiem miejsca zajmowanego w
hierarchii feudalnej.
Na Zachodzie więc, rozwarstwienie społeczne spowodowało, że nie duże
organizacje rodowe ( feudalne), ale pojedyńcze rodziny przybierały herb wraz z
uzyskaniem lenna. Kolejne nabytki lenne komplikowały więc i tak już wielce złożone
formy i rysunki herbowe.
Swój rozwój herb zawdzięcza przede wszystkim XIV – wiecznym turniejom
rycerskim. Były one wówczas nie tylko wyróżnikiem poszczególnych rycerzy ale dawały
również możliwość sprawdzenia ich poprawności, zgodnej z zasadami, jak i do
stwierdzenia, czy noszący herb ma do niego prawo. Właśnie turnieje rycerskie stały się
miejscem, gdzie sztuka heraldyczna mogła rozwijać się najpełniej a stało się to w
okresie, kiedy coraz większego znaczenia militarnego nabierać zaczęła piechota.
Tworzenie się polskich rodów heraldycznych.
Przełomowymi także dla Polski XII – XIV wieku były również zmiany polityczne i
społeczne tego okresu. Od końca bowiem wieku XII trwał tu proces rozradzania się rodu
genealogicznego stricte rodu naturalnego, zamieszkującego ściśle określony teren zwany
gniazdem.
Poszczególne rody możnowładcze związane dotychczas więzami wewnętrznymi,
poczęły się dzielić na poszczególne gałęzie. Powstawały więc rodziny z których część
miała znaczenie dominujące, inne zaś ulegały w różnym stopniu pauperyzacji. Fakt ten
wpływał na dość szeroki obrót ziemią. W ten sposób poczęły powstawać rozległe majątki
a przedstawiciele innych rodów osadzali się w gniazdach będącymi dotychczas siedzibami
innych rodów. Drobne rycerstwo osiadłe i wolne rycerstwo włodycze poczęło w naturalny
sposób ciążyć ku ośrodkom możnowładczym. Poza tym odradzająca się polska monarchia
i konsolidacja stanu szlacheckiego pozwalała na szeroką konfrontację różnych gałęzi
rodowych. Te między innymi warunki powodowały, że niezbędnym więc stało się
znalezienie znaku (symbolu) pozwalającego na wprowadzenie elementu zacieśniającego
wspólność genealogiczną i przywiązanie większości współrodowców i obcego
drobnorycerskiego elementu do rodów możnowładczych.
Znak ten musiał więc być zupełnie innym niż na Zachodzie. Musiał być
wyróżnikiem zamykającego się stanu, akceptowanym i możliwym do przyjęcia przez
wszystkich. Znakiem tym stał się herb, którego przyjęcie przez konkretny ród
genealogiczny stworzyło zwarty i solidny ród heraldyczny.
Proces przyjmowania przez ród jednego herbu rozpoczął się na Śląsku w XII
wieku a zakończył na Mazowszu w wieku XV. Jako zaś znak dziedziczny funkcjonował już
od początku wieku XIII.
Polskie znaki herbowe można podzielić na dwie grupy: pierwotne godła
własnościowe oraz znaki wojskowe.
Nie zawsze jednak ród używał tego samego znaku. Bywało, że nawet rodzeni
bracia pieczętowali się odmiennymi godłami. Drobne różnice w wizerunkach tego samego
herbu używanego przez różne rodziny zdarzały się często. W polskiej heraldyce
występuje zjawisko współistnienia kilku odmian tego samego herbu.
Na powstanie rodu heraldycznego i wzrostu jego spójności wpłynęła dodatnio
recepcja banderyjnego systemu wojskowego (chorągwianego). Przy okazji nie można
więc nie wspomnieć o ściśle z tym związanymi zawołaniami. Były to znamiona słuchowe
herbu i służyły do zwoływania rycerstwa na polu bitwy. Można je więc podzielić na
następujące grupy:
1. Osobowe:
-
odimienne np. Grzymała,
-
przezwiskowe, np. Mądrostka, Pierzchała,
- etniczne, np. Prus,
Ta grupa była najbardziej rozbudowaną, bowiem stanowiła ogółem około 54% herbów.
2. Topograficzne:
-
nazwa ziemi, np. Pałuki,
- nazwa grodu lub wsi, np. Rawa, Bogoria,
-
nazwa wody, np. Mozgawa, Nałęcz.
Grupa ta stanowi około 40% herbów.
3.
Hasłowe:
-
od nazwy grodu, np. Do Liwa, Do Łęga,
-
żartobliwe, np Na piwo,
-
dewocyjne, np. Boże Zdarz,
- symboliczne, np: Krzywda, Ostoja,
-
okrzyki związane z placem boju, np. Zerwikaptur, Biją w łeb, itp.
Większa liczba zawołań, to pozostałości po kilku rodach gniazdowych.
Proces kształtowania się rodu heraldycznego w Polsce i przyjmowania jednej
nazwy i jednego herbu trwał do końca wieku XIV. W następnym bowiem stuleciu
rycerskie rody herbowe funkcjonowały już w życiu społecznym, politycznym i
gospodarczym jako uznany podmiot prawa.
Ród heraldyczny był niezwykle solidarny. Prawo zwyczajowe nakazywało
popierać współrodowca nawet jeśli wzajemne pokrewieństwo było dość odległe.
Świadomość wspólnoty istniała niezależnie od odległości geograficznej i podziału na
poszczególne rodziny. Solidarność ta objawiała się nie tylko podczas wojen czy procesów
o tzw. udowodnienie szlachectwa (nagana). Rody heraldyczne stały się podmiotem
wielkiej polityki, co objawiło się szczególnie podczas zawiązywania unii polsko –
litewskiej. Poczynały uzyskiwać różnorodne przywileje i immunitety, które już pod koniec
wieku XV zanikają, bowiem ich odbiorcą zaczynać stawała się ziemia, dzielnica, stan a nie
poszczególny ród.
Proces rozluźniania się spoistości rodów heraldycznych przebiegał ewolucyjnie.
Powodem była masowa migracja i związane z tym rozproszenie się rodów. Uznanym
podmiotem w polityce państwowej stał się więc nie ród heraldyczny a stan szlachecki w
ogóle. Obok więc herbu znaczenia nabrało uzyskujące stabilizacje od wieku XVI nazwisko.
Herb przestał więc być oznaką przynależności rodowej a stał się wyróżnikiem
członków ustawowo jednolitego i równego stanu szlacheckiego.
Nobilitacje i indygenaty
Nobilitacją nazywamy nadanie przez monarchę praw stanu szlacheckiego
przedstawicielom stanów niższych. Wraz z nobilitacją nadawano również herb. Ukrytą
formą nobilitacji była tzw. adopcja herbowa. Pierwszy jej przypadek zaistniał podczas unii
polsko – litewskiej. Adoptowanie do rodu wielokrotnie poprzedzone było nobilitacją
królewską.
Dzieje nobilitacji w Polsce można podzielić na trzy okresy:
1. – do 1578 r a dotyczył on nieograniczonych kompetencji królewskich.
2. – 1578-1613 – ograniczenie władzy królewskiej na rzecz sejmu.
3. – po 1613 r. – nobilitowanie tylko w czasie sejmu i na polecenie posłów lub
hetmanów.
W latach panowania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego dokonano prawie połowy
ogólnej liczby nobilitacji polskich.
Nobilitacje miały również miejsce w trzech zaborach. Do godności szlacheckiej
wynoszeni byli ludzie którzy zasłużyli się krajowi, lub długo pełnili funkcje państwowe (
Rosja ) lub wojskowe (Austria).
W Królestwie Polskim w którym obywatele byli nobilitowani przez cara będącego
równocześnie królem Polski, istniał urząd Heroldii. Istniała ona w okresie od 6.09.1836 do
5.06.1967, po czyn kompetencje jej przejęła Rada Stanu a następnie Heroldia
mieszcząca się w Petersburgu.
W zaborze pruskim nobilitacje podporządkowane były urzędowi Heroldii w
Berlinie a w Austrii zależne były od zgody cesarza jako króla Galicji i Lodomerii, oraz od
księcia Krakowa. Udzielano je tym wszystkim wojskowym którzy służyli w armii przez lat
trzydzieści oraz posiadającym najwyższe odznaczenia państwowe. Czynności te
załatwiała najpierw kancelaria Nadworna w Wiedniu, następnie Ministerstwo Spraw
Wewnętrznych, a we Lwowie Wydział Krajowy.
Podobnie było w tym czasie z załatwianiem tytułów arystokratycznych.
Istniała również instytucja nobilitacji na zasadzie scartabellatu, czyli niepełnego
szlachectwa. Pełnię praw szlacheckich otrzymywali potomkowie nobilitowanego dopiero w
czwartym pokoleniu.
Indygenatem zaś nazywano uznanie obcego szlachectwa w Rzeczypospolitej. Był
on stosowany w Polsce od II połowy wieku XVI, ale już od roku 1641 uznanie obcego
szlachectwa wymagało zgody sejmu.
Andrzej Zygmunt Rola - Stężycki