E W A S T A

ē C Z Y K

U

K R A I ē S K I

I

N N Y W

L

I C H T A R Z U R U S K I M

J

E R Z E G O

H

A R A S Y M O W I C Z A

J A K O P R Z Y K à A D D Y S K U R S U K O L O N I A L N E G O

1 .

K

RYTYKA POSTKOLONIALNA STA

àA SIĉ W CIĄGU OSTATNICH LAT BARDZO MODNA

w zachodnich kr

Ċgach akademickich. Ta komercjalizacja lub postkolonialna

egzotyka, jak okre

Ğliá to Graham Huggan

1

, wywar

áa wpáyw równieĪ na polonisty-

k

Ċ, szczególnie zaĞ na teoriĊ i historiĊ literatury. O postkolonializmie w kontek-

Ğcie literatury polskiej pisali juĪ Aleksander Fiut, Dariusz Skórczewski i Bogu-
s

áaw Bakuáa, by wymieniü tylko kilka nazwisk. W tej czĊĞci mojego referatu

skupi

Ċ siĊ na zdefiniowaniu kluczowych dla nas pojĊü i okreĞleniu, w jaki sposób

zostan

ą one uĪyte w analizie poezji Harasymowicza.

Termin postkolonializm, w

ĞciĞle teoretycznoliterackim rozumieniu, nie oznacza

okresu po kolonializmie, ale okre

Ğla model rzeczywistoĞci lub rodzaj ĞwiadomoĞci,

które znajduj

ą odzwierciedlenie w tekstach twórców reprezentujących dawne koloni-

zowane i kolonizuj

ące narody. Krytyka postkolonialna bada wiĊc kulturowe konse-

kwencje skolonizowania, takie chocia

Īby jak znieksztaácony obraz Innego lub od-

dzia

áywania miĊdzy kulturalnym centrum a jego peryferiami

2

. Poj

Ċcia postkolonia-

lizmu i krytyki postkolonialnej b

Ċdą wiĊc uĪyte w niniejszym referacie w ĞciĞle teo-

retycznoliterackim znaczeniu i nale

Īy rozumieü je zgodnie z powyĪszą definicją.

Równie

Ī koncepcja dyskursu kolonialnego odgrywaü bĊdzie istotną rolĊ w niniej-

szej interpretacji. Ania Loomba definiuje dyskurs kolonialny jako ‘wiedz

Ċ’ na

temat skolonizowanego Innego, przechowywan

ą w jĊzyku, literaturze i kulturze

kolonizuj

ących narodów w celu utrzymania nad nimi wáadzy

3

. Dlatego te

Ī po-

1

Zob. G. Huggan, The Postcolonial Exotic. Marketing the Margins, London & New York 2001, s. vii.

2

Zob. D. Skórczewski, Postkolonialna Polska – projekt (nie)mo

Īliwy, „Teksty Drugie” 2006, nr 1–2,

s. 100–101.

3

Zob. A. Loomba, Colonialism / Postcolonialism, London & New York 2001, s. 43–48.

68 Literatura polska w

Ğwiecie

krewne u

Īycia wyrazu kolonialny, w szczególnoĞci zaĞ termin kolonialna Ğwia-

domo

Ğü bĊdą równieĪ odnosiü siĊ do tego zjawiska.

2 .

Zasadniczym celem mojego referatu jest zaprezentowanie sposobu funkcjono-

wania dyskursu kolonialnego w literaturze polskiej na przyk

áadzie obrazu Ukra-

i

Ĕca w Lichtarzu ruskim (1987) Jerzego Harasymowicza. Moim gáównym zamia-

rem jest pokazanie jak dyskurs kolonialny przek

áada siĊ na ĞwiadomoĞü twórcy,

dlatego te

Ī mikroanaliza literacka bĊdzie tu mniej istotna, natomiast to kontekst

historyczny odgrywa

á bĊdzie kluczową rolĊ. Lichtarz ruski jest poematem traktu-

j

ącym o stosunkach polsko-ukraiĔskich w latach 1939–1947 oraz Akcji Wisáa

(1947), czyli operacji przesiedlenia ludno

Ğci áemkowskiej z poáudniowo-

-wschodniej Polski na teren Ziem Odzyskanych. W mojej prezentacji skupi

Ċ siĊ

g

áównie na pierwszym aspekcie utworu. RozpocznĊ od zarysowania táa histo-

rycznego, w którym omówi

Ċ reperkusje polskiej kolonizacji Ukrainy w latach

dwudziestych i trzydziestych ubieg

áego wieku. NastĊpnie, analizując fragmenty

poematu, spróbuj

Ċ dowieĞü, Īe ukraiĔski Inny jest konstruktem kolonialnej Ğwia-

domo

Ğci oraz przykáadem patrzenia na wschodnich sąsiadów przez ‘ideologiczne

filtry’ dostarczone przez kultur

Ċ kolonizatorów. Istotnym kontekstem teoretycznym

mojego referatu b

Ċdzie postkolonialne rozumienie pojĊcia Kresów, zaprezentowane

przez Bogus

áawa BakuáĊ w artykule zatytuáowanym Kolonialne i postkolonialne

aspekty polskiego dyskursu kresoznawczego (zarys problematyki). Jako krytyka
polocentrycznego spojrzenia na stosunki polsko-ukrai

Ĕskie stanowi on odpo-

wiedni model do badania oznak dyskursu kolonialnego w Lichtarzu ruskim

4

.

Zanim jednak przejd

Ċ do szczegóáowej interpretacji, konieczne jest wprowa-

dzenie historyczne, ujmuj

ące w ramy teoretyczne polską kolonizacjĊ Ukrainy, jak

równie

Ī przedstawienie poematu, który bĊdzie przedmiotem analizy.

3 .

W wyniku powojennej Konferencji Paryskiej (1919–1920) i Traktatu Ryskiego

(1921) Polska otrzyma

áa GalicjĊ, zachodni WoáyĔ, Podlasie, Polesie i region

che

ámski. Wedáug Paula Magocsiego w 1931 roku UkraiĔcy i inne grupy ukraiĔ-

skiego pochodzenia, stanowi

áy aĪ 14% populacji nowej Polski

5

. Timothy Snyder

twierdzi,

Īe to pozornie legalne przyáączenie ziem ukraiĔskich do Polski byáo

4

Zob. B. Baku

áa, Kolonialne i postkolonialne aspekty polskiego dyskursu kresoznawczego (zarys

problematyki), „Teksty Drugie” 2006, nr 6, s. 11–33.

5

Zob. P. Magocsi, History of Ukraine, Toronto-Buffalo-London 1996, s. 583.

E

WA

S

TA

ēCZYK

: Ukrai

Ĕski „Inny” w „Lichtarzu ruskim” Jerzego Harsymowicza… 69

postrzegane przez wielu zachodnich Ukrai

Ĕców jako bezprawna okupacja „sym-

bolizowana najdobitniej przez ‘kolonie’ (oficjalny termin) polskich osadników
ustanowione tam w latach dwudziestych i trzydziestych dwudziestego wieku”

6

. Ten

podbój Ukrainy by

á rzeczywiĞcie polską kolonizacją, ale i przejawem Īądzy nowych

terytoriów, która wed

áug Tarasa Hunczaka stanowiáa istotną cechĊ polskiej polityki

zagranicznej w okresie mi

Ċdzywojennym. Hunczak dowodzi, Īe Polska domagaáa siĊ

równie

Ī kolonii zamorskich w owym czasie, utrzymując, Īe są one „niezbĊdne dla

ekonomicznego i politycznego dobrobytu nowoczesnego pa

Ĕstwa”

7

. Autor okre

Ğla to

jako „jeden z najbardziej interesuj

ących anachronizmów politycznych”

8

dwudzieste-

go wieku, g

áównie dlatego, Īe kolonialne ambicje Polski osiągnĊáy apogeum w latach

1938–1939 na krótko przed rozpocz

Ċciem drugiej wojny Ğwiatowej. Przedstawione

powy

Īej fakty pozwalają nam zakáadaü, Īe czystki etniczne przeprowadzone przez

Ukrai

Ĕską PowstaĔczą ArmiĊ na Ukrainie zachodniej i czĊĞciowo równieĪ w Polsce,

w latach 1939–1947, które s

ą gáównym tematem poematu, byáy symptomem postko-

lonialnej choroby Ukrainy, spowodowanej przez polsk

ą kolonizacjĊ.

4 .

Jerzy Harasymowicz w swojej poezji rzadko porusza

á historiĊ wojenną i po-

wojenn

ą. Lichtarz ruski, który zostanie omówiony w niniejszym referacie, jest

najwa

Īniejszym jego tekstem, prezentującym poetycką wizjĊ polsko-ukraiĔskich

czystek etnicznych z lat 1939–1947 oraz zawieraj

ącym obraz Akcji Wisáa.

Poemat sk

áada siĊ z trzech czĊĞci i skonstruowany jest w konwencji seansu spiryty-

stycznego lub sennej wizji, w której realizm przeplata si

Ċ z symbolizmem. W pierw-

szej scenie przywo

áane zostają trzy dusze máodych ukraiĔskich ĞwiĊtych. Myją one

ĞwiĊty obrus cerkiewny oraz cerkiewne cebry, pokryte braterską, polsko-ukraiĔską
krwi

ą. Obrus posiada teĪ wyszyte wizerunki przywódców UPA oraz postaü Michaáa

Archanio

áa. Kolejna scena przynosi zupeáną zmianĊ atmosfery, prezentuje bowiem

radosny festyn bizantyjski. S

áowiaĔskie elementy, takie jak napój – kwas i danie –

pierogi zostaj

ą takĪe przywoáane, mieszają siĊ one z obrazami kultury bizantyjskiej.

Jest to nawi

ązanie do kulturalnego rodowodu Ukrainy, ale takĪe, jak zauwaĪa Andrzej

Kaliszewski, wskazówka, i

Ī naleĪy rozgraniczyü historiĊ polityczną i historiĊ kultu-

ry

9

. Druga i najd

áuĪsza czĊĞü poematu dotyczy w caáoĞci Operacji Wisáa. àemkowie

czekaj

ą na podstawienie wagonów. Ich domy są palone przez ludzi z karabinami.

6

T. Snyder, "To Resolve the Ukrainian Question Once and for All": The Ethnic Cleansing of

Ukrainians in Poland, 1943–1947, „Journal of Cold War Studies” 1999, nr 1/2, s. 97.

7

T. Hunczak, Polish Colonial Ambitions in the Inter-War Period, „Slavic Review” 1967, nr 26/4, s. 650.

8

Tam

Īe, s. 648.

9

A. Kaliszewski, Ksi

ąĪĊ z Kraju àagodnoĞci (O twórczoĞci Jerzego Harasymowicza), Kraków

1988, s. 160.

70 Literatura polska w

Ğwiecie

Naje

ĨdĨcy planują, jak wykorzystaü porzucone cerkwie. Nawet dusze zamieszkujące

lokalny cmentarz zostaj

ą wysiedlone. Ich jedynym grzechem jest ruskoĞü. Po àem-

kach pozostaje tylko pustka. Trzecia cz

ĊĞü poematu jest caákowicie autotematyczna.

Poeta odrzuca koncepcj

Ċ poezji panegirycznej i okreĞla siebie jako tego, który czuwa

nad lichtarzem ruskim. Symbol lichtarza ruskiego zawiera w sobie ca

áą kulturĊ kar-

packo-

áemkowską, która zostaáa zniszczona w 1947 roku. Poeta zobowiązuje siĊ rów-

nie

Ī do czuwania nad zrujnowaną Ukrainą, gdyĪ wierzy, Īe w przyszáoĞci oba kraje,

Polska i Ukraina b

Ċdą walczyü o wáączenie jego, Harasymowicza, syna Harasyma, do

korpusu narodowych dzie

á literackich. W ten sposób poeta potwierdza, iĪ postrzega on

swoj

ą toĪsamoĞü jako wielonarodową, przede wszystkim polsko-ukraiĔską, co nie

b

Ċdzie bez znaczenia w naszej postkolonialnej analizie reprezentacji ukraiĔskiego

Innego. G

áównym przedmiotem zainteresowania niniejszego referatu bĊdzie pierwsza

cz

ĊĞü poematu, gdyĪ najpeániej ilustruje ona zasady kolonialnego dyskursu.

5 .

Jak ju

Ī wspomniano wczeĞniej, na początku pierwszej sceny poematu zostają wy-

wo

áane duchy trzech ukraiĔskich ĞwiĊtych. Achapia, Safronia i Aáesia zmaráy bardzo

m

áodo. DziewczĊta pojawiają siĊ, a nastĊpnie myją cerkwi obrus oraz cerkwi cebry.

Obrus pokryty jest brunatnymi plamami krwi. Wyhaftowano na nim wizerunki Stepa-
na Bandery, Bulby i Archanio

áa Michaáa. Stepan Bandera (1909–1959) byá jednym

z przywódców Ukrai

Ĕskiej PowstaĔczej Armii, powstaáej w 1942 roku i kierowanej

przez Organizacj

Ċ UkraiĔskich Nacjonalistów. Obie formacje stawiaáy sobie za cel

zwalczanie wewn

Ċtrznych i zewnĊtrznych wrogów Ukrainy, tak by ostatecznie do-

prowadzi

ü do utworzenia niepodlegáego paĔstwa ukraiĔskiego. Bulba jest pseudoni-

mem Tarasa Borovetsa, który w 1942 roku stworzy

á odrĊbną jednostkĊ, równieĪ

zwan

ą UkraiĔską PowstaĔczą Armią. Nie miaáa ona Īadnych związków z armią

Bandery a

Ī do 1943 roku, gdy zostaáy one poáączone

10

. Wreszcie Archanio

á Mi-

cha

á jest patronem Ukrainy oraz jednym z jej symboli. W poemacie Bulba wystĊ-

puje z toporem, Bandera nosi cywilne ubranie i trzyma p

áonącą chorągiew, zaĞ

ĞwiĊty przedstawiony jest jako rumiany wieĞniak z rewolwerem.

Na obrusach tych wyszyty
ĞwiĊty Bulba z toporem

10

Harasymowiczowski Bulba interpretowany jest jako przedstawienie Borovetsa, nie za

Ğ Gogolow-

skiego Tarasa Bulby, gdy

Ī pozostaáe postaci przywoáane w poemacie pochodzą z tego samego okresu

historycznego, tzn. lat czterdziestych dwudziestego wieku. Ponadto Andrzej Kaliszewski u

Īywa

okre

Ğlenia bulbo-banderowcy na okreĞlenie UPA, co sugeruje, Īe w oczach Harasymowicza Bulba

postrzegany by

á jako waĪna postaü ukraiĔskiego ruchu nacjonalistycznego. Por. A. Kaliszewski,

Pos

áowie, w: J. Harasymowicz, Lichtarz ruski, Warszawa 1987, s. 47.

E

WA

S

TA

ēCZYK

: Ukrai

Ĕski „Inny” w „Lichtarzu ruskim” Jerzego Harsymowicza… 71

I Kain w cywilu
Bandera
z p

áonącą Īagwią

I

ĞwiĊty Michaá

rumiany od samogonu
patron Ukrainy
w cholewiakach
w burce modrej
z rewolwerem
jedzie na koniu
prowadzi SS-Galizien
samych ch

áopów

wybieranych

11

By w pe

áni zrozumieü Harasymowiczowski obraz Innego, naleĪy spojrzeü na

niego z perspektywy historycznej. Stepan Bandera dzier

Īy páonący sztandar, co

odnosi si

Ċ do metod terrorystycznych stosowanych przez UPA w latach 1939–

1947, szczególnie za

Ğ w czasie czystek na zachodniej Ukrainie, a takĪe w Polsce

po

áudniowo-wschodniej. Wedáug Timothy’ego Snydera liczne i potwierdzające

si

Ċ wzajemnie sprawozdania dowodzą, Īe „ukraiĔscy partyzanci palili [polskie]

domy, zabijali lub zmuszali do pozostania w

Ğrodku tych, którzy próbowali

uciec… Ko

Ğcioáy peáne wiernych byáy takĪe palone”

12

. Dlatego te

Ī w tym kon-

tek

Ğcie páonąca Īagiew jest metaforycznym przedstawieniem terroru i morderstw

przeprowadzanych przez UPA na polskich b r a c i a c h , jak sugeruje poeta, okre-
Ğlając BanderĊ mianem Kaina. Jest to pozornie wierne przedstawienie wydarzeĔ
z lat czterdziestych. Ukrai

Ĕscy nacjonaliĞci zabijali swych polskich sąsiadów,

z którymi dzielili wspólne s

áowiaĔskie korzenie. JednakĪe musimy zadaü sobie

bardziej precyzyjne pytania. Czy i wcze

Ğniej stosunki polsko-ukraiĔskie oparte

by

áy na braterstwie i równoĞci? Czy to Bandera i jego armia zniszczyli te relacje?

W jaki sposób wi

ĊkszoĞü UkraiĔców postrzegaáa Polaków osiedlających siĊ na

ich ziemiach w latach dwudziestych i trzydziestych ubieg

áego stulecia? Wreszcie,

czy Polacy widziani byli jako bracia czy bezprawni okupanci? By odpowiedzie

ü

na te pytania, warto przyjrze

ü siĊ bliĪej polskiej koncepcji Kresów. Jak zauwaĪa

Bogus

áaw Bakuáa, pojĊcie to jest ciągle czĊĞcią narodowej aksjologii i symbolem

utraconej ojczyzny, mimo i

Ī sam termin, implikujący peryferyjnoĞü, jest bardzo

krytykowany na Ukrainie i Litwie. Ponadto w narodowej

ĞwiadomoĞci Kresy to

miejsce, w którym toczy

áa siĊ walka o polskoĞü, choü w rzeczywistoĞci byáa to

walka o dominacj

Ċ i posiadanie ziemi. Bakuáa dowodzi, Īe na pograniczu polsko-

-ukrai

Ĕskim nie ma miejsca na wielonarodowoĞü, gdyĪ Kresy są w caáoĞci zare-

11

J. Harasymowicz, Lichtarz ruski, Warszawa 1987, s. 7–8.

12

Zob. T. Synder, The Reconstruction of Nations: Poland, Ukraine, Lithuania, Belarus, 1569–

1999, New Heaven & London 2003, s. 169.

72 Literatura polska w

Ğwiecie

zerwowane i kontrolowane przez polskie g

áosy

13

. Dlatego te

Ī Harasymowiczowskie

przedstawienie Bandery jako tego, który morduje polskich braci, jest przyk

áadem

polocentrycznego odczytywania historii, w którym g

áos ukraiĔskiego Innego jest

uprzedmiotowiony i st

áumiony. Ową reprezentacjĊ cechuje teĪ paternalizm oraz prze-

konanie,

Īe zaprezentowana wersja wydarzeĔ jest jedyną moĪliwą, co stanowi kolejną

cech

Ċ dyskursu kolonialnego

14

. Przedstawianie czystek UPA w kategoriach wojny

domowej oraz Kainowego morderstwa potwierdza,

Īe polska kolonizacja Ukrainy

w okresie mi

Ċdzywojennym postrzegana byáa przez Polaków, w tym i samego twór-

c

Ċ

15

, jako harmonijne egzystowanie dwóch krewnych, podczas gdy dla zachodnich

Ukrai

Ĕców byáa to bezprawna okupacja, która miaáa swą kontynuacjĊ w czasie dru-

giej wojny. Dlatego te

Ī, mimo iĪ pojawili siĊ nowi, sowieccy i niemieccy okupanci,

Polacy wci

ąĪ postrzegani byli jako gáówny wróg, szczególnie zaĞ w krĊgach nacjona-

listycznych, które zorganizowa

áy i przeprowadziáy czystki. Timothy Snyder podkre-

Ğla, Īe wiĊkszoĞü czáonków UPA pochodziáa z Ukrainy zachodniej, dlatego teĪ byli
oni bardziej zdeterminowani, by odbudowa

ü nową UkrainĊ bez Polaków

16

. Ewa

Thompson definiuje tak

ą postawĊ jako nacjonalizm defensywny i przypisuje go tym

spo

áecznoĞciom, które „postrzegają siebie jako znajdujące siĊ w stanie zagroĪenia,

czy to ze wzgl

Ċdu na rozmiar paĔstwa, czy teĪ z powodu groĨnych i ekspansywnych

s

ąsiadów”

17

. Nacjonalizm defensywny jest wi

Ċc formą sprzeciwu w stosunku do

wroga wdzieraj

ącego siĊ na obszar zarezerwowany dla rodzimej toĪsamoĞci

18

. Mo

Īna

polemizowa

ü, Īe wpáywy polskie w Galicji i na Woáyniu nie byáy na tyle silne, by

zdominowa

ü naród ukraiĔski i dlatego dziaáania UPA nie mogą byü postrzegane jako

forma nacjonalizmu defensywnego lub nawet rodzaj dekolonizacji. Warto jednak
zaznaczy

ü, Īe mimo iĪ polska obecnoĞü na Kresach nie odznaczaáa siĊ hegemonią,

skutkowa

áa ona w politycznej i kulturowej supremacji lub – jak nazywa to Elwira

Grossman, adaptuj

ąc okreĞlenie Ranaijta Guhy – byáa „dominacją bez hegemonii”

19

.

13

Zob. B. Baku

áa, Kolonialne i postkolonialne aspekty…, s. 14–16.

14

Tam

Īe, s. 17.

15

Harasymowicz sp

Ċdziá wczesne dzieciĔstwo w Stryju, miasteczku poáoĪonym na zachodzie

Ukrainy, gdzie jego ojciec Stanis

áaw sáuĪyá w 53 Puáku Piechoty Strzelców Kresowych. Fakt ten, jak

równie

Ī wspomniana wczeĞniej podwójna toĪsamoĞü, podkreĞlona w ostatniej czĊĞci Lichtarza ru-

skiego, sugerowa

áyby, Īe rodzina Harasymowiczów miaáa silne związki z Ukrainą, byü moĪe nawet

kultywowa

áa tak powszechny wĞród mieszkaĔców Kresów siedemnastowieczny koncept genthe

Ruthenus, natione Polonus, na którym opiera

áo siĊ pojĊcie Ukrainy jako serca polskoĞci, nie tylko

w polskim dyskursie literackim, ale i w narodowej

ĞwiadomoĞci.

16

Zob. T. Snyder, „To Resolve the Ukrainian Question Once and for All": The Ethnic Cleansing…,

s. 44–45.

17

E. Thompson, Nationalism, Imperialism, Identity: Second Thoughts, „Modern Age” 1998, nr

40/3, s. 256.

18

Zob. Tam

Īe.

19

E. Grossman, Navigating the New Landscape for Slavonic / Polish Studies, referat wyg

áoszony na

Mi

Ċdzynarodowej Konferencji Perspectives on Slavistics, Leuven, Belgia 2004.

E

WA

S

TA

ēCZYK

: Ukrai

Ĕski „Inny” w „Lichtarzu ruskim” Jerzego Harsymowicza… 73

Przedstawienie Micha

áa Archanioáa, które nastĊpuje po opisie Bandery, budo-

wane jest w podobny sposób, wykorzystuje ono te

Ī podobną metaforykĊ. UkraiĔ-

ski patron,

ĞwiĊty Michaá reprezentuje jedną z wojennych twarzy Ukrainy. Ten

znacz

ący portret ĞwiĊtego – Īoánierza SS-Galizien jest zdaniem Andrzeja Kali-

szewskiego drastyczn

ą demitologizacją

20

. Dywizja SS-Galizien by

áa ukraiĔską

formacj

ą ustanowioną przez siáy niemieckie w roku 1944. Skáadaáa siĊ z 80 tysiĊ-

cy ochotników i by

áa, w oczach niektórych z nich, pierwszym krokiem w formo-

waniu niezale

Īnego paĔstwa

21

. Je

Ğli przyjrzymy siĊ bliĪej charakterystyce ukraĔ-

skiego Innego, zauwa

Īymy, Īe jest ona w zamierzony sposób nastawiona na kpi-

n

Ċ i deprecjacjĊ. I tak, ĞwiĊty Michaá wykazuje zamiáowanie do bimbru, nosi

cholewiaki i otoczony jest przez wie

Ğniaków. W ten sposób przedstawienie to

odwo

áuje siĊ do stereotypowych reprezentacji niepiĞmiennych, prostych cháopów

ukrai

Ĕskich, które zdominowaáy polską literaturĊ kresową

22

. Wed

áug mnie taki obraz

Ukrai

Ĕca ma na celu podkreĞlenie niĪszoĞci wschodnich sąsiadów, co w dalszej ko-

lejno

Ğci przyczynia siĊ do ich marginalizacji i peryferializacji. Kolejne wersy przyno-

sz

ą inne przykáady kolonialnej ĞwiadomoĞci podmiotu lirycznego. SS-Galizien, owo

ukrai

Ĕsko-niemieckie maáĪeĔstwo zaowocowaáo bowiem bratobójstwem i w ten

sposób zniszczeniem s

áowiaĔskiego braterstwa.

By zaakcentowa

ü brunatne grzechy Ukrainy, poeta kontynuuje dekonstrukcjĊ

obrazu Innego poprzez przywo

áanie kolejnych familiaryzmów, które wskazują na

bliskie pokrewie

Ĕstwo miĊdzy Ukrainą i Polską. Nazywa UkrainĊ cioteczką,

która wyda

áa siĊ za Niemca i pozwoliáa mu sypiaü z nią na piecu. Wywoáuje to

konotacje z cudzo

áóstwem i niemoralnoĞcią. Podobny motyw pojawia siĊ równieĪ

pó

Ĩniej, w opisie ukraiĔskich ĞwiĊtych.

Ach Safronia

ach A

áesia

ĞwiĊte piĊkne
ĞwiĊte grzeszne
z no

Īem w rĊkach

jednym udem ju

Ī w haremie

23

Wspomniany harem nale

Īy najprawdopodobniej do nazistów i skáada siĊ z ich

kolaborantów, którzy sprzedali si

Ċ Niemcom i zdradzili polskich braci. Interesu-

j

ące jest równieĪ to, Īe Harasymowicz przedstawia UkrainĊ – naród jako kobietĊ.

Tak skonstruowany obraz Ukrainy ma swoje

Ĩródáa nie tylko w jĊzyku, definiuje on

tak

Īe percepcjĊ kolonialisty i udowadnia, Īe konceptualizacja narodu, a w szczegól-

20

Zob. A. Kaliszewski, Ksi

ąĪĊ z Kraju…, s. 160.

21

Zob. T. Synder, The Reconstruction of Nations…, s. 166.

22

Zob. B. Baku

áa, Kolonialne i postkolonialne aspekty…, s. 18–19.

23

J. Harasymowicz, Lichtarz ruski…, s. 9.

74 Literatura polska w

Ğwiecie

no

Ğci podbitego narodu, jest gáĊboko zakorzeniona w pojĊciu páci i seksualnoĞci.

Ania Loomba zauwa

Īa, Īe „od początku okresu kolonialnego aĪ do jego koĔca,

kobiece cia

áa symbolizowaáy zdobytą ziemiĊ”

24

, a Oksana Zabu

Īko, analizując

ukrai

Ĕską literaturĊ, dowodzi, Īe ukraiĔski naród i kultura narodowa są czĊsto

przedstawiane za pomoc

ą alegorii zbezczeszczonego ciaáa kobiecego, ofiary

gwa

átu i poniĪenia

25

. Harasymowiczowska reprezentacja Ukrainy – kobiety od-

zwierciedla równie

Ī inną cechĊ kolonialnego dyskursu, wskazaną przez Sandera

Gilmana w jego studium na temat ikonografii kobiecej seksualno

Ğci w dziewiĊt-

nastowiecznej sztuce, literaturze i medycynie. Gilman dowodzi,

Īe skolonizowa-

ne kobiety by

áy czĊsto przedstawiane jako seksualne dewiantki, zwierzĊta, pro-

stytutki lub lesbijki

26

. W ten sposób Lichtarz ruski poprzez nawi

ązania do prostytucji

i cudzo

áóstwa porusza równieĪ kwestiĊ kolonialnego postrzegania seksualnoĞci pod-

porz

ądkowanych kobiet. Jest to wiĊc kolejny stereotyp, który zachowano i kulty-

wowano w polskiej tradycji literackiej dwudziestego wieku

27

.

Podsumowuj

ąc, Harasymowiczowski obraz ukraiĔskiego Innego jest niewąt-

pliwie konstruktem kolonialnej

ĞwiadomoĞci, powstaáej w trakcie polskiej eks-

pansji na ukrai

Ĕskie pogranicze i zachowanej odtąd w narodowej mitologii. Po-

nadto, reprezentacja Innego potwierdza uwag

Ċ Aleksandra Fiuta mówiącą o tym,

Īe literacki obraz ukraiĔskiego (lub litewskiego) brata przyrodniego jest czĊsto
mask

ą polocentryzmu

28

. Wreszcie owo poetyckie przedstawienie polsko-ukrai

Ĕ-

skiego braterstwa demonstruje to, co Elwira Grossman trafnie okre

Ğla jako „silną

tendencj

Ċ w polskiej kulturze do udowadniania przewagi ‘podobieĔstwa’ nad

‘ró

Īnicą’”

29

, zgodnie z któr

ą UkraiĔcy to krewni Polaków, nie zaĞ odrĊbny naród.

Owo poetyckie spotkanie z Innym jest zatem przyk

áadem tego, jak obraz koloni-

zowanego narodu ogl

ądany oczyma kolonizatora zostaje znieksztaácony przez

etnocentryzm i poczucie wy

ĪszoĞci. PoniewaĪ owe postawy mają uniwersalny

charakter i obecne s

ą w kaĪdej czĊĞci globu, nie sposób nie zgodziü siĊ ze stwier-

dzeniem Davida Chioniego Moora,

Īe postkolonializm „to juĪ niemal uniwersal-

na kategoria, podobnie jak rasa, klasa, kasta, wiek i p

áeü”

30

.

24

A. Loomba, Colonialism…, s. 152.

25

Zob. V. Chernetsky, Mapping Postcommunist Cultures. Russia and Ukraine in the Context of

Globalization, Montreal–London 2007, s. 253.

26

Zob. A. Loomba, Colonialism…, s. 160.

27

Zob. B. Baku

áa, Kolonialne i postkolonialne aspekty…, s. 18–19.

28

Zob. A. Fiut, Spotkania z Innym, Kraków 2006, s. 39.

29

E. Grossman, Studies in Language, Literature and Cultural Mythology in Poland: Investigating

"The Other”, Lewiston-Queenston-Lampeter 2002, s. 9.

30

D.Ch. Moore, Is the Post- in Postcolonial the Post- in Post-Soviet? Toward a Global Postcolo-

nial Critique, „PMLA” 2001, nr 116/1, s. 124.