Teka Kom. Arch. Urb. Stud. Krajobr. – OL PAN, 2008B, 257-276

IKONY ARCHITEKTURY PRZEDWOJENNEGO MODERNIZMU

W BIAŁYMSTOKU

Andrzej Tokajuk

Wydział Architektury Politechniki Białostockiej

Faculty of Architecture, Bialystok Technical University

e-mail: [e-mail]

Streszczenie. W rozwoju formy architektonicznej przedwojennego modernizmu w Polsce może-
my wyróżnić trzy etapy: 1900–1925, 1925–1934, 1934–1949. Geografia dzieł architektury nowo-
czesnej w Polsce okresu 1900–1939 jest zróżnicowana, najbardziej znane i opisane w literaturze są
obiekty zlokalizowane w Warszawie, Krakowie, Łodzi, Wrocławiu czy Gdyni. Budynki na ówcze-
snych kresach wschodnich, na Podlasiu są najmniej znane. W niniejszym opracowaniu autor cha-
rakteryzuje najważniejsze formy przedwojennego modernizmu w Białymstoku na tle etapów
i ewolucji tego kierunku w Polsce.

Słowa kluczowe: modernizm, budynek-ikona, forma architektoniczna

WSTĘP

W rozwoju formy architektonicznej przedwojennego modernizmu w Polsce

możemy wyróżnić (opierając się na literaturze przedmiotu) trzy etapy – według
trzech generacji architektów, kształtujących idee modernizmu europejskiego. Te
trzy zasadnicze okresy zamykałyby się latami 1900–1925, 1925–1934, 1934–1949
(podokres 1939–1945 to lata wojny; studia teoretyczne, 1945–1949 – kontynu-
acja form przedwojennych) [Olszewski 1967].

Pierwszy wyżej wymieniony okres rozwoju myśli architektonicznej w Pol-

sce, podobnie jak w Europie, był to okres przejściowy między historyzmem
XIX w. a modernizmem wieku XX. Charakteryzował się bogatą paletą form,
adekwatną do zmiennych losów idei modernizmu, znaczący wpływ na rozwój
architektury w wielu krajach miały tutaj wybuch i skutki I wojny światowej.
Drugi okres to zasadniczy zwrot w dziejach modernizmu. Nastąpiło całkowite
zerwanie z historią i ornamentem, powiązanie architektury z produkcją przemy-
słową. Zaznaczył się rozwój konstrukcji szkieletowej, „pudełkowatość” asyme-
trycznej bryły, tendencja dominowania funkcji nad formą, rozpowszechnienie
zasady pięciu punktów Le Corbusiera (funkcjonalizm, konstruktywizm „stylu

258

A. Tokajuk

międzynarodowego”). Trzeci okres ideowy rozwoju modernizmu europejskiego
– mniej widoczny w Polsce – to załamanie się funkcjonalizmu i rozbicie zwarte-
go oblicza awangardy, będące skutkiem krytyki czołowych przedstawicieli no-
wego nurtu (m.in. we Francji, w Związku Radzieckim itd.). Zauważalny jest
pewien powrót do dekoracyjności i ornamentu (m.in. stosowanie luksusowych
materiałów), a także stosowanie tradycyjnych materiałów (drewno, kamień)
w celu nadania architekturze charakteru oryginalnego, bardziej indywidualnego.
Występujące w ramach tych podziałów formy przedwojennego modernizmu
w Polsce mają znaczenie o wiele szersze. Obok kierunku modernistycznego
odnajdujemy także nurty klasyczne i narodowy, a sam modernizm realizuje się
w poszczególnych środowiskach jako szkoła „warszawska” i „krakowska” [Nie-
mojewski 1934]. Ze względu na duże przemieszanie powyższych kierunków
(np. modernizmu z klasycyzmem i nurtem narodowym) możemy wyodrębnić
kilka chociażby najbardziej podstawowych form architektonicznych, które od-
powiadają trzem zasadniczym okresom i architektom wywodzącym się z wyżej
wspomnianych dwóch szkół.

Geografia dzieł architektury nowoczesnej w Polsce okresu 1900–1939 jest

zróżnicowana, najbardziej znane i opisane w literaturze są obiekty zlokalizowa-
ne w Warszawie, Krakowie, Łodzi, Wrocławiu czy Gdyni. Budynki na ówcze-
snych kresach wschodnich, na Podlasiu są najmniej znane. Zdaniem autora
obiekty takie znajdujące się Białymstoku – są interesujące i zasługują na szerszą
analizę formalną i popularyzację w środowisku architektonicznym. W niniej-
szym opracowaniu autor charakteryzuje najważniejsze formy przedwojennego
modernizmu w Białymstoku na tle etapów i ewolucji modernizmu polskiego.

PIERWSZA FAZA MODERNIZMU:

ROZWÓJ FORMY ARCHITEKTONICZNEJ (1900–1918)

Pierwsza faza modernizmu w architekturze polskiej kształtuje się, podobnie

jak i w architekturze europejskiej, w pierwszych latach XX w. Wówczas poja-
wiają się pierwsze realizacje i projekty, które cechowało „uproszczenie” form
historycznych (głównie klasycznych), dążenie do przejrzystości funkcji, zasto-
sowanie konstrukcji żelbetowej. Architekturę tworzyli architekci, którzy stop-
niowo porzucali historyzm w imię współczesności, stając się dzięki temu przed-
stawicielami pierwszej generacji polskich modernistów. Historycy architektury
współczesnej są zgodni co do tego, że wszelkie ideowe, konstrukcyjne przesłan-
ki architektury XX w. krystalizują się już w ostatnich dekadach wieku XIX, by
w pierwszym dwudziestoleciu XX w. przybrać formę kierunku modernistyczne-
go, uważanego za pierwszą fazę historii architektury nowoczesnej, fazę twórczo-
ś

ci pierwszej generacji architektów – modernistów. Badacze wyodrębniają

w pierwszym okresie kilka etapów, którym odpowiadają różne formy architek-
toniczne. Proces powstawania pierwszej fazy modernizmu w Polsce ocenił traf-

IKONY ARCHITEKTURY PRZEDWOJENNEGO MODERNIZMU W BIAŁYMSTOKU

259

nie w 1910 r. Witold Minkiewicz, który dostrzegł w architekturze trzy zasadni-
cze kierunki: kierunek stylów historycznych, kierunek „stylu zakopiańskiego”
oraz kierunek, którego cechą była „szczerość w konstrukcji, a prawda w kompo-
zycji”. Ostatni zaczął rozwijać się w dwóch wariantach – szkoły krakowskiej
(powstałej ze spuścizny secesji i dążeń stylu narodowego) oraz szkoły warszaw-
skiej (opartej o przesłanki racjonalistyczne, zdobycze konstrukcyjne i socjalne)
[Minkiewicz 1910].

Na początku XX w. w Białymstoku powstało wiele budynków utrzymanych

przede wszystkim w nurcie eklektycznym, klasycznym i secesyjnym. Wyraźny-
mi przykładami takich obiektów są m.in. neogotycki kościół farny, hotel Ritz
(zburzony w czasie wojny i już nieodbudowany), eklektyczne kamienice i domy
mieszkalne przy ul. Warszawskiej czy secesyjny pałacyk przy tej samej ulicy
(obecnie Muzeum Okręgowe). Liczne obiekty z przełomu XIX i XX w. były
wykonane z cegły klinkierowej i utrzymane w nurcie Białostockiej Szkoły Mu-
ratorskiej (np. śydowskie Gimnazjum przy ul. Pałacowej 3 czy domy mieszkal-
ne). Za prekursora formy wczesnomodernistycznej uznać można budynek przy
ul. Mickiewicza 1, zbudowany pod koniec XIX w. – byłe śeńskie Mikołajew-
sko-Aleksandrowskie Gimnazjum. Szkoła ta cieszyła się przed wojną dużym
prestiżem. Chociaż budynek był uszkodzony w czasie wojny, został odbudowa-
ny dosyć wiernie z oryginałem. Utrzymany w duchu klasycyzmu, z symetryczną
fasadą, flankowaną narożnymi akcentami skrzydeł bocznych, z charakterystycz-
nymi detalami: pilastrami, attyką i rozbudowanym gzymsem nad rzędem okien
trzeciej kondygnacji. Podobne detale widać w formie wejścia do budynku. Wy-
raźnie widoczny jest podział elewacji na trzy części w pionie i dwie w poziomie,
z charakterystycznym boniowaniem parteru. Pomimo to – użyte detale są zgeo-
metryzowane (linie miękkie użyte początkowo w elewacjach bocznych, np.
w nadprożach okien zostały zlikwidowane podczas odbudowy po wojnie). Pew-
na „kubiczność” w fasadzie głównej pozwala jednak na przyjęcie tezy, iż obiekt
ten można traktować za prekursora formy wczesnomodernistycznej (ryc. 1).
Typową formą wczesnomodernistyczną jest za to budynek zlokalizowany przy
ul. Świętojańskiej 21 (ryc. 2). Budynek powstał pomiędzy rokiem 1910 a 1913.
Charakteryzuje się prostotą użytych środków wyrazu, oszczędnym, zredukowa-
nym detalem, ale zachowuje klasyczne zasady w postaci symetrii kształtowania
elewacji i formy.

Za formę wczesnomodernistyczną należy uznać także budynek przy ul. Sien-

kiewicza 79 – ówczesne Gimnazjum Hebrajskie. Obiekt został ukończony
wprawdzie w 1921 r. – nieco później niż przyjęty w rozważaniach koniec pierw-
szego podokresu, ale cechy architektoniczne jednoznacznie pozwalają na zakwa-
lifikowanie go jako formę wczesnomodernistyczną. Widoczne jest wyraźne
uproszczenie form klasycznych, zauważalne m.in. w detalu wejścia, pilastrach,
symetrii i podziałach elewacji, na uwagę zasługują dobre proporcje bryły
(ryc. 3). Po rozbudowie i adaptacji w 1960 budynek przeznaczony został na
szpital miejski, a dobudowana kolejna część budynku w końcu XX w. zaburzyła

260

A. Tokajuk

niestety pierwotną koncepcję bryły i charakter budynku w bocznej i tylnej ele-
wacjach. Formy wczesnego modernizmu powstałe na początku XX w. w Bia-
łymstoku to również obiekty kilku kamienic przy ulicy Kilińskiego.

Ryc. 1. Budynek przy ul. Mickiewicza 1 w Białymstoku, byłe gimnazjum – prekursor formy wczesnomoderni-

stycznej (fot. autor)

Fig. 1. Building of former gimnasium, Mickiewicza str. 1, Bialystok – precursor of early modernistic form

(photo by the author)

Ryc. 2. Budynek przy ul. Świętojańskiej 21 w Białymstoku – przykład formy wczesnomodernistycznej

(fot. autor)

Fig. 2. Building at Świętojańska str. 21, Bialystok – example of early modernistic form (photo by the author)

IKONY ARCHITEKTURY PRZEDWOJENNEGO MODERNIZMU W BIAŁYMSTOKU

261

Ryc. 3. Budynek przy ul. Sienkiewicza 79 w Białymstoku – przykład formy wczesnomodernistycznej

(fot. autor)

Fig. 3. Building at Sienkiewicza str. 79, Bialystok – example of early modernistic form (photo by the author)

Wczesny modernizm odegrał rolę postępową. Chociaż posługiwał się kla-

sycznymi zasadami, zachował podstawowe prawa osiowości i symetrii to poszu-
kiwał logiki, prostoty i oszczędnych środków wyrazu. To pozwoliło uwypuklić
nową konstrukcję, pozbyć się ornamentu zarówno klasycznego, jak i secesyjne-
go, ograniczyć klasyczną lub inną tradycyjną formę. Architektura ta mogła już
sprostać współczesnym przemianom socjalnym i przemysłowym. W ewolucji
formy został zapoczątkowany proces uwalniania budynku od ciężaru ściany
i osiągania w ten sposób efektu lekkości. Słup czy pilaster stawał się tylko wer-
tykalnym akcentem, uzewnętrzniającym konstrukcję. Arnold Whittick określił
ogólną tendencję architektury 1900–1914 jako „dążenie ku prostocie” [Whittick
1950]. Klasyczna forma jest na początku XX w. nie tylko aktualna, ale skompli-
kowana, co znajduje swój wyraz w różnych interpretacjach. Pojawiają się formy
budynków fabrycznych jako rodzaj architektury będący wynikiem industrializa-
cji społeczeństwa.

Bardzo interesującym przykładem budynku przemysłowego z tego okresu

w Białymstoku jest obiekt hali turbin elektrowni, wybudowany w latach 1909–
–1910 (ryc. 4 i 5). Na oryginalnych zdjęciach wnętrz widoczne są stalowe dźwiga-
ry przekrycia i żelbetowa konstrukcja budynku, co świadczy o wykorzystaniu
nowoczesnych materiałów. Po roku 1913 powstały kolejne obiekty w kompleksie
elektrowni, w tym budynek administracyjny, zostały one jednak zniszczone w
czasie wojny. Odbudowując elektrownię po roku 1944, odtworzono stan z 1934 r.

262

A. Tokajuk

Ryc. 4. Budynek hali turbin elektrowni w Białymstoku – przykład budynku przemysłowego formy

modernistycznej (fot. autor)

Fig. 4. Building of generators energy station, Bialystok – industrial building example of modernistic form

(photo by the author)

Ryc. 5. Budynek hali turbin elektrowni w Białymstoku (oryginalne wnętrze 1910) – przykład budynku

przemysłowego formy modernistycznej (fot. Muzeum Historyczne, Białystok)

Fig. 5. Building of generators energy station, Bialystok (interior, original view 1910) – industrial building

example of modernistic form (photo: Historical Museum, Bialystok)

IKONY ARCHITEKTURY PRZEDWOJENNEGO MODERNIZMU W BIAŁYMSTOKU

263

PIERWSZA FAZA MODERNIZMU

– PODOKRES 1918–1925 (TRADYCJONALIZM, DWOREK POLSKI)

Bezpośrednio po 1918 r. architektura polska uległa, podobnie do europej-

skiej, fali tradycjonalizmu. Tradycjonalizm ten sprowadził się bądź to do klasyki
i form narodowo-romantycznych, nawiązujących do linii tradycji rodzimego
baroku, renesansu i klasycyzmu przełomu XVIII i XIX w., bądź też szedł po
linii stylizowanej sztuki ludowej. Architekturę, która oprócz klasycyzmu roz-
kwitła bujnie w Polsce bezpośrednio po zakończeniu I wojny światowej, nazwa-
no potocznie „stylem dworkowym” [Jasieński 1929].

W gruncie rzeczy nie był to tak upragniony od czasów Witkiewicza „styl pol-

ski”, ale raczej polskie wydanie ogólnego nurtu tradycjonalizmu, któremu uległa
architektura europejska pomiędzy rokiem 1918 a 1925. Rozkwitu powojennego
rodzimego historyzmu należy upatrywać w kilku przyczynach. Po pierwsze –
kraj był zniszczony, zniszczenia obiektów – nie tylko mieszkalnych – odwróciły
uwagę architektów od modernizmu. Wielu ówczesnych architektów z wielkim

Ryc. 6. Budynki kolonii urzędniczej przy ul. Świętojańskiej w Białymstoku – przykład stylu dworkowego

(fot. autor)

Fig. 6. Buildings of office-workers colony at Świętojańska str., Bialystok – example of manorial architecture

(photo by the author)

entuzjazmem usiłowało uchwycić i rozpowszechniać ducha architektury pol-
skiej, jak np. Stanisław Noakowski [Olszewski 1956]. Polski romantyzm, kulty-
wujący z pokolenia na pokolenie obraz zamkniętej w szlacheckim dworku pol-
skości, występował w architekturze polskiej już przed rokiem 1914, a rozwinął
się znakomicie na początku lat 20. XX w. Dodatkowo architektura ta obywała
się bez nowoczesnej techniki budowlanej, bazując na materiałach tradycyjnych,
jak cegła i drewno. Przemieszana z klasyką, barokiem i empirem, architektura

264

A. Tokajuk

dworkowa po starcie miedzy rokiem 1908 a 1914, opanowuje pomiędzy 1920
a 1925 większość realizacji, głównie mieszkaniowych. Formy tej architektury
były nieskomplikowane – prostokątna bryła, wsparty na kolumienkach gane-
czek, trójkątny fronton, dach czterospadowy lub polski łamany, często zdarzały
się renesansowe arkadki i attyki lub neobarokowe kartusze. Co ciekawe, jednym
a głównych terenów ekspansji „stylu dworkowego” były Kresy Wschodnie.

W połowie lat 20. XX w. rozpoczęto w Białymstoku prace nad stworzeniem

reprezentacyjnej, urzędowej dzielnicy, którą zlokalizowano w pobliżu pałacu
Branickich (na terenach niezabudowanych). Powstała koncepcja była spójna:
zakładała wzniesienie obiektów Izby Skarbowej, Sądu Okręgowego (wzdłuż
ul. Mickiewicza) i osiedla mieszkaniowego (wzdłuż ul. Świętojańskiej). Auto-
rem projektu kolonii urzędniczej został warszawski architekt Julian Lisiecki,
a realizację zespołu rozpoczęto w roku 1925 [Dolistowska 1996]. W ciągu kilku
lat wybudowano cały kompleks, jednolity stylistycznie i utrzymany w stylu
dworkowym. W architekturze kamienicy nr 22 możemy odnaleźć elementy ba-
rokowe, natomiast pod nr 24 – klasycyzujące. Wszystkie obiekty posiadały ory-
ginalnie symetrycznie zaprojektowane podziały elewacyjne, harmonijne i szla-
chetne proporcje oraz wysokie dachy (ryc. 6).

PIERWSZA FAZA MODERNIZMU:

KLASYCYZM AKADEMICKI (1918–1930)

W okresie ogólnego tradycjonalizmu lat 1918–1925 obok form „dworkowo-

-renesansowych” na czoło wybija się klasycyzm. Klasycyzm oczywiście nie
zaczął się przed rokiem 1900, ani nie skończył po roku 1925 – ulegał natomiast
różnym fluktuacjom, będąc wykorzystywany przez zwolenników „nowego”
i „starego”. Mówiąc o klasycyzmie lat 20., mamy na myśli akademizm – najbar-
dziej zachowawczą formę tej architektury, ujętych w ramach symetrii i dostoj-
nego monumentalizmu, a także atrybuty spuścizny antycznej.

Akademizm był określonym światopoglądem, formą usankcjonowaną wie-

lowątkową tradycją, ścisłym programem. Drogę rozwoju architektury wytyczała
spuścizna klasyczna – nie w postaci naśladownictwa, lecz w postaci zasad i idei
przewodnich. Zwrot do prostoty i harmonii bryły oraz dążenie do monumental-
ności są wyczuwalne w dziełach m.in. Mariana Lalewicza czy Adolfa Szyszko-
-Bohusza. Skrajni przedstawiciele tego nurtu – jak Paweł Wędziagolski czy Jan
Dąbrowski – wykluczali z zakresu architektury te budowle, które nie były monu-
mentalnym gmachem publicznym, kultowym lub pomnikiem [Wędziagolski 1929].

Przykładem budynku z tego okresu w Białymstoku, doskonale zachowanym,

jest np. kamienica przy ul. Sienkiewicza 22 (ryc. 7). Budynek powstał około
1920 r., w jego elewacji wyraźnie można zauważyć klasyczne zasady kształto-
wania i detale. Wyraźna symetria, trójdzielne podziały elewacji, zredukowana
forma portyku, kapitele wieńczące pilastry, bogate gzymsy i attyka nadają for-

IKONY ARCHITEKTURY PRZEDWOJENNEGO MODERNIZMU W BIAŁYMSTOKU

265

mie dostojnego charakteru, przy jednoczesnym bogactwie detali i znacznej do-
minacji linii wertykalnych w kompozycji fasady. W budynku znajdowało się
pierwotnie słynne kino „Apollo”, w okresie międzywojennym mieściły się rów-
nież wydziały Okręgowego Urzędu Ziemskiego i Urzędu Skarbowego. Budynek
ten ocalał ze zniszczeń wojennych.

Ryc. 7. Budynek przy ul. Sienkiewicza 22 w Białymstoku – przykład klasycyzmu akademickiego (fot. autor)

Fig. 7. Building at Sienkiewicza str. 22, Bialystok – example of academical classicism (photo by the author)

Znacznie bardziej uproszczony w formie i detalu, świetnie odremontowany

obiekt białostocki z tego okresu to budynek przy ulicy Pałacowej 2, powstały
w roku 1928. Do momentu wybuchu II wojny światowej miała tu swoją siedzibę
Publiczna Szkoła Powszechna im. J. Słowackiego (obecnie III LO). Symetria
w kształtowaniu elewacji i formy, skromny, zredukowany detal wejścia (okno
zakończone tympanonem, półkolumny zwieńczone belkowaniem cofnięte
w stosunku do płaszczyzny elewacji), boniowanie w parterze dodają budynkowi
elegancji i dostojeństwa, a dzięki prostocie kompozycji uzyskano dobre propor-
cje bryły (ryc. 8).

W okresie budowania zrębów państwowości monumentalno-reprezentacyjne

formy doskonale nadawały się do zaspokojenia potrzeb administracji, bankowo-
ś

ci, urzędów państwowych itp.

Budowle powstałe w formie klasycznej były między rokiem 1918 a 1930

dość liczne. Wyszły z kręgu uczniów Akademii Petersburskiej.

266

A. Tokajuk

Ryc. 8. Budynek przy ul. Pałacowej 2 w Białymstoku – przykład klasycyzmu akademickiego (fot. autor)

Fig. 8. Building at Pałacowa str. 2, Bialystok – example of academical classicism (photo by the author)

Ryc. 9. Budynek Sądu Okręgowego w Białymstoku, ul. Mickiewicza – przykład konstruktywizmu biurowego

(fot. autor)

Fig. 9. Regional Court Building in Białystok, Mickiewicza str. – constructivistic architecture

(photo by the author)

W Białymstoku zachowały się znakomite przykłady budynków administracyj-

nych w tego okresu w postaci obiektów: byłego Sądu Okręgowego (ul. Mickiewi-
cza 7) i Izby Skarbowej (ul. Mickiewicza 3, wzniesione w latach 1928–1931, we-
dług projektu warszawskiego architekta Kazimierza Tołłoczki. Początkowo za-

IKONY ARCHITEKTURY PRZEDWOJENNEGO MODERNIZMU W BIAŁYMSTOKU

267

mierzano wznieść tutaj gmachy o cechach klasycyzujących autorstwa inżyniera
W. Kołkowskiego, ale z nieznanych przyczyn odstąpiono od realizacji tego za-
miaru. Obiekty zaprojektowane przez K. Tołłoczkę utrzymane są w nurcie archi-
tektury konstruktywizmu biurowego [Lechowski 2006], chociaż wyraźnie daje
się zauważyć klasyczną zasadę symetrii w kształtowaniu formy. Bardzo
oszczędny detal nadaje surowego, już purystycznego charakteru, szczególnie
w przypadku zachowanej, oryginalnej formy budynku Sądu (ryc. 9). Oba gma-
chy są spokojne, masywne, monumentalne przy czym dyskretne akcenty dekora-
cyjne widoczne są bardziej w obiekcie siedziby Izby Skarbowej (obecnie Urzędu
Wojewódzkiego). W elewacji frontowej spotykamy je w postaci gzymsów po-
nad oknami i pilastrów; należy jednak zaznaczyć, że tutaj pierwotna forma
obiektu została zniekształcona przez nadbudowę piętra w okresie powojennym
i modernizację wejścia na początku XXI w. (ryc. 10).

Ryc. 10. Budynek Izby Skarbowej (obecnie Urząd Wojewódzki) w Białymstoku, ul. Mickiewicza – przykład

konstruktywizmu biurowego (fot. autor)

Fig. 10. Treasure Chamber Building (today Voivodship Office of Białystok), Mickiewicza str. – constructivis-

tic architecture (photo by the author)

W końcu lat 20. narodowy tradycjonalizm i klasycyzm akademicki w Polsce

ustąpił, dając priorytet racjonalizmowi architektury holenderskiej (puryzmowi
grupy De Stlij oraz ekspresyjnemu dekoracjonizmowi „szkoły amsterdamskiej”).

268

A. Tokajuk

DRUGA FAZA MODERNIZMU: EKSPRESJONIZM

(FORMA STYLIZACYJNO-DEKORACYJNA, 1925–1934)

Twórczość Oskara Sosnowskiego obejmuje ponad 50 projektów i realizacji,

stojących najczęściej pod znakiem swobodnie interpretowanych form historycz-
nych. Najbardziej interesujący ekspresjonistyczny nurt tej twórczości, pełen
symbolizmu, mistyki i umiłowania struktury górskiego kryształu, przejawiał się
w postaci fantastycznych szkiców i znalazł pełne podsumowanie w formie ko-
ś

cioła św. Rocha w Białymstoku (ryc. 11, 12). Został on zaprojektowany w 1927

r. i całkowicie ukończony dopiero po wojnie. W formie jego architekt umiejętnie
połączył racjonalizm konstrukcji żelbetowej kształtami kryształkowymi, tworząc
harmonijną syntezę współczesności i ekspresjonistycznej transpozycji gotyku.
Adam Miłobędzki, który kościół w Białymstoku określa jako „wczesny kon-
struktywizm Perreta nagięty do gotyckiej interpretacji”, pisze:

…wiara w konstruktywistyczną teorię gotyku, w latach powstania projektu jeszcze aktualna,

umożliwiła Sosnowskiemu przyrzucenie pomostu miedzy przeszłością a teraźniejszością. Gotycka
była też konstrukcja planu z przecinających się i nakładających wieloboków oraz sposób odniesie-
nia tych wieloboków do trzeciego wymiaru, z charakterystyczna redukcją koncentrycznych skład-
ników planu w wyższych uskakujących kondygnacjach [Miłobędzki 1996].

Ryc. 11. Kościół św. Rocha w Białymstoku – plan, przykład ekspresjonizmu

(źródło: Zb. AAN, Akta MSW, sygn. 2379)

Fig. 11. The Church of St. Roch, Bialystok – layout, example of expressionism

(Archiv. of MIA, sign. 2379)

IKONY ARCHITEKTURY PRZEDWOJENNEGO MODERNIZMU W BIAŁYMSTOKU

269

Ryc. 12. Kościół św. Rocha w Białymstoku – przykład ekspresjonizmu (fot. autor)

Fig. 12. The Church of St. Roch, Bialystok – example of expressionism (photo by the author)

Gotyckość kościoła św. Rocha widzimy nie tylko w systemie konstrukcji czy

piętrzących się masach, ale także w gwiaździstych zespołach kryształów trójką-
tów, obiegających fryzem nawę główną oraz wieloboki kaplic, w trójkątnych
zwieńczeniach strzelistych okien. Występujące w omawianym dziele kryształ-
kowo-trójkatne formy polskiej sztuki dekoracyjnej pozwalają na włączenie go
do architektury „szkoły krakowskiej”. W dziele tym gwiaździste zespoły trójką-
tów-kryształków podporządkowane są racjonalizmowi konstrukcji i służą ogól-
nej filozoficznej koncepcji budowli, rozpościerającej się niczym gwiazda u stóp
statuetki Matki Boskiej. Rozwiązanie genezy formy „kryształkowej” należy do
najbardziej skomplikowanych problemów koncentrujących się wokół polskiej
sztuki dekoracyjnej. Fakt ujęcia motywu ludowego w kształt rombu lub trójkąta
tłumaczy się najczęściej wpływem kubizmu, który do sztuki dekoracyjnej trafił
poprzez polski formizm [Warchałowski 1928].

DRUGA FAZA: „SKRAJNY” MODERNIZM – FUNKCJONALIZM LAT

1925–1934

Dzieje modernizmu w polskiej myśli teoretycznej powojennego okresu przej-

ś

ciowego lat 1919–1925 należy zamknąć wypowiedzią Lecha Niemojewskiego

pt. „Wczoraj i dziś w architekturze”, zamieszczoną na łamach „Wiadomości
Literackich” w roku 1924:

270

A. Tokajuk

…Z chwilą gdy architekt myśli przede wszystkim o tym, żeby stworzyć rzecz piękną, popełnia

zasadniczy błąd, gdyż powinien dążyć do tego jedynie, żeby dzieło jego było celowe. Piękno
przyjdzie później, stanie się oczywistością z chwilą, gdy architekt zdoła uniknąć w swym projek-
cie rzeczy zbędnych […]. Odrzucić wszystko! Zapomnieć o stylach, o pewniakach estetycznych
[…] [Niemojewski 1924].

Słowa te należą już do nowej epoki, epoki funkcjonalizmu, czyli „skrajnego”

modernizmu lat 1925–1934. Otwiera on nowy rozdział w dziejach polskiej ar-
chitektury nowoczesnej. W latach 1919–1925 forma architektury polskiej tkwiła
jeszcze w silnych związkach z historią. Były to lata triumfu „stylu dworkowego”
i klasycyzmu akademickiego. „Styl dworkowy” był już wtedy końcem pewnej
tendencji i nie był związany z żadną szkołą czy grupą.

Obiekty – ikony architektury okresu funkcjonalizmu w Białymstoku to

gmach teatru, budynek biurowo-mieszkalny przy ul. Sienkiewicza 53 oraz ka-
mienice mieszkalne, z których najbardziej wyrazista stylistycznie znajduje się
przy ul. Kilińskiego 7 i została nazwana „okrąglakiem”. Ten ostatni budynek
został zaprojektowany i wzniesiony około 1930 r. przez białostockiego architek-
ta Szymona Pappe [Lechowski 2006]. Mieściły się tutaj głównie mieszkania
czynszowe, a budynek ocalał ze zniszczeń wojennych. Po 1945 r. w obiekcie
mieściły się m.in. Szkoła Malarstwa i Rzemiosł Artystycznych, Szkoła Muzycz-
na i Muzeum Wojska. Bardzo wyraziste są cechy architektury tego zaprojekto-
wanego na łuku budynku: prostota bryły, wyraźne horyzontalne podziały w ele-
wacji od ulicy, utrzymana jednolita wysokość budynku na całej jego długości,
skromny, funkcjonalny detal, m.in. wejścia i balkonów od ul. Kilińskiego i cie-
kawych klatek schodowych w elewacji od podwórza (ryc. 13).

Ryc. 13. Budynek przy ul. Kilińskiego 7 w Białymstoku – przykład funkcjonalizmu (fot. autor)

Fig. 13. Building at Kilińskiego str. 7 , Bialystok – example of functionalism (photo by the author)

IKONY ARCHITEKTURY PRZEDWOJENNEGO MODERNIZMU W BIAŁYMSTOKU

271

Obiekt biurowo-mieszkalny przy ul. Sienkiewicza 53 powstał około 1930 r.,

i charakteryzuje się asymetrią w kompozycji formy, z wyższą częścią wejścio-
wą, pionowe pasy w elewacji są wynikiem ramowej, żelbetowej konstrukcji
obiektu, wertykalne podziały tworzą rytm, który zakłóca jedynie gzyms nad
wejściem – powstała purystyczna, bardzo „funkcjonalna” forma (ryc. 14).

Ryc. 14. Budynek przy ul. Sienkiewicza 53 w Białymstoku – przykład funkcjonalizmu (fot. autor)

Fig. 14. Building at Sienkiewicza str. 53, Bialystok – example of functionalism (photo by the author)

Ryc. 15. Budynek Teatru im. A. Węgierki w Białymstoku – przykład funkcjonalizmu (fot. autor)

Fig. 15. Building of Theatre A. Węgierki, Bialystok – example of functionalism (photo by the author)

272

A. Tokajuk

Budowę gmachu teatru rozpoczęto w roku 1933, autorem projektu architek-

tonicznego był Jarosław Girin, a nadzór nad budową sprawował architekt Józef
Serdyński [Lechowski 2006]. Pierwotna koncepcja zakładała lokalizację w tym
budynku Domu Ludowego, jednak w trakcie budowy przeznaczono budynek
wyłącznie na cele Teatru Miejskiego im. J. Piłsudskiego. W latach 1987–1989
dokonano rozbudowy obiektu o dodatkowe pomieszczenia magazynowe i admi-
nistracyjne, które zniekształciły architekturę tylnej części kompleksu. Frontowa
część nie została na szczęście zmieniona, a charakteryzuje się ona symetrią
kompozycji elewacji. Centralna, główna część chociaż prosta i masywna, ma
dostojny charakter – główne wejście umieszczono ponad dwa metry nad po-
wierzchnią terenu i prowadzą do niego monumentalne schody – niczym do świą-
tyni, dodatkowo wejście podkreślone jest przez wertykalne linie pasów pilastrów
i proporcje podłużnych okien foyer. Główną część flankują z obu stron prze-
szklone klatki schodowe. Po wojnie zmienił się wystrój wnętrz, a teatrowi nada-
no imię Aleksandra Węgierki (ryc. 15).

TRZECIA FAZA MODERNIZMU: OD ROKU 1934

Trzeci okres ideowy rozwoju modernizmu europejskiego – mniej widoczny

w Polsce – to załamanie się funkcjonalizmu i rozbicie zwartego oblicza awan-
gardy, będące skutkiem krytyki czołowych przedstawicieli nowego nurtu (m.in.

Ryc. 16. Budynek willi prezydenckiej przy ul. Akademickiej 26 w Białymstoku – przykład modernizmu końca

lat 30. XX w. (fot. autor)

Fig. 16. Building of President’s Villa, Bialystok – example of modernism of the late 30-ties of XX cent.

(photo by the author)

IKONY ARCHITEKTURY PRZEDWOJENNEGO MODERNIZMU W BIAŁYMSTOKU

273

we Francji, w Związku Radzieckim, itd.). Zauważalny jest pewien powrót do
dekoracyjności i ornamentu (m.in. stosowanie luksusowych materiałów), a także
stosowanie tradycyjnych materiałów (drewno, kamień) w celu nadania architek-
turze charakteru oryginalnego, bardziej indywidualnego.

Ryc. 17. Budynek przy ul. Branickiego 1 w Białymstoku – przykład modernizmu końca lat 30. (fot. autor)

Fig. 17. Building at Branickiego str. 1, Bialystok – example of modernism of the late 30-ties

(photo by the author)

Ryc. 18. Budynek przy ul. Słonimskiej 2 w Białymstoku – przykład modernizmu końca lat 30. (fot. autor)

Fig. 18. Building at Słonimska str. 2, Bialystok – example of modernism of the late 30-ties

(photo by the author)

274

A. Tokajuk

W Białymstoku w tym okresie przystąpiono do zakrojonego na szeroką skalę

programu inwestycyjnego, kierowanego przez ówczesnego prezydenta miasta –
Seweryna Nowakowskiego. Realizowano gmachy publiczne, porządkowano sieć
uliczną, rozpoczęto zakładanie kanalizacji miejskiej, budowano nowe szpitale
i szkoły. Wszystko to miało na celu zmniejszenie dystansu cywilizacyjnego,
został sporządzony urbanistyczny plan rozwoju miasta, którego autorem był
prof. Ignacy Tłoczek. Powstały wtedy i zachowały się do dziś m.in. obiekty
łaźni miejskiej z 1939 r. (ryc. 18) przy ulicy Słonimskiej 2, willi „prezydenckiej”
z 1937 r. przy ul. Akademickiej 26 (ryc. 16), budynku mieszkalnego przy
ul. Branickiego 1 z 1938 r. (ryc. 17), willi przy ul. Pałacowej 3a.

Dwa pierwsze budynki posiadają asymetryczne bryły, o interesujących pro-

porcjach i widocznym szczególnie w przypadku willi „prezydenckiej” bogat-
szym detalu, obiekt łaźni charakteryzuje się oszczędnymi środkami wyrazu.
Budynek mieszkalny przy ul. Branickiego 1 – pomimo symetrii w kompozycji
formy i elewacji – zwraca uwagę interesującym detalem parteru, a delikatnie
wysunięta płaszczyzna ściany i wnęki loggii wprowadzają „grę” cieni na elewa-
cji frontowej.

PODSUMOWANIE

Pomimo że w Białymstoku nie zostało zrealizowanych wiele obiektów

w okresie modernizmu lat 1900–1939, wiele z nich zostało bezpowrotnie znisz-
czonych w czasie wojny lub po wojnie, część z nich przebudowano, to te, które
pozostały, są reprezentatywne dla głównych faz rozwoju tego kierunku w Pol-
sce. Powstały dzieła interesujące, niektóre – pionierskie, genialne dzieła na skalę
europejską i światową (kościół św. Rocha). Etapy tej ewolucji form architekto-
nicznych odpowiadają etapom rozwoju architektury europejskiej. Powstała ar-
chitektura była wynikiem przemian społecznych i ekonomicznych, które prze-
chodziły narody europejskie, w tym naród polski, architektura nowoczesna.

Najogólniej można określić formy architektoniczne w rozważanym okresie

czasowym w Białymstoku jako utrzymane w kierunkach: „narodowym”, „kla-
sycznym” i „modernistycznym”. Początkowo – to wczesny modernizm, dzieła
tej szkoły powstały dzięki wyrażeniu współczesności w racjonalnie uproszczo-
nych formach historycznych (1900–1914). W kolejnych podokresie 1918–
1925 doszły do głosu tendencje bardziej romantyczne i tradycjonalne. Miejsce
wczesnego modernizmu lat 1900–1914 zastąpiły klasycyzm akademicki i „styl
dworkowy”. Procesy w architekturze polskiej szły równolegle do procesów w
architekturze europejskiej. Bardziej skomplikowana wydaje się sprawa ekpre-
sjonizmu (forma stylizacyjno-dekoracyjna), doskonale uwidoczniona w Białym-
stoku w postaci kościoła św. Rocha. Około roku 1925 nastąpiła w architekturze
polskiej stopniowa eliminacja form związanych z tradycją (w Białymstoku pro-
ces ten nastąpił kilka lat później, co stało się na skutek opóźnienia w docieraniu
nowoczesnej myśli architektonicznej na kresy). Z pola wydarzeń zaczął ustępo-

IKONY ARCHITEKTURY PRZEDWOJENNEGO MODERNIZMU W BIAŁYMSTOKU

275

wać klasycyzm akademicki, który powrócił dopiero w roku 1949. Forma stała
się całkowicie ahistoryczna, czego dowodem są interesujące obiekty nurtu funk-
cjonalizmu. Wydarzenia okresu 1925–1939 były konsekwencją okresu po-
przedniego i są dowodem, że rozwój polskiego (i zarazem białostockiego) mo-
dernizmu był naturalną ewolucją historyczną.

Wymienione w tekście przykłady dzieł przedwojennego modernizmu w Bia-

łymstoku mają ogromne znaczenie w strukturze teraźniejszego miasta – są zlo-
kalizowane m.in. w punktach krystalizujących plan, stanowią najważniejsze
w mieście dominanty urbanistyczne (kościół św. Rocha), współtworzą prze-
strzenie publiczne (Teatr i plac Teatralny), jeszcze inne – znajdują się w rejo-
nach obecnie śródmiejskich, w pierzejach najważniejszych śródmiejskich ulic.
Wszystkie wymienione budynki wymagają ochrony konserwatorskiej, zasługują
na zachowanie w oryginalnych formach. Stanowią element kultury i historii
architektury Białegostoku i w pełni zasługują – zdaniem autora – na miano ikon
architektury białostockiego modernizmu.

PIŚMIENNICTWO

Dobroński A., 1998, Białystok – historia miasta, Białystok.
Dolistowska M., 1996, Rozwój zabudowy ulicy Świętojańskiej 2. poł. XIX i w 1. poł. wieku XX [w:]

Ochrona reliktów urbanistycznych Białegostoku, Zesz. Nauk. Polit. Białostockiej, 16 Archi-
tektura, Białystok, 73–94.

Jasieński H., 1929, Architektura [w:] Dziesięciolecie Polski odrodzonej, Kraków, 691.
Lechowski A., 2006, Białystok. Przewodnik historyczny, Wyd. Kurier Poranny.
Miłobędzki A., 1966, Oskar Sosnowski jako architekt [w:] Sztuka i historia, Księga pamiątkowa

ku czci profesora Michała Wolickiego, Warszawa, s. 191.

Minkiewicz W., 1910, Z powodu i wystawy Architektury we Lwowie, Czasopismo Techniczne, 24,

s. 385.

Niemojewski L., 1934a, Dwie szkoły architektury nowoczesnej, „Przegląd Techniczny”, 26, War-

szawa, 808–816.

Niemojewski L., 1934b, Ku syntezie trzech pokoleń, „Kurier Warszawski”, Warszawa, nr 352.
Niemojewski L., 1962, Architektura [w:] Historia sztuki polskiej, t. 3, Kraków, 184.
Olszewski A. K., 1956, Przegląd koncepcji stylu narodowego w teorii architektury polskiej prze-

łomu XIX i XX wieku, „Sztuka i Krytyka”, 3–4, s. 347–356.

Olszewski A. K., 1967, Nowa forma w architekturze polskiej 1900–1925, Zakł. Narod. im. Osso-

lińskich, wyd. PAN, Wrocław, 35.

Oskara Sosnowskiego świat architektury, 2004, pod. red. Marii Brykowskiej, Oficyna Wyd. Poli-

techniki Warszawskiej, Warszawa.

Pniewski B., 1955, Polska twórczość architektoniczna w 1 połowie XX wieku, Biul. Techn. Centr.

Zarz. Biur Projekt. Bud. Miejskiego, nr 6, 1–16

Rutkowski Sz., 1929, Polska architektura współczesna, „Tygodnik Ilustrowany”, Warszawa, nr

49, 946.

Warchałowski J., 1928, Polska sztuka dekoracyjna, Warszawa, s. 30.
Wędziagolski P., 1929, O szkołę architektury, „Architektura i Budownictwo”, nr 2, s. 41–58.
Whittick A., 1950, European Architecture in the twentieth Century, London, vol. 1, s. 44–54.

276

A. Tokajuk

ARCHITECTURAL ICONS OF MODERNISM BEFORE 1939 IN BIALYSTOK

Abstract. From the point of view of expanding modernism in Poland before the Second Word
War we can distinguish following three periods: 1900–1925, 1925–1934, 1934–1949. Architec-
tural forms designed in that cycles were different. The theory of modernism in Poland that times
was explicated mainly in two schools – in Warsaw and Cracow. Geografical location of modern-
istic building erected before 1939 in Poland is different, but most famous building are located in
Warsaw, Cracow, Lodz, Wrocław and Gdynia. The intention of the autor of the text is to present
most important architectural works of modernism realized in Bialystok – to analyse their forms
based on the periods of modernism evolution.

Keywords: modernism, icon – building, architectural form