Tytuł oryginału: The Hunger Games and Philosophy: A Critique of Pure Treason
Tłumaczenie: Olga Kwiecień-Maniewska
ISBN: 978-83-246-5251-8
Copyright © 2012 by John Wiley & Sons
All Rights Reserved. This translation published under license.
Published by John Wiley & Sons, Inc., Hoboken, New Jersey
Translation copyright © 2012 by Helion S.A.
No part of this book may be reproduced or transmitted in any form or by any
means, electronic or mechanical, including photocopying, recording or by any
information storage retrieval system, without permission from the Publisher.
Wiley, the Wiley logo and related trade dress are trademarks or registered
trademarks of John Wiley & Sons, Inc. and/or its affiliates, in the United States
and other countries, and may not be used without written permission.
Wszelkie prawa zastrzeżone. Nieautoryzowane rozpowszechnianie całości
lub fragmentu niniejszej publikacji w jakiejkolwiek postaci jest zabronione.
Wykonywanie kopii metodą kserograficzną, fotograficzną, a także kopiowanie
książki na nośniku filmowym, magnetycznym lub innym powoduje naruszenie
praw autorskich niniejszej publikacji.
Wszystkie znaki występujące w tekście są zastrzeżonymi znakami firmowymi
bądź towarowymi ich właścicieli.
Autor oraz Wydawnictwo HELION dołożyli wszelkich starań, by zawarte
w tej książce informacje były kompletne i rzetelne. Nie biorą jednak żadnej
odpowiedzialności ani za ich wykorzystanie, ani za związane z tym ewentualne
naruszenie praw patentowych lub autorskich. Autor oraz Wydawnictwo HELION
nie ponoszą również żadnej odpowiedzialności za ewentualne szkody wynikłe
z wykorzystania informacji zawartych w książce.
Wydawnictwo HELION
ul. Kościuszki 1c, 44-100 GLIWICE
tel. 32 231 22 19, 32 230 98 63
e-mail: editio@editio.pl
WWW: http://editio.pl (księgarnia internetowa, katalog książek)
Printed in Poland.
3
Spis treści
P
ODZIĘKOWANIA
:
„To jak z tamtym chlebem. Cokolwiek zrobi,
nie jestem w stanie spaci zacignitego u ciebie dugu”
7
W
STĘP
:
Niech rozpoczn si
Igrzyska mierci i filozofia!
9
CZĘŚĆ I
„NIE NAZWAŁBYM SŁABOŚCIĄ ZAMIŁOWANIA DO TEGO,
CO PIĘKNE”: SZTUKA OPIERANIA SIĘ KAPITOLOWI
1 „Nic nie przebije takiej rozrywki”
Sztuka mimetyczna i potworna w
Igrzyskach mierci
15
Brian McDonald
2 „Gdzie midzy wstkami do wosów a tcz”
Jak nawet najkrótsza piosenka moe zmieni wiat
29
Anne Torkelson
3 „Bd waszym kosogosem”
Sia i paradoksy metafor w trylogii
Igrzyska mierci
41
Jill Olthouse
CZĘŚĆ II
„JESTEŚMY KAPRYŚNYMI, GŁUPIMI ISTOTAMI”:
GŁÓD MORALNOŚCI W NIEMORALNYM ŚWIECIE
4 „Ostatnio jednak trudno liczy na rachunek prawdopodobiestwa”
Moralno i szczcie w trylogii
Igrzyska mierci
53
George A. Dunn
5 Rado patrzenia na cierpienie innych
Schadenfreude i
Igrzyska mierci
67
Andrew Shaffer
Kup książkę
Poleć książkę
SPIS TREŚCI
4
6 „Znowu jestem jego duniczk”
Katniss, prezenty i niewidzialne sznurki
79
Jennifer Culver
CZĘŚĆ III
„JESTEM PROMIENNA NICZYM SŁOŃCE”
— NAUKA NATURALNA, NIENATURALNA I NIE-AŻ-TAK-DZIWNA
7 Konkurencja i uprzejmo
Darwinistyczny wiat
Igrzysk mierci
91
Abigail Mann
8 „aden zmiech nie jest dobry” — czy naprawd?
Tworzenie midzygatunkowych chimer
103
Jason T. Eberl
CZĘŚĆ IV
„PEETA PIECZE, JA POLUJĘ”: CZEGO KATNISS MOŻE NAS
NAUCZYĆ O MIŁOŚCI, TROSCE I PŁCI KULTUROWEJ
9 Dlaczego Katniss wybiera Peet?
Spojrzenie na mio oczami stoika
115
Abigail E. Myers
10 „Ona nie ma pojcia. W ogóle nie rozumie, jak ludzie na ni reaguj”
Katniss i polityka gender
123
Jessica Miller
11 Czasem wiatu brakuje ludzi, którym zaley
Katniss i feministyczna etyka troski
137
Lindsey Issow Averill
CZĘŚĆ V
„GŁÓD NIE ZAJRZY CI W OCZY, JEŚLI UDA CI SIĘ ODNALEŹĆ SIEBIE”:
JAK BYĆ SOBĄ, GDY WSZYSTKO WOKÓŁ TO TYLKO GRA
12 Dlaczego Katniss ponosi klsk, ilekro udaje?
Autentyczno i pozory w trylogii
Igrzyska mierci
149
Dereck Coatney
13 Kim jest Peeta Mellark?
Problem tosamoci w Panem
159
Nicolas Michaud
Kup książkę
Poleć książkę
SPIS TREŚCI
5
CZĘŚĆ VI
„OTO RADA. NIE DAJCIE SIĘ ZABIĆ”:
PRZEWODNIK TRYBUTA PO MORALNOŚCI I LOGICE WOJNY
14 I co mieliby zrobi z tym bezpieczestwem?
Moralno i wojna kadego z kadym na arenie
169
Joseph J. Foy
15 Kto sieje wiatr, ten zbiera burz
Tradycja wojny sprawiedliwej i rebelia przeciwko Kapitolowi
181
Louis Melançon
16 Dylemat trybuta
Igrzyska mierci i teoria gier
191
Andrew Zimmerman Jones
CZĘŚĆ VII
„PAŃSTWO OPIERA SIĘ CHYBA NA BARDZO KRUCHYCH
PODSTAWACH, SKORO GARŚĆ JAGÓD MOŻE DOPROWADZIĆ DO
JEGO UPADKU”: FILOZOFIA POLITYCZNA CORIOLANUSA SNOWA
17 Dyscyplina i podatne ciao
Regulowanie godu w Kapitolu
203
Christina Van Dyke
18 „To wszystko jest nie tak”
Dlaczego jeden z najwikszych mylicieli Rzymu gardziby Kapitolem
215
Adam Barkman
19 Lekcja trwa
Wadza i przywileje w Panem
225
Chad William Timm
A
UTORZY
Nasza brygada oporu
235
Kup książkę
Poleć książkę
SPIS TREŚCI
6
Kup książkę
Poleć książkę
29
2
„Gdzieś między wstążkami
do włosów a tęczą”
Jak nawet najkrótsza piosenka
może zmienić świat
Anne Torkelson
W apokaliptycznym, totalitarnym Panem Katniss Everdeen jest tak zajta zadowala-
niem wadzy i próbami przechytrzenia jej, e nie zauwaa innej wielkiej siy, która dziaa
w wiecie wokó niej: muzyki. Gdy Katniss poznaje Rue na arenie, dowiaduje si, e
ulubion rzecz dziewczynki jest muzyka. Dla Katniss z kolei muzyka „pod wzgldem
uytecznoci plasuje si gdzie midzy wstkami do wosów a tcz”: moe by pikna,
sprawia przyjemno, ale nie ma praktycznego znaczenia
1
. Z czasem jednak zaczyna
sobie uwiadamia, e muzyka w jej yciu ma do odegrania wan rol. Dowiaduje si,
e jest czym wicej ni tylko rozrywk: jest w stanie ksztatowa jej charakter i zainspi-
rowa powstanie, które doprowadzi do obalenia Kapitolu.
Niezalenie od tego, czy komponujesz, wykonujesz muzyk, czy te jedynie jej su-
chasz, wiesz, e wpywa na Twoje emocje. Zwracasz si ku muzyce, gdy jeste smutny,
gdy co witujesz lub gdy chcesz si zmotywowa do wicze czy nauki. Tworzymy ze-
spoy muzyczne, chodzimy na koncerty i piewamy pod prysznicem. Wykorzystujemy
muzyk, by wyrazi siebie. Wiemy, e muzyka ma na nas wpyw jako na jednostki, jed-
nak czy moe zmieni spoeczestwo? Czy moe zagraa politycznej stabilnoci? Czy
jest wystarczajco potna, by wywoa rewolucj i obali reim tak potny jak wadza
Kapitolu? Te pytania mog nam si wydawa nowe i zaskakujce, jednak tysice lat
temu zadawa je ju staroytny grecki filozof Platon (428 – 348 p.n.e.), jeden z najbar-
dziej wpywowych mylicieli wszechczasów.
Kup książkę
Poleć książkę
ANNE TORKELSON
30
Czy muzyka może być niebezpieczna?
Platonowi przypisuje si autorstwo pierwszych w dziejach zachodniej cywilizacji dzie
powiconych zagadnieniom filozofii moralnoci i polityki. Jest to zbiór kilkudziesiciu
dialogów filozoficznych, w wikszoci z nich w roli gównego bohatera wystpuje Sokra-
tes (469 – 399 p.n.e.), nauczyciel Platona. Poniewa sam Platon jako posta nigdy nie
pojawia si w swoich dialogach, wiele osób zakada, e wykorzysta Sokratesa, by wyra-
zi wasne pogldy. Dociekliwy, bystry i czsto ironiczny Sokrates jest gówn postaci
najbardziej znanego dialogu Platona pt.
Pastwo, w którym prowadzi dyskusj o naturze
sprawiedliwoci.
Aby lepiej zrozumie, czym jest sprawiedliwo, Sokrates i jego towarzysze próbuj
sobie wyobrazi doskonale sprawiedliwe i dobre spoeczestwo, które nazwiemy spoe-
czestwem idealnym. Jest ono rzdzone przez królów-filozofów, którzy wadaj nie
z myl o wasnych interesach, lecz o dobrze ogólnym. Przechodz oni specjalny proces
ksztacenia, który ma uformowa ich charakter, dajc im si, temperament, agodno
i wrodzon mio mdroci
2
. Ci królowie-filozofowie s przeciwiestwem tyrana w ro-
dzaju prezydenta Snowa. Tyran jest najbardziej niesprawiedliwym typem wadcy, we-
dug Sokratesa: jest „zazdrosny, nie budzcy zaufania, niesprawiedliwy, niezdolny do
przyjani, bezbony i musi karmi i utrzymywa wszelkie zo”
3
.
Pomyl przez chwil, jak Ty widziaby idealne pastwo. Jak by wygldao? Czy za-
pewniaoby wyksztacenie i prac dla kadego? Równe prawa? Wolno sowa? Zapew-
ne zaskoczyoby Ci to, czego pragn Sokrates w swoim idealnym spoeczestwie, a co
uwaa za niepodane. Czytelnicy
Pastwa s czsto zdziwieni lub oburzeni niektórymi
z propozycji Sokratesa. Jedn z najbardziej niepokojcych jest jego wezwanie, by zaka-
za wielu rodzajów muzyki i instrumentów muzycznych. Nasz dyskomfort zwizany z t
propozycj wynika z tego samego odruchu, który kae nam si oburza na fakt, e Ka-
pitol zakazuje okrelonych piosenek.
„Zaraz, zaraz — krzycz nasze miujce wolno dusze. — To nie w porzdku!”.
Jako obywatele wspóczesnych liberalnych demokracji nie chcemy, by ktokolwiek
dyktowa nam, co moemy lub czego nie moemy robi, mówi, czyta, pisa czy su-
cha. Jak Sokrates, który chcia sprawiedliwoci, móg zaleca co, co wydaje si w tak
oczywisty sposób niesprawiedliwe? Aby zrozumie powody, które stoj za jego propozy-
cjami, musimy najpierw przyjrze si temu, dlaczego filozof uwaa muzyk za tak po-
tn, e a niebezpieczn.
Sia muzyki polega na tym, e jest w stanie formowa nasz charakter moralny i prze-
konania, które z kolei mog ksztatowa spoeczestwo czy nawet obala instytucje
polityczne. Dla Sokratesa — i dla Katniss, jak zobaczymy — muzyka jest czym wicej
ni nieszkodliw rozrywk.
Kup książkę
Poleć książkę
„GDZIEŚ MIĘDZY WSTĄŻKAMI DO WŁOSÓW A TĘCZĄ”
31
Charakter muzyki i muzyka charakteru
Co muzyka ma wspólnego z charakterem i moralnoci? Sokrates wierzy, e dobra mu-
zyka moe ksztatowa nasze dusze, sprawiajc, e staj si szlachetne i sprawiedliwe.
Za muzyka ma dokadnie przeciwny skutek. Pamitaj, e gdy Sokrates mówi o muzyce,
mówi o czym, co staroytni Grecy nazywali
mousik i co obejmowao cae królestwo
Muz, a wic nie tylko muzyk, lecz równie opowieci, dramat, poezj, a nawet sztuki
wizualne, np. malarstwo i rzeb. Tak jak Katniss miaa lekcje muzyki w szkole, mo-
dziecy w Grecji studiowali
mousik jako istotn cz programu ksztacenia. Edukacja
w staroytnej Grecji opieraa si na dwóch filarach —
mousik i gymnastik: muzyce,
która odywiaa dusz, i gimnastyce, która miaa szkoli ciao. Razem miay ksztatowa
dobrych, silnych obywateli.
Jeli uczyo si ludzi niewaciwego rodzaju
mousik, to mogo im brakowa siy, od-
wagi i moralnego dobra, jakich wymagao si od obywateli idealnego pastwa. Za mu-
zyka prowadzi dusz na z drog, sprzyjajc takim wadom, jak choby brak samokon-
troli. Co jednak przesdza o tym, e muzyka jest dobra albo za? Sokrates wyjania, e
za muzyka moe by pozbawiona wdziku, waciwego rytmu, harmonii lub przeka-
zywa faszywe czy nieodpowiednie treci. Mówic krótko: za muzyka przypomina zy
charakter. Dobra muzyka naladuje dobry charakter, a regularny kontakt z ni pozytyw-
nie wpywa na nasze dusze. Poniewa muzyka uczy nas kocha okrelone idee i zacho-
wania lub nienawidzi ich, powinnimy zezwala jedynie na muzyk, która repre-
zentuje pozytywne cnoty, takie jak umiarkowanie i odwaga. Sokrates pyta: „Wic czy
my tak atwo pozwolimy, eby byle kto i byle jakie mity ukada, i niech tego dzieci su-
chaj, aby ich dusze nasikay pogldami nieraz wprost przeciwnymi tym, które, zdaniem
naszym, mie powinny, gdy dorosn?”
4
. Czy nie powinnimy uwaa, jakie historie opo-
wiadane s naszym dzieciom?
Mimo e Sokrates lubi wielkie epopeje w rodzaju
Iliady czy Odysei Homera, nie
chcia uwierzy, e popularna rozrywka staroytnej Grecji bya nieszkodliwa, jako e jej
przekaz nie zawsze by suszny. W czasach Platona i Sokratesa Grecy uczyli si o moral-
noci poprzez opowieci o bogach, boginiach i bohaterach w rodzaju Heraklesa czy
Odyseusza. Jednak jak tumaczy Sokrates, w wielu tych opowieciach bohaterowie
przedstawieni s w sposób niewaciwy, przez co daj modym ludziom zy przykad do
naladowania i ze pojcie o tym, co to znaczy by sprawiedliwym czowiekiem.
Wemy choby pod uwag opowie Hezjoda o bogach Kronosie, Uranosie i Zeusie:
mamy w niej do czynienia z ojcobójstwem, kastracj, kanibalizmem, oszustwem i walk
o wadz. Te mi historyjka dla dzieci! Nawet gdyby bya prawdziwa, zdaniem Sokratesa
nie powinna by opowiadana w idealnym spoeczestwie, poniewa mody czowiek nie
powinien sucha, „e dopuszczajc si niesprawiedliwoci najwikszej, nie robiby nic
nieprawdopodobnego, ani te mszczc si na swoim ojcu za jego zbrodnie w sposób
niewybredny – tylko by postpowa jak pierwsi i najwiksi sporód bogów”
5
.
Kup książkę
Poleć książkę
ANNE TORKELSON
32
Wysuchiwanie opowieci o bóstwach i herosach, którzy morduj i zachowuj si
w sposób niemoralny, moe zachci modych ludzi do tego, by zachowywali si tak
samo i usprawiedliwiali swoje zachowanie tym, e naladuj znane przykady. „Bo kady
bdzie mia wybaczenie dla wasnych zych stron — ostrzega Sokrates. — Przekonany,
e przecie to samo robi i robili [bogowie i herosi]
6
”. Przyczyny tego niepokoju widzimy
w innym dialogu Platona,
Eutyfron. W tym tekcie mody gupiec odwouje si do mitu
o Uranosie, Kronosie i Zeusie, aby usprawiedliwi wytoczenie procesu wasnemu ojcu
7
.
Nawet dzisiaj wiele osób podziela pogldy Sokratesa na temat tego, jaki wpyw maj
muzyka i sztuka na mode umysy (w tym literatura popularna w rodzaju powieci ta-
kich jak
Igrzyska mierci). Z jednej strony podziwiamy odwag Katniss i wspóczucie
Peety Mellarka. Wikszo z nas zgodziaby si, e stanowi oni dobre wzory do nala-
dowania. Sokrates te by si zgodzi. Z drugiej strony niektórzy ludzie martwi si o to,
jak inne elementy powieci mog wpywa na dusze czytelników. Czy brutalne morder-
stwa mog ich szokowa lub znieczuli na przemoc? Czy powinnimy si martwi tym,
e jeden z gównych bohaterów powieci, Haymitch Abernathy, jest alkoholikiem?
Ze wzgldu na podobne obawy Sokrates proponowa, by wadze jego idealnego pastwa
uwanie monitoroway, jakie rodzaje sztuki s dostpne dla modych ludzi, i oceniay
ich potencjalnie dobroczynny lub szkodliwy wpyw.
Wci nie wyjanilimy,
w jaki sposób sztuka na nas wpywa. Muzyka wyraa —
Grecy powiedzieliby „naladuje” lub „reprezentuje” — emocje ycia poprzez melodie,
harmonie i rytmy
8
. Pomyl o ciece dwikowej filmu. Gdy ogldamy film
Igrzyska mierci,
muzyka podpowiada nam, kiedy nastpuje kulminacyjny punkt akcji lub kiedy ma wy-
darzy si co przeraajcego. Moemy sysze bbny, które bij niczym serce, podczas
gdy trybuci walcz ze sob na arenie; kajce skrzypce, które mówi nam o biciu serca
Peety, gdy patrzy na Katniss, lub powoln i smutn piosenk, która wyraa smutek Kat-
niss, gdy umiera Rue. W swoim idealnym pastwie Sokrates pragnie jedynie muzyki,
która naladuje emocje ludzi o silnym charakterze, na przykad onierzy nieustraszo-
nych w boju lub czowieka, który w obliczu przeciwnoci losu zachowuje rozwag i m-
stwo lub te który „nie zadziera nosa, lecz dziaa z umiarkowaniem”
9
. Gdy suchamy
muzyki, udzielaj si nam emocje, jakie dany utwór naladuje, i z czasem na dobre
zadomawiaj si w naszej duszy
10
.
Sokrates wyjania, e ten efekt ksztatowania duszy i formowania charakteru nie
nastpuje w cigu jednego dnia — jedna za piosenka na Twoim odtwarzaczu mp3 nie
zniszczy Ci — jednak zachodzi w sposób powolny i subtelny, a proces ten rozpoczyna
si w dziecistwie. Ludzie z odpowiednim wyksztaceniem potrafi rozpozna, jaka
muzyka najlepiej nadaje si dla idealnego spoeczestwa, poniewa maj odpowiednio
uksztatowane emocje, które pozwalaj im rozpozna dobro i zo, jeszcze zanim bd
w stanie rozumowo to uzasadni. W naturalny sposób bd odrzuca to, czemu brakuje
umiarkowania, przyzwoitoci lub co jest tchórzliwe, za to przyjemno bdzie im spra-
wia to, co jest dobre. Dobro zakorzeni si w ich duszach i sami stan si dobrzy.
Kup książkę
Poleć książkę
„GDZIEŚ MIĘDZY WSTĄŻKAMI DO WŁOSÓW A TĘCZĄ”
33
Nawet jeli zaakceptujemy przekonanie Sokratesa, e muzyka moe ksztatowa na-
sze dusze i charaktery, moemy si zastanawia, jak mogaby by niebezpieczna dla rzdu
lub spoeczestwa. Aby bliej zbada t ide, zostawmy na chwil Sokratesa i staroytn
Grecj, by przyjrze si Katniss i przyszemu Panem.
Przywrócenie nadziei: Łąkowa kołysanka
Rzecz, któr Rue najbardziej lubi, jest muzyka, wic umierajc, prosi Katniss, by jej
zapiewaa. Jej proba pokazuje, jak na najprostszym poziomie muzyka wpywa na nasze
emocje. Inny z dialogów Platona,
Prawa, wyjania, e koysanie dzieci i piewanie im
koysanek uspokaja je i usypia: zewntrzny wpyw ruchu i rytmu wycisza ich wewntrzne
uczucia lku lub niezadowolenia
11
. Jedno uczucie (spokoju) zastpuje inne (niepokoju).
Katniss piewa Rue star góralsk piosenk. Nazwiemy j
kow koysank. Proste
i uspokajajce sowa pozwalaj Rue uwolni si od lku i zastpi go uczuciem komfortu
oraz obietnic, e „jutro przyniesie wicej nadziei ni ten okropny kawaek czasu, który
nazywamy dniem dzisiejszym”.
W oddali ki, wejde do óka,
Czeka tam na ci z trawy poduszka,
Sko na niej gówk, oczta zmru,
Rankiem ci zbudzi soce, twój stró
12
.
mier Rue i zawarta w piosence nadzieja na przyszo przypominaj Katniss o tym,
co powiedzia Peeta: Katniss jest „kim wicej ni zaledwie pionkiem w ich igrzyskach”
13
.
Przykrywa ciao Rue dzikimi kwiatami, które przywodz na myl stokrotki i które „za-
radz zu” i „okryciu z lici”, wspomnianym w kolejnych zwrotkach. Ten zainspirowany
muzyk czyn pozwala okaza Katniss mio do Rue i sprzeciw wobec prób Kapitolu, by
zmieni trybutów z rónych dystryktów w miertelnych wrogów.
Gdyby Katniss jedynie wyrecytowaa sowa piosenki, tekst mógby nie mie a tak
silnego dziaania. Sowa brzmiayby jak banalne pocieszenie. Jednak poczenie sów,
melodii i rytmu pozwala piosence by nonikiem nie tylko idei, lecz — co waniejsze
— równie uczu. Jak zauwaa Sokrates: emocje maj co wspólnego z ogniem —
atwo si rozprzestrzeniaj. Mia przez to na myli, e suchacze bezwolnie odtwarzaj
lub naladuj w swojej duszy emocje, które przekazuje muzyka. agodna muzyka uspo-
kaja nas, muzyka pena nadziei wypenia nasze serca. To jeden z powodów, dla których
Sokrates pragnie zakaza w idealnym spoeczestwie aobnych pieni obecnych w poezji
i dramatach: w czasach smutku ludzie mogliby je naladowa, zamiast zmierzy si, jak
powinni, z trudnociami — z odwag i umiarkowaniem
14
.
kowa koysanka wpywa na
emocje Katniss, dziki czemu jej wasny lk i smutek zostaj zastpione nadziej i wizj
lepszego jutra.
kowa koysanka ma równie jedn z cech, które wedug Sokratesa sprawiaj, e
dany utwór muzyczny jest dobry. Uwaa on, e „harmonia i rytm powinny i za treci
sów”
15
. Czytajc
Igrzyska mierci, moemy sobie jedynie wyobraa, jak brzmi piosenka,
Kup książkę
Poleć książkę
ANNE TORKELSON
34
jednak sdzc ze stworzonych przez fanów powieci wersji piosenki, które mona znale
na YouTube, wikszo z tych twórców wydaje si zgadza z pogldem Sokratesa.
Wikszo wersji to powolne ballady lub koysanki. Wersja heavymetalowa lub dziarska
melodia country nie pasowayby do tematu piosenki. Wikszo wersji na YouTube jest
piewanych
a capella lub jedynie z akompaniamentem pianina. Taka prostota jest ko-
lejn cech charakterystyczn dobrej muzyki wedug Sokratesa. Idealnemu spoecze-
stwu „nie potrzeba wielu strun ani wszystkich harmonii”
16
. Prosta muzyka jest lepsza,
poniewa zachca dusz do umiarkowania
17
.
Los gorszy od śmierci: Drzewo wisielców
Drug piosenk, która porusza dusz Katniss, jest
Drzewo wisielców, ludowa piosenka,
piewana przez jej ojca. Podczas gdy
kowa koysanka daa Katniss nadziej i staa
si inspiracj do aktu buntu,
Drzewo wisielców skania j do rozmyla, czy warto y
w Panem. Narratorem w piosence jest domniemany morderca, który ubolewa nad y-
ciem w swoim spoeczestwie i wzywa ukochan, by poczya si z nim w mierci. Nie
wydaje si wic to utwór zbytnio podnoszcy na duchu.
W swoim idealnym pastwie Sokrates pragnie zakaza pewnych rodzajów muzyki,
które wedug niego mogyby wywiera szkodliwy wpyw na moralny charakter suchaczy,
wczajc w to pieni pogrzebowe i aobne. Prawdopodobnie przygnbiajce i wywro-
towe góralskie ballady te znalazyby si na jego licie pieni zakazanych. Jednak gdyby
Sokrates by mieszkacem Panem, by moe broniby tej pieni, poniewa zachca do
odwagi w obliczu mierci i zadaje pytania o warto ycia w niesprawiedliwym pastwie.
Katniss i jej siostra Prim pieway
Drzewo wisielców jako dzieci. Lubiy t piosenk
ze wzgldu na jej prost melodi, która pozwalaa im na atwe zharmonizowanie gosów.
To mogoby si Sokratesowi spodoba. Jednak tekst piosenki stanowi problem. Matka
Katniss zabronia córkom jej piewania — plecenie naszyjników z liny nie wydao jej si
najwidoczniej odpowiedni zabaw dla modych dziewczt — a wzmianki Katniss o tym,
e piosenka bya „zakazana”, sugeruj, e równie Kapitol zabroni j piewa. Dlaczego
jednak Kapitol miaby delegalizowa prost ludow piosenk?
W miar jak Katniss dorasta i zaczyna walczy z rzdem, dostrzega przewrotny
podtekst ukryty w piosence. Jej sowa nabieraj nowego znaczenia, które sprawia, e za-
czyna kwestionowa ustalony porzdek.
Drzewo wisielców ma cztery zwrotki, z których kada skada si z szeciu wersów.
Czy chcesz, czy chcesz
Pod drzewem skry si?
Tu zawis ten, co troje zgino z jego mocy.
Dziwnie ju tutaj bywao,
Nie dziwniej wic by si stao,
Gdybymy si spotkali pod wisielców drzewem o pónocy.
Kup książkę
Poleć książkę
„GDZIEŚ MIĘDZY WSTĄŻKAMI DO WŁOSÓW A TĘCZĄ”
35
Tekst powtarza si, zmienia si tylko trzecia linijka, która brzmi:
w pierwszej zwrotce: „Tu zawis ten, co troje zgino z jego mocy”,
w drugiej: „Cho trup ze mnie ju, uwolni ci od przemocy”,
w trzeciej: „To tu do mnie miaa zbiec, by unikn przemocy”
i w czwartej: „W naszyjniku ze sznura u boku mego nie czekaj pomocy
18
”.
Katniss zaczyna sobie uwiadamia, e powieszony mczyzna woa ukochan,
poniewa „uwaa, e miejsce, w którym zostawia dziewczyn, jest naprawd gorsze od
mierci”
19
. Sokrates równie uwaa, e moe istnie los gorszy od mierci, w szczególno-
ci ycie, które nie jest sprawiedliwe. Angielskie sowa piosenki nie daj nam pewnoci,
czy mczyzna rzeczywicie jest morderc, co rodzi wtpliwoci, czy susznie zosta uka-
rany. Sokrates te zosta niesprawiedliwie skazany i oskarony o demoralizacj mo-
dziey ze swojego miasta, podczas gdy jedynie zachca modych, by krytycznie myleli
o swoim spoeczestwie. Wieszanie byo popularnym sposobem egzekucji w Dwunastym
Dystrykcie, tak wic moliwe, e mczyzna z
Drzewa wisielców równie y w ustroju
totalitarnym. Moe nawet by buntownikiem jak Sokrates.
Sowa
Drzewa wisielców zadaj filozoficzne pytanie, które koresponduje z pyta-
niem zadanym przez Sokratesa w
Pastwie Platona i w innych dialogach: jakie ycie jest
warte przeycia? Sokrates wierzy, e dobre ycie musi by sprawiedliwe. Czy wic
warto y w niesprawiedliwym spoeczestwie? Moe lepiej zaryzykowa mier, jeli to
jest cena zbawienia lub wolnoci? Te pytania wlizguj si w psyche (
psych to greckie
sowo oznaczajce dusz) w powolny, ukradkowy sposób, w jaki wedug Sokratesa
wpywa na nas muzyka. Muzyka daje nam przyjemno, tak wic pocztkowo wydaje
si nieszkodliwa, jednak póniej duch piosenki powoli wscza si w nasze myli i za-
chowania, na dobre i na ze.
Idee i emocje
Drzewa wisielców zaczynaj wada Katniss i wpywa na jej dziaania.
Gdy Katniss piewa t piosenk Polluksowi, który jest awoksem, podczas krcenia pro-
mocyjnego filmu z serii
Pamitamy, piosenka nie ma jeszcze dla niej takiego znaczenia.
Dopiero, gdy staje wobec moliwoci, e Peeta, Gale lub ona sama mog wpa w rce
Kapitolu, zaczyna si zastanawia nad opowiedzian w tekcie
Drzewa wisielców histori.
Piosenka powraca w mylach Katniss, ilekro wyobraa sobie, e Peeta lub Gale zo-
staj schwytani, poniewa zaczyna rozumie, e sowa „W naszyjniku ze sznura u boku
mego nie czekaj pomocy” oznaczaj: „Mczyzna mówi, e dla jego ukochanej lepsza
bdzie mier ni zetknicie ze zem tego wiata”
20
.
Mimo e Katniss odrzuca prob Peety, by Oddzia Gwiazd zabi go, zanim stanie si
jeszcze bardziej niebezpieczny, zaczyna si zastanawia, czy ycie pod rzdami prezy-
denta Snowa jest warte przeycia. We pod uwag jej myli, gdy Katniss i Gale prosz
Peet, by zosta w kryjówce, podczas gdy oni wyrusz do ataku na paac prezydencki.
Gale oddaje Peecie swoj „kapsuk nocy” (angielska nazwa
nightlock jest by moe
zbitk sów odwoujc si do trujcej psianki — ang.
nightshade, i szczwou plamistego
— ang.
hemlock, który najprawdopodobniej zosta uyty w trucinie wypitej przez
Kup książkę
Poleć książkę
ANNE TORKELSON
36
Sokratesa). Gale nie bdzie potrzebowa kapsuki, zapewnia Peet, poniewa zawarli
z Katniss pakt, e kade z nich zabije to drugie, by nie dopuci do pojmania ich przez
Kapitol.
Gdy Katniss wyobraa sobie, e Stranicy Pokoju odcigaj Gale’a, w jej gowie
rozbrzmiewa
Drzewo wisielców. Podobnie jak mczyzna, który wzywa ukochan, by
ucieka od niedajcego si znie ycia, wciska w do Peety trujc kapsuk, przypo-
minajc mu: „W pobliu nie bdziesz mia nikogo do pomocy”
21
. Lepiej umrze, ni
wpa znowu w szpony Kapitolu.
Sokrates mia szans, by uciec z wizienia dziki apówce, jednak zamiast tego zde-
cydowa si stan twarz w twarz ze mierci
22
. Podobnie jak Sokrates, który wola
zaakceptowa wyrok mierci, ni zrobi co niesprawiedliwego, Katniss, Gale i Peeta
wiedz, e istnieje los gorszy od mierci. Katniss moga nie by w stanie wypeni obiet-
nicy, któr zoya Gale’owi, gdy nadejdzie odpowiednia chwila, jednak pytanie po-
stawione przez
Drzewo wisielców gboko zapado jej w dusz, zmieniajc sposób, w jaki
myli o spoeczestwie, w którym yje, o rzdzie i o swoim yciu — krótko mówic: ska-
niajc j do zaangaowania si w taki rodzaj krytycznej refleksji, do jakiego zachca
Sokrates.
Gdy Katniss zostaje schwytana, uwiadamia sobie, e Kapitol moe pragn utrzy-
ma j przy yciu, by j wykorzysta i nadal ni manipulowa. Nie majc trujcej kap-
suki, decyduje si na ostatni akt buntu: mier z godu lub w wyniku uzalenienia od
narkotyku. Moemy si zastanawia, czy ten heroiczny akt oporu byby moliwy, gdyby
myli i charakter Katniss nie byy stopniowo ksztatowane przez
Drzewo wisielców.
Niebezpieczna muzyka: cztery nuty Rue i piosenka kosogłosa
Gdyby stara si o prac w idealnym pastwie Sokratesa, prawdopodobnie nie chcia-
by wpisywa wyraenia „peen innowacyjnych pomysów” wród piciu rzeczy, które
opisuj Ci najlepiej, a przynajmniej nie wtedy, gdyby by muzykiem. Sokrates twierdzi,
e wychowawcy w idealnym spoeczestwie musz dopilnowa, by w muzyce nie do-
chodzio do innowacji, poniewa: „Nigdy nie zmienia si styl w muzyce bez przewrotu
w zasadniczych prawach politycznych”
23
. Oczywicie, skoro mowa o prawach idealnie
sprawiedliwego pastwa, wydaje si sensowne, e Sokrates nie chce, by cokolwiek
si zmieniao, poniewa kada zmiana musiaaby by odejciem od doskonaoci.
Platon równie ostrzega przez zmianami w swoich
Prawach. Napisa, e kady sdzi,
e zmiany w zabawach modych ludzi nie pocigaj za sob adnego ryzyka, poniewa
w kocu to s tylko zabawy. Jednak tym, czego ludzie nie bior pod uwag, jest fakt, e
modzi ludzie, którzy wcz innowacje w swoje zabawy, wyrosn na innych ludzi ni
wczeniejsze pokolenia. Poniewa s inni, „szukaj innego sposobu na ycie, a przez to
pragn innych dziaa i praw”
24
. Dotyczy to równie muzyki, poniewa ludzie, którzy
tworz i suchaj nowych rodzajów muzyki, mog pragn nowego sposobu ycia i przez
to zmian w spoeczestwie.
Kup książkę
Poleć książkę
„GDZIEŚ MIĘDZY WSTĄŻKAMI DO WŁOSÓW A TĘCZĄ”
37
Przekonanie Sokratesa, e nowe formy muzyki mog zagrozi caemu systemowi
spoecznemu, moe nam si wydawa skrajne, jednak wanie to wydarzyo si w Panem
dziki prostej czteronutowej melodii Rue i przeksztaceniu si Katniss w kosogosa.
W Jedenastym Dystrykcie czteronutowa piosenka Rue wydaje si nieszkodliwa.
Ona piewa cztery nuty, które kosogosy nastpnie przekazuj sobie w sadzie, by za-
sygnalizowa koniec dnia pracy. Podczas igrzysk jednak ta sama melodia staje si aktem
buntu. Niebezpieczestwo tkwice w piosence Rue nie polega na tym, e jest to no-
wy rodzaj muzyki, lecz e ma nowy cel. Rue uczy melodii Katniss, tak by mogy si za
jej pomoc komunikowa. Samo opowiedzenie Katniss o tej melodii, nie mówic ju
o jej wykorzystaniu, jest przejawem nieposuszestwa, poniewa Kapitol chce, by po-
szczególne dystrykty nie wiedziay niczego o sobie. Ta prosta czteronutowa piosenka
staje si sygnaem czcym dwoje sprzymierzeców, znakiem solidarnoci pomidzy
dwoma dystryktami i prztyczkiem wymierzonym prezydentowi Snowowi.
Nowe znaczenie melodii nie umyka uwadze mieszkaców Panem. Tak samo jak
Rue wykorzystaa piosenk w nowym celu na arenie, ludzie z Jedenastego Dystryktu
znajduj dla niej kolejne zastosowanie, wykorzystujc j jako znak szacunku dla Katniss
i Rue: wezwanie do jednoci w sprzeciwie wobec Kapitolu i akt buntu. W drugiej
czci trylogii pt.
W piercieniu ognia fakt, e Katniss dzikuje rodzinie Rue podczas
tournée zwycizców, skania starego czowieka w tumie do zagwizdania tych czterech
nut, co sygnalizuje zgromadzonym ludziom, eby publicznie oddali hod dziewczynie,
„która postawia si Kapitolowi”
25
. To punkt zwrotny w rodzcej si rebelii. Uzbrojone
jedynie w cztery nuty, Katniss i Rue dolay oliwy do ognia rewolucji i skoniy cay dys-
trykt, by sprzeciwi si rzdzcym, czego wczeniej nikt nie odway si zrobi. Jeli
kto miaby jeszcze jakie wtpliwoci co do mocy, jak ma ta piosenka, rozwiewa je
natychmiastowa egzekucja gwidcego starca.
Prawdziwym symbolem ruchu oporu staje si jednak kosogos, ptak, który synie
z innowacyjnoci. Kosogosy to piewajce ptaki znane z pikna swojego piewu i umie-
jtnoci improwizowania na kanwie dowolnej melodii — podchwytuj piosenki innych
ptaków i zmieniaj je w co nowego. Jako kosogos, widoczny symbol i gos rewolucji,
Katniss wykorzystuje t umiejtno, by zjednoczy buntowników. Tak jak kosogosy
przekazuj sobie piosenki poprzez cay las, tak samo Katniss rozprzestrzenia swoj pie
buntu w kolejnych dystryktach Panem, co daje ludziom inspiracj do rzucenia wyzwania
rzdowi i obalenia go. Ekipa Katniss pisze dla niej przemowy, jednak wkrótce ci ludzie
uwiadamiaj sobie, e Katniss jest najbardziej przekonujca, gdy zaczyna improwizowa,
dodawa co od siebie i mówi prosto z serca. Czsto odrzucajc scenariusz, nagrywa
dla telewizji pierwsze w yciu wypowiedzi przeciwko Kapitolowi.
Katniss nigdy nie chciaa by kosogosem. Jednak stopniowo zaczyna sobie uwia-
damia, jak muzyka moe wpywa na pojedynczych ludzi i grupy, przekazujc emocje
i idee, które mog zmieni spoeczestwo. Muzyka najpierw wpywa na jej emocje i cha-
rakter, czynic z niej kogo, kto jest w stanie zaryzykowa wasnym yciem, by sprzeciwi
si Kapitolowi. W póniejszym czasie dziewczyna staje si niczym ptak — symbol opo-
ru, rozprzestrzeniajc pie rebelii w caym Panem i pobudzajc ludzi do dziaania.
Kup książkę
Poleć książkę
ANNE TORKELSON
38
Muzyka przestaje ju by czym podobnym do wstek do wosów — zamiast tego
staje si potn si, która moe sprawi, e wszyscy — nawet ptaki — milkn i suchaj,
która moe nakoni ojca Peety, by zakocha si w matce Katniss, sprawi, by Peeta
zwróci uwag na Katniss, zjednoczy trybutów z rónych dystryktów, zmotywowa
buntowników do walki z Kapitolem, doda Katniss odwagi i zdecydowania w niewoli
i wreszcie — da promyk nadziei dla dzieci Katniss i przyszoci Panem.
Siła muzyki: od Platona do Panem
Tysice lat temu Platon uwiadomi sobie dwie wane prawdy na temat potgi muzyki.
Po pierwsze, muzyka nie tylko wpywa na nasze emocje, lecz równie ksztatuje nasze
dusze i nasz charakter. Po drugie, muzyka moe by czym wicej ni tylko rozrywk:
moe sta si inspiracj do przemian spoecznych. Patrzc na spoeczestwo Panem,
moemy zrozumie t ide, jednak spojrzenie na nasz wasn przeszo równie moe
nam pomóc dostrzec zwizek pomidzy muzyk, polityk i ruchami spoecznymi. W ostat-
nim stuleciu syszelimy protest songi piewane w obronie praw pracowniczych, pieni
antywojenne, pieni ludzi walczcych poprzez piew o równouprawnienie i prawa oby-
watelskie, sprzeciwiajcych si rasizmowi i elitom wadzy poprzez nowe gatunki mu-
zyczne, takie jak punk rock czy hip-hop, bronicych praw kobiet podczas drugiej i trze-
ciej fali feminizmu czy wyraajcych bardziej otwarcie swoj seksualno poprzez rock
and roll. W historii muzyka wpywaa na nasze indywidualne emocje, dotykaa na-
szych dusz, ksztatowaa nasz charakter, wpywaa na nasze dziaania i jednoczya ludzi.
W wiecie zaszy ogromne zmiany od czasów Sokratesa, jednak jedna rzecz pozostaje
niezmienna: potga muzyki.
Przypisy
1
S. Collins,
Igrzyska mierci, op.cit., s. 200.
2
Platon,
Pastwo, Wydawnictwo Antyk — Marek Derewiecki, Kty 2001, s. 70 – 71 (375b – 375c).
3
Ibidem, s. 291 (580a).
4
Ibidem, s. 73 (377 b).
5
Ibidem, s. 73 – 74 (378b).
6
Ibidem, s. 88 (391e).
7
J.M. Cooper, red.,
The Trial and Death of Socrates: Euthyphro, Apology, Crito and Death Scene
from Phaedo, wyd. trzecie poprawione, Hackett, Indianapolis 2000, s. 6 (6a).
8
T.L. Pangle, red.,
The Laws of Plato, Basic Books, 1980, s. 49 – 50 (668a – 668c).
9
Platon,
op.cit., s. 97 (399a – 399c).
10
Wicej na temat sztuki mimetycznej czy te naladowczej, przeczytasz w rozdziale 1.,
„»Nic nie przebije takiej rozrywki«. Sztuka mimetyczna i potworna w
Igrzyskach mierci”.
11
T.L. Pangle,
op.cit., s. 177 – 189 (790 – 791).
Kup książkę
Poleć książkę
„GDZIEŚ MIĘDZY WSTĄŻKAMI DO WŁOSÓW A TĘCZĄ”
39
12
S. Collins,
Igrzyska mierci, op.cit., s. 220.
13
Ibidem, s. 222.
14
Platon,
op.cit., s. 83 – 84 (388a).
15
Ibidem, s. 96 (398a).
16
Ibidem, s. 97 (399c – 399d).
17
Ibidem, s. 103 (404e).
18
S. Collins,
Kosogos, op.cit., s. 122 – 123.
19
Ibidem, s. 125.
20
Ibidem, s. 277.
21
Ibidem, s. 321.
22
J.M. Cooper,
op.cit., s. 39 (37c – 38), 40 (38c – 39b), 43 – 54 (43 – 54).
23
Platon,
op.cit., s. 122 (424b – c).
24
Pangle,
op.cit., s. 186 – 187 (798c – d).
25
S. Collins,
W piercieniu ognia, op.cit., s. 62.
Kup książkę
Poleć książkę
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
więcej podobnych podstron