Jan Dobraczyński

Przyszedłem 

rozłączyć

Instytut Wydawniczy   PAX 

Warszawa 1976

  
  
  
  
  
  
  
  

  
  
  
  
  Joasi
  
  
  

Część pierwsza: 
  Południe
  
  1
 Powoli wspinała się na zamkową wieżę. W czworokątnej studni panował mrok, 
zaledwie rozpraszany przez migotliwe światło palących się na kondygnacjach 
pochodni. Kamienne schody nie miały poręczy, wisiały jak zapadająca się 
spiralnie głębia. Szła przy samej ścianie, trzymając przed sobą rękę, którą 
dotykała muru. Czasami jej palce natrafiały na wykusz. Na chwilę 
zatrzymywała się przy nim, poddając twarz ciągnącemu podmuchowi.
  Niepokój, z którym obudziła się dzisiaj z rana i który dokuczał jej w 
ciągu całego dnia, kazał jej wędrować w górę. Walczyła z nim, jak się 
walczy z nadchodzącą chorobą. W szpitalu wydawało się, że o nim zapomni. Na 
próżno.
  Dzisiejszego dnia zastała tam większą niż zwykle gromadę przybyłych 
ludzi. Może przepędziły ich lejące od paru dni zimne deszcze, a może 
przegnał strach przed nadciągającym znowu głodem? Po dwóch latach 
nieurodzajów i ten rok, choć nieco lepszy od poprzednich, nie obiecywał 
jeszcze chleba dla wszystkich. Zebrany tłum zaskoczył ją jednak. Ostatnimi 
czasy prawie nikt nowy nie zaglądał do szpitala. Już zaczęła sądzić, że złe 
czasy minęły. Tymczasem dziś nadciągnęła olbrzymia ciżba: wychudłe kobiety 
ze zmizerowanymi dziećmi, starcy wlokący się ostatkiem sił, chorzy trawieni 
gorączką i zżerani wrzodami.
  Jak zawsze, sama brała udział w przygotowaniu posiłku i sama dokonywała 
rozdziału. Stojąc nad wielkim garem rozlewała zupę, zaś dziewczęta 
roznosiły dymiące miski między siedzącymi kręgiem ludźmi. W cieple parowały 
namoknięte łachmany, ciężki smród napełnił przestronną izbę. Znosiła ten 
zaduch z trudem; dziś nawet może gorzej niż zwykle. Czasami podnosiła 
głowę, by spojrzeć na ziemiste twarze czekających na jedzenie ludzi. 
Błyszczące spojrzenia szły za dziewczętami, które roznosiły miski; ręce 
wyciągały się niby szpony. Izba pełna była szybkich, jakby zdyszanych 
oddechów. Czasami wytrysnął gniewny okrzyk, gdy dwie obce dłonie spotkały 
się jednocześnie na misce. Potem słychać było łapczywe siorbanie.
  Potężny gar, w którym przyniesiono zupę, wydawał się zbyt mały.
  Jeszcze nie obdzielono połowy, gdy Izentruda pochyliła się nad Elzą i 
szepnęła ostrzegawczo: "Nie starczy dla wszystkich..." Księżna drgnęła 
niespokojnie. Szybkim spojrzeniem ogarnęła tych, którzy jeszcze nie 
otrzymali. Co zrobię - przebiegło jej przez głowę - jeżeli zabraknie?
  Żywność, którą kasztelan Dietrich polecał ekonomowi zamkowemu wydzielać 
dla szpitala, przeznaczona była głównie dla tych, którzy w nim stale 
przebywali. O dodatku dla nieoczekiwanych gości nie mogła nawet marzyć. Gdy 
zwróciła się o to kiedyś do kasztelana, odpowiedział chłodno: "Wszak 
wiecie, wasza miłość, że w kraju panuje głód. Nawet dla zamku nie mamy 
dosyć. Nie zdołamy nakarmić żebraków z całej Rzeszy. Dostojny książę 

odjeżdżając powiedział mi wyraźnie, ile mam dawać. Jego rozkaz będzie 
wykonany. Lecz co ponadto, wasza miłość daruje..."
  Nawet gdyby próbowała rozkazywać, nie usłuchałby jej. Na zamku przebywała 
księżna Zofia. Gdy przyszła wieść, że nieobecność księcia potrwa dłużej, 
przeniosła się z klasztoru do Wartburga. "Pobędę tutaj, córko - oświadczyła 
Elzie - do powrotu Ludwika. Papież udzielił mi zezwolenia, abym zawsze, gdy 
przyjdzie tego potrzeba, zajmowała się strzeżeniem dóbr moich synów. 
Mogłyby ulec roztrwonieniu w czasie tak długiej nieobecności." Powrót 
świekry pozbawił Elzę do reszty znaczenia na zamku. Powróciła do tego, czym 
była przed ślubem. We wszystkich sprawach kasztelan odwoływał się do Zofii 
i to ona, codziennie, wyprostowana, wsparta na kosturze, otoczona 
towarzyszącymi jej siostrami, dwórkami i pachołkami obchodziła spichrze, 
stajnie, obory i chlewy.
  Gdybym chociaż mogła sięgnąć do swoich zapasów! Lecz komórka od paru dni 
stała próżna. Z Gudą i Izentrudą musiały się od wczoraj zadowolić suchym 
kawałkiem chleba. Gdyby jedzenia zabrakło, nie miałaby czym zaspokoić głodu 
szukających u niej ratunku ludzi. Była uboga jak oni.
  Pochyliła się nad garnkiem. Nalewając do podsuwanych misek, zaczęła się 
modlić prędko i gorączkowo: "O, Maryjo, przecież nie mogą zostać głodni... 
Spraw, żeby starczyło..." Nie podnosząc wzroku, cały czas nalewała. Nagle 
chochla zaskrobała o dno. Skinęła, a stojący obok pachołek podparł gar 
ramieniem. Sięgnęła głęboko, wylała wszystko, co pozostało. Dopiero teraz 
wyprostowała omdlały od długiego schylania kark. Ale nie znalazła przed 
sobą żadnej miski. Popatrzyła w krąg: wszyscy jedli. Łapczywe cmokanie 
słychać było zewsząd. Zupa na trzymanej w górze chochli pachniała 
zachęcająco. Z jaką ochotą zjadłaby ją sama. Ale wdzięczność, że została 
wysłuchana, dodała jej sił. Zlała zupę z powrotem do naczynia i dała znak 
pachołkom, by wynieśli gar do kuchni. Jedynymi głodnymi w izbie pozostały 
ona i jej dwie towarzyszki.
  Po nakarmieniu zajmowała się jeszcze długo przybyłymi. Tych, którzy mieli 
pozostać w szpitalu, trzeba było wykąpać, ubrać w czystą odzież, ułożyć na 
posłaniu. Pozostałych trzeba było opatrzyć, dać lekarstwa, czasami wspomóc 
odzieżą lub groszem, a najważniejsze: trzeba było każdego wysłuchać. 
Kolejno szła od człowieka do człowieka, cierpliwie słuchała skarg i 
lamentów. W izbie zaduch był coraz przykrzejszy, woń zupy splatała się z 
odorem nędzy. Elzę rozbolała głowa, męczyły ją mdłości. Kilka razy musiała 
wychodzić na podwórze, by nabrać sił. Ale zaczerpnąwszy powietrza, wracała 
z powrotem.
  Wreszcie wszystko zostało zrobione. Elza wezwała ludzi, by uklękli, i 
zmówiła wraz z nimi modlitwę. Teraz już mogła wracać.
  Kiedy wyszła przed budynek szpitalny, było jeszcze wcześnie, ale już 
szaro, jakby dzień był zdławiony podmuchami fioletowoczarnych chmur. 
Porywisty wiatr rozdmuchiwał kałuże i pokrywał je drgającą łuską. Niósł od 
nasiąkłych wodą lasów woń gnijącego igliwia. Pachołcy podprowadzili osły. 
Elza jednak odprawiła ich. Zapragnęła iść pieszo. Chciała odnaleźć lekki 
krok, jakim wraca dziecko podawszy jałmużnę.
  - Chodźcie! - wołała na dwórki. - Guda! Truda! Pójdziemy piechotą. Nie 
bójcie się wiatru!
  Wiatr nadleciał i począł szarpać ich płaszczami i spódnicami, zdzierać 
chustki z głów. Przyciskając odzież rękami, aby się nie rozwiewała, ruszyła 

przodem. A jednak nie mogła odnaleźć zwykłego, radosnego kroku. 
Zamraczający ból czoła kazał jej trzymać sztywno głowę. Mięśnie pleców 
ciągnęły, jakby coś dźwigała. Ciężko stawiała nogi na zasłanej kamieniami 
ścieżce.
  Niepokój znowu dał znać o sobie. Był niby ogień ukryty pod popiołem, 
który nie wiadomo kiedy dobędzie się na wierzch. Nie czuła się zdolna z nim 
walczyć. Zwolniła kroku, poczekała na towarzyszki, które zostały w tyle.
  - Ale miałyśmy dzisiaj robotę! - próbowała wyciągnąć je na pogawędkę.
  - Co się stało, że tyle dzisiaj naszło? - dziwiła się Izentruda.
  - A z tą zupą, gołąbko, to prawdziwe czary...
  - Jakie czary, Gudo? - Śmiała się, ale wiatr wtłaczał jej śmiech z 
powrotem w usta. Po niebie przewalały się chmury. Były czarnoszare, 
wysmukłe niby grzbiety potworów morskich. Niekiedy potwór przewracał się i 
błyskał różowością brzucha.
  - Ten wiatr musi przynieść odmianę - powiedziała Izentruda. - Dość już 
tego deszczu...
  - Powiadały dziady, że drogi zupełnie rozmiękły - Guda usiłowała mówić 
między tchnieniami wiatru.
  - Pewno dlatego ojciec nie mógł wysłać żywności... - dorzuciła Izentruda.
  Elza szła pierwsza po ścieżce. Wiatr zdawał się bić w nią z większą mocą 
niż w jej towarzyszki. Chwilami zatykał oddech. Wydawało się jej, że to on 
nie pozwala niepokojowi ujść z jej piersi i trzyma go tam zamkniętego niby 
więźnia. Ścieżka za kępą brzóz, smaganych własnymi gałęziami jak gromada 
zawziętych biczowników, wyprowadzała na drogę wiodącą do zamku. Pierwsza 
Izentruda zobaczyła wlokący się przed nimi, ochlastany błotem wóz. Tknięta 
przeczuciem zerwała się i podbiegła naprzód. Kiedy zrównała się z ludźmi, 
którzy towarzyszyli wozowi, odwróciła się, wydając radosny okrzyk.
  - To nasz Jan. Od razu tak mi się zdawało. Żywność przywiózł! - 
zaklaskała w dłonie. - Najemy się wreszcie!
  - Chwała Ci, Panie! - powiedziała Guda. - Ciesz się, gołąbko! - zwróciła 
się do Elzy. - Czemu się nie cieszysz?
  Zmusiła się do radosnego okrzyku:
  - Świetnie! Będziemy jadły! Nareszcie!
  Jeszcze wczoraj taki okrzyk sam by pojawił się na jej ustach. Jej radość 
wyzwalała się tak łatwo. Zresztą przyjazd wozu usuwał naprawdę wiele 
kłopotów. Gdyby głodowała sama! Nie mogła jednak znieść myśli, że 
dziewczęta są także skazane na głód. I to dla niej, z dobrej woli poddały 
się surowemu nakazowi. Dziś jednak musiała udawać wesołość. Ten niepokój 
pochłonął wszystkie inne uczucia.
  Znajdowały się już przed bramą. Straż była widać uprzedzona, bo gdy tylko 
wóz wynurzył się zza zakrętu, z chrzęstem opadł zwodzony most. Na podwórzu 
ekonom z Horselgau zbliżył się do Elzy, przyklęknął i z szacunkiem ucałował 
kraj jej szaty. Kazała mu powstać i pytała, dlaczego tak długo nie 
przyjeżdżał. Przecież zaraz po świętej Annie pchnęła gońca do pana Waltera 
prosząc, by niezwłocznie przysłał wóz z żywnością. Ekonom tłumaczył 
opóźnienie rozmokłymi drogami, a także kłopotami, które wywołał pomór 
bydła.
  - Cośmy się namęczyli, święty Janie, aż trudno waszej miłości opowiedzieć 
- ciągnął, wyciskając mokre włosy zwisające spod skórzanego kaptura. - 
Wiele bydła padło. Mniej niż gdzie indziej, to prawda, ale zawsze... Pan 

Walter przysyła pozdrowienia waszej miłości. A to kosz dla Izentrudy od 
matki... Widzę, że zdrowa, będę mógł to opowiedzieć. Ciężki znowu rok - 
narzekał - deszcz i zimno. Siano gnije na łąkach. Będzie głód, wasza 
miłość...
  Przyjazd wozu wywołał z zamku gromadę dwórek i dworzan. Otoczyli kręgiem 
rozmawiających, przysłuchiwali się opowiadaniu ekonoma. Coś pogadywali 
między sobą; czasami chichotali. Elza była pewna, że kpią z tego, co 
musieli uważać za jej dziwactwo. Sprowadzać żywność z odległych dworów, gdy 
na zamku niczego nie braknie! Gdyby im powiedziała, dlaczego to czyni, 
uważaliby ją tym bardziej za szaloną. Zresztą tu, na zamku, miała wielu 
przeciwko sobie. To byli ci, którzy zaledwie przed paru laty wykrzykiwali, 
że "czarna" ma źle w głowie i należy odesłać ją ojcu, a młodemu landgrafowi 
znaleźć godniejszą małżonkę...
  Przywoławszy Izentrudę poleciła jej, by dopilnowała złożenia 
przywiezionych zapasów oraz zajęła się ugoszczeniem przybyłych ludzi. 
Gudzie kazała od razu wydać część żywności na wieczerzę. Sama poszła do 
dzieci. Herman bawił się z gromadą rówieśników w głębi dziedzińca. Byli to 
chłopcy z domów rycerskich, których Ludwik wziął na wychowanie do 
Wartburga, by byli kiedyś drużyną dla syna. Gdy zawołała, wyrwał się z koła 
towarzyszy i przybiegł do niej cały spocony. Obcierając mu czoło 
wypytywała, co robił przez cały dzień. Trzepał szybko, by jak najprędzej 
wrócić do zabawy: jeździł konno z Dietrichem, uczył się strzelać z łuku, 
słuchał nauk kapelana, potem babka zabrała go, by z nią razem obszedł 
gospodarstwo... Wyrecytowawszy swoje zapytał, czy może już wrócić do 
zabawy. Odesłała go do towarzyszy upominając, by się nie męczył, gdyż po 
zbyt żywej zabawie kaszle zwykle wieczorami. Z daleka śledziła chłopców. 
Wrzeszczeli i wymachiwali drewnianymi mieczami. Tamci byli wielcy i silni, 
Herman mały i chuderlawy. Chorował często. Gdy spoglądała na niego, odzywał 
się w niej żal, bowiem nic nie zapowiadało, aby miał odziedziczyć wspaniałą 
postawę ojca. Nie był także do niego podobny. Po twarzyczce chłopca kolejno 
przesuwały się rysy rodziców, dziadów, pradziadów, lecz utrwalało się 
jedynie podobieństwo do babki.
  Potem udała się do córki. Zofia spała w kolebce, lecz co chwila budziła 
się z głośnym krzykiem. Ognipiór zamienił jej buzię w dwa ciekące plastry. 
Małe rączki rozdrapywały co chwila do krwi swędzące policzki. Okładanie 
świeżym nawozem krowim nie przynosiło poprawy. Elza odsunąwszy niańkę sama 
usiadła przy kołysce i poruszając nią lekko uśpiła dziecko. Węgierska 
kołysanka, którą nuciła, była jedynym wspomnieniem po rodzinnym domu. Nie 
umiała nawet piosenki dobrze zaśpiewać; zgubione słowa zastępowała nic nie 
znaczącymi dźwiękami.
  Teraz patrzyła na śpiącą córkę. Zofia miała za to rysy ojca: jego 
kwadratową prawie twarz i włosy niby ze lnu. "Jaki będzie jej los?" - 
myślała Elza. czy już za dwa, trzy lata trzeba ją będzie odesłać do 
rodziców przyszłego męża, jak ją samą niegdyś oddano? Czy przeżyje tyle, co 
ona, gorzkich chwil? Czy zakosztuje aż tak wielkiego szczęścia?
  To ono sprawiło, że wszystkie dawne, złe wspomnienia rozwiały się niby 
mgła. Były jej kamień, który utonął w jeziorze - w ich miłości.
  Początkowo nic nie zapowiadało, że tak się stanie. Jasnowłosy chłopak 
zajęty był bardziej łukiem, mieczem czy końmi niż przywiezioną mu z 
dalekiego kraju narzeczoną. Ale gdy przyszedł czas szukania powiernika i 

przyjaciela - niespodziewanie odnalazł go w czarnej, drobnej dziewczynce, 
która miała być jego żoną. Stali się nierozłącznymi towarzyszami. Chociaż 
stary landgraf miał syna pod swą opieką i wtajemniczał go w zawiłe meandry 
swej polityki, zaś Elza, otoczona dziewczętami, które wyrastały na jej 
dwórki, pozostawała pod wszystkowidzącym okiem przyszłej świekry, gdy tylko 
jedno z nich potrzebowało rady lub pociechy - szukało zaraz drugiego.
  Oboje dojrzewali. W tym to czasie obudziły się w Elzie dziwne 
pragnienia... Skąd się wzięły, nie wiedziała sama. Wyrosły tajemniczo jak 
kwiat z przywianego wiatrem nasienia. Może zrodziły je wieści o wyprawie 
ojca do Ziemi Świętej? A może wiele razy słyszana historia o człowieku, 
który w dalekiej Italii chodził boso po drogach, głosząc miłość, radość i 
ubóstwo? Jedno lub drugie, a może jeszcze coś innego, obudziło w duszy Elzy 
tęsknotę, którą wypowiedziała gestem tak bardzo zganionym przez księżnę 
Zofię.
  Umarł książę Herman, Ludwik objął tron książęcy. Zofia przygotowywała się 
do klasztoru. Przyszedł czas dopełnienia małżeństwa. Czy jednak - poczęto 
mówić na zamku - ma być ono dopełnione? Czarnowłosa królewna zdawała się 
coraz bardziej pochłonięta swymi marzeniami.
  A że król Andrzej, po nieszczęśliwie zakończonej krucjacie i nie mniej 
żałosnej wyprawie w obronie syna Kolomana, utracił wiele ze swej powagi i 
znaczenia, a tym samym przestał być cennym sojusznikiem, podnosiło się 
coraz więcej głosów wśród wasali i dworzan, by odesłać Elzę ojcu, a dla 
landgrafa szukać innej żony.
  Te głosy wyrwały pewnego dnia Elzę z koła jej marzeń. To prawda, że już 
zaczęła sobie wyobrażać inne życie. Ale nie było ono nawet do pomyślenia 
bez związku z jej "braciszkiem" Ludwikiem. Nie marzyła o małżeństwie - ale 
nie mogła nawet pomyśleć o rozstaniu. Tak dobrze czuli się ze sobą, tak 
rozumieli się. Potrzebowała Ludwika i on, czuła to, potrzebował jej. Była 
jednak królewną, która nie zwykła bronić sama swoich praw. Bez słowa 
czekała, co jej przyniosą wypadki. Ludwik, tylko on, miał zadecydować, z 
własnej woli, bez jakiegokolwiek nacisku z jej strony. Czekała na jego 
decyzję. Jakkolwiek postanowi - myślała - podda się jego woli bez słowa 
skargi. Właśnie dlatego, że tak go kochała, nie umiałaby inaczej.
  Lecz Ludwik, który przez pewien czas zdawał się wahać, nagle, pewnego 
dnia, wróciwszy z polowania, wypowiedział głośno, wobec całego dworu, że 
nigdy nie złamie danego w jego imieniu przyrzeczenia. Ich małżeństwo 
zostało dopełnione. I wtedy okazało się, że spotkały się w nim uczucia 
równie mocne i dopełniające się. Biegł szósty rok - a ona wciąż przeżywała 
je jak coś nowego i cudownie pięknego.
  Skinąwszy na niańkę, by uważała na dziecko, opuściła komnatę. Snute nad 
kołyską myśli przypomniały jej nieobecnego. Kiedyż on nareszcie wróci? Nie 
widziała go początku Wielkiego Postu, kiedy to wyjechał do Cremony na 
wezwanie cesarza. To spotkanie budziło w niej niepokój: tyle dziwnych 
rzeczy opowiadało się o Fryderyku... Nadchodzące listy mówiły o buntach i 
zasadzkach Lombardczyków. "Ich opór sprawił - pisał Ludwik - że zwołany 
przez cesarza zjazd nie doszedł do skutku." Wiadomości o zbrojnych 
zatargach napawały Elzę lękiem. Choć tyle już razy odjeżdżał od niej, by 
walczyć - zawsze każda wojna budziła w niej obawę. Często mówiła do 
odjeżdżającego męża: "Pogódź się, proszę. Nie walcz. Daruj, jeśli zawinił. 
Raczej ustąp, oddaj co twoje..." Ludwik śmiał się chełpliwie: "Nie bój się, 

niełatwo przyjdzie mnie zwyciężyć".
  Pak nowiny były pomyślniejsze: Ludwik pozostawał stale przy Fryderyku i - 
jak pisał - doznał od niego wielkich łask. Listy tchnęły entuzjazmem. 
"Nawet nie wyobrażasz sobie, jakim wspaniałym człowiekiem jest cesarz" - 
pisał. Niespodziewanie nadeszła wiadomość, że landgraf opuścił Italię i 
śpiesznie podąża na północ. Ile sił w nogach końskich przemknął przez 
Marchię Werońską, przez hrabstwo Tyrolu, dotarł do Augsburga. Z dworu 
księcia bawarskiego, swego wuja, przysłał gońca, że niedługo wróci do domu. 
Ale kończył się już sierpień, a Ludwika wciąż nie było. Nawet od dawna nie 
przyszła od niego żadna wiadomość.
  Kiedy wróci? - myślała. Aż do wczoraj czekała cierpliwie. Nauczyła się 
czekać. W ciągu pięciu lat małżeństwa Ludwik nieliczne tylko tygodnie 
spędził z nią razem w Wartburgu. Rzadko także mogla mu towarzyszyć w jego 
podróżach: były to przeważnie wyprawy wojenne.
  Prosiła go nieraz, by unikał wojny, ale najmniejszym słowem nie śmiała 
się sprzeciwić jego odjazdom, choć zdarzało jej się myśleć, że każdy dzień 
z dala od męża jest niby coś straconego. Wydawało jej się, że byłoby 
lepiej, gdyby Ludwik nie był landgrafem Turyngii, komesem pałacowym 
Saksonii i regentem Miśni, ale po prostu chłopem, żyjącym na kawałku pola, 
pośród swoich trzód. "Wystarczyłoby nam sto owiec, prawda?" - wyznała 
kiedyś swą myśl mężowi. Ludwik wybuchnął śmiechem. "Ach, siostrzyczko, sto 
owiec to wcale ładny majątek. Nie bylibyśmy wtedy biedakami." "Naprawdę? - 
poczuła się zaskoczona. - To najlepiej, abyśmy nie mieli nic. Zupełnie nic. 
Tylko siebie..."
  Nic - tylko siebie; ta myśl utkwiła w niej głęboko, jakby odkrycie, że 
jest to jedyny warunek zachowania szczęścia. Ludwik śmiał się, najpierw z 
dobroduszną żartobliwością, potem westchnął: "Można tak sobie roić. Ale co 
by mi powiedzieli...?" Kochał ją, lecz jednocześnie kochał swą książęcą 
godność. A do niej wracały znowu tęsknoty z lat przedmałżeńskich. Brat 
Rudiger, jej dawny spowiednik, często opowiadał jej o założycielu braci 
mniejszych. Elza słuchała tych opowiadań z bijącym sercem. Odrzucił 
wszystko: tron, bogactwo, drogie szaty... Gdyby Ludwik się tylko zgodził! 
Gdyby zechciał - razem z nią...
  Te myśli pojawiały się, gasły, by znowu pojawić się na nowo. Tymczasem 
czekała na powrót męża. Czekała cierpliwie - aż do wczoraj. Lecz nocą 
obudził ją niezrozumiały lęk. Próżno usiłowała się podczas dnia z niego 
otrząsnąć. Jej natura skłonna była do ufności i dlatego ten niepokój był 
tak dokuczliwy. Wlokła go za sobą niby ciężar, od którego drętwieją 
ramiona.
  Gdy Ludwik wracał, a ona nie mogła wyjechać mu naprzeciw, wybiegała 
przynajmniej na wieżę zamkową, by wypatrywać stamtąd nadciągającego pocztu. 
I teraz, dojrzawszy jeszcze raz dzieci, postanowiła wyjść na wieżę, choć 
nic nie wskazywało na to, że będzie go mogła zobaczyć.
  Guda była zajęta dziećmi. Izentruda wypytywała się przybyłych o rodziców. 
Towarzystwa innych dziewek nie pragnęła. Sama więc, sunąc dłońmi po murze, 
wstępować poczęła na górę.
  
  2
  Wreszcie schody skończyły się. Elza wynurzyła się z mrocznej studni - 
wyszła z nocy w dzień. Szara ćma, która poprzednio spowijała góry i miasto, 

teraz rozproszyła się. Wiatr uderzał od czasu do czasu, ale już nie dął z 
taką gwałtownością jak poprzednio. Był jak pies, który dyszy zapędziwszy 
rozproszone stado. Zagonione chmury obwisły na horyzoncie i podobne do 
pozwijanych żagli ułożyły się czarnymi wałkami. Spoza nich, jak spoza krat, 
prześwitywało słońce. Rozżarzona kula obsuwała się na poczochrane lasami 
wzgórza. Ostatni czerwony blask kładł się pieszczotliwie na zbitej masie 
drzew.
  Podeszła do zębatych blanków. Mocno wciągnęła w płuca żywiczną woń sosen 
i zapach nasiąkniętego wodą mchu. Wzrok jej przesuwał się po kudłatych 
wzgórzach i na chwilę zatrzymał się na sylwetce Inselbergu. Ilekroć 
spoglądała na nią, stawało przed nią opowiadanie starego rycerza Wargili. 
To on bronił niegdyś jej dziecinnego małżeństwa. Towarzysząc na łowach 
księciu, zapytał go wręcz: "Czy to prawda, panie, że chcecie odesłać Elzę 
do jej ojca?" Ludwik zatrzymał konia - tak opowiadał rycerz von Wargila - i 
wskazał ręką sterczący przed nim szczyt. Powiedział: "Choćby ta góra była 
cała ze złota i miała należeć do mnie w zamian za wyrzeczenie się mojej 
siostry Elzy, na mój rycerski miecz, nie przyjmę takiej zamiany!"
  Inselberg stanęła niby słup na drodze jej życia. Od niej wzrok Elzy 
skierował się w niebo. Stada ptactwa krążyły w nasiąkającym spokojem 
powietrzu. Z nieba wróciła ku ziemi i patrzyła w dół. Oparła dłonie na 
blankach, gdyż widok stąd wywoływał zawrót głowy. Spod pionowej ściany 
wieży staczały się zbocza pokryte kępami splątanych krzewów. Tu i ówdzie 
spomiędzy zieloności wyzierała szara skała. W połowie zbocza leżała 
falująca granica cienia. Dolinę opanował już mrok i nadał brunatny ton 
murom miasta. Tylko wciąż jeszcze widać było jasną, wijącą się wstęgę 
drogi.
  Nią wracał zawsze Ludwik. Dojechawszy do stóp góry, poczet dawał o sobie 
znać dźwiękiem rogu. Chrapliwemu jego wołaniu odpowiadał róg strażnika na 
wieży. Oba głosy zdawały się ze sobą rozmawiać, a ta rozmowa wprawiała cały 
zamek w zamęt radości. Ludzie rzucali robotę: jedni biegli na mury, inni do 
bramy. Elza szybko zmieniała odzież; dobywała ze skrzyń, co miała 
najpiękniejszego; śpiesznie układała włosy. Dworki stroiły dzieci. Z 
łoskotem spadał zwodzony most, a przed bramą ustawiał się poczet łuczników 
zamkowych. Szedł kasztelan w towarzystwie pazia niosącego na poduszce 
klucze. Teraz wszyscy spoglądali w dół. Głos rogu buczał coraz głośniej, 
przekrzykując się z powtarzanym przez góry echem. Nagle zza zakrętu 
wyjeżdżała barwna kawalkada. W górze powiewał książęcy proporzec: dwa lwy, 
biały i czerwony na błękitnym polu. Przed poczet wyskakiwał ciężki, gniady 
bachmat. Słyszała trzask jego kopyt na kamiennej ścieżce. Słyszała okrzyki. 
Przymykała oczy, otwierała ramiona. Wiedziała: zanim z kimkolwiek się 
przywita, przedtem przyciśnie ją do siebie, powie jej, między pocałunkami, 
to najdroższe, "ich" słowo: "Siostrzyczko..."
  Przymknęła oczy. Chciała jak najdłużej zachować tę wizję. Ale otaczająca 
ją cisza nie dzwoniła nawoływaniem rogów. Słyszał tylko smętne krakanie 
krążących nad wieżą kawek. Otworzyła oczy. Jak daleko sięgał wzrok, nikt po 
drodze nie jechał. Smutek był w niej jak zamieranie serca.
  - Miłościwy książę długo nie wraca... - usłyszała za sobą.
  Obrociła się. Wbiegłszy na wieżę, od razu podeszła do obmurowania i nawet 
nie dostrzegła czuwającego strażnika. Prosty łucznik nie ośmieliłby się 
nigdy odezwać nie pytany do członka rodziny książęcej. Ale do Elzy zwracali 

się nieraz żołnierze straży zamkowej, dziewczęta dworskie, służba, 
pachołcy. Może ośmielało ich to, że księżna schodzi codziennie do 
założonego przez siebie szpitala, sama opatruje chorych, gotuje im 
jedzenie, karmi niedołężnych, słucha skamlania dziadów i pozwala, by obce, 
żebracze dzieci nazywały ją poufałym "mutterle". Elzę cieszyła ich 
śmiałość. Lubiła rozmawiać z ludźmi, słuchać, jak opowiadają o sobie, jak 
się dzielą swymi troskami i radościami. Świekra nie szczędziła jej za to 
cierpkich uwag. Elza przyjmowała je w milczeniu. Ludwik był pobłażliwy. 
Żartował tylko: "Cóż ci opowiadały twoje przyjaciółki w oborze?" 
Odpowiadała wesołym śmiechem: "Mówiły, że nasz biały byk jest bardzo stary. 
To on podobno czuwał przy żłobku Pańskim..."
  - To ty, Michale? - upewniła się, gdyż strażnik stał pod lecące płasko 
strzały słońca.
  - Ja, wasza miłość.
  - To prawda - przyznała - nigdy chyba jeszcze tak długo nie przebywał 
poza krajem. Ale - rozłożyła ręce - tyle ma ważnych spraw na głowie...
  Łucznik kiwa głową ze zrozumieniem. Był mężczyzną niemłodym; płowe włosy 
sterczące spod płaskiego hełmu wydawały się jak przysypane popiołem.
  - Słyszałem - rzekł - że pan nasz jest przy panu cesarzu i pan cesarz 
niczego nie postanowi, zanim się nie naradzi z naszym panem.
  Przytaknęła. Ludwik pisał: "Jest dla mnie tak łaskawy jak dla nikogo. 
Okazuje mi przyjaźń na każdym kroku..." Słowa te rozeszły się po całym 
zamku. Powtarzano je z dumą. Tylko ona nie wiedziała, co o tym sądzić. 
Fryderyk był tak niepojętą, tajemniczą postacią...
  - Kiedy byłem młodszy i służyłem jako giermek u starego księcia - ciągnął 
żołnierz - zabierał mnie często ze sobą w drogę. I tak widziałem koronację 
pana cesarza...
  - Widziałeś? Opowiedz. Jak on wygląda? Nigdy go nie widziałam.
  - Ano wielki był wtedy zjazd książąt, grafów i baronów... - łucznik 
przysiadł na kamiennej ławie. Nikt inny z książęcej rodziny nie pozwoliłby 
mu siedzieć wobec siebie. - Gdy cesarz wyjeżdżał - ciągnął - tłum cisnął 
się do niego. Każdy chciał go widzieć. Cesarz był wtedy młodym człowiekiem, 
prawie chłopcem. Miał czerwone włosy, pamiętam. Spodobał się wszystkim, bo 
przypominał swego dziada...
  Słyszała, że Fryderyk ma dar podbijania serc ludzkich. Po jednej nocnej 
rozmowie potrafi przemienić wroga w przyjaciela. Jedni podziwiali go, inni 
nienawidzili - nie było obojętnych. Wrogowie twierdzili, że posługuje się 
czarami. Może wypróbował je także na Ludwiku? A może wszystko, co o nim 
opowiadają, to nieprawda? - myślała. - Ludzie lubią mówić źle o drugich. 
Czy to możliwe, aby ten człowiek był aż takim potworem?
  - Zsiadł z konia - opowiadał Michał, zadowolony, że ma dla kogo sięgać do 
wspomnień - a książęta podchodzili do niego. Schylali się do jego dłoni, on 
obejmował ich i całował. Naszego pana całował dłużej niż innych...
  Czy tylko tym pocałunkiem - myślała - zjednał sobie starego landgrafa? 
Rzeczywiście musiało być w nim coś z czarodzieja, skoro potrafił zdobyć 
nieufnego pana z Wartburga! 
  - Ty, Michale, dawno już chyba w służbie książęcej? - zapytała. - 
Pamiętam cię od samego początku.
  - Wiele lat, wasza miłość - potwierdził. - Byłem u już wówczas, gdy was, 
pani, przywieziono w złotej kolebce...

  - Opowiedz, jak to było?
  - Na zamku uczyniła się wielka radość. Przywiózł was, pani, rycerz Walter 
von Wargila. Za waszą kolebką jechały wozy za wozami. Bogactw na nich 
tyle... Gadali, że nigdy żadna królewna tyle w swym posagu nie miała, co 
wy. Za wozami jechali żołnierze i służba. Biskup święcił wasz, pani, 
związek w kościele. A na noc położono was z księciem w jednym łożu. Ale 
byliście dziećmi. Dworki opowiadały, że wyście, pani, spali, a książę bawił 
się waszymi zabawkami...
  Zaśmiała się wesoło. Nie pamięta tamtej nocy. Ale za przelotną falą 
wesołości nasunął się smutek. Znowu poczuła się obcą samej siebie.
  - Czy pozwolicie zapytać? - posłyszała.
  - Mów.
  - Wydajecie się, wasza miłość, zasmuconą... Czy was coś trapi? 
Darujcie... Jesteście dobrzy... Nie ma takiej drugiej pani jak wy...
  - Przestań - zganiła go. Ale zaraz wróciła do życzliwego tonu. - Dziękuję 
ci, Michale. Nie, nic mnie nie trapi... A raczej, nie ma nic, co by mogło 
mnie trapić...
  Spojrzał na nią spod nastrzępionych brwi.
  - A może nasz książę ma znowu kłopoty z biskupem...?
  - Ach, nie. Skądże? - zaprzeczyła gwałtownie. - Tamte spory już od dawna 
skończone. Kto ci o tym opowiadał? - popatrzyła na niego badawczo.
  - Nikt. Sam myślałem i ośmieliłem się zapytać. Bo to i starszy pan miał 
przeciwko sobie pana biskupa, i nasz...
  - Nie - znowu mówiła prędko. - Wszystkie tamte rzeczy dawno załatwione. 
Między panem arcybiskupem a księciem panuje przyjaźń. Słyszałeś może nawet, 
że książę ukarał panów z Mildenstein, iż ośmielili się opierać panu 
arcybiskupowi?
  - Ano, to dobrze... - rzekł. Posępnie kiwnął głową. - Bo to staremu 
księciu... - zaczął.
  Przerwała mu gestem. Nie chciała słuchać tych przerażających historii, 
które wciąż powracały mimo tylu mszy odprawianych przy grobie Hermana.
  - Pan arcybiskup - powiedziała - zapewnił księcia, że jego ojciec umierał 
całkowicie z nim pogodzony. Nawet napisał to... Widzisz, Michale - ciągnęła 
pochyliwszy się ku niemu. - Ludzie są grzeszni, a temu, co rządzi drugimi, 
jeszcze się trudniej od grzechu uchronić niż innym. Ale nasz Pan przemógł 
grzech. Dał lekarstwo... Trzeba tylko brać, co on daje... Cokolwiek daje, 
jest dla nas... Rozumiesz?
  Patrzyła na jego pociętą zmarszczkami twarz, jakby chcąc się przekonać, 
czy jej słowa zrobiły na nim jakieś wrażenie. Lecz oblicze Michała 
pozostało surowe i groźne. Nieraz już stawało przed nią: jesteśmy winni. 
Przez nas ludzie nie wiedzą, że zostali ocaleni.
  - Pan Bóg sprawiedliwy - mruknął jednym daje, drugim odbiera...
  Tak samo powiadali tamci, w szpitalu. Mówili: sprawiedliwy, ale naprawdę 
czuli się skrzywdzeni. Tyle razy musiała im tłumaczyć, że On i przez ból 
ukazuje swoje miłosierdzie.
  W tej chwili nie miała jednak sił, by mu o tym mówić. Niepokój pozbawił 
ją jasności myślenia. Na niebie pasy chmur nasuwały się na siebie, aż 
zgasiły całkiem oko słońca. Mocniej powiało chłodem, deszczem, zapachem 
rozmokłej ziemi. Nad światem rozpościerał się mrok. Czuła, że powinna już 
iść. Ale jeszcze zwlekała. Znowu podeszła do obmurowania. W dole wszystko 

stopiło się już w jedną czarną bryłę. Pustka u stóp wieży wydawała się 
przepaścią bez dna, przepaścią, której się nie da przekroczyć.
  Siłą oderwała się od dalszego czekania. "Niech cię Pan strzeże" - 
powiedziała strażnikowi - i znowu sunąc dłonią po ścianie, poczęła 
zstępować w paszczę wieży.
  Im głębiej zanurzała się w tej studnię, tym jej niepokój stawał się 
boleśniejszy. Był niby twarda dłoń cisnąca jej trzepocące serce. Schody 
były śliskie i wilgotne, przez cienką podeszwę czuła chłód kamieni. 
Ostrożnie stawiała kroki. Podmuchy hulały we wnętrzu. Szarpały płomieniami 
pochodni sprawiając, że nad urwiskiem schodów polatywały czarne płaty 
cienia, rzec by można: dusze potępieńców. Idąc w dół, pobladłymi ustami 
szeptała modlitwy za duszę teścia.
  
  3
  Gdy stanęła u progu komnaty, usłyszała postukiwanie i furkot kołowrotka 
oraz ciche nucenie. Guda czuwała przy Zofii. W uchwycie przy kolumnie, 
wspierającej sklepienie pośrodku izby, paliła się tylko jedna pochodnia. 
Jej rozmazany płomień sypiący kopciem niewiele dawał blasku. Chociaż ściany 
obwieszone były skórami, w izbie panował chłód. Na dworze trwało lato, tu 
już, z grubych murów, występowała zima.
  Elza podeszła do kołyski i pochyliła się nad córką. Dziecko, aby się nie 
drapało, miało rączki związane. Wiedziała, że tak powinno być, a jednak 
uczuła nagłą potrzebę uwolnienia go. Odsunęła derę, rozplątała taśmę i 
ułożyła maleńkie, zaciśnięte w piąstki dłonie przy skroniach.
  - Rozwiązałaś ją, gołąbko...? - zapytała Guda nie przerywając roboty.
  - Tak. Nie mogę myśleć, że związana jest jak więzień...
  Dworka roześmiała się.
  - Nigdy nie umiała znieść niewoli. Pamiętasz, jak będąc jeszcze dziećmi 
chodziłyśmy karmić więźniów? Jak prosiłaś swego męża po ślubie, by ich 
wszystkich uwolnił?
  - Nie mogę... - powtórzyła.
  - Zawsze będą ludzie w więzieniach - zauważyła Guda.
  Nie odpowiedziała. Może Guda ma rację> To samo tłumaczył jej Ludwik. To 
samo Konrad... Ona jednak myślała: Co można osiągnąć przymusem? Mocniej niż 
kiedykolwiek stanęło przed nią: Gdyby mnie zamknięto, gdyby mnie 
przymuszono siłą, stałabym się buntownikiem.
  - Herman nie kaszlał przed zaśnięciem? - zapytała.
  - Nie. Dałam mu naparu. Zobaczysz, że będzie całkiem zdrów na przyjazd 
księcia.
  Niecierpliwie wstrząsnęła ramionami. Ale nic nie powiedziała. Starannie 
składała rozrzucone ubrania dziecka. Guda przestała prząść.
  - Nie przyszłaś na wieczerzę...
  - Nie jestem głodna.
  - Przecież wcale nie jadłaś, poza suchym chlebem rano. Przyniosłam ci 
placków... O tam stoją. Jeszcze ciepłe. Zjedz.
  Znowu zrobiła gest, jakby niecierpliwym ruchem ramion chciała odepchnąć 
propozycję. Ale naraz obróciła się do przyjaciółki uśmiechnięta.
  - Kochana. Zawsze dbasz o mnie.
  - Zjedz, zjedz.
  - Nie będziesz mnie długo namawiała...

  Usiadła z miską na kolanach. Wzięła się do jedzenia.
  - Pyszne. Sama je robiłaś, prawda?
  W głosie Gudy była pogarda.
  - Co oni tam w kuchni potrafią. Nie będę prosiła.
  Odłożyła łyżkę.
  - Znowu złoszczą się? - pytała.
  - Nie przejmuj się tym, gołąbko. Pyskaci, bo księcia nie ma. Wróci - 
zaraz spokornieją...
  Westchnąwszy, wzięła się znowu do jedzenia. Ale jadła wolniej, jakby 
straciła apetyt.
  - Gdzie byłaś? - pytała Guda.
  - Na wieży.
  - O Jezu! - przeżegnała się. - Ja bym sama nie poszła... Wypatrywałaś?
  Elza kiwnęła głową.
  - Wróci, wróci - powiedziała Guda. - Przecież nie może cały rok siedzieć 
poza domem...
  Zapadła cisza. Elza leniwie podniosła łyżkę do ust. Wreszcie odstawiła 
miskę. Powiedziała pochyliwszy głowę, jakby wyznawała grzech:
  - Niespokojna jestem...
  - Ty? O co?
  - Nie wiem.
  Guda wstała od kołowrotka. Podeszła do Elzy, która zrobiła jej miejsce na 
brzegu zydla. Przytulone do siebie siedziały jakiś czas bez słowa. Ramię 
Gudy objęło księżnę wpół, jej dłoń poczęła łagodnie gładzić Elzę po 
plecach.
  - Widzę, że od rana jesteś nieswoja. Ty, taka śmieszka, nie weselisz się, 
nie żartujesz. Co ci się stało? Powiedz... Boisz się o niego? Cóż mu może 
grozić? - mówiła, jakby śpiewała kołysankę. - Przyjedzie... Złe wieści 
nadlatują szybko, tylko dobre spóźniają się. Może już jutro przyjedzie. 
Dziś czwartek...
  - Pamiętam...
  - Lecz jesteś zmęczona...
  - Nie. Nie. Gdybym się nie zbudziła, obudź... Ale obudzę się. Teraz pójdę 
do kaplicy... Prosiłam mistrza, aby przyszedł wysłuchać mojej spowiedzi...
  - Przecież nie zrobiłaś nic złego...
  - Niepokoję się...
  - To nie grzech.
  Nie odpowiedziała. Niżej spuściła głowę. Guda wyczuła, jak ciało księżnej 
przebiegł długi dreszcz. Przycisnęła ją mocniej do siebie.
  - To straszny człowiek... - zaczęła.
  Lecz Elza wysunęła się porywczo z jej uścisku. Położyła przyjaciółce 
palec na ustach.
  - Nie, nie mów tak - szepnęła.
  - Och - buntowała się Guda. - Niech tylko książę przyjedzie.
  - Nic się nie zmieni... - opierała się. - Nie męcz mnie...
  Zamilkły obie. Elzie było dobrze tak siedzieć opartej o przyjaciółkę. Na 
ślepo odnalazła dłoń Gudy i objęła ją pieszczotliwie. Odkąd przyjechała do 
Wartburga, przebywały stale razem. To znaczy całe życie. Były rówieśnicami, 
posiadały równie odmienne natury jak wygląd. Ze swą smagłą twarzą - dla 
której nazywano ją "czarną" - z delikatnie wycyzelowanymi rysami Elza, choć 

drobna, wydawała się starsza od białej, tęgiej, złotowłosej Gudy. W ich 
przyjaźni Guda była rozwagą, Elza zapałem.
  A jednak niepokój nie odszedł. Z zamkowego podwórza doleciało szczekanie 
psa i nawoływanie strażników. Trzeba było iść do kaplicy. Przed tym także 
czuła lęk. Była między dwoma niepokojami niby skazaniec w uścisku 
katowskich cęgów.
  
  4
  Nieoczekiwany przyjazd landgrafa zaskoczył rajców miejskich. Wprawdzie 
chodziły wieści, że książę Turyngii bawi u księcia Bawarii, i można się 
było spodziewać, że będzie wracał do siebie przez Schweinfurt. Jednakże 
nikt nie oczekiwał, że zjawi się niespodziewanie, pod wieczór deszczowego, 
roztarganego wichrem dnia, i to bez pocztu, w towarzystwie zaledwie kilku 
rycerzy.
  Wyrwani tą nowiną z ciepłych domów rajcy pośpieszyli witać gościa. 
Landgraf nie był panem miasta, mimo to należało mu się godne przyjęcie. 
Schlastanych deszczem rycerzy znaleźli w zajeździe "Pod Czerwonym Smokiem", 
gdzie już w izbie jadalnej gospodarz rozpalił na kominku wielki ogień i 
śpiesznie przygotowywał wieczerzę. Z wójtem na czele weszli do izby. 
Niskimi ukłonami witali księcia, robiąc mu lekkie wymówki, że nie uprzedził 
ich o swym przybyciu. Ale Ludwik śmiał się wesoło, klepał ich przyjaźnie po 
ramionach i zaprosił do stołu. Pełni szacunku przysiedli na brzeżkach ław. 
Tymczasem służba wniosła gorące mięso i rycerze wzięli się z zapałem do 
jedzenia. Zaspokoiwszy pierwszy głód, książę przepił do wójta. Potem 
rozpoczęła się rozmowa. Teraz rajcowie nastawili uszu, mając nadzieję, że 
dowiedzą się, o czym toczyły się tak długo narady na augsburskim zamku.
  Ale Ludwik nie odkrył tajemnicy. Rzucał żartami, śmiał się, przepijał i 
raz po raz wracał do jedzenia, powtarzając, że wciąż nie może się nacieszyć 
swojskim jadłem, do którego zatęsknił po jałowej italskiej kuchni.
  Nie nosił zarostu. Jego twarz mieniła się kontrastami. Były na niej 
spokojne, choć stanowcze, rysy Wittelsbachów - odziedziczone wraz ze 
skłonnością do dobrego humoru - lecz przelatywały po niej także czujne i 
drapieżne grymasy, z których znana była twarz landgrafa Hermana.
  Postawę miał ogromną: szerokie ramiona zdradzały siłę. Rajcy wiedzieli, 
że mimo młodego wieku wysunął się na czoło władców Rzeszy. Z energią 
rozszerzał krąg ziem, podległych swej władzy, nigdy nikomu nie ustępując, 
wychodząc zwycięsko z każdego zatargu. Teraz znowu rozeszła się wieść, że 
stał się bliskim doradcą i przyjacielem cesarza.
  Inaczej zupełnie wyglądał siedzący obok młodszy brat Ludwika, Henryk, 
obdarzony rodowym przydomkiem Raspe. Miał długi nos, nieokreślonego koloru 
włosy i wyraz stałego niezadowolenia na ustach. Jego szare oczy wędrowały 
jakby nieufnie po twarzach rajców. Wydawał się przy bracie łojową świeczką 
obok wielkiej woskowej gromnicy.
  Książętom towarzyszył Bechtold, kapelan książęcy, oraz rycerze Walter von 
Wargila i Herman von Schlotheim. Ten ostatni pełnił funkcję podstolego 
dworu.
  Nie bez zdumienia dowiedzieli się rajcy, że landgraf przybył do 
Schweinfurtu pędząc bez zatrzymania wprost z Augsburga. Ten pośpiech był 
przyczyną, że poczet pozostał z tyłu i dopiero pojutrze winien był 
przyciągnąć do miasta. Ale czym wywołany był ten pośpiech, nie mogli się 

dowiedzieć. Pora była późna i rajcy, spostrzegłszy, że rycerze są zmęczeni, 
poczęli się żegnać, życząc landrafowi dobrego snu i zapewniając, że przyjdą 
następnego dnia, by pożegnać go przed dalszą drogą. Ludwik z życzliwością 
raz jeszcze przepił do wójta.
  Po ich wyjściu rycerze pozostali dalej przy stole. Byli zmęczeni, 
odczuwali jednak potrzebę rozmowy.
  - Zgoniłeś nas - powiedział Henryk. - Wszystkie kości mnie bolą...
  Ludwik wybuchnął śmiechem. Skargi Henryka bawiły go. Był wprawdzie także 
zmęczony, ale właśnie to zmęczenie wprawiło go w dobry humor. Jego mocna 
natura potrzebowała wyładowania. Zwłaszcza po pobycie na dworze księcia 
bawarskiego Ludwik tęsknił za szybką jazdą, łowami lub walką. Poza tym rad 
był, że wracał.
  - Za to pojutrze będziemy na miejscu - rzekł.
  - Po co? Do czego ci pilno? rzucił pogardliwie młodszy.
  Nie odpowiedział na tę zaczepkę, tylko twarz jego stwardniała.
  - Którędy chcecie jechać, książę? - zapytał von Wargila gładząc siwe 
włosy.
  - Wprost jak strzelił.
  W izbie pojawił się gospodarz zajazdu w towarzystwie jasnowłosej 
dziewczyny niosącej konew z winem.
  - Pozwólcie, miłościwi książęta - mówił kłaniając się - aby córka moja 
usłużyła wam znakomitym, węgierskim winem. Nie posiadałem tak szlachetnego 
trunku w piwnicy, niespodziewałem się równie dostojnych gości, ale kupiec 
Rupert, dowiedziawszy się o waszym, panie, przybyciu, dostarczył mi przed 
chwilą beczułkę. Zechciejcie popróbować...
  - Czemu nie? Wypijemy - rzekł Ludwik.
  Podsunął kubek, a dziewczyna podniósłszy konew poczęła z niej ostrożnie 
nalewać. Patrzył na nią z boku. Miała niskie czoło, ukryte za wypukłymi 
policzkami oczy i ciężkie, nabrzmiałe wargi. Była to twarz jakby kogoś 
zbudzonego ze snu. Gdy pochylała się nad ramieniem księcia, węzeł jasnych, 
lecz przetkanych ciemniejszymi smugami włosów, przewiązany czerwoną 
tasiemką, zsunął się jej po ramieniu i opadł na chwilę po policzku Ludwika. 
Uchyli się, ale nie dość szybko, by uniknąć niespokojnego dreszczu. 
Dziewczyna odrzuciła włosy do tyłu. Podeszła z konwią do Henryka. Gdy 
nalewała, zapytał:
  - Jak się nazywasz?
  - Hilda, wasza miłość.
  Inni rycerze także spoglądali na nią. Zwróciła ich uwagę.
  - Piękną macie córkę - powiedział Walter do gospodarza.
  - Dwie wydałem i tej ostatniej już czas - odparł.
  - Czas - przyznał rycerz. - Dorodna dziewka. Pilnujcie jej dobrze! - 
roześmiał się.
  - Niechby spróbowała - powiedział gospodarz błyskając oczami.
  - Wino przednie - orzekł Bechtold, przesuwając końcem języka po wargach.
  Przytaknęli. Gospodarz wyszedł, by zająć się przygotowaniem posłań dla 
gości, ale dziewczyna została. Trzymała się z boku, pod ścianą, gotowa w 
każdej chwili usłużyć. Ludwik nie mógł zapomnieć o jej obecności. 
Nieznacznie, spod zamkniętych powiek, odnajdywał co chwila wzrokiem jej 
postać. Potem zaraz odwracał głowę, zagryzał wargi. Poczuł, że jest zły na 
siebie.

  Tam, na cesarskim dworze, pokusy nie dawały mu ani na chwilę o sobie 
zapomnieć. Czegoś podobnego nigdy dotychczas nie doświadczył. Zwykle, pełne 
ruchu życie i udane małżeństwo pozwalały dość łatwo zwyciężać przelotne 
trudności. Lecz w Rimini... Myślał o tym z niechęcią. Gdyby nie wola 
Fryderyka i jego łaskawość, uciekłby był stamtąd o wiele wcześniej. teraz 
jedna, choć już był daleko od Italii, coś ciągnęło się za nim, niby nie 
dająca się zgubić woń. Może to także, na równi z tęsknotą, kazało mu tak 
szybko podążać?
  Rycerz Wargila powrócił do swego pytania:
  - Więc chcecie jechać, książę, przez ziemie grafa z Hennebergu?
  - Tak.
  - Nie sądzicie, że to może być niebezpieczne?
  Zaśmiał się z dumą.
  - Dałem mu przed laty nauczkę.
  - Sądzę, że o niej nie zapomniał...
  Pogardliwie wzruszył ramionami.
  - Drwię z tego. Sprawa jest zresztą przesądzona: cesarz mnie oddał opiekę 
nad Miśnią. A poza tym, panie - położył dłoń na ramieniu Wargili - nikt nie 
wie, że jedziemy...
  - To prawda...
  - Po cóż jednak taki pośpiech? - zapytał Henryk spoglądając koso na 
brata.
  Ze zniecierpliwieniem w głosie odrzucił:
  - Wiele miesięcy nie było mnie w kraju. Na pewno zebrało się niemało 
spraw. Zresztą chcę być jak najprędzej...
  Usiłował uciec przed wzrokiem brata, lecz to sprawiło, że jego oczy 
natknęły się na postać dziewczyny. Na chwilę ogarnęło go zmieszanie, a 
zaraz potem nowa fala gniewu. Złościło go, że Henryk mógł to dostrzec.
  - Dzień czy dwa nic nie znaczą - usłyszał uwagę brata.
  Twardo uderzył dłonią w stół.
  - Dosyć! Nie mówmy już o tym.
  Zapadło milczenie i trwało dość długo. Przerwał je gospodarz wszedłszy do 
izby w towarzystwie pachołka, każdy z kagankiem w ręku. Kłaniając się 
nisko, powiedział:
  - Posłanie gotowe, wasze miłoście.
  - To idźmy spać - zadecydował Ludwik. - Jutro Bechtoldzie, odprawicie 
mszę, i zaraz ruszamy.
  Zanim odeszli od stołu, kapelan zmówił modlitwę, a oni powtarzali za nim 
jej słowa. Potem gospodarz zaprowadził obu książąt do łożnicy, która, 
według jego zapewnień, służyła tylko najdostojniejszym gościom. Była to 
duża izba, z wielkim łożem, z baldachimem pośrodku. Kamienna posadzka 
zasłana była skórami dzików. Gospodarz przykląkł i prosił, aby mu Ludwik 
pozwolił odpiąć ostrogi. Potem dopomógł mu zdjąć zwierzchni kaftan. Chciał 
usługiwać dalej, lecz landgraf odprawił go.
  - Dam sobie radę. Idź już...
  Wyszedł wśród ukłonów. Ludwik, stojąc pośrodku izby, rozpostarł szeroko 
ramiona i mocno je przeciągnął. Teraz dopiero poczuł zmęczenie. A jednak 
nie chciało mu się spać. Czuł rozpierającą go siłę. Kilka razy napinał 
mięśnie całego ciała, a potem pozwalał im wiotczeć. Stojąc tak, zauważył, 
że Henryk nie kładzie się, ale siedzi nieruchomo na skraju łóżka i patrzy 

na niego.
  - Dlaczego się nie kładziesz? - zapytał.
  Młodszy nie odpowiedział. Wciąż tylko patrzył na brata, a w jego 
spojrzeniu Ludwik wyczytał gniew. Raspe musiał czuć do niego urazę. 
Natomiast jego złość już odeszła.
  - Nie masz się o co dąć - rzekł.
  - Nauczyłeś się, widzę, cesarskich manier - burknął Henryk. - Ale 
zapominasz, że to nie Królestwo Sycylii. Gdy będę chciał mówić, nie 
zamkniesz mi ust.
  Właściwie żałował swego porywczego okrzyku. Myślał, że powinien brata 
ułagodzić. Trudno mu jednak było się na to zdobyć. Młodszy miał zdolność 
drażnienia go swoją zawiścią. Ciągle mu wszystkiego zazdrościł. Ludwik nie 
czuł się temu winny, że wszędzie, gdzie on zyskiwał serca i zdobywał 
zaufanie, Henryk był nielubiany lub wyśmiewany. Fryderyk, który jemu okazał 
tyle łaskawości, ledwo przywitał się z Raspem. Nie zapraszał go na narady, 
nie wezwał do Rimini. A Henryk miał o to do brata wieczną pretensję. Mimo 
to wspomniał na tak częste słowa Elzy i powiedział łagodnie:
  - Nie miałem zamiaru zamykać ci ust. Jesteś moim bratem i kocham cię... - 
Doszło go gniewne parsknięcie Henryka, mimo to ciągnął dalej: - Wiesz 
zresztą, dlaczego się śpieszę...
  - Wiem! Wiem! - wybuchnął młodszy. - Ponosi cię... Widziałem, jakimi 
oczami patrzyłeś na tę dziewczynę.
  A więc jednak zauważył. Ludwika ogarnął na nowo gniew.
  - Oszalałeś?
  Na wąskich wargach Henryka pojawił się złośliwy uśmiech. Był zadowolony, 
że trafił celnie.
  - Wcale nie oszalałem. Widziałem dobrze. Sparło cię... Pewno, pewno, po 
zabawach, jakich zakosztowałeś na dworze cesarskim, burzy ci się krew. 
Puściłbyś ją sobie lepiej. Gotów jesteś nie dotrwać w cnocie, a Elza...
  Znowu poniosło go. Tupnął nogą.
  - Zostaw ją!
  - Znowu chciałbyś, abym milczał? Ale dlaczego mam ją zostawić? - Im 
bardziej Ludwik tracił równowagę, tym Henryk wydawał się spokojniejszy w 
swej złośliwości. - Przecież to najważniejsza osoba. We wszystkim musisz 
się jej radzić. Kiedy co - to zawsze siostrzyczka...
  Z zaciśniętymi pięściami posunął się ku bratu. Ale jeszcze raz udało mu 
się zapanować nad sobą. Gdy on gardził zawiścią Raspego, Elza stale broniła 
go. Lecz on właśnie tym częściej występował przeciwko niej. A teraz - 
pomyślał Ludwik - będę jej musiał zostawić na jego opiece...
  Cofnął się. henryk mówił dalej:
  - Może powiesz, że jest inaczej? Wszystkiego słuchasz, co ona mówi. 
Wszystko wykonujesz, czego zażąda. Nakazała ci się modlić, więc wyczytujesz 
codziennie modlitwy z książki. Zabroniła ci patrzeć na kobiety, więc, choć 
cię spiera, chowasz oczy niby mnich. Wzywa cię, pędzisz na złamanie 
karku...
  - Głupi jesteś! - powiedział przez zaciśnięte zęby.
  Raspe śmiał się zjadliwie.
  - Gadaj, co chcesz, prawda w oczy kole. Wszystko ona. Ludzie gadają: 
wielki książę, mocny rycerz. Cesarzowi nawet wydało się, że się poznał na 
tobie. - Zeskoczył z łoża i, naśladując pompatyczny gest Fryderyka i jego 

ton przedrzeźniał: - Mój przyjaciel, landgraf Turyngii. Najdzielniejszy z 
książąt Rzeszy. Sądzę, że znajdziemy w nim znakomitego wodza...
  Tym razem nie wytrzymał: chwycił henryka za ramiona i potrząsnął nim z 
taką siłą, że tamten tylko zabełkotał i umilkł.
  - Powiedziałem ci: o tym ani pary z gęby!
  Raspe cofnął się. Poruszył parę razy ramionami, jakby sprawdzając, czy są 
jeszcze całe. Nie odezwał się już, ale dalej drwiącym wzrokiem patrzył na 
starszego. Ludwik chodził energicznie tam i z powrotem po izbie. Znowu 
przemagał gniew. Odwoływał się do rozwagi. Mimo wszystko przecież byli ze 
sobą związani...
  Tymczasem Henryk ukląkł, zmówił szybko pacierz i położył się. Ludwik 
chodził dalej. Wreszcie ruch uspokoił go. Sięgnął do książki w drewnianej 
oprawie, którą giermek położył obok wezgłowia. Uklęknąwszy począł 
starannie, choć z wysiłkiem czytać modlitwy, hymny i psalmy Komplety. Bijąc 
się mocno w piersi, dokonał rachunku sumienia. Pomyślał, że jednak jest 
winny wobec brata. Uniósł więc głowę i powiedział:
  - Henryku...
  Ale Respe nie odpowiedział. Może spał, a może tylko udawał, że śpi. Z 
poczuciem nie zdjętego z serca ciężaru Ludwik wrócił do modlitw. Znowu 
odczytywał słowa wypisane zdobnymi w zakręty literami na kartkach księgi. 
Odetchnął lżej, gdy doszedł do kończącej modlitwy: Visita, quaesumus, 
Domine, habitationem istam et omnes insidias inimici ab ea longe repelle... 
Potem przeżegnał się trzy razy, zdmuchnął kaganek i wyciągnął się obok 
brata.
  
  5
  Kaplica była mała. Dwa wąskie okna po obu stronach ołtarza broczyły w 
dzień kolorami, lecz teraz, zaparte okiennicą mroku, wydawały się 
beztreściwą układanką matowych szkiełek. Przed ołtarzem palił się kaganek, 
słabo oświetlając figurę Matki Bożej, a za nią w głębi ciemny krzyż podobny 
na ścianie do olbrzymiego pająka.
  Uklękła i wpatryjąc się w rozmazujące się zarysy postaci modliła się. Tę 
figurę przywiozła do Wartburga z Węgier w pierwszym roku swego małżeństwa, 
gdy oboje z Ludwikiem udali się w odwiedziny do jej ojca. Miejsce 
zamordowanej królowej Gertrudy zajmowała siostra cesarza 
konstantynopolitańskiego, Jolanta, niewiele starsza od swej pasierbicy. 
Okazywała Elzie wiele wdzięczności. Któregoś dnia zaprowadziła ją do 
komory, gdzie leżał cały stos dziwnych przedmiotów: świętych figur, 
wysadzanych kosztownymi kamieniami krucyfiksów, naczyń kościelnych, cennych 
lamp i kaganków, relikwiarzy, zasłon z kosztownego materiału... "Popatrz - 
powiedziała - to wszystko rzeczy zabrane schizmatyckim i przeniewierczym 
Grekom. Przysłali mi to bracia. Słyszałam, że jesteś pobożna. Jeśli chcesz, 
weź coś z tego..." Elza przyklękła. Z nieśmiałością, która ją nagle 
opanowała, grzebała w stosie. Odkładała rzeczy kosztowne, one nie pociągały 
jej. W rozbitej skrzynce leżał zwinięty płat lnianego płótna, pokryty 
rudymi plamami, niby nasiąkły krwią. "Wiesz - mówiła Jolanta - powiadają, 
że to jest całun, w który był owinięty nasz Pan, gdy leżał w grobie. 
Rzeczywiście, jak go rozwinąć, widać na nim zarys postaci ludzkiej". "To 
może to płótno dasz mi matko?" - poprosiła. "Dałabym ci je chętnie, droga 
Elzo, ale brat oddał je już rycerzowi de la Roche, który także walczył z 

Grekami. Leży tu tymczasem, zanim znajdzie się ktoś, kto je zabierze do 
Arelatu..." Długo patrzyła na tajemnicze, rudobure ślady na płótnie. A 
jeśli - myślała - są to naprawdę ślady krwi, która wypłynęła z Jego Ciała? 
W tej samej skrzynce znajdował się także drewniany posążek Maryi. "Czy ta 
figura - zapytała - należy także do rycerza de la Roche?" "Nie. Jeżeli ci 
się tylko podoba, weź ją sobie. Chociaż taka zwyczajna... Lepiej wybierz 
sobie coś cenniejszego." "Och, nie, dziękuję, matko - powiedziała - właśnie 
ten posążek podoba mi się..."
  Figura przedstawiała Maryję bolejącą. Szeroko rozwarte oczy zdawały się 
tryskać łzami. W geście rozłożonych rąk czuło się rozpacz bezradności. Za 
dnia, w kolorowym otoczu witraży, postać traciła nieco swój wyraz. Ale w 
mroku odzyskiwała go znowu. Chwiejący się płomień kaganka sprawił, że 
ramiona Maryi jakby drżały, a oczy to się zamykały, to znowu otwierały. 
Cień figury padał na krucyfiks, zlewał się z nim w jedno. To była całość: 
nieruchomy, rozpięty na swym krzyżu Skazaniec i słaniająca się u Jego stóp 
postać Matki.
  "Przez Nią do Niego - mawiał Rudiger. - Tylko przez Nią. Nigdy nie 
potrafimy się sami wspiąć tak wysoko. Nigdy... On mógłby się schylić i nas 
podnieść. Ale pozwolił, aby przybili Mu dłonie. Za to dał nam Ją... I Ona 
gotowa jest zawsze nas podźwignąć. Chce tego. Czeka, by to uczynić. Ma 
przebite serce siedmioma mieczami, ale nie ma przebitych dłoni..."
  Rudiger mówił zawsze takie właśnie słoneczne słowa. Elza była pewna, że 
poprzez jego głos dochodzą do niej pieśni tamtego trubadura miłości Bożej. 
Świat Franciszka przypominał wielkie schody. Zaczynały się one bardzo 
nisko, tak że każdy mógł na nich uczynić pierwszy krok. Potem jednak już 
nie szło się po nich, ale leciało. Zaczynało się dziecinną zabawę, by nagle 
upaść w rozkrzyżowane ramiona. Nie trzeba było wielkiej mądrości, 
znajomości świata i ludzi. W jej życiu także zaczęło się wszystko zabawą 
dziecinną. Pamiętała dzień, kiedy obie, ona i Agnes, siostra Ludwika, udały 
się, towarzysząc księżnej Zofii, na nabożeństwo do kościoła rycerzy 
zakonnych. Był to dzień Wniebowzięcia, i Zofia kazała dziewczynkom ubrać 
się w najpiękniejsze suknie. Potem sama włożyła na ich głowy książęce 
korony. Powitane przed kościołem przez komtura, szły przez nawę po obu 
stronach Zofii, odruchowo naśladując jej krok, powolny, majestatyczny, 
pełen godności.
  Ale kiedy Elza zaczęła się modlić - stanęły przed nią słowa Rudigera. 
Jeszcze nie był wtedy jej spowiednikiem; słyszała go, gdy przemawiał stojąc 
po prostu na pustym straganie na rynku. Mówił: "Nie, Mryja nie umarła. Żywa 
została wzięta do nieba i tam otrzymała koronę. A wiecie dlaczego? Dlatego, 
że przedtem wyrzekła się jej. Kiedy archanioł Gabriel zwiastował jej 
narodziny, mogła żądać, czego tylko chciała. Ona jednak nie żądała niczego. 
Za to, gdy Jezusowi wtłaczano koronę z cierni, Ona pragnęła jej. I choć jej 
nie otrzymała, cierpiała tak samo. Za to właśnie czekała na Nią w niebie 
korona z gwiazd..."
  Nagle mała królewna poderwała się z klęczek. Z twarzą, po której spływały 
łzy i przelatywały uśmiechy, zbliżyła się do ołtarza. Porywczo zdjęła z 
głowy koronę... Najprzód panowała cisza, potem usłyszała za sobą zgorszone 
szmery. Doszło ją ostre wezwanie Zofii. Nigdy przedtem nie widziała 
księżnej tak bardzo zagniewanej...
  A jednak ten gest w niej pozostał. Jeszcze wcześniej przysłuchiwała się z 

zachwytem opowiadania, jak rycerz Gotfryd, zdobywca Jerozolimy, odmówił 
przyjęcia korony, choć przyjął jej brzemię... I to w niej pozostało: skoro 
nie można inaczej, wyrzec się chwały, nie wyrzekając się ciężaru... Czy 
tak? - zapytywała wzrokiem Cierpiącą. Czasami wydawało się Elzie, że słyszy 
ciche potakiwanie.
  Ale dziś nie słyszała nic.Natomiast zamiast słów rozległ się dźwięk 
otwieranych drzwi. Zadudniły ciężkie kroki. Ktoś wszedł do kaplicy, ukląkł 
mocno na oba kolana. Modlił się czas jakiś głośnym szeptem. Serce Elzy 
poczęło bić. Przyciskała je dłonią, wydawało się jej bowiem, że to stukanie 
słychać niby klekot wielkopostnej kołatki. Tamten powstał. Słyszała, jak 
teraz idzie kierując się pod ścianę, gdzie stała długa skrzynia na 
liturgiczne szaty, służąca także jako miejsce słuchania spowiedzi.
  Serce Elzy łomotało coraz mocniej. Wstała z klęczek i podeszła do 
siedzącego na skrzyni mężczyzny. Postać Konrada rysowała się wyraźnie na 
tle oświetlonej kagankiem ściany. Wydawało się ogromną, półprzełamaną 
kolumną czarnego marmuru. Elza uklękła u jego stóp. Nie od razu pochylił 
się nad nią. Trwał wyprostowany, zda się, nie dostrzegając jej obecności. 
Dopiero po chwili, jakby obudzony, poruszył się i zrobił nad nią w 
powietrzu wielki znak krzyża.
  - Jaki to grzech niepokoi ciebie? - zapytał.
  Zmagała się ze swym sercem, które czuła niby żywe stworzonko pod ciasno 
opiętą suknią.
  - Boję się... - wyznała wreszcie.
  Czekał, czy nie powie czegoś więcej. Ale usta Elzy rozdygotały się. Póki 
tłumiła niepokój w sobie, był on jak ciężar dokuczliwy, lecz dający się 
znieść. Teraz ogarnął ją taki spazm lęku, iż niezdolna była nic więcej 
powiedzieć.
  - Boisz się... - wyrzekł w końcu. Znała dobrze jego głos kamienny, pełen 
surowej powagi. - Obawa nie jest sama w sobie złem. Trzeba się bać Boga, 
nawet gdy się nam wydaje, żeśmy wypełnili wszystko, co nakazane. Ale jeżeli 
boisz się czegoś innego, grzeszysz, bo tylko Jego wolno się bać. Rozumiesz?
  Wolno odmierzane słowa, choć groźne, pozwoliły jej odzyskać panowanie nad 
sobą.
  - Boję się o męża... - szepnęła. - Tak długo nie wraca. Sama nie wiem, 
skąd przyszedł ten niepokój... Przedtem nie lękałam się... Ale teraz jakbym 
przeczuwała coś złego...
  Znowu odczekał chwilę, zanim podjął:
  - Słusznie więc obwiniłaś siebie. Boisz się o człowieka. A cóż to jest 
człowiek? Co jest ważne: on czy wola Boża w nim? Ale ty pragnęłabyś ciągle 
być dzieckiem. Żyć wśród radości, czynić mało, to tylko co nic nie 
kosztuje... I jeszcze za to chciałabyś być chwalona. Za nic... Od roku ci 
to powtarzam, tłumaczę. Moje rady i napomnienia można by koszami wynosić...
  - Jestem grzeszna - korzyła się - jestem słaba...
  - Słaba... - Z politowaniem kiwał głową. - Wszyscy to powtarzacie: 
jesteśmy słabi... Skarżycie się. Aleście nie popróbowali naprawdę waszych 
sił. Wolicie biadać niż walczyć. Jutro, po mszy w kościele rycerzy 
zakonnych, będę o tym mówić. Przyjdź posłuchać.
  - Przyjdę.
  - Nie zapomnij. Twój lęk jest niepokojem twego sumienia. Ty wiesz, bo ci 
tyle razy to mówiłem, co jest twoim obowiązkiem. Nie bawienie się w 

opatrywanie żebraków. Twoim dziełem powinna być odmiana duszy twego męża. 
Skierowanie jego myśli i woli w należytym kierunku...
  Jej oddech stał się szybki i świszczący. Zapytała, a w jej głosie 
dzwoniło przerażenie.
  - Chcecie wciąż, mistrzu, aby jechał?
  - Nie ja chcę, Bóg tego chce! - Okrzyk Konrada buchnął niby grom, aż 
zadzwoniły lichtarze. - Czy zapomniałaś, kobieto - mówił już ciszej, ale 
wciąż z siłą w głosie - że Grób Pański znajduje się w rękach pogan? Dzieci 
nawet szły go bronić, gdyż rycerzom zabrakło serca. Wszyscy książęta, 
grafowie, baronowie, rycerze Rzeszy zastygli w zobojętnieniu. I wy także?
  Z posadzki podniósł się dygocący głos kobiecy:
  - Dlaczego jednak on...?
  Z gorzką ironią powiedział:
  - Każdy tak gotów pytać. Twój mąż jest młody i energiczny. Ma uznanie i 
szacunek wśród książąt Rzeszy. Potrafiłby innych pociągnąć. Słyszałem, że 
stał się doradcą i przyjacielem cesarza.
  - Lecz cesarz...
  - Cesarz przyrzekł apostołowi. Zbyt już długo odkłada wypełnienie 
obietnicy. Na twoim mężu ciąży obowiązek przypominania mu. To on powinien 
go zachęcić. A ty - męża.
  Przypadła do ziemi.
  - Czy mam go zachęcić, by szedł walczyć?
  Skrzyżował ręce na piersi i patrzył na nią groźnie.
  Ty to mówisz? Ty, córka krzyżowca? Jerozolimczyka?
  Głos Elzy zaszedł łzami.
  - Nie wiem, panie. Może błądzę... Nie znam się na sprawach męskich... 
Ale...
  - Pojmuję. Pięknie jest, wydaje ci się, gdy ktoś walczy o Grób Święty, 
aby to nie był tylko twój mąż. - Kiwał głową ze zgorszeniem. - Wciąż tylko 
chciałabyś się cieszyć jego bliskością. Namiętności są w tobie silniejsze 
niż obowiązek małżeński. Obowiązek. Żona chrześcijańska radośniej powinna 
widzieć swego męża przeszytego pogańskimi strzałami niż w łożu.
  - Nie... Ja...
  - Nie próbuj kłamać i mnie, i siebie. Lubisz się zakłamywać. Znam cię 
dobrze. Nie ma w tobie woli ofiarowania wszystkiego Bogu. Zachęcałem cię, 
byś złożyła śluby czystości...
  - Jakże bym mogła, panie, żądać tego od niego? On mnie kocha, potrzebuje 
mnie. Chcę mu pomagać, nie utrudniać...
  - Pomagać! Miękkim ustępowaniem nie pomaga się drugiemu. Nie siłę mu 
dajesz, ale słabość. Rycerze są rycerzami, by gromili niewiernych.
  - Nie wszyscy idą walczyć, mistrzu. Franciszek od braci mniejszych 
powiada, jak mi opowiadano, że trzeba Saracenów przekonać przekonywać i 
nawracać...
  - Franciszek jest marzycielem. Tylko w kościele znajduje się zbawienie. 
Niech muzułmanie ustąpią z placu, wtedy Kościół nauczy ich prawdy.
  - Lecz to są także rycerze...
  - Dosyć! Umiesz rozumować wykrętnie: najpierw mówisz, że nie znasz się na 
sprawach męskich, a potem bronisz tamtych. Saracenowie są przewrotni. Nie 
wolno im ufać. Nie wolno wdawać się z nimi w dyskusje, bo tylko naszym 
duszom przynieść to może szkodę. Póki są takimi, jakimi są, jedynie walcząc 

z nimi oddajemy chwałę Bogu. Słyszysz?
  - Słyszę.
  - Walcząc z niewiernymi okupuje się przewiny i grzechy. A twój mąż żyje w 
grzechu. Czy chcesz, aby spotkał go los jego ojca?
  - Och! - zawołała, przyciskając dłonie do policzków. - Nie, nie - mówiła 
gorąco - to niemożliwe, aby stary książę był potępiony. Wiem, że przed 
śmiercią pragnął zgody...
  - Być może - powiedział sucho - że jego pragnienia i modlitwy jego żony 
kupiły mu przebaczenie i zamiast wpaść w niezgłębioną przepaść piekła, 
znalazł wyzwolenie na dnie czyśćcowej studni. Może... Ale o tym nikt nie 
wie. Natomiast znamy sprawiedliwość Bożą. Bóg karze zawsze tych, którzy 
podnoszą rękę na ludzi Kościoła...
  - Lecz wszak wiecie, mistrzu, że braciszek ugodził się z panem 
arcybiskupem. Pan arcybiskup przyjął wykup.
  - To jego rzecz, on z niej zda rachunek. Twój mąż jednak zatrzymał 
ziemie, które zajął zbrojną ręką i które należały i nigdy nie przestaną 
należeć do Kościoła.
  Jęknęła boleśnie:
  - Wszak czynię, co nakazaliście...
  - Cóż z tego? Chciałabyś swoim czynieniem uwolnić go od grzechu. Nie 
znoszę podstępów. Zresztą twoje własne sumienie buntuje się. Dlatego się 
lękasz. Twój strach jest grzechem. - Chwilę milczał. - Żałujesz? - zapytał.
  - Żałuję... - odpowiedziała cicho.
  Znowu była schylona nisko, dotykała prawie czołem posadzki. Modlił się 
nad nią cichym szeptem, podobnym do szelestu obracanych kart księgi. Potem 
uczuła, jak wielka, koścista dłoń dotyka jej ramienia.
  - Idź w pokoju... - usłyszała.
  Ujęła tę dłoń i przycisnęła ją do ust. Potem dźwignęła się. Zachwiała się 
i o mało nie upadła, tak bardzo ścierpły jej kolana od długiego klęczenia. 
Brzemię, z którym tu przyszła, leżało dalej na jej barkach. Jeszcze od 
drzwi obejrzała się, jakby spodziewała się, że ją dogoni coś 
pocieszającego. Ale czarna kolumna milczała.
  
  6
  Rodzice kłócili się w kuchni hałaśliwie. Skorzystała z tego, by się 
wymknąć na podwórze. Deszcz ustał, zasnute chmurami niebo odkrywało się z 
wolna.
  Spuściła psa z łańcucha. Rozejrzała się, czy nikt jej nie widzi, i 
zawinąwszy się mocniej w płaszcz wysunęła się przez furtkę. Wąskie uliczki 
zalane były mrokiem i tylko po spadzistych dachach spacerowały jeszcze 
ostatnie blaski dnia. Hilda szła prędko. W ciemnych wnękach tuliły się do 
siebie pary. Słyszała ich szepty. Pogodny wieczór po dłuższym okresie 
deszczów wywabił zakochanych. Na skrzyżowaniu ulic pochwyciły ją nagle 
męskie ramiona, ale nie zdążyła się szarpnąć, gdy tamten ją puścił. Czekał 
na inną.
  Wyszła na mały placyk. Tu było widniej. Pośrodku stała studnia uwieńczona 
figurą świętego. Przed nią znajdowało się kamienne koryto do pojenia koni. 
Hilda rozejrzała się znowu. Nie było nikogo, tylko koło studni kręciło się 
kilka kotów. Nawoływały się przeraźliwym miaukiem lub wydawały gniewny, 
podobny do gruchania pomruk.

  Szybko podeszła do jednego z okien i zastukała w okiennicę. Nie musiała 
czekać; okno otworzyło się natychmiast. Silne ramiona chwyciły dziewczynę 
pod pachy i wciągnęły do środka.
  W izbie było ciemno, ale jej dłonie natychmiast odnalazły znaną postać. 
Kiedy jednak chciała się przytulić, tamten powstrzymał ją stanowczym 
gestem.
  - Dlaczego tak późno? - zapytał.
  - Nie mogłam wcześniej - tłumaczyła się. - Przyjechali goście. Ojciec 
kazał usługiwać... I nie kładł się... Nie mogłam...
  - Do diabła! - nagle zaklął. Pomyślała, że tęsknił do niej i z 
serdecznością znowu wyciągnęła ku niemu dłonie. Ale nie odnalazła go. 
Cofnął się. Powiedziała:
  - Nie klnij... Może nas co złego spotkać. A ja naprawdę nie mogłam... 
Przyjechał książę Turyngii.
  - Wiem - burknął, krążąc w mroku niedosiężnie dla jej rąk. - Już 
gadają... - Nagle zatrzymał się. - Kiedy jadą? - zapytał.
  - Nie wiem... Nie! Czekaj, słyszałam... Mówili, że jutro rano. Po co ci 
to?
  Trzasnął dłonią z irytacją. Słyszała, jak mruknął pod nosem:
  - Taka okazja! - Znowu krążył w ciemnościach sapiąc gniewnie.
  - Po co ci wiedzieć, kiedy jadą: - Biegłam, aby cię zobaczyć. Chciałam z 
tobą porozmawiać. Dawno nie mówiliśmy...
  Fuknął gniewnie. Akurat - obchodziło go to, co miała mu powiedzieć. 
Zresztą wiedział dobrze, o czym chciała mówić. Od dawna zaczynała, a on za 
każdym razem starał się nie dopuścić jej do słowa. Wszystko przeciągnęło 
się za długo, a teraz kiedy nareszcie stało się to, na co czekał, rzecz 
mogła przez jej głupotę wymknąć mu się z rąk.
  Nie dla niej tu przyjechał. Nie dla niej udawał powracającego z 
Norymbergi do rodzinnego Suhl złotniczego terminatora. Z tego, co mu 
powiedział Poppon, sądził, że nie będzie to długie czekanie. Przez parę dni 
mieszkał w gospodzie. Ale potem trudno było wytłumaczyć, dlaczego jeszcze 
siedzi w Schweinfurcie. Także gospadarz patrzył złym okiem na to, że się 
uśmiechał do Hildy. Podobno obie starsze córki uciekły z chłapakami, więc 
stary zawziął się, że nie pozwoli najmłodszej na żadne głupstwa. A Hilda 
leciała mu sama w ramiona...
  Wolał inaczej: wyniósł się z gospody, udając wobec gospodarza, że w ogóle 
opuszcza miasto. Ale z dziewczyną nie przestał się spotykać w ukryciu. 
Wiedział, że przez nią będzie miał wiadomość o przejeździe. Aby móc na nią 
liczyć, udawał zakochanego. Wyciągał ją wieczorami na łąki nabrzeżne lub na 
wzgórza ciągnące się falistą linią ku Hambach. Nie oparła mu się. Potem 
nastały deszcze. Wtedy przychodziła do niego, do izby, którą dzierżawił od 
człowieka trudniącego się handlem kradzionymi końmi. Bała się ojca, on 
jednak zapewnił ją, że wszystko będzie dobrze. Chce się przecież z nią 
ożenić, musi tylko wrócić do Suhl, i usamodzielnić się. Poza tym liczy na 
sutą nagrodę za pewną wykonaną robotę. Początkowo tymi obietnicami odpędzał 
wszystkie jej niepokoje. Ale w miarę, jak czas czekania przedłużał się, 
dziewczyna poczęła się niecierpliwić. Mówiła wciąż, że musi mu powiedzieć 
coś poważnego. Domyślał się. Sytuacja stawała się napięta.
  Hilda cicho pochlipywała z żalu w ciemności. On zaś rozważał: bramy już 
były zamknięte, słyszał dźwięk rogów. Nie ma mowy, żeby go puszczono: 

strażnicy mogą chcieć się dowiedzieć, kim jest i co robi w mieście. Tamci 
przyjechali niby szaleńcy, bez pocztu. Ułatwia to całą sprawę Popponowi, 
ale co zrobić, aby go w porę zawiadomić? Jeżeli wyjedzie razem z nimi rano, 
nigdy, nie zdoła wyrwać się przed nich i na czas zajechać do Hennebergu. 
Powinien wyjechać teraz, zaraz. Ale jak?
  Nigdy nie próbował dowiedzieć się, jakie porachunki mają ze sobą ci dwaj, 
choć byli szwagrami. Między rycerzami - myślał - będą zawsze kłótnie, 
podstępy, walka. Ważne było, że jemu za uprzedzenie w porę obiecano 
nagrodę. Niechby jednak nie uprzedził! Wtedy lepiej byłoby nie pakazywać 
się na oczy Poppanowi.
  - Dlaczego jesteś taki...? - doszło go płaczliwe pytanie.
  Ta ciągle swoje! Miał ochotę powiedzieć jej coś opryskliwego, coś, co by 
raz na zawsze odebrało jej chęć do gadania o miłości. Lecz nowy pomysł 
przyszedł mu do głowy. Nagle wziął ją za ramię.
  - Przestań mazać się! Słuchaj! Czy nie ma z miasta wyjścia poza bramą 
miejską?
  - Dlaczego o to pytasz? Czego ty chcesz? - Nagle, podejrzenie zrodziło 
się w głowie dziewczyny. - Bernardzie...! - krzyknęła.
  Położył jej dłoń na ustach.
  - Cicho! Nie wrzeszcz! Powiem ci...
  Przyciągnął ją blisko siebie.
  - Muszę jechać. Zaraz. Jeszcze póki noc...
  - Jechać? Dlaczego? Dokąd?
  - Powiem, ale nie możesz o tym pisnąć ani słowa. Nikomu.
  - Nie powiem...
  - Więc widzisz, rycerz z Hennebergu kazał mi siebie zawiadomić, gdy przez 
Schweinfurt przejeżdżać będzie książę Turyngii. Rozumiesz, oni mają coś ze 
sobą... Co nas to zresztą obchodzi! Pan Poppon obiecał mi nagrodę. Dobrą 
nagrodę. On zwykle skąpy, ale jak co obieca, to da. Gdy to złoto dostanę, 
wtedy od razu będę mógł się z tobą ożenić...
  Pociągała dalej nosem, ale czuł, że słucha go.
  - Muszę więc zaraz jechać - kończył. - Wszystko od tego zależy. Gadaj: 
jak wydostać się z miasta?
  Potrząsnął nią niecierpliwie. Stała cicho, namyślała się. W końcu 
bąknęła:
  - U chrzestnego jest furtka... Na łąki...
  - U młynarza? - pojął w lot.
  - Tak. Rajcowie mu pozwolili, aby mógł ściągać nocami mąkę... Ale...
  Nie słuchał, co chce powiedzieć.
  - Prowadź! Prędko! Słyszysz? - znowu nią potrząsnął. - Wszystko od tego 
zależy!
  Głosem zduszonym powiedziała:
  - Zaprowadzę cię... - Nagle przysunęła się do niego. - Bernardzie - 
szepnęła - przytul mnie!
  Jego ramię opasało ją na moment, pośpiesznym uściskiem.
  - A teraz prowadź! Każda chwila się liczy. Prędko!
  Cicho wysunęli się z domu. W bocznej uliczce stał jego koń, gotowy do 
drogi. Bernard podciągnął popręg i zarzucił na grzbiet niesioną sakwę. 
Ruszyli. Dziewczyna szła przodem, o krak za nią mężczyzna prowadził konia. 
Jego kopyta to człapały w rozmiękłym bagnie, to trzaskały na skorupach 

rozbitych garnków. Teraz już było całkiem ciemno. Na niebie, między 
sterczącymi rynnami, zapalały się pierwsze gwiazdy.
  - Czy on zgodzi się? - zapytał nagle zaniepokojony tą myślą.
  Nie odpowiedziała. Wkrótce skończyła się ściana domów i zamajaczył długi 
mur. Stanęła przed małą furteczką. Zanim sięgnęła po kołatkę, odwróciła się 
ku niemu.
  - Bernardzie - powiedziała - po co ty to robisz?
  - Mówiłem ci - rzucił - że pan z Herrnebergu...
  Przerwała mu:
  - Czy on chce zabić księcia Turyngii?
  - Nie! Wiesz, jak między rycerzami: jeden drugiego usiłuje schwytać, a 
potem każe sobie płacić okup. Co nas to obchodzi?
  - O co im idzie?
  - Hildo, szkoda czasu!
  - Musisz mi powiedzieć! - zawołała cicho, ale z taką desperacją w głosie, 
że nie próbował się więcej opierać.
  - Kłócą się o to, kto będzie się opiekował synem pani Jutty z jej 
pierwszego męża, margrafa Miśni...
  - Czy to prawda - zapytała - że książę Turyngii ma żonę, którą tak kocha 
jak... jak rycerze w bajce...? I że to do niej tak śpieszy?
  Zaśmiał się.
  - Podobno. Rycerz Poppon śmiał się także, iż kochają się jak para 
gołąbków. Jedno bez drugiego wyżyć nie może - zachichotał. - No, to już 
wiesz. Stukaj!
  - Jeszcze jedno. Bernardzie, będę prosiła chrzestnego, aby cię wypuścił, 
ale ty...
  - Oczywiście zaraz wrócę i poproszę twego ojca o ciebie.
  Potrząsnęła głową.
  - Nie! Musisz mnie zabrać ze sobą. Od razu!
  - Oszalałaś?!
  - Inaczej nie zastukam!
  - Ależ... zrozum! Muszę pojechać. Jeśli nie dostanę tej nagrody, nie będę 
mógł nigdy ożenić się z tobą. Wrócę. Daję ci słowo, że wrócę. Mogę 
przysiąc! Zastukaj!
  - Weź mnie ze sobą!
  - Zastanów się. Mam jednego konia. Szmat drogi...
  - Wszystko jedno. Ja nie zostanę. Ojciec domyśla się...
  - Nic ci nie zrobi!
  - Boję się go. Ty go nie znasz... Musisz mnie zabrać!
  Zżymał się w sobie ze złości, ale bał się okazać jej swe uczucia. Szybko 
rozważał: Wyjechać musi... Potem co będzie, to będzie.
  Zdecydował:
  - Stukaj! Zabiorę cię!
  Wówczas dziewczyna uderzyła w kołatkę. Chwilę czekała. Ktoś otworzył 
furtkę. Dwa głosy: męski i kobiecy rozmawiały ze sobą niewyraźnie. Potem 
głos męski ucichł, na jego miejsce pojawił się inny, gruby, jowialny.  o 
musiał być młynarz. Bernard słyszał o nim, że jest jednym z najbogatszych 
ludzi w mieście. Miał usposobienie wesołe, lubił wypić i zabawić się. Teraz 
także rechotał basem. Dziewczyna prosiła gorąco. Bernard nie słyszał słów, 
ale ton głosu brzmiał wyraźnie. Zgodzi się, czy nie zgodzi? - myślał 

niespokojnie. Pocieszało go to, co do niego doszło, że oberżysta ma w 
mieście wiele wrogów, nawet wśród swoich bliskich. Więc może na złość?
  Głosy ucichły, z mroku wynurzyła się Hilda.
  - Chodź - powiedziała.
  Miał trochę kłopotu z koniem, który bał się wąskiej furtki i nie chciał w 
nią wejść. Zmusił go jednak do posłuszeństwa i wprowadził na podwórze. 
Stały tu jakieś wozy, a w powietrzu unosił się suchy, mączny pył, niby 
piasek naniesiony długotrwałą wichurą. Podparta mocnymi wspornikami 
ciągnęła się jasna ściana spichlerza. Za nim, pod niewielką basztą, 
znajdowała się okuta brama. Podzwaniając kluczami założonymi na wielkie 
koło, pojawił się grubas. Wziąwszy się pod boki, przyglądał się czas jakiś 
Bernardowi.
  - Ej, młodzi, młodzi! - znowu rechotał. - Figlów się wam zachciało, co? 
Ale niech was! Jej ojca - wskazał Hildę grubym paluchem - kolka zeprze, jak 
się dowie... He, he, he! Chodź tu, pomóż mi zdjąć belkę.
  Oddał wodze konia Hildzie i pomógł młynarzowi wysunąć zapuszczoną w mur 
belkę, zamykającą bramę. Zgrzytnął klucz. Brama otworzyła się ze 
skrzypieniem, sypiąc mącznym pyłem. Od łąk powiało zapachem mokrej trawy.
  - Dziękuję wam, panie - rzekł.
  - Dobrze, dobrze. A bierz się do niej krzepko. Żeby nie żałowała...
  Ty zaś żebyś nie płakał nad tym, co zgubisz... A jeśli które z was 
wygada, że to ja, to mu...! - pogroził im palcem.
  Tym razem koń nie stawiał oporu. W mroku, jakby wysypana mąką, bieliła 
się droga. Szybko dosiadł konia. Hilda oparłszy nogę na jego stopie wspięła 
się na szeroki, koński zad. Ruszyli w milczeniu. W ciszy słyszeli za sobą 
skrzyp zamykanej bramy. Kiedy ten dźwięk doszedł do uszu Bernarda, 
odetchnął z ulgą.
  Teraz - myślał - trzeba ruszyć, ile sił w końskich nogach. Do Hennebergu 
daleko. Ale trud powinien się sowicie opłacić. Poppon mówił: "Spraw się 
dobrze, nie pożałujesz..."
  Nie ostrzegając Hildy, spiął nagle konia ostrogami, a ten rzucił się 
długim szczupakiem. Dziewczyna krzyknęła i nagle straciwszy równowagę 
zsunęła się na ziemię. W pierwszej chwili chciał ją tak zostawić. Ale gdy 
odsadził się kawałek drogi, posłyszał, jak krzyczy za nim z całych sił. 
Gniewnie zawrócił. Byli zbyt blisko murów, Strażnicy zaniepokojeni mogli 
wyjść i dowiedzieć się wszystkiego. Dopadł do niej:
  - Cicho! - syknął. - Koń mi się spłoszył, a ty...!
  Wyciągnął rękę, jakby chciał ją wciągnąć na wierzchowca. Ale gdy zbliżyła 
się, zamiast za dłoń, chwycił ją za gardło. Zdusił krzyk. Dławiąc ciągnął 
przy koniu do miejsca, gdzie droga prowadziła przez most. Przewlókł bez 
barierę i cisnął niby kociaka w wodę. Gdy spadła z pluskiem, puścił konia w 
cwał.
  
  7
  Obudziło go dotknięcie dłoni w stopę. Pierwszy sen leżał ciężko na 
powiekach, przytomność wracała powoli. Wymamrotał:
  - To ja. Odejdź... - Wydawało mu się, że jest w domu.
  Na samym początku, gdy Elza zaczynała wstawać na nocne modlitwy, zdarzało 
się jej zaspać. Wtedy przychodziła Guda i budziła ją pociągnięciem za nogę. 
Ale zdarzyło się tak kilka razy, że szukając po omacku, zamiast ją budziła 

jego. W pierwszej chwili był wściekły, potem w ciągu dnia śmiał się i 
żartował z pomyłki.
  - Odejdź! - mruczał.
  Ale dłoń dotknęła go znowu. Otworzył oczy. Wokoło była nieprzebita 
ciemność. Stopniowo uprzytomnił sobie, gdzie jest. Obok niego rozlegało się 
chrapanie Henryka.
  - Kto, to? - szepnął i wyciągnął rękę. Dłoń była mała i miękka. Ledwo jej 
dotknął, cofnął się gwałtownie i skurczył jak oparzony.
  - Idź! Idź sobie! Natychmiast! - syczał.
  Od razu był pewien, że to ona. Musiała dostrzec jego spojrzenie. Nie 
pierwszy raz zdarzała mu się taka pokusa. Tam, w Italii, dwórki na 
cesarskim dworze kilka razy próbowały szczęścia u pięknego rycerza. 
Odpędzał je, choć wiedział, że wielu, dowiedziawszy się o tym, będzie 
drwiło. Znał siebie, przeczuwał, że pierwsze ustępstwo byłoby otworzeniem 
bramy następnym. Nie przychodziło to łatwo - miał naturę mocną, domagającą 
się. Gdy mówił "nie", mówił to także sobie. Lecz wiedział, czym by to było 
dla niej. Ta myśl pomagała mu. Teraz jednak, gdy powracał, czuł jakby 
osłabnięcie wszystkich pomagających mu się bronić odruchów.
  - Idź precz! - powtarzał.
  - Wasza miłość... - posłyszał ciche.
  Do tego trzeba jeszcze było, aby się obudził Henryk.
  - Milcz! Uciekaj!
  - Wasza miłość...
  - Precz!
  - Wasza miłość, niebezpieczeństwo...
  Z przerażeniem usłyszał, że równe pochrapywanie brata ucichło. Raspe 
hałaśliwie przewrócił się z boku na bok.
  - Co tam...? - zamruczał.
  Oboje milczeli. Henryk dźwignął się.
  - Co to za dziewka? Nie mogłeś iść do niej, tylko tu...?
  Zły, że się musi tłumaczyć, powiedział:
  - Obudziła mnie. Gada o jakimś niebezpieczeństwie.
  - Naprawdę, panie! - zawołała. - Grozi wam...!
  Raspe zapytał:
  - Co ty pleciesz? Kto ty jesteś?
  - Ciszej, wasza miłość - szepnęła błagalnie. - Nie budźcie wszystkich... 
Jestem córką gospodarza... Przyszłam was ostrzec. Grozi wam, panie - 
zwróciła się do Ludwika - niebezpieczeństwo...
  - Przynieś światło - powiedział.
  - Przyniosę, panie. Ale nikogo nie wołajcie...
  Słyszeli szurganie bosych stóp. Skrzypnęły drzwi - musiała wyjść. Czekali 
na jej powrót lekko dygocząc, gdyż w izbie panował chłód, a oni byli ciągle 
wybici ze snu.
  - Czy to już ranek? - zapytał Raspe.
  - Ależ nie. Zobacz, jak mocno szklą się gwiazdy. Spaliśmy mocno.
  - Ja spałem - mruknął Henryk. - Ale ty, jak widzę - począł się śmiać 
szyderczo - zabawiałeś się...
  - Daj spokój! - odburknął gniewnie.
  Młodszy nie przestawał drwić:
  - No, nie udawaj świętoszka. Obudziliście mnie, więc udajecie. Jakie tam 

niebezpieczeństwo? Uciekła i nie wróci...
  W tej samej jednak chwili szczęknęły drzwi. Najpierw ukazał się w nich 
otoczony aureolą oślepiającego blasku kaganek, potem dziewczyna, która go 
niosła. Ledwo ją poznali, tak była zmieniona. Miała włosy potargane, odzież 
podartą, mokrą i zabłoconą. Rozdrapane czoło broczyło krwią.
  - O jakim niebezpieczeństwie mówisz? - pytali obaj. - Od kogo?
  - Od rycerza z Hennebergu...
  Spojrzeli po sobie.
  - Skąd wiesz?
  Opowiadała krótkimi, urywanymi zdaniami o człowieku, który czekał w 
mieście na ich przyjazd, a dowiedziawszy się, że mają jutro rano wyruszyć, 
wymknął się z miasta. Znowu popatrzyli po sobie.
  - Poczekaj - rzekł nagle Henryk. - Coś tu się nie klei.
  Skąd wiesz o tym wszystkim?
  - Znałam, panie, tamtego...
  - Kto mu powiedział, że wyjeżdżamy rano?
  - Ja...
  - Ty? Więc byłaś z nim w zmowie! Pewno także twój ojciec! - Zerwał się z 
posłania, chwycił za leżący przy łożu miecz. - Nie ruszaj się. Jeżeli 
będziesz próbowała uciekać, zabiję!
  - Nie ucieknę... - szepnęła. - Przyszłam tu, aby was ostrzec...
  - Ale przedtem mu powiedziałaś?
  - Nie wiedziałam, dlaczego chciał to wiedzieć...
  - Kto to jest ten człowiek? Twój kochanek?
  Nie odpowiedziała. Spuściła głowę. Przez zaciśnięte zęby powiedziała:
  - Kimkolwiek był, przyszłam ostrzec. Chociaż...
  - Chociaż? - podchwycił.
  - Ojciec zabije mnie... - wyznała.
  - Za to, żeś zdradziła waszą zdradę?
  Uniosła oba ramiona, a potem opuściła je nagle.
  - Gadaj całą prawdę! - naciskał Raspe. - Jeżeli ci życie miłe... 
Wyglądasz. na ładnego gagatka! Ach, już wiem! - uderzył się dłonią w 
kolano. - Domyślam się wszystkiego. Opowiadasz jakieś historyjki, bo 
zapachniała ci nagroda. Co? Przysłuchiwałaś się temu, cośmy mówili...
  Stała z pochyloną głową, z wyrazem rozpaczy na twarzy. Tasiemka krwi 
zakrzepła jej na policzku. Ramiona obwisły. Ludwik poczuł dla niej 
współczucie. odeszło od niego całe poprzednie zainteresowanie.
  - Daj jej spokój - przerwał bratu. Zwrócił się do dziewczyny: - Coś ty 
mówiła, że ojciec cię zabije?
  Ponuro skinęła głową:
  - Zabije, jak się dowie o nim...
  - Opowiada - mruknął Henryk. - Dobrze się oni wszyscy ze sobą znają!
  - Daj jej spokój - przerwał bratu Ludwik. - Idź z nią. Niech ci ona 
poświeci. Obudź naszych. Trzeba się naradzić.
  Niechętnie burknął: "Idę". Wstał, narzucił na siebie kaftan. Dziewczyna 
raz jeszcze położyła palec na ustach.
  - Tylko cicho, panie... - powiedziała błagalnym szeptem.
  Wzięła ze sobą przyniesiony kaganek, lecz przed wyjściem zapaliła od 
niego stojącą na stole świecę, z podziałką znaczącą upływający czas. 
Zostawiony sam w izbie Ludwik ubrał się szybko. Był teraz pewien, że 

dziewczyna mówiła prawdę. Stary krętacz szykował na niego zasadzkę. Na 
pewno pragnął zemsty za tamten pogrom i zburzenie twierdzy lipskiej. Kto 
wie także, czy nie doszły do niego jakieś echa układów w Rimini...
  Umierając ojciec chłopca uczynił Ludwika opiekunem syna i regentem Miśni. 
Jutta, wyszedłszy po raz drugi za mąż za starego i chciwego Poppona, 
usiłowała Miśnię wydrzeć z rąk brata. Nie udało się jej to jednak: Ludwik 
odkrył zasadzkę, rozgromił przeciwników, mocniej jeszcze wziął w swoje ręce 
rządy marchii. Zaokrąglił jej granice, zdobywszy Lubusz na księciu 
wielkopolskim. Syn Jutty wciąż chorował, wyglądało na to, że umrze, nie 
doszedłszy pełnoletności. Chodziło o to, komu przypadnie Miśnia po jego 
śmierci.
  O tym, że Ludwik nie wypuści z ręki, co raz w nią wpadło - wiedzieli 
wszyscy w Niemczech. Jako pan Turyngii, Hesji i Miśni stawał się jednym z 
najpotężniejszych książąt Rzeszy. Lecz tutaj nikt jeszcze nie powinien był 
wiedzieć o wielkich planach, wyłożonych w Italii przez von Salzę cesarzowi 
i przez niego przyjętych. Dla tych planów Miśnia wraz z Ziemią Lubuską była 
Ludwikowi koniecznie potrzebna. Jednym pociągnięciem pióra pod pięknie 
wymalowanym dokumentem Fryderyk zatwierdził darowiznę. Tym aktem wiązał się 
Ludwik z cesarzem i z Zakonem Rycerzy Teutońskich. Obecnie było już rzeczą 
obojętną, czy syn Jutty wyżyje.
  Może coś z tego dotarło do uszu Poppona? A może pan z Hennebergu myślał 
po prostu, że uwięziwszy Ludwika wymusi na nim zrzeczenie się regencji? Tak 
czy owak - zasadzka z jego strony nie powinna była być żadną niespodzianką 
dla Ludwika. I rzeczywiście, gdyby wpadł w ręce Poppona, wielkie plany 
zostałyby pokrzyżowane. Fryderyk zlałby swoje łaski na Henryka 
Limburskiego. A Elza? Jakże by ona cierpiała. Obudził się w nim gniew. 
Zacisnął pięści. - Na Święty Krzyż! - zaklął. - Nie dostanie mnie!
  Znowu powrócił myślą do dziewczyny. Ocaliła go. Przypomniało mu się jej 
rozcięte czoło i podarta odzież. Ten łotr musiał ją napaść. Wynagrodzę ją - 
myślał. Właśnie dlatego, że podejrzewał ją i że budziła niepokój jego 
zmysłów, pragnął ją wynagrodzić. Twardy w walce, umiał być także szczodry. 
Wynagrodzę ją - powtarzał.
  Drzwi otworzyły się. Cicho, jeden za drugim, wchodzili rycerze z 
Bechtoldem. Na końcu wsunęła się dziewczyna z kagankiem w ręku. Przybyli 
stanęli półkręgiem przed siedzącym na łożu landgrafem.
  
  - Wiecie już, o co chodzi? - zapytał ich. - Co myślicie?
  Popatrzyli na Waltera. Stary rycerz przesuwał dłonią po mlecznobiałych 
włosach. Przez wiele lat był doradcą księcia Hermana, teraz służył jego 
synowi. Ale lata biegły i wiek uginał jego potężną postać. Było już 
postanowione, że ostatni raz towarzyszy landgrafowi w dalekiej wyprawie.
  - Mówiłem wam, książę, że lękam się zasadzki ze strony pana z 
Hennebergu...
  - Przeczuwaliście dobrze - Ludwik kiwnął głową. - Radźcie teraz, co mamy 
czynić.
  - Nie wydaje mi się rzeczą rozsądną, książę, byście się narażali na 
schwytanie. Jest nas zaledwie kilku, poczet został w tyle. Sądzę, że 
należałoby albo pozostać i zaczekać na jego nadejście, albo jechać okólną 
drogą na Fuldę...
  Potakiwali skinieniem głów. Bechtold dorzucił:

  - Moglibyście przy okazji, książę, odwiedzić grób świętego Bonifacego 
męczennika. Przed tak wielkim przedsięwzięciem...
  - Do grobu wybiorę się osobno - przerwał kapelanowi. - Teraz chcę być jak 
najszybciej w domu.
  - Pędzi cię nie wiadomo do czego... - zaczął Henryk.
  Uciszył go gniewnym spojrzeniem. Mocno zwarł brwi i namyślał się. Nie! 
Nie! Tak strasznie chciał jak najprędzej zobaczyć Elzę. W tym pragnieniu 
było coś z gorączki. Zawsze powracał pełen niecierpliwości i tęsknoty. Tym 
razem było coś więcej...
  Tyle spraw ostatnio dokonało się w jego życiu, tyle pokus napotkał, tyle 
decyzji powziął - a ona nie wiedziała o tym wszystkim.
  - Nie - powiedział. - Nie opóźnię powrotu ani o jeden dzień. Inaczej 
uczynimy. Wyruszamy natychmiast! Jadąc śpiesznie, dotrzemy do ziem Poppona 
razem z tamtym człowiekiem. Zanim tamci zdołają się przygotować, będziemy 
daleko... - Zwrócił się do dziewczyny: - Kiedy tamten odjechał?
  - Niedawno, panie - odpowiedziała. - Nie zwlekałam zaraz przybiegłam...
  - Jedźmy więc zaraz - powiedział.
  - Konie zdrożone... - bąknął Raspe.
  - Wypoczęły przez wieczór.
  Milczeli. Znali Ludwika i wiedzieli, że gdy tak mówił, jego postanowienia 
były nieodwołalne. Zresztą taka decyzja odpowiadała jego naturze. Nigdy nie 
czekał: zagrożony zwykł był wychodzić naprzeciwko niebezpieczeństwu; 
uderzał, zanim atakujący zdołał uczynić to pierwszy. Ta szybkość działania 
dała mu wiele razy zwycięstwo. Plan w gruncie rzeczy był słuszny, chodziło 
jedynie o to, że byli zmęczeni. Pędzili jak szaleni z Augsburga do 
Schweinfurtu. Teraz, zaledwie zdołali się przyłożyć do snu, kazał im znowu 
siadać na koń.
  Ale żaden nie śmiał się sprzeciwić woli księcia.
  Ludwik podszedł do okna, uchylił je.
  - Rozpogadza się - rzekł, cofając znowu głowę do wnętrza. - Wiatr na 
pewno podsuszył drogę, nie będziemy lgnęli. Na Boską Krew Pana naszego, 
jedźmy!
  - Skoro mamy jechać, jedźmy - powtórzył za księciem Wargila.
  - Jeszcze chwila! - zawołał nagle Henryk. Wyciągnął rękę i wskazując 
palcem dziewczynę, zapytał: - A skąd wiesz, bracie, że ona nie wymyśliła 
tego wszystkiego?
  Zrobiła się cisza. Rycerze patrzyli na Hildę, a potem przenieśli wzrok na 
Ludwika, który siedział na łóżku ze zmarszczonym czołem.
  - Dlaczego miałaby wymyślać?
  - Właśnie dlatego - Henryk mówił nie do brata, ale zwrócony do Waltera - 
by nas namówić na jazdę nocną, bez pocztu. Kto wie, czy zasadzka nie jest 
przygotowana tu, zaraz za miastem, a nie na ziemi Poppona, ona zaś chce nas 
wywabić? - Obrócił się do brata. - Dlaczego ostrzega, aby nie robić hałasu?
  - Rzeczywiście... - Bechtold złożył dłonie i patrzył podejrzliwie na 
dziewczynę, która stała ze spuszczoną głową. - W tym, co książę Henryk 
opowiada, jest wiele racji...
  - Najlepiej - ciągnął Raspe - zanim coś zdecydujemy, obudźmy gospodarza i 
dowiedzmy się, co znaczy gadanina tej dziewczyny...
  W ciszy, jaka się zrobiła, rozległ się krótki okrzyk przerażenia, a potem 
suchy szloch.

  Lecz Ludwik potrząsnął głową.
  - Tracimy czas - rzekł. - Obudźcie giermków, niech siodłają. Bez hałasu.
  Powiedział to tak twardo, że tylko spojrzeli po sobie i skierowali się ku 
wyjściu.
  Bechtold powiedział do dziewczyny:
  - Chodź, pokaż, gdzie śpią giermkowie...
  W izbie pozostali jedynie bracia. Henryk patrzył z ukosa na zbierającego 
się do drogi Ludwika.
  - Ulegasz tej dziewczynie - rzekł zjadliwie. - Tak ci się spodobała?
  Ludwik czuł w słowach brata zaczepkę, więc milczał.
  - Ciekawy jestem, co by na to powiedziała Elza...? - ciągnął Raspe. - 
Opowiesz jej to wszystko? Kiedy się obudziłem...
  - Zbieraj się prędzej! - przerwał mu starszy brat.
  - Nie chcesz gadać?
  - Przestań mleć językiem! Mamy być cicho.
  - Ale dlaczego? Że ona boi się ojca? Uciekamy jak złodzieje... Wszystko 
bo jakieś takie...
  Wciąż tylko milczeniem odpowiadał na uszczypliwe słowa brata. Drzwi 
skrzypnęły. Stanęli w nich Wargila i Hilda.
  - Wszystko gotowe, książę - rzekł stary rycerz. - Konie osiodłane...
  - Wobec tego ruszamy.
  Zanim jednak wyszedł z izby, zatrzymał się przed dziewczyną. Jak przedtem 
unikał jej wzroku, tak teraz patrzył jej prosto w oczy. Nie była już dla 
niego pokusą. Obtarła krew, ale na jej czole widać było czerwoną rysę i 
policzki były jakby zapuchnięte. W drżeniu jej ust odczytywał ból.
  - Ostrzegłaś - powiedział - choć widzę, że tamten człowiek obszedł się z 
tobą źle. Wdzięczny ci jestem. Rycerzu Wargilo - zwrócił się do Waltera - 
wypłaćcie jej nagrodę...
  - Ile każecie dać, książę?
  - Dajcie miarkę srebra.
  Posłyszał za sobą cichy świst, jaki zwykł był wydawać ustami Henryk, gdy 
go coś bardzo oburzało. Lecz zanim Wargila zdążył sięgnąć do skórzanego 
trzosa, który miał u pasa, dziewczyna zrobiła obu rękami szybki gest.
  - Dziękuję wam, panie. Ale... Nie dla nagrody zrobiłam to...
  Znowu spojrzał jej w twarz. Była naznaczona grymasem bólu, spod którego 
nie umiał niczego wyczytać. Nie było czasu na odkrywanie jej tajemnicy.
  - Weź te pieniądze, mogą ci się przydać... Weź... ode mnie...
  Nagle sięgnął do wiszącego u pasa puginału. Szybkim ruchem uciął jeden ze 
złotych guzów, które miał przy płaszczu. Wyciągnął do dziewczyny dłoń z 
guzem.
  - Masz - powiedział. - A to od mojej żony. Gdyby wiedziała, co zrobiłaś 
dla mnie, chciałaby ci podziękować. I gdybyś czego potrzebowała kiedy, 
przyjdź z tym na zamek...
  
  8
  Dzień nadchodził, gwiazdy utraciły swój blask, lecz trzej ludzie wciąż 
jeszcze rozmawiali.
  Izba, w której się znajdowali, była duża, zimna i przeraźliwie pusta. Na 
kamiennej podłodze, nie przykrytej niczym, leżał w kącie wypchany słomą 
siennik, niby więzienne posłanie. Nad nim zwisał ze ściany ogromny, bolesny 

krucyfiks. Ciało Chrystusa wiło się na nim; chude ramiona nabrzmiałe były 
napiętymi mięśniami, palce nóg rozcapierzone. Poza tym w komnacie 
znajdowało się jedynie kilka twardych zydli a także obracany pulpit z 
leżącą na nim księgą i długim arkuszem zapisanego pergaminu. Na podłodze 
stał wysoki lichtarz, w którym osadzona była gromnica - zwisały z niej 
żółte frędzle; po nich co jakiś czas spływały z cichym gulgotem kropelki 
rozgrzanego wosku.
  Dwaj przybyli mówili kolejno, nie przerywając sobie wzajem. Konrad wsunął 
dłonie w szerokie rękawy swej szaty i przysłuchiwał się ich słowom. Sam 
milczał, z rzadka tylko rzucał jakieś pytanie. Bijący od dołu blask znaczył 
jego chudą twarz plamami cienia. Czarne płaty leżały na skroniach i na 
policzkach, podkreślając jeszcze bardziej ich chudość. Chwilami jego 
pociągła twarz wydawała się twarzą umarłego. Nie nosił zarostu. Skąpe blond 
włosy odkrywały wysokie czoło i zwisały kosmykami nad pulsującymi 
skroniami. Oczy mistrza były szare, głęboko wbite w oczodoły. Trzymał je 
nieugięcie skierowane w twarz tego z dwóch przybyszów, który w danej chwili 
mówił. Ani na chwilę nie zmieniał kierunku swego spojrzenia. Czasami tylko 
lekko przesuwał końcem języka po wąskich, bezkrwistych wargach.
  Tamci wciąż opowiadali. Wygarniali niby z bezdennego wora przyniesione 
nowiny. Torso miał na sobie wybrudzony dominikański habit, lecz jego żywe 
gesty dawno już przestały być gestami mnicha. Towarzyszyły namiętnym 
słowom. Jednooki Jan siedział oparty o ścianę z wyciągniętymi przed siebie 
nogami. Ruchem głowy przytakiwał temu, co opowiadał towarzysz. Czasami, gdy 
tamten milkł, zaczynał on, a jego głos, rwany i chrapliwy, przypominał 
szczekanie. Najczęściej dorzucał do opowiadania jakieś imię, wskazując 
jednocześnie ruchem jedynej swej ręki leżący na pulpicie arkusz: 
"Wymieniliśmy go tam, czcigodny mistrzu..." Konrad kiwał głową: "Dobrze 
uczyniliście..."
  Lecz wkrótce wór nowin ukazał swoje dno. Przybyli zamilkli i skierowali 
twarze na Konrada, czekając, co powie. On nie spieszył się jednak ze 
zdradzeniem swych myśli. Siedział nieruchomy, skupiony, poważny. Nad każdym 
jego gestem ciążyła twarda dyscyplina woli. Porywający kaznodzieja, nawet 
gdy zabierał głos w zwykłej rozmowie, rozważnie odmierzał bogactwa swego 
talentu.
  - Taak... - zaczął. Nie patrzył teraz na nich, zwrócił oczy na spływający 
krwią krucyfiks. - Nowiny, które przynieśliście, są ważne, bardzo ważne... 
Chciałem noc dzisiejszą przeznaczyć na przygotowanie kazania, jakie jutro 
wygłoszę w kościele rycerzy zakonnych, nie żałuję jednak, że poświęciłem 
kilka godzin na wysłuchanie was. Tak... Przeczuwałem, że heretyckie nauki 
pojawią się wszędzie. Trujące zielsko, gdy się go nie wyrywa, rośnie 
prędko. Robactwo pleni się, gdzie leży nawóz. A gdzie go nie ma? Widzę na 
waszej liście - wziął z pulpitu arkusz - nie tylko imiona prostactwa. Są tu 
także rycerze, ba, duchowni... - Zacisnął wargi, zmrużył oczy i czas jakiś 
boleśnie kiwał głową. - I to przewidywałem podjął znowu. - Wiele zamków 
rycerskich kryje rozpustę. Pieśni wędrownych śpiewaków pod układnymi 
słowami przemycają pochwałę namiętności cielesnych. Zachęty do grzechu 
łączą się z bezwstydnymi atakami na prawdy wiary. Przez zręczne porównania 
głosi się kult strąconego anioła...
  Urwał i milczał, tamci zaś bez słowa oczekiwali, aż podejmie na nowo. 
Rzeczywiście zaczął po chwili:

  - Dziękuję za wasz trud, choć myślę, że poczucie spełnionego obowiązku 
jest dla was lepszą podzięką niż moje słowa. Przywiezione nowiny i ten spis 
posłużą mi za materiał do nowego listu, jaki mam zamiar napisać do Ojca 
Świętego. Jak wiecie, pisałem już raz do niego. Przedstawiłem mu rosnące 
niebezpieczeństwo i prosiłem o wskazania. Jego świątobliwość polecił mi, 
bym sprawy nie spuszczał z oka...
  - Ojciec święty - zaczął prędko Torso - pochwalił podobno waszą 
gorliwość, mistrzu, i w uznaniu waszych zasług powierzył wam nadzór nad 
życiem duchowieństwa oraz zakonów...
  - Nie przerywaj! - Konrad osadził go w miejscu. - Pochwała ludzka - dym, 
nawet gdy ją wygłasza sam apostoł. Pracować trzeba dla królestwa Bożego, 
nie dla pochwał. Tak, to prawda, że Ojciec święty polecił mi wglądać w 
sprawy życia tutejszego duchowieństwa... Dlatego, i tylko dlatego 
pozwoliłem wam donosić mi nawet o złych księżach, choć człowiekowi bez 
święceń nie wolno mówić źle o kapłanie. Lecz pamiętajcie - uniósł groźnie 
palec w górę - jeśli kiedykolwiek podejrzenia zaprowadzą was do domu 
księdza lub poza furtę zakonną, macie tam być tylko moimi uszami i oczami!
  - Zawsze, czcigodny mistrzu - zaszczekał jednooki - jesteśmy tylko 
waszymi oczami i uszami.
  - Tak musi być. Powierzyłem wam te sprawy, choć nie jesteście duchownymi 
i ciążą na was zarzuty...
  - Oszczerstwa! - zawołał Torso. - Złe języki sprawiły, że usunięto 
mnie...
  Przerwał mu stanowczym gestem.
  - Nie będziemy teraz o tym mówili. Broniłem was obu i jeśli czynić 
będziecie dobrą robotę dla chwały Kościoła, pozostaniecie pod moją opieką.
  - Jesteśmy wam, mistrzu, wdzięczni...
  Poruszył lekceważąco dłonią.
  - Lecz musicie należycie spełniać powierzone wam zadania - ciągnął. - 
Przywieźliście ważne wiadomości. Nie poprzestajcie jednak na tym - uderzył 
wierzchem dłoni w pergamin, który wciąż trzymał w ręku. - Musicie tropić 
dalej...
  - Oczywiście - zapewnił szybko Torso - będziemy to czynili. Wszak znacie, 
mistrzu, cudowną właściwość brata Jana...
  Konrad podniósł świdrujący wzrok na jednookiego.
  - Czy zawsze drętwieje ci ręka, gdy stajesz obok człowieka, który oddaje 
cześć Lucyferowi?
  - Zawsze, mistrzu - zapewnił Jan.
  - Opatrzność dała ci potężną broń przeciwko nieprzyjacielowi, której nie 
wolno ci nie używać. Szukajcie dalej.
  - Będziemy szukali. Lecz, mistrzu - wtrącił znowu niecierpliwie Torso - 
czy pozwolicie, że postawimy ci pytanie?
  - Mów.
  - Co mamy czynić, gdy nasze podejrzenia zaprowadzą nas wysoko? Raczcie 
nas oświecić... Wśród imion, które wam, panie, spisaliśmy, są imiona 
rycerzy, opatów... Są imiona ludzi bogatych i potężnych... - Twarz Torsa 
skurczyła się jak pysk kąsającego psa. - Wiesz sam, mistrzu, że zło przede 
wszystkim tam się kryje... Tam, gdzie bogactwo...
  - Wiem. Czy masz kogoś na myśli?
  - Z niepokojem umieściliśmy na liście imię rycerza von Sayn - rzekł 

jednooki. - spostrzegłem je.
  - Rycerz van Sayn uchodzi w Hesji za człowieka pobożnego. A jednak... 
mamy dowody! - Torso pochylił się ku Konradowi. - Także ręka brata Jana 
ścierpła, gdy stanął obok niego...
  - Jeżeli macie dowody, nie powinniście się niczego lękać. Już Pismo 
święte powiada, że nieczysty potrafi udawać anioła światłości.
  - Lecz wiecie niewątpliwie, mistrzu, że rycerz von Sayn jest przyjacielem 
landgrafa...
  Wsparłszy brodę na ręku, patrzył w przestrzeń. Nie śmieli przerywać jego 
rozważań.
  - Wiem o tym - rzekł wreszcie. Końcami palców gładził skronie. - Ale i to 
nie może zatrzymywać was w waszej działalności. Badajcie sprawę dalej. Nie 
odkrywajcie jednak przed nikim waszej pracy. Nie budźcie podejrzeń. 
Przyjdzie czas, gdy postawimy zarzuty otwarcie, a winnych wezwiemy przed 
sąd, choćby sami byli landgrafami i przyjaciółmi cesarza.
  Spojrzeli na niego pałającym wzrokiem.
  - Macie jakieś podejrzenia, mistrzu? - zapytał dawny mnich.
  - Podejrzenia nie są dowodami i niech mnie Bóg strzeże, abym się nimi 
kierował - odpowiedział. - Być może, poślę was kiedyś ich śladem... Książę 
ma zresztą swoje grzechy, o których wiedzą wszyscy. Lecz chcę być cierpliwy 
wobec niego. Ostrzegam, ale jeszcze czekam... - Pochylił się do przodu i 
gestem przyzwał ich, by się ku niemu zbliżyli. Przysunęli się z zydlami, 
czujnie patrząc w jego kamienną twarz. - Słuchajcie - mówił głosem cichszym 
niż poprzednio. - Wiecie na pewno, że na wiosnę upływa termin spełnienia 
obietnicy cesarskiej...
  - Cesarz wiele razy obiecywał, lecz nigdy nie dotrzymał... - wtrącił 
Torso, zaraz jednak urwał, skarcony wzrokiem przez Konrada.
  - To prawda - podjął kanonik - że cesarz obiecywał i nie spełniał swojej 
obietnicy. Lecz tym razem poprzysiągł uroczyście. Musi uczynić to, czego 
oczekuje od niego całe chrześcijaństwo! Jestem pewien, że Ojciec święty, 
choć jest człowiekiem nad wyraz dobrym i łaskawym, okaże mu wreszcie 
surowość...
  - Sądzicie, że ruszy? - zapytał Jan.
  - Musi ruszyć!
  - Lecz przecież wiecie, mistrzu, i to lepiej nawet niż my, o tym, co się 
naprawdę dzieje w Królestwie Sycylijskim. Ludzie, którzy tam byli, gadają, 
że cesarz jest bardziej sułtanem saraceńskim niż chrześcijańskim władcą. 
Otacza się poganami, odprawia muzułmańskie modły, ma cały harem nałożnic 
pod strażą eunuchów. Na jego dworze są podobno mędrcy saraceńscy, którzy 
uczą cesarza tajemnej, pogańskiej wiedzy...
  - Kto wie, czy nie stamtąd płyną - zawołał Torsa - te wszystkie 
heretyckie nauki!
  Patrzyli pytająco na Konrada, on zaś spoglądał na nich przez stulone 
powieki, niby przez wąską szparę, zza której połyskiwał wzrok zimny jak 
damasceńska stal.
  - Tak... - powiedział. - To prawda, co ludzie mówią. Przewrotna uczoność 
prowadzi do upadku. Cesarz czytuje księgi przeciwne świętej wierze i sam 
głosi rzeczy grzeszne. Gdy on jak Salomon bije pokłony obcym bogom, herezje 
muszą trawić świat chrześcijański. Ty widzisz to, o Panie - podniósł nagle 
wzrok na krucyfiks - ale jeszcze odkładasz swój surowy wyrok...!

  - Amen! - dopowiedzieli obaj i pochylili nisko głowy.
  Chwilę panowała cisza, potem odezwał się Konrad:
  - Świat chrześcijański tylko jedno uratować może: wielka wojna, święta 
wojna z niewiernymi. Chociaż cesarz jest grzesznikiem, dopóki pozostaje 
cesarzem, tylko on potrafi ją poprowadzić!...
  - Lecz czy ją poprowadzi? - po raz drugi wypowiedział swoją wątpliwość 
Jan.
  - Cesarz na wojnę będzie musiał ruszyć, jeżeli niemieccy rycerze 
pośpieszą mu z pomocą.
  - Kto ich jednak do tego skłoni?
  - Jeden człowiek może to uczynić: landgraf Turyngii!
  Otworzyli szeroko oczy. Z podziwem patrzyli na Konrada. On zaś objął 
dłonią skronie, zacisnął palce, a potem obsuwał wolno dłoń wzdłuż twarzy, 
gniotąc policzki, jakby chciał, by przyjęły kształt kości policzkowych.
  - Zrozumieliście teraz? - zapytał.
  Skinęli głowami.
  - Wielka myśl! - powiedział z uznaniem Jan.
  - Pojmujemy teraz - mówił Torso - dlaczego porzuciliście Marburg, by 
przebywać w Wartburgu. Chcecie poprzez księżnę mieć wpływ na jej męża, 
nieprawdaż?
  Nie przeczył ani nie potakiwał. Siedział nieruchomo.
  - Tak - podjął, jakby snuł dalej swe myśli, a nie rozmawiał z nimi. - 
Cesarz wystąpi, gdy Rzesza pospieszy mu z pomocą. Ale rycerze tutejsi to 
piasek. Musi być mocna ręka, która ich weźmie w garść... Landgraf jest 
młody, jednak wodzem być potrafi... Oni właśnie tacy - rozważał głośno - 
pierwsi do bitki, ostatni do posłuszeństwa... Zły przykład... Przez nich 
nigdy Kościół nie będzie dość słuchany...
  - Lecz czy sądzicie, że księżna zdoła wpłynąć na męża? - Niecierpliwy jak 
zwykle Torso swoim pytaniem znowu przerwał rozmyślania Konrada. - 
Miłosierna, to prawda, obsługuje chorych, karmi ich... - mówił dalej. - Ale 
wobec męża podobno uległa...
  Tym razem Konrad pozwolił mu mówić. Cierpliwie słuchał patrząc na dawnego 
mnicha przez zmrużone powieki.
  - Masz rację - przyznał. - Dobra kobieta... - Lekki uśmiech przewinął się 
po jego wargach. - Wprawdzie kurka, która nie rozumie wielkich spraw. I 
zaślepiona. Ale gdy Pan zechce, najnędzniejsze stworzenie może się przydać. 
Gdy taka Jego wola, najchudsze nawet ciasto da się ugnieść...
  Powiedział to cicho, ale jego słowa zadzwoniły mocą. Z uznaniem skłonili 
się przed nim obaj.
  - Wielką rzecz zamyśliliście, mistrzu - rzekł Torso.
  Potrząsnął głową.
  - Nie ja... Ja także jestem tylko narzędziem...
  Gdzieś na podwórzu zamkowym zapiał kogut. Połyskujące dotąd jedynie 
odbitym blaskiem świecy szklane gałki w oknach wypełniać się poczęły 
szarozielonym, mętnym płynem. Noc uciekała, rozmowa toczyła się niby 
wjeżdżający coraz wyżej pod górę wóz. Na twarzach przybyszów widać było 
zmęczenie, tylko sucha twarz Konrada nie uległa żadnej zmianie: wydawała 
się tylko jeszcze bledsza niż zazwyczaj. Znowu wsunął dłonie w rękawy 
szaty.
  - Czy nie czas wam odpocząć, mistrzu? - zapytał Torso.

  Coś jakby grymas lekceważenia przemknął po twarzy Konrada, ale zaraz 
ustąpił łagodnemu półuśmiechowi. Nie odpowiedział na pytanie, tylko rzekł:
  - Zostawcie mnie. Idźcie spać. Na prymę możecie nie wstawać, lecz chcę, 
abyście byli na mszy i na kazaniu w kościele rycerskiego zakonu...
  - Będziemy, naturalnie - zapewnili.
  Powstali i ukłonili się z szacunkiem. Konrad wskazał im leżące na oknie 
ogarki świec. Jan zapalił jedną z nich od tkwiącej w lichtarzu gromnicy. 
Jeszcze raz od drzwi skłonili się nisko.
  - Zostańcie a Bogiem, mistrzu.
  Wysunął dłoń z rękawa i zrobił nią w powietrzu szeroki krzyż:
  - Idźcie w pokoju. In nomine Patris...
  Drzwi zamknęły się za nimi. Jakiś czas pozostawał nieruchomo na swym 
zydlu. Potem wstał. Póki siedział, jego wzrost nie rzucał się tak w oczy, 
kiedy jednak wyprostował swą długą, chudą postać, wydał się olbrzymem, 
sięgającym głową spiętego ostrołukami sklepienia. Powoli zbliżył się do 
posłania. Ale nie położył się na nim. Przez chwilę stał nieruchomo, potem 
nagle padł na oba kolana i rozłożył szeroko ramiona. Jego wąskie wargi 
poruszały się modlitwą. W izbie panowała cisza, czasem tylko zaskwierczał 
palący się knot lub zadzwoniły krople wosku staczające się na posadzkę. 
Naprzeciwko rozkrzyżowanego Boga klęczał rozkrzyżowany człowiek. Modlitwa 
spływała z ust bezgłośnie. Powtarzała to samo wołanie, wciąż to samo, od 
lat...
  
  A oni szli tymczasem ciemnym korytarzem. Choć usiłowali stąpać cicho, ich 
kroki zostawiały za sobą głośny, powtarzany echem stukot. Jakieś powiewy 
przeginały nagle płomień świecy, który furkotał niby chorągiewka na 
wietrze. Własne ich cienie zdawały się skradać za nimi.
  Gdy przechodzili przez szeroki korytarz na dole, posłyszeli nagle dźwięk 
otwierających się w pobliżu drzwi. Szczurzym susem zapadli w boczny, czarny 
korytarz. Z drzwi prowadzących do kaplicy wyszły dwie postacie kobiece. 
Wyższa z nich trzymała zapalony ogarek. Stąpały cicho i rozmawiały ze sobą 
szeptem. Dosłyszeli:
  - ...gdy przychodzę, gołąbko, nie śpisz...
  - Choćbym chciała, zawsze coś mnie obudzi...
  Gdy kobiety przeszły, pomocnicy Konrada wysunęli się ze swego ukrycia. 
Zatrzymawszy się, chwilę patrzyli w stronę, w której zniknęły. Torso chciał 
coś powiedzieć, ale Jan dał mu znak, by milczał. Ruszyli swoją drogą i za 
chwilę byli przy drzwiach izby, w której przygotowano im posłanie. 
Zamknąwszy drzwi za sobą, najprzód obaj równocześnie ziewnęli.
  - Twardy człowiek z naszego mistrza - rzekł półgłosem jednooki.
  - Wymęczył nas... - przyznał Torso. Siadł na posłaniu i począł 
rozsupływać zaplątany węzeł przy ciżmach. - Ale widziałeś? - zapytał nagle 
przerywając tę robotę. - Księżna modli się po nocy...
  - Widziałem. - Jan rozbierał się także. - Pewno jej kazał. On nie 
popuści. Wczepił się w nią jak wilk w owcę...
  - Tacy jak nie umieją żyć zwyczajnie, to przynajmniej lubią dręczyć... - 
Wyciągnął rękę, zrobił dłonią nieskromny gest. - Ugniatają przynajmniej 
dusze. - Śmiał się. Mocno zaciśnięty węzeł nie chciał ustąpić. Torso 
zaklął. Z tym przekleństwem spadła z niego jakby zewnętrzna pokrywa. Nagle 
zmieniło się wszystko: wyraz twarzy, ton głosu. Kiedy zaczął się znowu 

śmiać, w tym śmiechu dyszała zawziętość. - Ale niech robi, jak chce, byle 
ich tylko wysłał na tę wojnę. - Z groźnym syknięciem podniósł w górę 
zaciśniętą pięść. - Żeby się wyrżnęli co do jednego! Żeby ich wszystkich 
diabli wzięli!
  
  9
  Mroczny kościół Najświętszej Maryi Panny, należący do klasztoru rycerzy 
teutońskich, pełen był ludzi. Przy ołtarzu ksiądz śpiewał Ewangelię, lecz 
oczy zebranych zwrócone były nie na niego, ale na wysoką postać kaznadziei, 
który zapadł w głęboki, rzeźbiony klęcznik i tkwił w nim nieruchomo od 
początku nabożeństwa. Teraz podniósł się i stał wyprostowany, lecz z głową 
opuszczoną na piersi. Celebrans skończył śpiewać i oddalił się od ołtarza. 
Zrobiła się cisza. Członkowie rodziny książęcej, przybyli z wartburskiego 
zamku, dworacy, rycerze i bracia zakonni, tłum grodzian - wszystko to 
tłoczyło się pod przysadzistymi kolumnami świątyni. Ci, co nie widzieli 
przedtem mistrza Konrada, wspinali się teraz na palce, by zobaczyć tego, 
który na całą Rzeszę zyskał sobie sławę najgorliwszego głosiciela krucjat. 
Tu, w Turyngii imię marburskiego kanonika znane było także od czasu, gdy 
był promotorem sprawy cystersa Minnike z Goslaru, oskarżonego o uprawianie 
kultu Lucyfera. W kościele znajdowali się i tacy, którzy na własne oczy 
oglądali przed czterema laty potężny stos rozniecony u stóp wielkich 
schodów zbiegających od katedry i od kościoła świętego Seweryna w Erfurcie, 
a przed stosem trybunę sędziów, na której wybijała się chuda i wysoka 
postać Konrada.
  Wśród szeptów mistrz wystąpił z klęcznika i poprzedzany przez dwóch braci 
zakonnych szedł wolno przez kościół. Majestatycznym krokiem wstępował na 
schodki kazalnicy. Po kościele przeleciała fala westchnień i chrząknięć, a 
potem zapadła głucha cisza.
  Zaczął cicho głosem matowym. Wywołał scenę, którą zawierała dzisiejsza 
Ewangelia, scenę uczty u Heroda, tańca Salome, ścięcia Jana. Mówił tak, 
jakby to wszystko widział, a swoją krwawą wizję umiał w przejmujący sposób 
przekazać słuchaczom. Zdawało się im, że widzą kata idącego przez salę 
pełną ucztujących i niosącego na misie głowę, z której skapywały na 
posadzkę gęste, szkarłatne krople.
  - Tak czyniono niegdyś prorokom Pańskim! - zawołał nagle, a głos jego 
nabrał od razu siły i huczał w kościele niby dzwon. - Ale i dziś tak samo 
czynią. Gdzie? Przede wszystkim tam, w ziemi, w której znajduje się Grób 
Pański. Jak wiecie, przed kilku laty, w dalekim Egipcie rycerstwo 
chrześcijańskie wpadło w ręce niewiernych, którzy nie umiejąc dać mu pola, 
zatopili armię chrześcijańską wodami zdradliwej rzeki. I znowu Grób Święty 
jest w niewoli. Znowu oplwany i obrzucony bluźnierstwami. Dalej na ziemi, 
po której chodził Pan nasz, cierpią prześladowania Jego słudzy, a wielu z 
nich ponosi śmierć z rąk niewiernych. Kościoły są zamienione w meczety, 
kapłani Pańscy prześladowani...
  Głos mówcy rósł z każdym słowem. Przycichł na chwilę, by tym mocniej 
znowu wybuchnąć. Szare oczy Konrada rozpłomieniły się i ciskały 
błyskawicami na stłoczone w dole twarze.
  Żarliwie i płomiennie mówił o ciężkiej doli Królestwa Jerozolimskiego. 
Konrad nie był tam nigdy. Z dala państwo króla Jana de Brienne wydawało mu 
się ostatnim bastionem broniącego się rozpaczliwie zamku. Od lat służył 

sprawie krucjat. Syn ubogiego rzemieślnika ze Szmalkandy pozostałby niczym, 
gdyby nie zainteresował się nim daleki krewny, pisarz przy kapitule w 
Meiningen. Ten to krewniak pomógł Konradowi ukończyć szkołę, a potem 
sprawił, że biskup dał trochę pieniędzy, by rokującego wielkie nadzieje 
młodego człowieka wysłać dalej na naukę. Z węzełkiem na plecach Konrad 
wyruszył pewnego dnia w daleką podróż, by po miesiącu wędrówki zobaczyć 
miasto rozsiadłe między wzgórzami po obu stronach kapryśnie wijącej się 
rzeki. Wszedłszy do Paryża przez bramę przy szpitalu Saint Gervais, patrzył 
z niskiego, mulistego wybrzeża na wspaniałość wyspy, która w blasku 
zachodzącego słońca wydawała się cudem natury, nową Jerozolimą spuszczoną 
prosto z nieba w nurt burej rzeki. Nad stłoczone dachy domów, zamków i 
pałaców strzelały niezliczone iglice kościelne i wznosiły się koronkowe 
pylony katedry. Potem wzrok przybysza pobiegł dalej, za rzekę. Tamten brzeg 
był wysoki: panował nad nim szeroko rozsiadły masyw góry świętej Genowefy. 
Na jej zboczach w kościołach, kaplicach i domach kryjących się wśród gęstej 
zieloności, mieściło się najpotężniejsze, jakie znał świat, źródło wiedzy, 
do którego przywędrował. Tu znajdowała się prawdziwa stolica mądrości 
Boskiej i ludzkiej.
  Konrad spędził w Paryżu kilka lat. Studiował, zyskał zaszczytny tytuł 
mistrza świętej teologii, lecz także zaznał ciężkiego niedostatku: głodu, 
zimna i upokorzeń. Nie dał się tym trudom złamać. Nie był jak ubodzy 
pauprzy, którzy podobnie głodując i marznąc przecież marzyli, że nadejdzie 
chwila, kiedy i oni porosną w złote piórka. Konrad na pokusę bogactw 
odpowiedział pogardą dla nich. Pogardą i nienawiścią.
  Powrócił z Paryża tak, jak tam podążył: o żebranym chlebie. Lecz teraz 
towarzyszyła mu sława człowieka wielkich cnót i umartwień, a także 
niezrównanego kaznodziei. Ledwo wrócił, powierzono mu misję głoszenia 
krucjaty w diecezji bamberskiej. Wywiązał się z tego znakomicie. Na mule, w 
towarzystwie jednego tylko zakonnika wędrował przez kraj, wszędzie 
przyjmowany z entuzjazmem, otoczony podziwem. Przekazywane przez niego 
żałosne wołania Jakuba de Vitry, biskupa Saint-Jean-d'Acre, szły na całe 
chrześcijaństwo, aż wreszcie Andrzej, król węgierski, i Leopold, książę 
austriacki, zdecydowali się wyruszyć na wyprawę. Szybko jednak powrócili, 
nic nie wskórawszy. Łagodny Honoriusz nie umiał nikogo zachęcić do nowej 
wyprawy. Głosiciele krucjaty przestali przebiegać kraj, odeszli do innych 
zajęć. Zapał ostygł. Tylko Konrad na swym mule wciąż wędrował po drogach 
Rzeszy i nie przestawał przypominać wiernym o tragicznym losie Królestwa 
Jerozolimskiego.
  Tymczasem król Jan ruszył na Damietę i zdobył ją. Fala zapału buchnęła 
znowu poprzez Europę. Biskup Hugo z Hildesheim wziął w swoje ręce 
kierownictwo nowych przygotowań. Konrad miał teraz wielu pomocników. Lecz 
niedługo to trwało: po sukcesie przyszła klęska. Tym razem wyglądało na to, 
że pociągnie za sobą zgubę królestwa. Przerażony papież zażądał od cesarza, 
by wreszcie dotrzymał danej w czas koronacji obietnicy i wyruszył na 
krucjatę. Fryderyk przyrzekł, że to uczyni, ale dopiero po ukończeniu 
przygotowań, które miały trwać cztery lata. Czekając na ten termin, 
kaznodzieje znowu zawiesili swoją działalność. Tym razem zrobił to także 
Konrad, powołany na stanowisko kanonika kapituły marburskiej i wizytatora 
życia duchowieństwa. Zgodził się także być spowiednikiem landgrafini 
turyngskiej. Lecz choć umysł kanonika zajęty był wieloma sprawami, krucjata 

pozostała jako najważniejsza na horyzoncie jego myśl.
  W kościele powstało nagle małe poruszenie. Jakaś wiadomość zdawała się 
wędrować z ust do ust, od drzwi do książęcych stalli przed samym ołtarzem. 
Szepty zwróciły uwagę mówcy. Na jego czole ukazała się gniewna zmarszczka. 
Na chwilę zatrzymał się, w kościele natychmiast zapanowała na nowo głucha 
cisza. Lecz w Konradzie palił się już gniew: zbyt był przyzwyczajony do 
tego, że go słuchano z zapartym oddechem. Wewnętrzne podrażnienie przelało 
się natychmiast w słowa. Mocno uderzył dłonią w oparcie kazalnicy.
  - Może który z was powie, że to są sprawy dalekie, że jeśli nawet 
chrześcijanie cierpią prześladowanie w Ziemi Świętej, to przecież u nas 
wiara kwitnie, żywa i nieskażona? Ludzie małego serca! Czy nie widzicie, 
jak w cesarstwie, w samym sercu chrześcijaństwa pojawiły się ohydne herezje 
i próbują podgryzać prawdy głoszone przez Kościół Chrystusowy? Nikczemna 
nauka katarów, która wylęgła się w królestwie francuskim, ma i u nas swoich 
naśladowców! A waldensi lombardzcy? A uczniowie Tanchelma, Amalryka Bene i 
opata Joachima? A najgorsi z najgorszych, czciciele szatańskiego Lucyfera, 
których przywódca ukrywa się, jak wieść niesie, w Mastrichcie?!
  Nagle zmarszczka na czole mówcy pogłębiła się. Konrad nie przerwał 
kazania, ale jego wzrok natężył się i sięgnął książęcej stalli. Nie mógł po 
prostu uwierzyć swoim oczom. Stalla była pusta! Nie siedział w niej nikt! 
Najmłodszy z landgrafów stał po drugiej stronie ołtarza w otoczeniu rycerzy 
zakonnych. Konrad mówił dalej. Był wytrawnym mówcą i mógł sobie pozwolić na 
chwile, w czasie których myśl nie towarzyszy słowom. Tylko jego głos stał 
się jeszcze ostrzejszy niż poprzednio.
  - Jak się to dzieje - wybuchnął, pochylając się nad stłoczonym tłumem 
słuchaczy - że nauki heretyków trafiają do uszu chrześcijan? Jak? Zaraz wam 
powiem. Winni są ci, którzy głusi na głos apostoła nie spieszą do walki o 
wyzwolenie Chrystusowego Grobu! Gdzie braknie ducha do walki z 
nieprzyjacielem zewnętrznym, tam przychodzi wróg wewnętrzny i atakuje 
człowieka w jego własnym domu. Ale nie tylko oni są winni. Wy także 
jesteście winni! - Palec mówcy zawisnął w przestrzeni, jak przygotowany do 
ciśnięcia oszczep. - Wasze serca zarosły tłuszczem! Domy wasze pełne 
bogactw, a was samych wypełniło po gardło pragnienie, by żyć lepiej, 
wygodniej, przyjemniej! Pieniądz wam utknął w gardle i dławi. Dajecie grosz 
na biednego, a sto wyrzucacie na ciżmy z długimi nosami, na powłóczyste 
szaty, na pachnidła, na wschodnie przyprawy. Puszycie się swym bogactwem 
jeden przed drugim, a nie płacicie daniny na Kościół. Ta jedyna skarbona, w 
której złoto nie przemienia się w zgniliznę, stoi pusta...!
  Nie zamierzał tak mówić. Lecz pasja przetapiała się w nim w słowa, a te 
stawały się coraz gwałtowniejsze:
  - Nie łudźcie się, że tylko niewierni podnoszą ręce na proroków Pańskich! 
Wy robicie to samo! Każdy zabija, kto wspomaga zabijających! Nie tylko ten, 
co czyni zło, ale i ten, co nie sprzeciwia się złu! Troje było winnych 
śmierci Jana: Herodiada, Salome i Herod. Herodiada nienawidziła 
Chrzciciela, bo jej wyrzucał cudzołóstwo. Pragnęła jego zguby, ale bała się 
sama dopominać o jego głowę. Więc posłała Salome, wcielaną rozpustę, ta zaś 
opętała serce Heroda. I Herod bał się Jana. I on także nie byłby śmiał 
podnieść na niego ręki. Nie czcił świętości proroka, ale się jej lękał. 
Myślicie, że takich jest mało? Rozejrzyjcie się między sobą! Otwórzcie 
oczy! Pełno wśród was Herodów, chwiejnych Nikodemów, którzy nocą gotowi są 

skrycie odwiedzać Chrystusa i zapewniać Go o swej wierności, ale w dzień są 
słabi, tchórzliwi, podatni na każdą pokusę! Ludzie, co chcą służyć 
jednocześnie Bogu i mamonie! Ślepcy, szaleni ślepcy! Najpierw obiecują, 
potem gotowi są na wszystko. Słyszycie? Na wszystko!
  Głos mówcy dygotał. Ludzie odruchowo wzdragali się, tak straszny wydawał 
się im w tej chwili ten wielki, chudy człowiek, rzucający z kazalnicy 
surowymi oskarżeniami.
  - Obyś był zimny albo gorący, mówi Pan - ciągnął Konrad. - Gdzie w was 
gorąco lub zimno? Jesteście letni! Całe chrześcijaństwo stało się letnie. 
Dlatego nie ruszacie na wyprawę przeciwko niewiernym, a gdy w końcu 
ruszycie, oni zwyciężają was. Dlatego żrą was herezje, jak wszy! Weszliście 
w układ z grzechem, niby Herod z Salome! Sprzedaliście się złotu i 
wygodzie! Chwiejni Nikodemowie, chcielibyście cudzołożyć w dzień, a udawać 
wiernych w nocy!
  Ludzie stali jak skamieniali, choć Konrad zszedł już z ambony i wsunął 
się w swój klęcznik. W ciszy słychać było szybkie, niby zadyszane oddechy. 
Dopiero śpiew Credo wyrwał zebranych ze stanu, w jaki wtrąciło ich kazanie.
  Konrad klęczał z twarzą ukrytą w dłoniach. Był zmęczony. Wypowiedziane 
słowa wykrwawiły go jak rana. Po takim wysiłku odpływała od niego zwykła 
energia i na krótką chwilę na sercu osadzała się, niby żużel po pożarze, 
gorycz. Cóż z twoich wołań? - podsuwała mu.
  Wyczulonymi w nocnych czuwaniach zmysłami Konrad chwytał otaczającą go 
woń zgnilizny. Organizm, którego życie było i jego życiem, rozkładał się. 
Dziś powiedział tyle o złu, które, wiedział, kryje się po dworach, zamkach, 
zwykłych mieszczańskich domach. Ale sam znał boleśniejsze jeszcze 
tajemnice. Odkąd kazano mu naprawiać życie duchowieństwa, przekonał się, że 
to samo zło znaleźć można również w domach zakonnych, pałacach biskupich, a 
kto wie, czy nie znalazłoby się także, gdyby go poszukać dobrze, na dworze 
papieskim. Gdziekolwiek spojrzał, 7nury Kościoła rysowały się... Dla 
człowieka jak Konrad było to odkrycie przerażające. Ratować go! - myślał. 
Ale jak? I wydało mu się, że jest na to tylko jeden sposób: pchnąć tych 
wszystkich, którzy swą ziemską potęgą sprzeciwiają się Kościołowi, na 
daleką wyprawę przeciwko niewiernym, związać ich walką - i korzystając z 
ich nieobecności, przeprowadzić reformę...
  To była myśl, która już od dłuższego czasu wykrystalizowała się w głowie 
mistrza. Pewnej nocy wydało mu się, że przejrzał. Sprawy świata stanęły 
przed nim w całej swej oczywistości. Przedtem był tylko wiernym sługą i 
wiernym wykonawcą rozkazów Kościoła. Od tamtej nocy wydało mu się, że 
został dopuszczony do poznania Jego wstydliwych tajemnic i wezwany na 
ratunek.
  Pochylił głowę, przycisnął czoło do oparcia klęcznika. Słabość przemijała 
jak skurcz bólu. Zrozumienie powracające na nowo wyzwalało w nim energię. 
Powracał także gniew, ale inny, opanowany, ujęty niby rzeka w cembrowinę 
kamienną.
  Teraz ten gniew skupił się na jednej osobie. Ośmieliła się wyjść. Może 
jednak - myślał - tracę zbyt wiele czasu na zajmowanie się tą kobietą? 
Kimżeż ona jest wobec wielkich spraw, którym służył? Znał jej duszę, 
wiedział, że na jej bieli nie ma żadnej plamy. Lecz nie wątpił, że jest to 
tylko mizerna duszyczka, zdolna do odprawiania długich modlitw, do 
wspomagania cierpiących, do znoszenia cierpliwie drobnych codziennych 

przykrości, i do kochania - o wiele zanadto! - swego męża. Odkąd roztoczył 
opiekę nad nią, Konrad usiłował ją popchnąć ku czemuś większemu. A gdyby 
tak - podsuwał - ona i jej mąż wyrzekli się za wspólną zgodą wszelkiej 
bliskości cielesnej? Jezus - cytował - wzywa ludzi, by się dobrowolnie 
"otrzebiali" dla Niego. Patrzyła na niego przerażonymi oczami. 
"Chcielibyście, mistrzu, bym nawet nie ucałowała brata, gdy odjeżdża lub 
wraca z wyprawy? Ileż boleści sprawiłabym mu!" Niechętnie wzruszał 
ramionami. Drażniło go to wzajemne nazywanie się bratem i siostrą. "To źle 
- powiedział - że jesteście tak bardzo przywiązani do ziemskich związków. 
Spodziewałem się, że będziesz chciała dać z siebie wzór wszystkim żonom 
chrześcijańskim..." W parę dni później, gdy przyszła do niego, by wyznać 
mu, że zbyt lubi słodkie placki z miodem, które, znając jej gust, 
przygotowuje dla niej kucharz, przerwał jej surowym chrząknięciem. 
Pochyliwszy się nad klęczącą zapytał, czy jej zdaniem wszystko, co pojawia 
się na stole książęcym, może być spożywane z czystym sumieniem. Milczała 
zaskoczona. Wtedy przypomniał jej o zatargu Ludwika z arcybiskupem 
Zygfrydem i o klątwie, która przez dwa lata ciążyła na księciu. "Lecz brat 
- tłumaczyła - dał wykup, a pan arcybiskup zdjął z niego klątwę..." 
Skandując dobitnie wyjaśnił: "A jednak ziemie zabrane nie powróciły do 
Kościoła. Wszystko: chleb, mleko, mięso, czy wino, które pochodzą z ziemi 
zabranej, są dobrem nieuczciwie nabytym. Chrześcijanom nie wolno tego 
spożywać pod grzechem. I ja ci tego zakazuję!" "O, Boże! - posłyszał jej 
przerażany szept. - Lecz jak poznam, panie, że coś pochodzi z ziemi 
zabranej? Jak odróżnię chleb wypieczony z tej, a nie z innej mąki? I to 
powie braciszek...?" "Możesz mnie nie posłuchać - powiedział twardo. - Mogę 
przestać być twoim spowiednikiem i opuścić ten zamek. Inny kapłan, być 
może, nie będzie tak wiele żądał..." "Nie, nie..." - szeptała. 
"Powiedziałem ci na początku - ciągnął - że domagam się od ciebie 
bezwzględnego posłuszeństwa. Tylko wtedy będę kierował twoją duszą. Tylko w 
ten sposób starać się będę ocalić duszę twego męża..." "Zrobię, panie, 
wszystko, czego żądacie - wyszeptała. - Lecz dzieci, dwór...?" "Dzieci - 
odpowiedział - są małe i nie odpowiadają jeszcze za grzechy rodziców. Dwór 
jest zależny od władcy. Wpierw twoje postępowanie winno poruszyć jego 
sumienie..."
  Zakaz był twardy, niesłychany. Konrad zdawał sobie z tego sprawę. Żaden 
władca nie zniósłby takiego upokorzenia. Lecz marburski kanonik nie znał 
lęku. Muszę go ugiąć ! - myślał - Muszę go uczynić posłusznym narzędziem 
sprawy Kościoła! W gruncie rzeczy nie znał prawie Ludwika. Zaledwie przybył 
do Wartburga, landgraf odjechał do Italii, wezwany tam przez cesarza, i 
dotychczas nie wrócił.
  Elza pokornie przyjęła wolę Konrada. Jedzenie na stół książęcy szło z 
rozmaitych majątków: nie sposób było oddzielić to, co pochodziło z 
zabranych niegdyś arcybiskupowi ziem, od tego, co przywożono z innych. Aby 
zachować posłuszeństwo, poleciła dostarczać dla siebie żywności z dworów, 
które należały do jej wiana. Niczego innego nie tykała.
  Była mu posłuszna. Dotychczas zawsze spełniała każdą jego wolę, choć 
czuł, że nie przychodzi jej to łatwo. Pod posłuszeństwem wyczuwał zawsze 
opór. Dlaczego wyszła z kościoła? Wszak wyraźnie polecił jej, by była na 
dzisiejszym kazaniu. Na początku mszy widział ją w książęcej stalli. Potem 
znikła. Nie chciała słuchać upomnień skierowanych do niej.

  "Tacy.są, Panie - modlił się - ci, którzy uważają się za wiernych Tobie. 
Zdejm bielmo z ich oczu. Spraw, bym potrafił zgnieść ich wolę, bym ich 
uczynił posłusznymi nakazom Twego Kościoła. O Boże, jest tyle zła i tak 
oporna jest natura człowieka! Będę tropił zło i będę kruszył to, co się 
sprzeciwia Tobie. Chcę Ci służyć! Nie żałuj mnie. Zetrzyj mnie na proch, 
zaprowadź aż na męczeństwo. Posłuż się mną, jak chcesz. Tylko wspomagaj 
moje siły. Spraw, abym się nigdy nie ugiął. Bądź zawsze ze mną. Towarzysz 
mojemu dziełu...
  
  10
  Wiadomość, która dotarła do niej, sprawiła, że nie mogła pozostać dłużej 
w Italii. Gdyby jej powiedziano zwyczajnie:
  "Książę jedzie, niedługo będzie na zamku", potrafiłaby zapanować nad 
swoim wzruszeniem. Ale, gdy doszedł do niej szept: "Miłościwy książę uszedł 
wielkiemu niebezpieczeństwu..." - Elza nie mogła powstrzymać gwałtownego 
bicia serca. Skinąwszy na Gudę, szybko, bocznym wyjściem opuściła kościół. 
Na cmentarzu zatrzymała się.
  - Słyszałaś?
  - Słyszałam, gołąbko. Nie przejmuj się. Wszystko już dobrze, skoro uszedł 
niebezpieczeństwu. Któż to się mógł przeciwko niemu zasadzić?
  - Uszedł... Czy jednak nic mu się nie stało?
  Z tych samych bocznych drzwi kościoła wyszedł rycerz w białym płaszczu 
naznaczonym czarnym krzyżem. Był to Hugo, komtur rycerzy zakonnych. Jego 
bacznemu oku nie uszło nagłe zniknięcie księżnej. Podszedłszy do niej, 
począł się wypytywać, czy przypadkiem nie czuje się chora. 
  - Nie, nie, dziękuję wam, panie, za waszą troskliwość - powiedziała. - 
Nic mi nie jest. Otrzymałam wiadomość, że braciszek wraca...
  - Niech Bogu Najwyższemu będą dzięki! - Hugo wzniósł ręce i oczy w górę. 
- Radosna wiadomość...
  - Lecz goniec mówił, że groziło mu niebezpieczeństwo.
  - My, rycerze, nawykliśmy żyć za pan brat z niebezpieczeństwem. Nie 
wątpię jednak, że miłościwy książę, a nasz dobroczyńca, zwyciężył 
nieprzyjaciół...
  Elza przysiadła na niskim murku okalającym cmentarz. Niepokój, który 
dręczył ją przez całą noc wczorajszą i niewiele dał spać nocy dzisiejszej, 
wybuchnął znowu z gwałtownością. Twarz księżnej pobladła. Guda patrzyła na 
nią z niepokojem.
  - Czy ja wiem...? Goniec mówił, że uniknął niebezpieczeństwa... Lecz w 
takim razie dlaczego go nie ma, dlaczego z wieścią przyjeżdża jakiś obcy 
pachoł?
  - Nie niepokójcie się, pani - rzekł komtur. - Wszystko wyjaśni się 
niebawem.
  Targnęła się niecierpliwie. Ale natychmiast zapanowała nad sobą.
  - Dziękuję wam, komturze, za pociechę - powiedziała.- Ale teraz wracajcie 
spiesznie do kościoła, aby mistrz Konrad nie czuł się dotknięty waszą 
nieobecnością...
  Gdy skłoniwszy się nisko, odszedł, podniosła wzrok na Gudę.
  - Nie wrócę do kościoła, nie mogłabym słuchać...
  - Co chcesz uczynić, gołąbko?
  - Wyjadę mu naprzeciw.

  - Może być jeszcze daleko.
  - Pojadę daleko. Nie zdołam czekać. Idź, idź, proszę, sprowadź konie, 
wydaj polecenia. Pojedziesz ze mną?
  - Jakże by mogło być inaczej?
  - Kochana... Weź dwóch giermków.
  Guda odeszła. Elza pozostała siedząc na murze. Spoza drzwi kościoła 
dolatywał chwilami potężny głos mówcy, ale nie było słychać tego, co mówił. 
Serce Elzy biło prędko. Czy naprawdę - myślała - groza, której bliskość 
czuła, już przeminęła? A może ją oszukują? Może nie powiedzieli 
wszystkiego? Pamiętała, jak Ludwik leżał chory i samotny w Bardewick, a jej 
nikt o tym nie doniósł. Wiedziała, że nie lubi przejmować się swoim 
zdrowiem. Lecz ona czuła... Nigdy dotychczas nie odczuwała podobnego 
nie,pokoju. Czy gdyby nie ten lęk, ośmieliłaby się sprzeciwić żądaniu 
Konrada? Każde jego słowo było dla niej rozkazem.
  Konie z jej pocztu były przed kościołem, więc niedługo musiała czekać. 
Giermek podstawił splecione dłonie, a ona lekko wskoczyła po nich na 
siodło. Prędko przejechali uliczkami Eisenach; za bramą wypuścili konie w 
cwał. Od Marksuhl pędzili w dół ku Tiefenort.
  Elza jechała przodem, Guda nieco za nią; z tyłu obaj giermkowie. Szybki 
galop płoszył myśli Elzy, lecz nie uwalniał jej od niepokoju, który zdawał 
się niby sokół siedzieć na jej ramieniu.
  Nie odjechali daleko, gdy równomierny klekot kopyt końskich spłoszył 
okrzyk Gudy. Elza obejrzała się. Koń Gudy okulał; żałośnie podskakiwał na 
trzech nogach, trzymając czwartą podwiniętą. Musiał wbić sobie kamień pod 
podkowę. Niecierpliwie zawołała:
  - Niech Roger zostanie z tobą. Dogonicie nas potem...
  Jeden z giermków wstrzymał konia, drugi pogalopował za księżną. 
Wiedziała, że nie powinna jechać w towarzystwie jednego tylko człowieka. 
Słyszała, jak Guda wołała za nią. Ale nie obejrzała się nawet. Mknęła 
dalej. Przełamawszy jedną przeszkodę, odrzucała inne. Jeszcze bardziej 
popędzała konia, a piękny wierzchowiec, podarowany jej przez ojca, oddalać 
się począł także od konia giermka.
  Pachołek pozostał daleko w tyle, gdy przyjechała nad brzeg Werry. Jasny, 
świeżo zbudowany most zastawiony był drągiem. Ale zaraz z małego, stojącego 
na uboczu domku wyszedł mnich w wyrudziałym habicie. Gdy przed rokiem 
powódź zmyła dawny most, Elza, usłyszawszy od pewnego minnesaengera o tym, 
iż w południowej Francji mostami opiekują się tak zwani bracia mostowi, 
uprosiła Ludwika, by sprowadził kilku z nich i powierzył im budowę oraz 
opiekę nad mostem na Werze. Brat podszedł do drąga, by go odsunąć, lecz 
podniósłszy oczy na Elzę musiał ją poznać, bo nagle przyklęknął i złożył 
ręce niby do modlitwy. Wydobyła z wiszącego u pasa woreczka kilka groszy i 
podając mu prosiła, by pomodlił się na intencję księcia. Mnich podziękował 
niskim ukłonem, lecz z wyrazu jego twarzy poznała, że nie rozumie jej słów. 
Ale już z domku wybiegli inni bracia i spieszyli, by ją powitać. Mimo 
niecierpliwości wypadło zamienić z nimi kilka słów.
  - Wasza miłość sama? To niedobrze... - mówił jeden z braci, widać starszy 
wśród nich, łamaną, nosową niemczyzną.
  Wskazała za siebie gestem, a właśnie zza zakrętu wypadł gnający za nią 
giermek. Jego koń był cały zmydlony od szybkiego galopu. Mnich trząsł 
głową.

  - Niedobrze, niedobrze... - powtarzał. - Pusta droga, źli ludzie... Wasza 
miłość i jeden człowiek... Niedobrze...
  - Bądźcie spokojni, bracie, nic mi nie będzie - powiedziała. - Pomódlcie 
się na intencję księcia. Proszę... - Jeszcze zaczerpnęła z torebki i 
wsypała garść monet w rękę zakonnika. Pchnęła konia; dudniąc kapytami po 
deskach, przemknął po moście. Giermek galopował tuż za nią. Zbliżywszy się 
do niej, powiedział:
  - Wasza miłość, zechciejcie się nie oddalać... Ten mnich miał 
słuszność... Mógłby was ktoś napaść...
  Miała ochotę krzyknąć na niego, by nie odzywał się nie pytany. Ale 
spojrzawszy w twarz pachołka, uśmiechnęła się tylko i przytrzymała konia. 
Wzruszył ją wyraz szczerej troski w jego oczach. Tego chłopaka przyjęła 
niedawno do służby. Nazywał się Hartmann. Przed paru miesiącami przybył do 
Wartburga razem z ojcem, wędrownym kupcem. W pewnej chwili kupiec począł 
błagać Elzę, by zechciała przyjąć do swej służby jego siedemnastoletniego 
syna. "Wasza miłość - prosił - zlitujcie się... To chłopak silny i odważny, 
pod waszą czcigodną ręką wyrośnie na uczciwego człowieka. A przy mnie 
zmarnuje się... Zanadto lubi pieniądze. Jakże go mogę upilnować, w takim 
życiu dziś tu, jutro tam? Zlitujcie się..."
  Uległa prośbom i przyjęła Hartmanna. Jak dotychczas sprawiał się nieźle, 
lecz był skryty i wydawał się tęsknić za dawnym życiem. Życzliwość na jego 
twarzy była dla niej miłą niespodzianką.
  Giermek pozostał w tyle, ale ona trzymała już swego wierzchowca na wodzy, 
i raz po raz oglądała się, czy tamten nadąża za nią. Droga była kręta; wiła 
się między wzgórzami porośniętymi olchą, brzozą i krzewami tarniny. Czasami 
mignęła łąka lub łan uprawianego pola. Lęk znowu począł kołatać w jej 
sercu. Wyobraźnia stwarzała jakieś przerażające obrazy, które całym 
wysiłkiem musiała odpędzać od siebie. Bóg nie pozwoli - powtarzała - Bóg 
jest miłosierny - zapewniała siebie. W mózgu pojawiła się myśl, którą już i 
przedtem napotykała: Jeżeli chcesz, Panie, abyśmy byli wzorem...
  Gwałtownie ściągnęła wodze, zaś koń, niespodziewanie wstrzymany, aż 
przysiadł na zadzie i zawisnął przednimi nogami w powietrzu. Niewiele 
brakowało, aby wyskakując zza zakrętu wpadła na człowieka, który wsparty na 
dwóch kulach kuśtykał środkiem drogi. Próbowała go wyminąć, było już jednak 
za późno: koń potrącił idącego, ten upadł twarzą w kałużę, wydając żałosny, 
ptasi okrzyk. Zdarła mocno wierzchowca, osadziła w miejscu. Siwy ogier, 
podniecony galopem, tańczył i rwał się do nowego biegu. Ale trzymała go 
mocno. Człowiek wił się w błocie niby robak, widać było, że nie może wstać. 
Bez namysłu zsunęła się z siodła. Rzuciła wodze nadjeżdżającemu 
Hartmannowi. Nie zważając na błoto, zbliżyła się do leżącego.
  To musiał być żebrak. Ubrany był w łachmany, a przez ramię wisiał mu 
dziadowski worek, w którym chrzęściły kawałki suchego chleba. Usiłowała go 
podźwignąć. Ale człowiek był ciężki. Dopiero gdy Hartmann, uwiązawszy 
konie, pospieszył jej z pomocą, zdołali odwrócić żebraka twarzą do góry. 
Choć nawykła do oglądania w szpitalu odrażających widoków, w pierwszej 
chwili aż cofnęła się. Twarz żebraka była zżarta przez jakąś chorobę: 
zamiast oczu i nosa miał czerwone, zaropiałe dziury; wargi wydawały się 
skurczone i odkrywały rzadkie zęby osadzone w sinych, napuchniętych 
dziąsłach. Od tej twarzy i od całego ciała bił ohydny smród.
  Hartmann cofnął się także. Ale ona zaraz się przemogła. Kiedy bywała jej 

ciężko, mówiła sobie: a gdyby tak, nie daj tego Boże, takie nieszczęście 
nawiedziło brata, czy odmówiłaby mu pomocy? Gdy tak sobie powiedziała, 
odraza ustępowała. Przywołała Hartmanna. Poleciła wskazując na leżącego:
  - Pomóż mi. Przeniesiemy go na suchsze miejsce...
  Widziała, że robi to ze wstrętem. Ona także musiała walczyć z ogarniającą 
ją na nowo odrazą. W szpitalu łatwiej się było przemóc. Poza tym były w 
niej teraz lęk i niecierpliwość, które nakazywały niechęć dla żebraka. 
Musiała sięgnąć głębiej do arsenału wspomnień.
  Gdy Ludwik powrócił ze spotkania z duńskimi posłami, a ona dowiedziała 
się, że w czasie tej podróży leżał chory i bez opieki na luneburskich 
bagnach, prosiła go, by zbudował u podnóża wartburskiej góry szpital, w 
którym by mogła pielęgnować chorych. Jak zwykle nie odmówił jej. Żartował 
tylko: "Czy ci za mało, siostrzyczko, tego, co robiłaś dotychczas?" "Za 
mało - wybuchnęła. - Nie może mi wyjść z pamięci, że byłeś tam i nikt ci 
nawet kubka wody nie podał..."
  Żebrak leżał teraz wyciągnięty na trawie. Żył, bo oddychał, a jego pierś 
pokryta wrzodami wychylała się z podartej koszuli. Musiał być chory, ciało 
miał rozpalone. Pewno dlatego nie zszedł z drogi koniowi Elzy. Wezwała 
Hartmanna, by poszukał wady i przyniósł ją leżącemu. Podźwignęła głowę 
żebraka.
  - Czy słyszysz mnie? - zapytała. Poruszył głową i z tego gestu pojęła, że 
ją słyszy. - Bóg z tobą, człowieku - mówiła. - Potrącił cię koń. Lecz chyba 
nie stało ci się nic złego...?
  Z nie domkniętych ust leżącego spłynęły najpierw dwa strumyczki białej 
śliny, a potem potoczyły się bełkotliwe słowa. Nie od razu zrozumiała, co 
mówi. Dopiero po chwili doszły jej uszu wymysły tamtego:
  - Świńska dziewko...! Uderzyłaś mnie, a teraz udajesz, że się litujesz... 
Precz, ty...!
  Ten żebrak był nie tylko okropniejszy od innych, ale także zachowywał się 
jak żaden z tych, których widywała w szpitalu. Budził w niej wstręt, a 
zarazem jakby lęk. Cofnęła się, odrzucona jego słowami. Lecz zaraz 
przysunęła się znów.
  - Nie złość się, proszę... - powiedziała. - Nikt nie chciał cię 
skrzywdzić. Chcę ci pomóc...
  - Zamknij gębę! - zabełkotał. Znowu obrzucił ją najwstrętniejszymi 
wyzwiskami. - Dość mi pomogły takie jak ty! - Gwałtownym ruchem dłoni, w 
której zamiast palców były tylko krwawe kikuty, otworzył szeroko koszulę na 
piersiach. Miała przed sobą ciało rozlane w lepki kształt, niby zwłoki 
umarłego, wydobyte z grobu. Musiał tym widokiem odstraszać napastników.
  - Naprawdę - dobyła z siebie resztę odwagi - chcę ci pomóc...
  Walcząc z odrazą pochyliła się nad nim.. W tej samej chwili straszliwa 
dłoń wczepiła się jej w gardło. Żebrak dobył z siebie głos podobny do 
skrzeczenia. Usiłowała się bronić, ale tamten był silniejszy. Poczuła, że 
traci oddech. Resztką przytomności zobaczyła Hartmanna, jak zamachuje się i 
uderza pięścią w głowę żebraka. Zacisk na gardle ustąpił. Giermek chciał 
uderzyć po raz drugi. Zasłoniła sobą leżącego.
  - Nie! - krzyknęła.
  - Wasza miłość! Trzeba zatłuc tego gada!
  - Nie! Nie!
  - Napadł na was, pani.

  - Nie widzi... Potrąciłam go... Patrz, zabiłeś go!
  Oboje pochylili się nad leżącym. Rzeczywiście wydawało się, że nie żyje. 
Rozciąginięty, z rozrzuconymi rękoma, przypominał bardziej trupa niż żywego 
człowieka. Z rozbitej głowy spływała strumyczkiem krew. Szybko zerwała z 
głowy chustę z cienkiego płótna.
  - Daj wody! Podeprzyj go!
  Spełnił jej rozkaz. Zawiązała żebrakowi rozkrwawioną głowę. Potem 
prysnęła mu w twarz przyniesioną wodą raz i drugi. Człowiek westchnął 
ciężko - żył. Jego wargi zaczęły się poruszać. Ale mówił coś tak szybko i 
cicho, że nie mogła go zrozumieć. Schyliła się niżej, przytknęła niemal 
policzek do bryzgających spienioną śliną ust. Wtedy usłyszała, że znowu 
wyrzuca z siebie plugawe przekleństwa.
  - Nie klnij! - zawołała. - Nie obrażaj Pana naszego!
  Tym razem powiedział wyraźnie:
  - Znowu każesz mnie bić...?
  - Nikt cię nie uderzy - zapewniła. - Na miłosierdzie Jezusa, nie obrażaj 
Go... Chcę ci pomóc...
  Siedział bez słowa. Jego wargi jakby jeszcze bardziej obwisły. Z oczu 
spływały lśniące smugi.
  - Ktoście wy - zapytał wolno i burkliwie - co chcecie pomagać?
  - Chrześcijanie... - zaczęła.
  Wybuchnął śmiechem szyderczym niby kaszlem.
  - Chrześcijanie? - chichotał. - Nie ma takich - zadrwił. - Nie ma... 
Słyszysz? Chrześcijanie! Jacy chrześcijanie? - krztusił się i chrypiał. 
Znowu zaklął. - Lepiej niech mnie ten chłop, co jest z tobą, zabije! Każ 
mu...
  - Nikt cię nie zabije - powiedziała. - Zabiorę ciebie do Eisenach, do 
szpitala. Tam znajdziesz opiekę...
  Znowu zaniósł się złym śmiechem.
  - Do Eisenach? Do szpitala, co założyła księżna? Głupia jesteś! Nigdy się 
tam nie dostanę...
  - Szpital dla każdego otwarty...
  - Otwarty? Głupia! A ci ludzie z kijami?
  - Jacy ludzie?
  - Tacy, co mocno walą.
  - Nie wiem... Nie ma takich...
  - Nie ma? To kto mnie stłukł, jak chciałem tam iść? Kto mnie pędził 
precz?
  - Lecz naprawdę do szpitala może każdy przyjść. Nikt drogi nie strzeże...
  - Akurat! Głupia! Przecież tam szedłem i widzisz, jak dostałem!
  Podniosła dłoń do czoła i końcami palców przetarła oczy, jakby usiłując 
się wybić ze snu. Potem nagle podniosła pytający wzrok na Hartmanna.
  - Co ten człowiek opowiada? - zapytała.
  - Plecie... - bąknął.
  Ale spoglądał w przestrzeń, jakby unikając jej wzroku. Gdy jednak 
patrzyła wciąż uporczywie, mruknął:
  - Ano, kasztelan...
  - Co kasztelan?
  - Kazał pędzić... Zwłaszcza trędowatych... Żeby choroby na zamek nie 
nanieśli...

  Ogarnęła ją fala ogromnego, zamraczającego aż oburzenia.
  - Wiedziałeś o tym? - zapytała.
  - Gadali na zamku...
  - I nie przyszedłeś z tym do mnie?
  Gniew szalony targnął nią całą. Na chwilę zatonęły w nim jak w powodzi 
wszystkie inne sprawy. W czasie nieobecności Ludwika wiele razy nie liczono 
się na dworze z jej wolą.
  Znosiła to. Tym razem jednak przebrała się miara. Tego, co jej 
wyrządzono, nie była w stanie znieść. Braciszek musi ich ukarać... Musi!
  Zwróciła się do żebraka.
  - Sama cię zawiozę do szpitala - rzekła. - Nie odpędzi cię nikt.
  Bez drwin już gorzko powiedział:
  - Nie bądź taka pewna. Chłopcy z kijami pilnują. Nawet im nie zdążysz 
powiedzieć...
  - Zawiozę cię! - powtórzyła. W jej głosie dzwoniła zawziętość. - Czy 
zdołasz iść?
  Usiłował się podźwignąć. Dopiero gdy wsparł się na niej, udało mu się to 
uczynić. Ale po chwili nogi ugięły się pod nim i obsunął się znowu na 
ziemię.
  - Hartmannie! - zawołała. - Pomóż mi! Podprowadzimy go do konia.
  - Miłościwa księżno... - wzbraniał się - Zechciejcie...
  - Księżna...? - wybełkotał żebrak. Zrobił gest odsuwający ją od siebie. - 
Skoro jesteście księżną, zostawcie mnie...
  - Zabiorę cię do szpitala...
  - Zostawcie... Lepiej, jak tu szczeznę... Podniosłem na was rękę...
  - Podniosłeś na tych, którzy nie okazali ci chrześcijańskiego 
miłosierdzia...
  - Landgraf każe mnie wrzucić do więzienia...
  - Nikt cię nie tknie!
  Nie odpowiedział. Siedział bez ruchu, zgarbiony, milczący. Po jego 
policzkach wciąż płynęły lśniące strugi.
  - Hartmannie - powtórzyła rozkaz - weź go pod ramiona. O, tak... 
  Zrobił, co mu kazała, ale twarz miał wykrzywioną przerażeniem. Odsuwał 
się, jak mógł, aby się nie stykać z pokrytymi ropą łachmanami. 
Podtrzymywany ostrożnie z obu stron, człowiek szedł. Prowadząc go zapytała:
  - Dawno jesteś chory?
  - O tak - odpowiedział. - Od lat... "Krzyżowa" choroba... - dorzucił.
  Aż zatrzymała się zaskoczona tą nowiną.
  - Byłeś na wyprawie krzyżowej?
  - Tak...
  - Wróciłeś z Ziemi Świętej?
  - Wracam z Egiptu. Z niewoli...
  - I to ciebie!... - zawołała.
  Oburzenie trysnęło z nową siłą, aż poczuła swędzenie jeżących się włosów. 
Miała poczucie, że została dokonana zbrodnia, której skutki mogą być 
straszne.
  Gdy przyprowadzili go do konia, wierzchowiec wyciągnął szyję i zbliżył 
pysk do twarzy żebraka. Nagle zachrapał jakby czymś zaniepokojony. Niełatwo 
było wciągnąć bezwładne ciało na grzbiet koński. Gdy wreszcie człowiek 
znalazł się na siodle, opadł bezsilnie na wysoki tylny łęk. Siły go znowu 

opuściły i widać było, że spadnie, jeżeli nie będzie podtrzymywany.
  Chwilę zastanawiała się, jak ma postąpić. Trzeba odstawić chorego do 
pierwszych zabudowań ludzkich, a potem ma wozie odwieźć do szpitala. Cofnąć 
się czy jechać naprzód? Jadąc od rzeki, nie widziała żadnej osady. Może 
więc podążając naprzód prędzej zdoła znaleźć pomoc?
  - Prowadź konia i idź po tamtej stronie. Uważaj, żeby nie spadł. Ja będę 
pilnowała z tej... - wydawała rozkazy.
  Ruszyli wolnym stępem.
  Kiedy tak szła obok wierzchowca, na którego siodle kołysał się pół 
siedząc, a pół leżąc owrzodziały żebrak, nagle obudził się w niej 
przycichły na chwilę niepokój. Razem z pulsującym gniewem były to dwa 
nieznane potwory, które się wynurzyły z głębokich czeluści serca. Zdawało 
się Elzie, że jej serce rośnie, odkrywa nieznane zakątki. Znowu odczuwała 
gwałtowną konieczność pośpiechu. Idąc myślała, że popełniła szaleństwo: 
trzeba było chorego zostawić na drodze, a dojechawszy do najbliższej osady 
posłać po niego wóz. Lecz ona postąpiła inaczej. Zamiast spieszyć dalej na 
spotkanie męża zajmuje się obcym żebrakiem. Co jej kazało tak postąpić? 
Współczucie czy gniew na tych, którzy otoczyli jej szpital strażą pachołków 
z kijami? Wątpliwości narastały. Była jak ktoś, kto nieoczekiwanie 
zabłądził na znanej sobie drodze.
  "Gdy nie wiesz, jak masz postąpić - mawiał brat Rudiger - trzymaj się 
rady brata Franciszka. On powiada, że trzeba sobie wyobrazić, iż na naszym 
miejscu jest nasz Pan, a my powinniśmy naśladować Jego postępowanie." Gdyby 
to On był... Czy spieszyłby, jak ona spieszy? Czy złamałby rozkaz 
spowiednika? Czy pozostawiłby nędzarza na drodze?
  Obok jej ramienia zwisała bezwładnie noga człowieka, naga, brudna, 
pokryta zaskorupiałymi wrzodami. Od opartego martwo o tylny łęk ciała 
spływał ku niej mdlący smród. Zdawało jej się, że na gardle wciąż czuje 
ucisk kikutów palców, z których sterczały odkryte kości... A jednak 
pochyliła się i dotknęła ustami stopy tamtego.
  
  11
  Wasza dostojność... Wasza książęca mość... - Człapiąc ciężkimi 
drewnianymi chodakami gospadarz oberży biegł na powitanie Elzy. - Wasza 
dostojność... Wa... - zakrztusił się własnymi słowami. Zdumiony wzrok 
kierował to na Elzę, stojącą na ziemi w zakurzonej sukni, bez nakrycia na 
głowie, spocaną i zmęczoną, to na owrzodzoną maszkarę skuloną na wysokiej 
kulbace książęcego wierzchowca.
  - Witajcie - uśmiechnęła się do karczmarza. - Zajmijcie się tym ubogim - 
wskazała na żebraka na siodle. - Jest chory i skrzywdzony. Chcę, abyście 
zatroszczyli się o niego. Dajcie mu wygodne posłanie. Gdy odsapnę, sama się 
też nim zajmę... - znowu uśmiechnęła się.
  - Natychmiast zrobię wszystko, co trzeba - gospodarz odzyskał mowę. - 
Pozwólcie, wasza miłość, wyglądacie na strudzoną. Musicie spocząć. Święty 
Pankracy...!
  Dała mu się zaprowadzić do izby. Była rzeczywiście śmiertelnie zmęczona. 
Dysząc opadła na ławę. Przerażony karczmarz przyniósł jej kubek wina.
  - Wasza dostojność, wasza dostojność... - przemawiał, nie wiedząc, co ma 
mówić i robić.
  - Nic, nic... - uspokajała go. - Nic mi nie będzie... Zaraz poczuję się 

lepiej...
  Ale mówiła z trudem. Do tego bolało ją zduszone gardło.
  - Idźcie, proszę, i zajmijcie się chorym... Mnie niczego nie trzeba...
  Gdy wyszedł, oparła się o ścianę i przymknęła oczy. Lecz ściana zdawała 
się kołysać niby huśtawka. Głowa ciążyła. Kiedy podniosła rękę do czoła, 
przebiegł ją dreszcz: jej ręce, nawet odzież przesiąkły zapachem chorego 
żebraka. Chwyciły ją nudności.
  Po chwili karczmarz wrócił do izby.
  - Już go położyliśmy, wasza miłość - powiedział - choć nie wiem, czy żyć 
będzie... Straszna jakaś choroba, wasza dostojność. Strach go dotykać. Ale 
wyście, pani, musieli okropnie się umęczyć. Jesteście bladzi... Połóżcie 
się. Zaraz łożnica będzie gotowa.
  Potrząsnęła głową.
  - Tylko nabiorę sił, pojadę dalej. Mój mąż wraca. Wyjechałam mu 
naprzeciw...
  - Lecz książę sam będzie tu niezadługo...
  - Tutaj?
  - Tak.
  - Skąd wiecie?
  - Przysłał giermka, by zapowiedzieć...
  - Gdzie ten giermek? Wołajcie mi go natychmiast!
  - Już go wołam. Pewnie się gdzieś uwalił spać. Już biegnę go szukać, 
wasza dostojność!
  Wybiegł stukając chodakami. Nie upłynęło wiele czasu, gdy posłyszała 
znowu człapanie w korytarzu. Czekając aż wejdą, siedziała jak na 
rozpalonych węglach. W podnieceniu zapomniała nawet o osłabieniu. Drzwi 
otworzyły się, zobaczyła Wiperta, giermka Ludwika. Zawołała na niego 
głosem, który jej samej wydał się przeraźliwy, a on podbiegł i przyklęknął.
  - Wasza miłość...
  - Gdzie książę, Wipercie?
  - Podąża tutaj, pani. Będzie przed wieczorem.
  - Nic mu nie jest?
  - Drobnostka, wasza miłość...
  Mocno wbiła paznokcie w dłonie, bo zdawało się jej, że zemdleje.
  - Mów!
  - Pan z Hennebergu urządził zasadzkę. Ale tamci nie spodziewali się nas, 
więc wpadliśmy na nie przygotowanych i rozbiliśmy ich. Nikomu od nas nic 
się nie stało, tylko strzała utkwiła w ramieniu księcia... Niegłęboko... 
Ojciec Bechtold założył na ranę maść gojącą i powiedział, że wkrótce 
przejdzie...
  Ciało jej było jakby pozbawiane mięśni; dłonie i stopy lodowate. Ale już 
wiedziała - i już powracała do życia. Wipert teraz dopiero spostrzegł jej 
bladość.
  - Wasza miłość - uspokajał ją - nie przejmujcie się. Książę czuje się 
znakomicie. Jedzie na koniu, jakby nic mu się nie stało. Śmiał się i 
żartował, gdy mu opatrywano ranę...
  Przytakiwała ruchem głowy. Na pewno mówił prawdę. A jednak miała 
świadomość, że stało się coś, czego dotychczas nie było... Polała się 
krew... Któregoś dnia, gdzieś przed rokiem, Bechtold puszczał Ludwikowi 
krew. Gdy zobaczyła, jak po muskularnym przedramieniu męża spływa purpurowa 

strużka, ogarnęła ją rozpacz, granicząca z fizycznym bólem. Ona, która tyle 
razy oglądała i opatrywała najstraszniejsze wrzody i rany, nie mogła znieść 
widoku tej krwi. Ludwik śmiał się i rozmawiał wesoło z Bechtoldem. Nie 
patrzył na nią, nie widział tego, co się z nią działo. Teraz odczuwała to 
samo, co wtedy, ale nieskończenie boleśniej. Do tamtych uczuć dołączyło się 
dziwne przekonanie, że coś ją jakby dzieliło teraz od Ludwika... Utracił 
krew, a jej nie było przy tym. Nie opatrywała mu tej rany. Jakby przestała 
być jednym z człowiekiem, którego tak ogromnie kochała...
  - Wipercie - powiedziała - idź, powiedz Hartmannowi, niech nakarmi i 
napoi kanie. Ja już odpoczęłam... Jeszcze chcę zajrzeć do chorego, a potem 
pojedziemy naprzeciw księcia...
  - Lecz, wasza miłość, jesteście zmęczeni - próbował ją powstrzymać.
  Potrząsnęła głową.
  - Idź do Hartmanna. Gospodarzu - zwróciła się do karczmarza - gdzieście 
złożyli chorego?
  - W stodole, wasza dostojność...
  - Co?! - krzyknęła. Jej oburzenie nie było mniejsze niż wtedy, gdy 
dowiedziała się o ludziach, którzy nie dopuszczali ubogich do jej szpitala. 
- Co? Jak śmiałeś? Powiedziałam, abyś go zaniósł do izby, na posłanie.
  - Wasza dostojność, wybaczcie... lecz... wszystkie izby zajęte... skoro 
książę przyjeżdża...
  - Dla tego człowieka musi się znaleźć miejsce w izbie!
  - Wasza dostojność... to niemożliwe...
  - A więc połóżcie go na posłaniu, które przygotowaliście dla mego męża!
  Karczmarz otworzył usta i znieruchomiał w takiej postawie, niezdolny 
wypowiedzieć słowa.
  - Uczyńcie, jak wam powiedziałam! Prędko!
  Wydawała gorączkowe rozkazy. Popędzani przez nią gospodarz i służba 
pośpiesznie przenieśli chorego ze stodoły do izby. Elza kazała podać sobie 
nieckę ciepłej wody. Widząc niechęć na twarzach tamtych, sama zdjęła z 
chorego cuchnące łachmany, przyschnięte do ran i wrzodów, i poczęła zmywać 
jego ciało najpierw wodą, a potem oliwą i winem. Wtedy dopiero kazała 
złożyć żebraka w czystej pościeli.
  - Czuwajcie nad nim - wydawała jeszcze polecenia. - Dajcie mu grzanego 
wina. Gdy wrócę z księciem, zajmę się nim znowu...
  Gospodarz odprowadził Elzę na podwórze i pomógł jej wsiąść na konia. Ale 
już nie uśmiechał się. Miał twarz skrzywioną i ponad ramieniem księżnej 
porozumiewał się spojrzeniami z Hartmannem i Wipertem. Odpowiadali mu 
domyślnym kiwaniem głów i wzruszeniem ramion. Elza, znalazłszy się na 
siodle, skierowała zaraz konia ku bramie. Jeszcze nie wyjechała, gdy 
gospodarz obracając się do stojącej za nim służby i wydymając wargi, rzekł:
  - Szalona!
  Żaden nie zaprzeczył. Tylko Wipert z zakłopotaniem podrapał się w głowę.
  - Bardzo litościwa - powiedział. - A książę kocha ją i na wszystko 
pozwala...
  - Szalona! - powtórzył karczmarz. Widać było, że nic nie zdoła zmienić 
jego poglądu. Fukał gniewnie. Przechodząc koło drzwi izby, w której leżał 
żebrak, i poczuwszy odór wrzodów, wybuchnął na nowo: - Położyć śmierdzącego 
dziada w łożu męża! Aż mnie sparło, gdy mi to kazała zrobić! Szalona! 
wygoniłbym taką, choćby była córką królewską i moją ślubną!

  - Księżna zawsze się dziadami opiekuje... - mówił Wipert.
  - To niech mniszką zostanie! Brać takiego do łożnicy?
  Pościel trzeba będzie po nim spalić! Kto wie, co to za choroba? Może 
"czarna franca", co ją rycerze z Ziemi Świętej przywlekli? A gdzie ja teraz 
księcia położę, co? Ech, napijmy się!
  Wipert z chęcią przystał. W izbie jadalnej siedziało dwóch kupców, którzy 
zatrzymali się w gospodzie na krótki odpoczynek. Widzieli wszystko, co się 
działo, więc chętnie przyłączyli się do rozmowy.
  - Opowiadają w całej Rzeszy - rzekł jeden - że ta wasza księżna bardzo 
dla ubogich miłosierna...
  - Niech sobie będzie najmiłosierniejsza! - złościł- się dalej karczmarz. 
- Ale gospoda nie szpital!
  - Podobno - powiedział drugi z kupców - sam mistrz Konrad z Marburga jest 
jej spowiednikiem. Czy to on tak ją do miłosierdzia skłania?
  - Dla mistrza Konrada - odezwał się Wipert - najważniejsze to walczyć z 
niewiernymi.
  - Ano, mówią - zaczął znowu pierwszy - że gotuje się nowa wyprawa...
  - Cesarz miał przyobiecać panu papieżowi...
  - To i dobrze, jeśli się gotuje - mówił dalej pierwszy. - Za wojakiem 
okręty kupieckie popłyną, nowe towary przywiozą. Coraz więcej na dworach 
wołają o szafran, imbir, pieprz...
  - Dziś już nie dasz rycerzowi mięsa bez imbiru - przyznał karczmarz.
  Zmęczony Wipert począł się kiwać sennie nad kubkiem. Kupcy jeszcze gadali 
jakiś czas, ale potem zaczęli się gotować do dalszej drogi. Przyjąwszy od 
nich zapłatę i odprowadziwszy ich do wozów, karczmarz począł się 
zastanawiać, co ma teraz uczynić. Książę mógł lada chwila przyjechać, 
trzeba było zająć się przygotowaniem dla niego wieczerzy. Także księżna 
kazała zanieść choremu grzanego wina. Ale choć pamiętał dobrze o tym 
rozkazie, nie miał zamiaru go spełnić. Grzane wino śmierdzącemu dziadowi! 
Złość odżyła w nim. Podszedł do drzwi łożnicy książęcej i uchylił je. Z 
wnętrza buchnęło smrodem, jakby wsadził głowę do świeżego grobu. Mocno 
zatrzasnął drzwi. "Szalona, szalona!" - powtarzał z gniewem, wecując nóż, 
by nim zarżnąć barana.
  
  12
  Koń wlókł się wolno zmęczony drogą. Lecz kiedy ukazał się jadący 
naprzeciwko poczet jezdnych, porwał się do szybszego biegu, nie czekając na 
zachętę z jej strony. Ludwik także ujrzawszy Elzę wyskoczył przed 
towarzyszy i gnał na jej spotkanie. Nagle osadzone w miejscu konie wsparły 
się o siebie, oni zaś zatonęli w gorącym uścisku.
  Niepokoje odeszły - był przy niej. Czuła się mała, zgubiona i ogromnie 
szczęśliwa w jego mocnym uścisku. Obsunęła głowę na jego ramię, a on 
całował jej usta, policzki, oczy, jakby chciał dotknięciem warg odnaleźć 
każdy rys jej twarzy. Choć przechylał jej głowę do tyłu, nie czuła już bólu 
w zduszonym gardle.
  - Tak się stęskniłem za tobą, siostrzyczko...
  - I ja... i ja...
  Rycerze zatrzymali konie w pewnej odległości, nie chcąc przeszkadzać 
czułościom książęcej pary. Walter uśmiechał się życzliwie, Henryk miał 
twarz ironicznie skrzywioną. Oni zaś trwali zapatrzeni w siebie, 

zapamniawszy o otaczającym ich świecie. Nagle Elza wyrwała się z ramion 
Ludwika.
  - Ach, zapomniałam w tej radości...! Jesteś ranny?
  - Głupstwo!
  - Trafili cię?
  - Tak, w ramię. Lekko. Widzisz, że nic mi nie jest...
  Pochyliła się i dotknęła ustami skórzanego kaftana w miejscu, gdzie widać 
było opatrunek.
  - Przelałeś krew... - szepnęła.
  Zaśmiał się radośnie.
  - Pamiętam, siostrzyczko, jak nie chciałaś na nią patrzeć. Każda kropla 
jest twoją...
  - Jak moja twoją... - zapewniła. Miała uczucie, że odzyskuje go całego, 
nawet z tamtą, przelaną z dala od niej krwią. Znowu przytuliła się do 
niego. Zniecierpliwione długim staniem konie poczęły się kręcić, 
przestępować z nogi na nogę, pokłapywać zębami jeden na drugiego. Musieli 
się puścić. Rycerze podjechali teraz bliżej. Witali Elzę.
  Uśmiechnięta podawała im dłoń do pocałowania. Powiedziała żartobliwie:
  - Henryku, rycerzu von Wargila, czemuście nie ustrzegli mego brata?
  Walter rozłożył tylko ręce. Raspe wzruszył ramionami; rzekł:
  - Jak ustrzec, gdy ktoś robi głupstwa?
  - Dlaczego tak mówisz?
  - Chwała Bogu Najwyższemu, księżno - wtrącił się Bechtold - że tak się 
skończyło. Musieliście się za nas gorąco modlić. Książę, aby was szybciej 
zobaczyć, ruszył w samopięć przez ziemie pana z Hennebergu.
  - Choć nas uprzedzili, że Poppon szykuje zasadzkę - dorzucił Henryk.
  Spojrzała na męża z wyrzutem.
  - Nie powinieneś był tego robić! - powiedziała.
  - Więc wolałabyś, abym przyjechał później? - zapytał śmiejąc się.
  - Och! Twoje życie i zdrowie ważniejsze niż moja radość. - Obróciła się 
do Bechtolda. - Czy to naprawdę niegroźne? - wskazała palcem ramię Ludwika.
  Kapelan potrząsnął głową.
  - Nie rana, wasza dostojność, ale zaledwie skaleczenie.
  - Chwała Bogu, chwała Bogu...
  - Jedźmy - rzekł Henryk. - Stoimy tu na drodze, jakby nie można było 
rozmawiać w gospodzie.
  - Jedźmy - Ludwik skinął głową. - Z tej radości zapomniałem nawet, jak 
bardzo jesteśmy głodni i strudzeni. Gnamy od Augsburga właściwie bez 
odpoczynku.
  - Tu, w Lengsfeld, czeka na was odpoczynek w gospodzie...
  - Spotkałaś Wiperta?
  - Tak. Wszystko przygotowane.
  - Gdybyś nie wyjechała nam naprzeciw, nie nocowałbym chyba w Lengsfeld, 
choć ledwo siedzę w siodle. Ciągnąłbym nocą, aby dziś jeszcze być przy 
tobie...
  - Mój...
  - Tyle mam ci do powiedzenia... Tak bardzo chcę być blisko ciebie...
  Położył rękę na jej dłoni i mocno przycisnął. Pochyliła się prędko i 
pocałowała ją. Ona także pragnęła tylko jednego, by być z nim, jak 
najbliżej i jak najdłużej.

  Jechali obok siebie, pozostawiwszy tamtych w tyle.
  - Co się dzieje u nas? - pytał.
  - Wszystko dobrze. Dzieci zdrowe. Zobaczysz, jak urosły. Zwłaszcza Zofia. 
Twoja matka przeniosła się z klasztoru na zamek...
  - Chciałbym jak najszybciej wszystkich zobaczyć. Stęskniłem się za 
domem... To dobrze, że matka przeniosła się na zamek. Pomaga ci, prawda?
  - Tak...
  - Matka zawsze była dla nas surowa i wymagająca, ale teraz dopiero widzę, 
jaka to święta kobieta.
  - Tak, braciszku...
  Jechali obok siebie tak blisko, że konie ocierały się o siebie bokami. 
Przyciągnąwszy ją ku sobie, trzymał ją wpół. Elza zamknęła oczy, poddawała 
się kołysaniu konia i dotknięciu ramienia Ludwika. Ledwo słyszała, co on 
mówi. To nie było ważne. Ważny był jego głos tuż przy niej. W ciągu 
ostatnich miesięcy układała sobie nieraz: Powiem mu, poskarżę się... Teraz 
wiedziała, że nie powie nic. Jakże by mogła pozbawić go pełnej radości 
powrotu?
  - Jakie mieliście lato? - pytał. - Jakie są zbiory? Czy starczy wreszcie 
chleba w tym roku?
  Musiała napinać uwagę, by odpowiadać na te pytania.
  - Jakże twój szpital?
  - Dla szpitala chcę cię prosić...
  Miała chęć powiedzieć mu o tym, co zrobił Dietrich. Lecz on nie czekał na 
jej odpowiedź. Rzucał pytania prędko, szczęśliwy, że ją ma koło siebie, że 
wchodzi znowu w krąg spraw, które przez swą bliskość wydają się takie 
łatwe.
  Uśmiechnęła się radośnie. Zawsze wychodził naprzeciw jej pragnieniom, 
więc może... Lecz przelotny nawrót pamięci nie zdołał jej nawet na chwilę 
zasępić. Czuła się najszczęśliwszą z żyjących. Wychylając się z siodła, 
przyciskała twarz do kolczastego policzka męża.
  - Zostaniesz teraz z nami, przez całą zimę, prawda?
  Nie patrzyła na niego, lecz wyczuła ciałem, jak nagle drgnął. Ale 
natychmiast powiedział wesoło:
  - Tak... A jeżeli pojedziemy, to razem. Nie rozstaniemy się.
  - Nie rozstawajmy się!
  - A cóż robi twój mistrz Konrad? - zapytał.
  Choć dopiero co nie pytany zapewniał ją, że zrobi wszystko, czego ona 
tylko zapragnie, poczuła, jak przez jej serce przepływał chłodny strumień. 
Nie odpowiedziała od razu, a Ludwik rzekł:
    - Jeżeli nie jesteś z niego zadowolona, znajdę ci innego spowiednika. 
Mówią o nim, że surowy...
  Zaprzeczyła śpiesznie:
  - Nie, nie! To mądry, świątobliwy człowiek. Rada jestem, że chciał się 
mną zająć.
  - Czy nie żąda od ciebie zbyt wiele?
  Jego ramię ogarnęło ją mocniej. Domyśliła się od razu, co znaczyło to 
pytanie.
  - Ależ nie...
  Odszukała dłonią jego dłoń, przeplotła jego palce swoimi palcami. Ze 
wszystkich sił pragnęła go upewnić, że nie stało się nic, co by ich miało 

rozdzielić; że wszystko jest, jak było. Odpowiedział uściskiem na jej 
uścisk. Poprzez to dotknięcie czuła żar jego tęsknoty. Tak bardzo była 
szczęśliwa, że jest mu potrzebna.
  Lecz nagle stanął w jej pamięci owrzodzony żebrak. Zadrżała przerażona. 
Co ja narobiłam? - zapytała siebie. - Po co? Jestem szalona. Dziś, gdy tyle 
muszę mu powiedzieć, o tyle zrozumienia go prosić, uczyniłam coś, co go na 
pewno rozgniewa. Kryjąc strach patrzyła w jego uśmiechniętą twarz. Po co to 
zrobiłam? - wyrzucała sobie. - Czy nie dość zajmuję się nędzarzami? Tyle 
dni poświęcam tamtym... Ta chwila jest moja.
  - Masz w oczach jakiś niepokój - powiedział. - Czyżby jednak...
  - Nie, nie! - zapewniła go porywczo. - Mistrz Konrad wskazuje mi moje 
słabości i uczy, jak mam z nimi walczyć. Jeżeli go będę słuchała, na pewno 
stanę się trochę lepsza, niż jestem. Lecz ja ci wciąż opowiadam o nas, a ty 
jeszcze nie powiedziałeś mi nic o tym, jak było na cesarskim dworze.
  - Wiele będę ci miał do opowiadania - zapewnił. - Nocy nie starczy.
  Znowu drgnęła niespokojnie. Tak, ta noc powinna należeć do nich. Tyle 
mieli sobie do powiedzenia. Znowu stanął przed nią chory żebrak, leżący na 
ich posłaniu. Z niepokojem odkryła, że jej dłoń, spoczywająca w jego dłoni, 
drży. Aby to ukryć, uścisnęła go pieszczotliwie.
  - A może, braciszku, jedźmy do zamku...?
  Potrząsnął głową.
  - Konie zdrożone i my także. Zresztą skoro tu jesteś, chcę ci wszystko 
jak najprędzej opowiedzieć. Żebyś ty wiedziała, ile się rzeczy wydarzyło! 
Cesarz okazał mi swoją łaskę. Och, co za niezwykły człowiek! Wspaniały! Von 
Salza miał słuszność, że to władca godny swego dziada. Uważa mnie za swego 
przyjaciela. Obiecał... Ale nie, muszę o wszystkim od początku... I chcę 
nareszcie wziąć ciebie w ramiona... Już taki jestem tego stęskniony! Nie 
mogłem się doczekać powrotu. Dlatego tak spieszyłem. Nie, nie... Dziś 
jesteś moja i ani na chwilę ciebie nie odstąpię. Jak to dobrze, że 
wyjechałaś naprzeciw. Trochę spodziewałem się tego. Moja, moja... Czy tak 
samo tęskniłaś?
  - A jak ci się zdaje, braciszku?
  - Nie wiem... Czasami myślę, że nasza miłość jest jak dwa konie, które 
biegną obok siebie i nigdy jeden drugiego nie prześcignie. Ale czasami 
wydaje mi się, że ty, choć mnie kochasz, chciałabyś nieraz, aby było 
inaczej...
  - Jeżeli czasami chciałabym inaczej, to tylko dlatego, abyśmy mogli być 
tym bliżej siebie...
  - Nawet gdy jestem daleko, pozostaję zawsze z tobą, siostrzyczko. 
Pamiętam o tobie, a twoja bliskość strzeże mnie... Ta prawda: jestem 
księciem i muszę dbać o sprawy władztwa. Dla nich muszę czasem cię 
opuścić...
  - Czasem... - westchnęła.
  Teraz on mocno ścisnął jej palce w swojej dłoni.
  - Nie martw mnie. Wiesz, że nie może być inaczej... Ale po co mamy o tym 
mówić teraz, gdy wróciłem?
  W ciągu dnia przecierało się, a teraz pod wieczór zrobiła się wspaniała 
pogoda. Słońce wymotało się do reszty z oparów i kładło swe długie 
promienie na falistych wzgórkach; złociło się na rżyskach i krwawiło na 
pierwszych więdnących liściach. W wyszklonym po deszczach powietrzu słychać 

było nawoływania i łopot skrzydeł krążącego stadami ptactwa, a gdzieś z 
bardzo daleka dzwon kościelny. Między drzewami kwitły wrzosy; ich woń biła 
mocno razem z zapachem grzybów. Zrobiło się ciepło. Konie szły sennie 
kiwając głowami. Rycerze drzemali na kulbakach. Ludwik umilkł. Jego dłoń 
spoczywająca w jej dłoni stała się nagle bezwładnie ciężka.
  - Zasypiasz, biedaku - powiedziała czule.
  - Trochę... - przyznał z uśmiechem. - Ale powiadam ci, że gdybyś nie 
wyjechała na spotkanie, jechałbym dalej po nocy do ciebie...
  - Więc dobrze zrobiłam? - zapytała przekrzywiając figlarnie głowę.
  - Nawet nie wiesz, jak bardzo cię potrzebowałem... - rzekł nagle 
poważnie.
  - Dlaczego? - zapytała cicho, przesuwając palcami po grzywie Ludwikowego 
wierzchowca.
  Nie odpowiedział. Och, jak bardzo potrzebna im była samotność, by mogli 
powiedzieć sobie wszystko! Dlaczego postąpiłam tak głupio? - pytała znowu 
siebie. On, mimo rany, mimo zmęczenia chce być koniecznie dziś ze mną. A 
ja...? Czy naprawdę słusznie uczyniła, kładąc żebraka w ich łożnicy? I że 
też ten żebrak musiał właśnie dziś pojawić się na jej drodze! Właśnie dziś! 
To było jak zasadzka. Jak pułapka, która chwyta wyciągniętą łatwowiernie 
dłoń.
  - Będziemy znowu razem... - powiedziała. - Póki nie zechcesz wyjechać...
  Zaśmiał się.
  - A w nocy każesz się budzić Gudzie na modlitwę! - Przechylił się ku 
niej, objął ją wpół. - Ale ja nie wyrzucam ci tego, siostrzyczko - mówił 
serdecznie. - Gdybym nie był księciem...
  W tych słowach odnalazła go. Wiedziała, że mówi szczerze. Tak, gdyby nie 
byli parą książęcą, wszystko byłoby łatwe! Wtedy nie miałaby kłopotu z 
wytłumaczeniem mu żądania Konrada ani tego, co uczyniła. Mógłby wówczas 
zrobić wszystko, o co by go poprosiła. Lecz czy można przestać być tym, kim 
się jest?
  Droga skręciła. Między kępą wysokich drzew ukazały się domy osady. Tam 
czekano już na przybycie księcia i w czerwonym blasku ślizgającego się po 
stożkach topoli słońca widać było zebrany tłum. Biało ubrane dzieci 
potrząsały gałęźmi i bukietami kwiatów. Na widok zbliżających się rycerzy 
podniósł się radosny gwar. Ciżba wysypała się na drogę i biegła naprzeciw 
nadjeżdżającym. Wśród ludzi Elza zobaczyła Gudę i ten widok przyniósł jej 
ulgę w jej niepokoju. Zawsze był ktoś, z kim można było podzielić troskę.
  Biegnący wznosili okrzyki na cześć landgrafa i jego żony. Ludwik 
zatrzymał konia. Nadszedł sołtys; podał księciu na tacy chleb i sól, a 
potem schyliwszy się nisko pocałował władcę w kolano. Ludwik objął go 
łaskawie za głowę. Z kolei sołtys witał księżnę. W tym powitaniu widać było 
nie udawaną serdeczność. Wśród okrzyków tłum zaprowadził poczet książęcy do 
oberży; przed jej bramą stał gospodarz w białym, czystym fartuchu i nisko 
się kłaniając zapraszał do wnętrza.
  Elza, gdy tylko zsiadła z konia, przywołała Gudę.
  - Widziałaś chorego, którego przywiozłam?
  Guda podniosła w górę ręce, a potem opuściła je z głośnym klaśnięciem w 
dłonie.
  - Cóżeś ty najlepszego zrobiła, gołąbko!
  - Tak było trzeba...

  - Lecz w waszym łożu? Co książę powiedział?
  - Jeszcze mu nie mówiłam...
  - O, Boże, gołąbko!
  - Nie strasz mnie... Nie mogłam inaczej. Najechałam na niego koniem. 
Hartmann uderzył go... A on wraca z niewoli u niewiernych...
  - Skłamał na pewno! Zwykły dziad...
  - A choćby! Czy ty wiesz, co on mówił? Dietrich wysłał ludzi z kijami na 
drogi, by nie puszczali ubogich do mego szpitala!
  - Łotr! Powiedz o tym księciu!
  - Powiem... Chyba powiem...
  - A co z nim? Może jeszcze gdzie go przenieść? Powiedz tylko, a zajmę się 
tym...
  Miała ochotę powiedzieć: Uczyń to, zdejm to ze mnie. A jednak potrząsnęła 
głową. Podeszła do drzwi łożnicy, uchyliła je. Ze środka buchnęło mdlącą 
wonią. W słabym blasku palącego się kaganka ujrzała ciemny zarys głowy na 
białej poduszce. Głowa była schylona w bok dziwnie znajomym gestem. Cofnęła 
się zamykając za sobą drzwi. Spojrzała na Gudę i jeszcze raz bez słowa 
potrząsnęła głową.
  
  13
  Podczas wieczerzy Elza siedziała między braćmi, mając naprzeciwko siebie 
kapelana i Waltera. Przy Wargili zajmowała miejsce Guda, i Elza widziała 
ciągle jej zakłopotaną twarz. Za każdym razem, gdy ich oczy spotkały się, 
uśmiechała się do przyjaciółki. Jej niepokój, zamiast jeszcze bardziej 
pogłębić rozterkę Elzy, wywoływał w niej potrzebę pocieszania. Biedaczka - 
myślała - martwi się... Lecz w niej samej niepokój nie zgasł. Bóg powie, 
jak postąpić - usiłowała się pocieszyć - Ludwik zrozumie... Czuła jednak, 
że nie o to wcale chodzi. Znała Ludwika. Wiedziała, że porywczy w gniewie, 
gdy uspokoi się, uczyni wszystko, o co go będzie prosiła. Jakim jednak 
zawodem będzie dla niego, gdy po tak długiej nieobecności nie znajdzie 
miejsca, by pozostać z nią sam na sam, opowiedzieć jej wszystko, co ma do 
powiedzenia, odnaleźć spokój w jej ramionach. Jednego i drugiego pragnął, 
jednego i drugiego oczekiwał tylko od niej. Dlatego jechał tak spiesznie i 
naraził się na niebezpieczeństwo. Powiedział wyraźnie, że jej 
potrzebował... Czuła, że tak było. Ta chwila miała być ważna i jedyna. 
Oboje zresztą czekali na nią... Czy ona potem wróci? Czy coś nie zgaśnie, 
nie uroni się w momencie zawodu?
  Nagle ostrzegawcze mrugnięcie ze strony Gudy zwróciło jej uwagę. 
Gospodarz ustawił właśnie na stole misę pachnącego mięsa. Rycerze poczęli 
niecierpliwie ocierać noże o brzeg stołu. Elza była głodna i także czuła 
wielki apetyt. A jednak Guda dawała ostrzegawcze znaki. Delikatnym 
skinieniem, by nie zwrócić niczyjej uwagi, Elza przywołała do siebie 
gospodarza. Kiedy pochylił się ku niej, zapytała go szeptem o pochodzenie 
podanych do stołu potraw. Potem melancholijnym potrząśnięciem głowy 
odpowiedziała Gudzie na jej pytające spojrzenie. Obie nieznacznie odsunęły 
od siebie miski. Ludwik sam kroił przyniesioną pieczeń. Pierwszy płat, 
tłusty i soczysty, chciał położyć na misce żony. Ale Elza zrobiła 
odmawiający gest.
  - Dziękuję ci, braciszku...
  - Nie chcesz jeść?

  - Nie jestem głodna.
  - Bo ja jestem głodny jak wilk! - Przeznaczony dla Elzy kawał mięsa 
wrzucił do miski brata. - Gdybyś zrobiła taką drogę jak my - mówił wesoło - 
jadłabyś, ażby ci się uszy trzęsły. Daj mi swoją miskę, ojcze.
  Oczy Bechtolda błysnęły do nałożonego mięsa. Ale zanim wziął się do 
jedzenia, wstał i złożywszy ręce odmówił modlitwę. Rycerze powiedzieli 
głośno "amen" i z zapałem rzucili się na jedzenie. Rozmowa ustała, słychać 
tylko było mlaskanie, chrzęst żutego mięsa, trzask kości i zgrzyt noży o 
gliniane misy.
  Łamała chleb, ale go nie jadła, tylko wsuwała odłamane kawałki pod brzeg 
misy. Zapach mięsa był tak drażniący, że płoszył myśli. Zapomniała o 
wszystkim, czuła tylko dręczący głód. Pojawiło się w niej tysiące 
argumentów usprawiedliwiających potrzebę jedzenia. Zmagała się z nim, aż 
pobladła. Na szczęście nikt tego nie dostrzegł. Rycerze jedli chciwie, 
rzucając za siebie obgryzione kości. Gospodarz dolewał wina do kubków, a 
gdy misa z mięsem opróżniła się, kazał wnieść drugą. Niska izba pełna była 
zapachu zaprawionego szafranem sosu.
  Nie była w stanie dłużej wysiedzieć przy stole. Do skurczów żołądka 
dołączył się oszałamiający ból głowy. Cicho wstała i wysunęła się z izby. W 
sieni było więcej świeżego powietrza i nie panował tak przemożnie zapach 
jedzenia. Mimo to chwiała się na nogach. Pragnęła bardzo móc się na chwilę 
położyć. Odruchowo położyła dłoń na skoblu drzwi prowadzących do ich 
łożnicy. Ale zaraz cofnęła rękę.
  Nie miała siły tam wejść - z pełnej zapachów jedzenia izby w odór 
zgnilizny. Mocniej tylko wsparła się o ścianę i pozostała w sieni. Ileż 
trudności spiętrzyło się ostatnio na drodze jej życia. Jeszcze rok temu 
było zupełnie inaczej. Każdy powrót Ludwika wydawał się powrotem na wyspę 
niezmąconego szczęścia. Kłopoty pojawiające się w jego nieobecności od razu 
znikały. Po raz pierwszy stało się inaczej: wyłoniona z niepojętego 
niepokoju radość nie była dość mocna, by wszystko przygłuszyć. Coś się 
zmieniło... A może to ona sama się zmieniła? Zaledwie na parę kroków 
oddaliła się od męża, a już była z powrotem wśród lęków i rozterek. 
Zapragnęła wrócić. Gwałtownie podeszła do drzwi prowadzących do izby 
jadalnej. Ale zaledwie je uchyliła, zaledwie poczuła odurzającą woń mięsiw, 
znów cofnęła się. Znowu stała pośrodku ciemnej sieni, między parą drzwi, 
których nie śmiała przekroczyć, niby na rozdrożu. Co się stało? Od czego 
się to wszystko zaczęło? Dlaczego - zadawała sobie pytanie - moja pamięć 
wraca wciąż do tamtego dziecinnego gestu?
  W sieni były jeszcze jedne wrota, szerokie, otwarte, prowadzące na 
dziedziniec. Podeszła do nich. Oparła stopę na wysokim progu. Powiało ku 
niej orzeźwiającym, wilgotnym chłodem. Na niebie szkliły się gwiazdy. Z 
głową wspartą o futrynę drzwi spoglądała w górę.
  Nie umiałaby powiedzieć, ile czasu tak stała. Nie usłyszała jego cichych 
stąpań. Lecz gdy niespodziewanie ogarnął ją ramieniem, wiedziała, że to on, 
i nie odwracając się poddała się jego uściskowi. Radość wracała niby woda 
spływająca na wyschły ogród.
  - Odeszłaś... Myślałem, że jesteś zmęczona i poszłaś się położyć...
  Dotknięcie niepokoju spłoszyło znowu upajający bezwład.
  - Duszno w izbie. Chciałam odetchnąć...
  - Nie jadłaś nic. Nie jesteś chora?

  - Choćbym była chora, ozdrowiałabym, gdy wróciłeś...
  - To tak, jak ze mną. Nie czuję ręki, odkąd mam cię przy sobie.
  Odrzuciła do tyłu głowę, położyła ją na jego ramieniu. Ludwik zsunął 
chustkę, którą miała zawinięte czoło, i wtulił się ustami w jej włosy.
  - Moja... Kocham zapach twoich włosów. Na dworze cesarza pełno 
minnesaengerów ze wszystkich stron świata, którzy śpiewają pieśni o 
miłości. Ale mnie się wydaje, siostrzyczko, że nasze kochanie jest większe 
niż tamte pieśni. Gdyby były naprawdę smoki...
  - Broniłbyś mnie?
  - Aż żal, że nie mogę tego uczynić!
  - Nie trzeba. Wiem...
  - Elzo...
  - Co, braciszku?
  - Powiedz, czy zawsze tak będzie między nami? Śpiewacy opowiadają o 
miłości. Ale w ich pieśniach często, gdy rycerz odjeżdża w dalekie kraje, 
jego dama oddaje serce innemu.
  - Nigdy nikomu nie oddam serca!
  - Najdroższa... Tak tęskniłem do ciebie! Tak bardzo pragnąłem być jak 
najprędzej przy tobie. Potrzebuję ciebie. Jesteś mi najlepszym 
przyjacielem. Chodź, pójdziemy do łożnicy!
  - Poczekaj chwilę...
  - Na co? Tak długo...
  - Poczekaj, proszę. Czy pamiętasz, jak ojciec Bechtold opowiadał nam 
przed ślubem o Tobiaszu?
  - Nie bardzo już...
  - Przypomnij sobie, jak się modlił Tobiasz, gdy pierwszy raz pozostali 
sami z Sarą...
  - Przypomniałem sobie. Prosiłaś o to samo w pierwszą noc.
  - A ty wysłuchałeś mnie. Czy wysłuchałbyś i teraz, gdybym cię poprosiła 
znowu?
  Chwilę milczał zaskoczony.
  - Wszak to nie pierwsza noc. Od lat jesteśmy mężem i żoną.
  - A jednak, gdybym cię poprosiła? Pokornie... O jeden dzień...
  Znowu czas jakiś panowało milczenie.
  - Lecz dziś? Właśnie dziś? Gdy tak długo czekałem...
  W jego głosie nie było jeszcze zawodu, dopiero niedowierzanie. Stała 
przed nim złamana świadomością sprawianego bólu. Spoza drzwi od jadalni 
słychać było głosy rycerzy, z dworu dochodził żałosny skrzyp studziennego 
żurawia. Kłopotliwie przesuwała w palcach klamrę od pasa opadającego jej 
nisko na biodra.
  - I ja czekałam... - szepnęła.
  - Więc dlaczego? - zapytał łagodnie. - Mówiłaś, że nic się nie zmieniło. 
Że Konrad...
  - Nic się nie zmieniło, braciszku - zapewniła.
  Poprzez jej ramię położył dłoń na skoblu.
  - Więc otwórz drzwi i chodźmy. Czy ty tego nie pojmujesz, że przy tobie 
staję się innym człowiekiem? Nabieram sił, pragnę dobrego. Gdy oddalam się, 
słabnę. Więc potrzeba mi znowu. Przecież nie odmawiasz chleba głodnemu...
  - Niech mnie Bóg strzeże! - zawołała. - Widzisz... - zaczęła. Ale 
zabrakło jej słów. - To moja wina... Moja... - Przycisnęła dłonie do ust, 

aby nie wybuchnąć łkaniem.
  - Coś przede mną ukrywasz - powiedział.
  - Zobacz! Zobacz więc, co ukryłam!
  Gwałtownie podniosła skobel i pchnęła drzwi. Weszła przodem, on za nią. W 
kącie na stole, przed świętą figurką tlił się kaganek. Drgający krąg blasku 
nie dosięgał łoża; znajdowało się ono poza nim, w mroku. Nie patrząc na 
nie, zbliżyła się do stołu, wzięła w rękę kaganek i podniosła go w górę.
  - Zobacz... - powtórzyła.
  Lecz równocześnie cofnęła się. Dotknęła dłonią ust.
  - O Boże! - szepnęła.
  Na łóżku nie było nikogo. Pościel leżała równo, jakby wygładzona ręką 
usługującej, czysta, nieskalana. Gwałtownie zbliżyła się i uniosła 
pierzynę. Pod nią była gładka powierzchnia prześcieradła. Owrzodziały 
żebrak, z wyżartym nosem, z zaciekłymi ropą oczami, znikł. Nie wierzyła 
własnym oczom. Potoczyła wzrokiem wkoło. Nie było jego łachmanów, rzuconych 
na krzesło.
  - Jaki tu dziwny zapach... - usłyszała głos Ludwika.
  Teraz i ona poczuła, że łożnica pełna była delikatnej woni. To nie był 
ten mdlący smród, który jeszcze, gdy przyjechali, bił przez uchylone drzwi. 
Była to raczej woń kadzidła lub jakichś nocą rozkwitających kwiatów.
  - Dziwnie pachnie... - powtórzył Ludwik ściszonym głosem.
  - Tak... - przyznała. Jeszcze raz pochyliła się nad łożem. Może to Guda? 
- zastanawiała się. Lecz to niemożliwe. Jeszcze wychodząc z izby jadalnej 
widziała skierowany na siebie niespokojny wzrok przyjaciółki. Więc może 
wszystko tamto było złudzeniem? Może śniła? Lecz na długiej poduszce, na 
której niedawno widziała przechyloną na bok głowę żebraka, ujrzała ślad 
kilku kropel krwi... Więc jednak on tu musiał być. I odszedł?
  - Rzeczywiście, niczego tu nie ukryłaś - Ludwik rozglądał się po izbie. 
Jego głos wydawał się coraz weselszy. Nagle wybuchnął śmiechem. - Ach ty, 
śmieszko! Zapomniałem, że lubisz stroić żarty. A ja już myślałem, że chcesz 
naprawdę... - Chwycił ją w ramiona. - Jakże cię kocham! - szeptał. - Kocham 
cię, że jesteś taka. Że cię mam. Że jesteś przy mnie. Gdy odjadę...
  - Przecież dopiero przyjechałeś! - zawołała nagle przerażona.
  - Tak, oczywiście... Jeżeli odjadę, to kiedyś... Nie mówmy o tym. Nie 
mogłem się doczekać chwili, gdy będziemy znowu razem!
  Tulił ją coraz gwałtowniej. Już nie myślała o tym, co się stało. 
Usiłowała nie myśleć. A jednak w radość, że może ukoić jego tęsknotę, 
wkradło się przekonanie, iż coś było i odeszło, nie biorąc nic, ale powróci 
znowu, by upomnieć się o swoje.
  
  14
  Po przywitaniu przez mieszczan pod bramą miasta poczet książęcy ruszył w 
górę ku zamkowi. Towarzyszyła mu gromadka rycerzy i braci zakonnych 
Szpitala Matki Bożej Jerozolimskiej, którzy uznając w landgrafie swego 
seniora i dobrodzieja, wyjechali go powitać. Tworzyli oni przy jego poczcie 
honorową straż. Teraz dwójakami, bo wąska droga nie pozwalała jechać 
szerzej, poczet wspinał się kamienistą, krętą drogą ku zamkowi. Wzdłuż 
drogi stali łucznicy książęcy, a za nimi, wśród skał i kęp zieleni, całe 
tłumy mieszczan i chłopów z okolicznych wsi. Kobiety powiewały chustkami, 
małe dziewczynki rzucały przed jadącą parą książęcą pęki kwiatów. Pogoda 

była piękna, słoneczna; po posępnych dniach deszczów wróciło lato w całym 
swym przepychu. W czystym powietrzu widać było dziwnie blisko otaczające 
Wartburg wzgórza, sinofioletowe, nastrzępione lasami.
  Gdy poczet był już w połowie góry, z wieży zamku zagrzmiały rogi i 
wzniósł się w górę proporzec książęcy, łopocząc figurami przyskakujących do 
siebie lwów. Biegnąca zboczem droga tuż pod szczytem zbliżała się do 
wysokiej, pionowo prawie opadającej skały, którą trzeba było objechać. Po 
zatoczeniu wielkiego kręgu poczet zbliżył się do małego tarasu. Tutaj było 
nieco więcej miejsca i tu czekała na przybyłych rodzina książęca. Pomiędzy 
kasztelanem Dietrichem, kapelanem zamkowym, i księciem Konradem stała 
księżna Zofia, ubrana w szarą, zakonną szatę. Nie była jeszcze starą 
kobietą, a jej świeża, pokryta zdrowymi rumieńcami twarz odbijała od 
zwiędłych twarzy innych zakonnic, które stały opodal. Oczy księżnej 
patrzyły bystro spod klasztornego czepca; jej spokojny, lecz ostry wzrok 
zdawał się dostrzegać wszystko, co się działo wokoło. Księżna miała postawę 
wyniosłą, głowę odchyloną nieco do tyłu, gesty spokojne. Tuż przy babce 
stał mały Herman, dalej Izentruda trzymała na rękach Zofię.
  Synowie zsiedli z koni i przystąpili do matki. Klękali przed nią, a ona 
brała każdego z nich kolejno w ramiona i czule całowała w czoło. Potem 
Ludwik podbiegł do syna, chwycił go na ręce i wesoło, wśród krzyku 
otaczających podniósł w górę. Ale gdy chciał uczynić to samo z małą Zofią, 
dziewczynka płacząc poczęła mu się wydzierać z rąk. Dziecko nie pamiętało 
ojca.
  Elza stała z boku i przyglądała się scenie powitania. Bliskość męża 
pozwoliła jej zapomnieć o wszystkich troskach. Rano wyjeżdżając pod 
słoneczny blask, który przesączając się przez gałęzie brzóz cętkował drogę 
drgającymi plamami, w świeżym ożywczym zapachu poranka miała uczucie, że 
nie odstępujące jej niepokoje minęły razem z poprzednim dniem, odeszły wraz 
z tajemniczym żebrakiem. Ale już tu, na górze, odezwały się znów. 
Początkowo było to tylko lękliwe oczekiwanie czegoś, co musiało nadejść. 
Teraz jej niepokój odnalazł swój przedmiot. Spod nasuniętej na czoło 
chustki rozglądała się po stojących przed bramą ludziach. Próżno szukała 
wśród nich wysokiej sylwetki, ubranej zawsze w ten sam wyrudziały płaszcz.
  Przywołała do siebie Gudę.
  - Popatrz - powiedziała - wydaje mi się, że nie ma mistrza.
  - Nie widzę go, gołąbko. Ale to lepiej. Popsułby tylko radość swoim 
ponurym wyglądem.
  - Nie, nie. Pójdź, proszę, dowiedz się, dlaczego go nie ma! Może chory?
  Mała Zofia wciąż płakała, więc wzięła dziecko na ręce, by je uspokoić. 
Kapelan wezwał tymczasem wszystkich, by się udali do kaplicy podziękować 
Bogu za szczęśliwy powrót księcia. Podtrzymując jedną ręką matkę, drugą 
trzymając za rękę Hermana, Ludwik pierwszy przeszedł zwodzony most. Elza 
szła za nim, niosąc wciąż Zofię. Dziecko już nie płakało. Mała kaplica 
zamkowa zaledwie była zdolna pomieścić cały dwór. Obaj księża zaintonowali 
radosny hymn. Pieśń biła o ściany, niby ptak wpuszczony do zbyt ciasnej 
klatki.
  Dlaczego go nie było? - myślała. Całą noc przegadali z Ludwikiem. Lecz 
wśród słów, przeplatanych pieszczotami, nie znalazło się ani jedno, by 
wspomnieć o zakazie Konrada. Ludwik tyle miał sam do powiedzenia, zaledwie 
jej słuchał. Chciała, by najpierw uwolnił się od brzemienia, z którym 

wrócił. Nie bez zdumienia odkryła, że pobyt w Italii zmienił go bardzo. 
Chwilami wydawał się nie tym samym człowiekiem, jakim był przed pół rokiem. 
Poprzez zwykłą wesołość przebijał jakby smutek. To opowiadał z entuzjazmem 
o cesarzu, o życiu na dworze, o nieznanym słonecznym świecie za kamienną 
ścianą gór - to znowu nagle milkł. Nie wypytywała go, nawet gdy czuła, że 
nie powiedział wszystkiego do końca. Starała się tylko być jeszcze czulsza, 
jeszcze bardziej gotowa na przyjęcie każdego wyznania. Nie zawsze tak 
bywało. Dawniej, gdy wydawało się jej, że Ludwik coś przemilcza, usiłowała 
go skłonić do mówienia. Potem jednak żałowała tego. Dlatego teraz wolała 
cierpliwie czekać.
  Lecz gdy czuła jakiś ciężar na wargach Ludwika, czy mogła mu mówić o 
zakazie, który mierzył w jego honor? Zakaz był twardy i na pewno w 
przekonaniu Ludwika całkowicie niesłuszny. Zatarg z arcybiskupem był już 
sprawą zapomnianą. Dostojnik kościelny nie żywił urazy do landgrafa, 
zwłaszcza odkąd Ludwik skarcił jego krnąbrnych wasali. Była pewna, że 
braciszek wybuchnie gniewem, dowiedziawszy się o żądaniu kanonika. Gdyby 
mogła wziąć na siebie i dźwigać ten zakaz sama, bodaj przez całe życie! 
Lecz Konrad chciał przez nią sięgnąć Ludwika. Domagał się od nich więcej 
niż od innych. Sądziła, że należy to docenić. Wielki świątobliwy 
kaznodzieja, jeżeli zajął się ich duszami, to na pewno po to, by je 
wzbogacić, uczynić godniejszymi. Choćby te jego polecenia były trudne, nie 
należało się im opierać.
  Po dziękczynnym nabożeństwie rozpoczęła się uczta. Ludwik, siedząc między 
żoną a matką, przyjmował dalsze powitania i podarunki, przepijał do gości.
  Po drugiej stronie Elzy siedział komtur Hugo. Był to młody jeszcze rycerz 
o twarzy szerokiej, prawie kwadratowej. Jadł skromnie i nie pił wcale, jak 
przystało na zakonnika. W pewnej chwili Izentruda zbliżyła się z tyłu do 
krzesła Elzy i nieznacznie podsunęła jej miskę z "dozwolonym" jedzeniem, 
zabierając równocześnie tę, która stała przed księżną. Ta zamiana nie uszła 
oczu Hugona. Nie odezwał się od razu, pozwalając Elzie zaspokoić dręczący 
ją od wczoraj głód. Dopiero gdy przestała jeść, zapytał:
  - Jeżeli mi wolno, wasza dostojność, zapytam, jaki to ślub uczyniliście, 
pani, że nie chcecie, jak widzę dotykać pewnych potraw?
  Zaczerwieniła się i zmieszała, tak że nie była w stanie odpowiedzieć. 
Lecz on zrozumiał jej milczenie.
  - Pojmuję - rzekł. - Nie chcecie mówić o tych sprawach. Prawdziwa 
pobożność lubi się ukrywać. Nie powinienem był zadawać tego pytania. Proszę 
was, pani, o przebaczenie.
  - Nie mam wam co wybaczać, komturze - powiedziała. - Mylicie się jednak. 
To nie ślub ani pobożność. Ale nie mówmy o tym, dobrze?
  Pochylił głowę z uśmiechem, jakby tym gestem chciał powiedzieć, że 
rozumie jej sprzeciw, ale pozostaje przy swoim.
  - Szkoda - powiedział - żeście, wasza dostojność, nie mogli słuchać do 
końca kazania mistrza Konrada. Pięknie przemawiał.
  - To Boży człowiek.
  - Dobrze by było, aby swój wielki dar słowa obrócił znowu dla sprawy 
krucjaty.
  Poruszyła się nieco niespokojnie.
  - Czyżby miała być znowu ogłoszona?
  - O tym prędzej będzie mógł powiedzieć waszej miłości książę, gdyż wraca 

z dworu cesarskiego. Cesarz obiecał wyprawę Ojcu świętemu i zbliża się 
termin dokonania obietnicy... Nam, rycerzom krzyżowym, trudno wytrwać, gdy 
jedyną naszą działalnością jest opieka nad szpitalem.
  Podniosła na niego trochę zdziwione oczy.
  - Chyba nie ma nic piękniejszego w chrześcijaństwie, komturze, jak 
opiekowanie się cierpiącymi? Nasz Pan mówił, że cokolwiek uczynimy tamtym, 
to jakbyśmy Jemu uczynili.
  - Jesteście kobietą, miłościwa księżno, i wolicie goić niż zadawać rany. 
Lecz gdyby chrześcijanie tylko goili rany, a niewierni tylko je zadawali...
  - Sądzicie, że byłoby to ze szkodą dla chrześcijaństwa?
  - Na pewno!
  - Lecz nasz Pan, komturze...
  - Wiem, co chcecie powiedzieć, wasza dostojność. Lecz zmieniły się czasy. 
Dziś chrześcijaństwo posiada tak wiele ziem i ludów, że musi bronić tego, 
co ma.
  - Okropną rzeczą jest bronić swego!
  - Nie swego, wasza dostojność, ale Chrystusowego dzieła. Czy nie jest 
rzeczą wspaniałą walczyć i ginąć dla Niego?
  - Pięknie to powiedzieliście, komturze. Lecz mimo to odczuwam lęk, gdy 
słyszę o wojnie.
  - Wyprawa krzyżowa nie jest zwykłą wojną! I wasz ojciec, pani, wyruszał 
na nią.
  - A jednak...
  - Zbądźcie się trwóg. Bóg jest zawsze z tymi, którzy biorą krzyż.
  Westchnęła cicho. Wiedziała, że nie potrafi przeciwstawić się jego 
gładkiej wymowie, jak nie umiała przeciwstawić się słowom Konrada i jak nie 
umiała stłumić porywów własnego serca. Biło radośnie, gdy słyszała, jak 
wyruszał ojciec. Prawie żałowała, że nie mogła popłynąć razem z nim. 
Zazdrościła ludziom, którzy mieli szczęście stąpać po ziemi, deptanej 
niegdyś przez Chrystusa. I Franciszek tam był... Bóg tak chce - myślała. 
Gdy się pragnie Jego Woli - idzie się tam. Lecz w takim razie - zapytywała 
się z lękiem - czyżbym nie chciała tego, czego chce Bóg?
  - Powiedzcie mi, proszę, komturze - zapytała - czy mistrz Konrad po 
wczorajszej mszy pozostał długo u was...
  Bawiąc się trzymanym w ręku nożem odpowiedział:
  - Pozostał do tej chwili. Prosił, abyśmy mu dali jedną z cel... 
Oczywiście z radością udzieliliśmy gościny wielkiemu kaznodziei... 
Sądziłem, że wiecie o tym, wasza dostojność, i że rzecz została z wami 
ułożona.
  Usiłowała nie okazać mu swego zaniepokojenia. Ale twarz jej pobladła, a 
na gardle poczuła ciężki ucisk. Jeszcze chwilę rozmawiała, nie bardzo 
wiedząc, o co ją pytają i co ona na to pytanie odpowiada. Skorzystawszy z 
tego, że komtur rozpoczął rozmowę z siedzącym naprzeciwko niego Bechtoldem, 
odeszła od stołu. Posłała giermka, by jej odszukał Gudę. Dwórka nadbiegła 
spiesznie.
  - Nie ma go, gołąbko, w całym zamku...
  - Wiem już, gdzie jest.
  Prowadząc ze sobą Gudę podążyła mrocznym korytarzem w narożnik zamkowych 
murów, gdzie znajdowała się izba zajmowana przez Konrada. Porywczo pchnęła 
drzwi. Komnata była pusta. Ze stołu zniknęło naczynie z inkaustem, z 

pulpitu ciężki tom Pisma świętego i drugi, podobny, zawierający dzieło 
świętego Augustyna. Nie było także burego płaszcza, który leżał zwykle na 
posłaniu. Elzie poczęły drżeć ręce. W obliczu surowej pustki, jaką miała 
przed sobą, nie pamiętała już ciężaru zakazu, który na nią Konrad nałożył. 
Natomiast zdawała sobie sprawę z tego, kogo obraziła. To był człowiek, 
który przyszedł ocalić Ludwika, który mógł ich oboje doprowadzić do 
świętości...
  - Odjechał ze wszystkim - powiedziała Guda.
  - Odjechał... - powtórzyła, jakby była echem. Zasłoniła dłonią twarz i 
nagle załkała. - Och, Gudo, co ja zrobiłam!
  - Nie płacz, gołąbko - pocieszała ją. - To dobrze, że odjechał. Już nie 
mogłam patrzeć, jak się nad tobą znęcał...
  - Nie! nie! nie! Nie mów tak! Popatrz - mówiła z rozżaleniem - wyszłam z 
jego kazania, by wyjechać naprzeciwko brata. Obraziłam go. Potem potrąciłam 
tego żebraka... I nie wiem, co się z nim stało.
  - Przejmujesz się wszystkim, Elza. Żebrak poczuł się lepiej i uciekł. 
Pewno wszystko było kłamstwem, co ci naopowiadał. A ten Konrad... Jaki 
zawzięty! Jaki pyszny!
  - Cicho bądź!
  - Nie uczyniłaś nic takiego, o co miałby się obrazić. Kim on jest?
  - Święty, a my grzesznicy. Jest jeszcze u Krzyżaków. Biegnij, niech nam 
prędko siodłają!
  - Chcesz jechać do niego? Teraz, podczas uczty?
  - Potem może być za późno. A uczta będzie się ciągnęła długo.
  - Ale...
  - Biegnij, proszę cię!
  - Już biegnę.
  Guda pospieszyła na dziedziniec. Elza szła za nią wolnym krokiem. Mijając 
drzwi kaplicy, zatrzymała się i po chwili wahania weszła do środka. Nie 
było tu nikogo. W powietrzu wisiał jeszcze zapach kadzidła przemieszanego z 
wonią ciżby, która tu się niedawno cisnęła. Po obu stronach ołtarza 
znajdowały się okna. Dawniej, pamiętała, były wąskie niby rozpadliny w 
skale. Potem Ludwik sprowadził budowniczych z Pawii i ci wykuli szersze, z 
półkolistymi łukami na małych kolumienkach, oraz wprawili witraże. Przez 
kolorowe szybki przesączało się słońce, kładąc barwne plamy na płytę 
ołtarza i na płaszcz Matki Bożej. Lecz tragicznie skrzywiona twarz Maryi 
pozostawała w półmroku.
  Uklękła, a potem schyliła się nisko, aż dotknęła czołem posadzki. Dopiero 
co modliła się tutaj, pełna wdzięczności za ocalenie Ludwika i za jego 
szczęśliwy powrót. Jeszcze tylko prosiła o pomoc, by umiała mu dobrze 
wytłumaczyć nakaz Konrada. A tymczasem Konrad odszedł. Odszedł wraz z 
twardym żądaniem, ze swą surową, lecz zbawczą pomocą. Bała się go bardzo, 
lecz wydawało się jej, że między nią a tym groźnym człowiekiem istnieje 
więź, której zerwać nie wolno. Nie szukała dla siebie łagodniejszego 
oblicza Kościoła. Nie ona zamieniła łagodnego Rudigera na groźnego Konrada. 
Lecz to, co przychodziło samo - musiało być wolą Bożą...
  "O, Maryjo... - szepnęła wyciągając ramiona w roziskrzoną barwami 
przestrzeń - O, Matko..." - powtarzała. Nie wypowiedziała nic więcej. Nie 
błagała o nic. Potrzebna jej tylko była miłosierna bliskość Tej, której 
wyzłocona figura, przywieziona z dalekiego, tajemniczego Bizancjum, zdawała 

się swoim bólem podtrzymywać zwisające ugiętymi ostrołukami sklepienie.
  Potem wstała z kolan i spiesznie wyszła na dziedziniec. Dwa osiołki 
oczekiwały gotowe do drogi. Zabrawszy ze sobą pachołka, pojechały z Gudą w 
dół.
  Małe kopytka wierzchowców dzwoniły na kamieniach. Na ścieżce leżały 
wszędzie zdeptane kwiaty - ślady rannego powitania. Nie wiedziała dlaczego, 
ale ten widok napełnił ją dziwnym smutkiem.
  Zanim przejechały bramę miejską, Elza zawinęła się w płaszcz i nasunęła 
na głowę ciemną chustkę zakrywającą twarz. Wiedziała, że gdyby została 
poznana, otoczyłby ją zaraz tłum ludzi o coś proszących. A chciała jak 
najszybciej powrócić na zamek.
  Nie zauważone przyjechały do bramy klasztornej rycerzy Matki Bożej 
Jerozolimskiej. Obok bramy znajdowała się mała furtka, przeznaczona dla 
zgłaszających się biedaków. Zsiadłszy z osła, Elza podeszła do furtki i 
uderzyła kołatką. Otworzył się mały judasz, mignęła w nim męska twarz.
  - Czego chcecie? - zapytał głos.
  - Pragnęłabym zobaczyć czcigodnego mistrza Konrada z Marburga - 
powiedziała.
  Brat furtian musiał jej nie poznać, bo mruknął coś niechętnie pod nosem i 
zatrzasnął okienko. Nie wiedziała, czy nie chce z nią rozmawiać, czy też 
poszedł zawiadomić Konrada o jej przybyciu. Nie sięgnęła jednak drugi raz 
po kołatkę; czekała. Trwało to długo. Tymczasem do furtki zbliżyło się 
dwóch żebraków. Rzucając na nią spojrzeniami spode łba, rozmawiali ze sobą.
  - Krystyn w kuchni, będzie sama woda... - narzekał jeden.
  - Daliby choć raz coś tłustszego...
  Nagle furta otworzyła się. Furtian w szarym, luźnym kaftanie, na który 
naszyty był czarny krzyż, odpędził najpierw żebraków!
  - Idźcie, idźcie! Macie jeszcze czas! Jak się zadzwoni, wtedy 
przyjdziecie.
  Potem skinął na Elzę. Wprowadził ją na dziedziniec. I teraz jej nie 
poznał, ale dostrzegłszy czekającą służbę i osły, powiedział grzeczniejszym 
nieco tonem:
  - Poczekajcie, pani, chwilę... Zaraz przyjdzie brat usługujący i 
zaprowadzi was do mistrza...
  Skłonił się i odszedł. Przysiadła na kamiennej ławce pod murem. 
Dziedziniec był mały, wyłożony kamiennymi płytami. Nie było tu ani śladu 
zieloności i gdyby nie otwarte w górze niebo, można by pomyśleć, że się 
jest w dużej izbie. Naprzeciwko ławki w wykutej niszy widać było postać 
Chrystusa na tle złotej mozaiki. Patrząc na płaskorzeźbę, usiłowała się 
modlić. Ale opanowało ją zdenerwowanie, usta jej drżały, słowa modlitwy 
gubiły się. Przestała więc ją odmawiać, a tylko przylgnęła wzrokiem do 
wynurzającej się ze złotego tła figurki. Trwała tak jak tonący, który 
przywarł do zdolnej ocalić go deski.
  I gdy tak pozostawała, nagle wydało się jej, że jakiś głos powiedział 
obok spokojnie, a jednocześnie z nieustępliwą pewnością: "Nie bój się..." 
Drgnęła. Ten głos nie był jej obcy. Słyszała go nie po raz pierwszy. Już 
kilkakrotnie odzywał się do niej. Kilka razy, gdy trwała w zawziętej 
modlitwie, tak upartej, że już zaczynało jej braknąć słów, w zapadającym 
milczeniu odzywały się słowa. Były zawsze krótkie, lecz takie trafne, że 
stanowiły odpowiedź na wszystko. Czasami dzwoniły tonem spokojnego wyrzutu, 

czasami układały się w pytanie, nie wymagające jednak odpowiedzi. Nie było 
w nich żadnego wahania, żadnej słabości. Nie brzmiały roztkliwiająco. 
Otrzeźwiały i porywały. Wzruszały, jak wzrusza gest prawdziwego 
miłosierdzia, wyzbyty niepotrzebnej czułości.
  Kto mógł tak mówić? Nie śmiała zgadywać. Upewniała siebie, że sama 
odpowiada sobie. Gdy kiedyś zwierzyła się Rudigerowi, powiedział jej: "Nie 
łam sobie nigdy głowy zastanawianiem się, kto mówi. Słuchaj tego, co mówi. 
Jeśli są to słowa, które nie usprawiedliwiają twego serca, ale poruszają je 
- zawierz im..." Inaczej odpowiedział Konrad, gdy go o to samo pytała: "Nie 
słuchaj żadnych głosów! - ostrzegał.- Zagłuszaj je w sobie! Gdy Bóg ma coś 
do powiedzenia człowiekowi, mówi to przez ludzi Kościoła. Wszystko inne 
jest pokusą szatańską!"
  Ale jak można było uniknąć słuchania, gdy głos odzywał się nagle i 
niespodziewanie? Nie potrafiła przewidzieć, kiedy się odezwie. I gdy 
zabrzmiał - przecinał wszystkie wątpliwości.
  Człowiek, który pojawił się na podwórzu, miał na sobie znoszony habit 
braci zakonu kaznodziejskiego. Podszedłszy do niej zapytał:
  - Mistrz zapytuje, kim jesteście, pani... - Lecz w tej samej chwili 
musiał poznać Elzę, gdyż skłonił się nisko. - Darujcie, wasza miłość. Nie 
poznałem od razu. Pozwólcie za mną, zaprowadzę was...
  Ruszył przodem. Długi i szeroki korytarz dzwonił pod krokami idących. Dom 
braci zbudowany był przed kilku laty przez komtura, a dziś wielkiego 
mistrza zakonu, Hermana von Salzę. Pierwsi rycerze zakonni, którzy tu z von 
Salzą przybyli, by otrzymać kościół i ziemię z rąk księcia Hermana, 
odpłynęli potem do Ziemi Świętej i przeważnie wyginęli w nieszczęśliwej 
wyprawie egipskiej. Na ich miejsce przybyli nowi. Ich cele ciągnęły się 
wzdłuż korytarza: na drzwiach każdej wisiała tarcza z rodowym znakiem, na 
której wypisane było imię brata. Na ostatnich drzwiach nie było ani herbu, 
ani żadnego napisu. Prowadzący Elzę człowiek zapukał i otworzywszy, 
zapowiedział od progu:
  - Jej miłość księżna pani...
  Ale słowa nie poderwały Konrada. Stał odwrócony tyłem, schylony nad 
wielką księgą, rozłożoną na pulpicie. Jakby nie słyszał ani zapowiedzi, ani 
kroków wchodzącej, czytał dalej. Dopiero gdy przeczytał do dołu strony i 
przewrócił kartę, odsunął się od pulpitu i spojrzał na przybyłych. Wzrokiem 
dał znak słudze, by wyszedł. Teraz dopiero skłonił się Elzie:
  - Niech was, pani, strzeże Bóg najmiłościwszy.
  - I was, mistrzu.
  - Z czym przychodzicie, pani, jeżeli wolno zapytać?
  - Opuściliście zamek... - zaczęła nieśmiało.
  Po twarzy Konrada przeniknął błysk.
  - Siądźcie - powiedział, wskazując jej stołek na krzyżakach, obity skórą. 
Sam nie usiadł, stał dalej, oparty o pulpit. - Spodziewam się, że wiecie, 
dlaczego tak musiałem postąpić? - zapytał.
  Patrzył jej prosto w twarz, a jego oczy w wąskiej szparze zmrużonych 
powiek stały się groźne.
  - Sądzę... Wydaje mi się... - głos Elzy drżał - że uczyniliście to 
dlatego... iż... iż wyszłam...
  Skinął głową kilka razy i zetknął dłonie czubkami palców. Nie przestawał 
patrzeć na nią przenikliwie.

  - Sumienie was nie zawiodło - rzekł.
  - Lecz, mistrzu... Zechciejcie wysłuchać...
  - Cokolwiek powiecie - przerwał jej - nie będzie to miało żadnego 
znaczenia. - Zrobił dłonią kategoryczny gest. - Kiedy wasz małżonek - 
podjął po krótkiej chwili ciszy - zwrócił się do mnie, bym roztoczył nad 
wami opiekę, odpowiedziałem mu, że uczynię to tylko wówczas, gdy wy 
zgodzicie się być całkowicie posłuszną moim wskazówkom. Powtórzyłem to wam, 
zaraz po przybyciu do Wartburga. Nie zaprzeczycie temu?
  - Nie...
  - To dobrze. Jestem tylko człowiekiem, słabym i omylnym.
  Ale gdy działam jako spowiednik, przez moje niegodne usta przemawia 
Chrystus. To On - nie ja - nakazał wam, pani, wyrzec się jadła, które 
pochodzi z zagrabionych Kościołowi ziem. To On - nie ja - wezwał was, 
byście przyszli wysłuchać słów skierowanych do waszej duszy. Lecz wyście 
pogardzili tym wezwaniem.
  - Na święty Krzyż!
  - Nie zaklinajcie się! Żadne tłumaczenie nie może was usprawiedliwić. 
Chrystus powiedział, że są tylko dwie odpowiedzi na Jego wezwanie: tak lub 
nie. Niech wam wasze sumienie, pani, powie, jaka była wasza odpowiedź...
  Schyliła głowę. Z jej piersi wyrwał się suchy szloch.
  - Mój mąż wracał... - wyjąkała. - Bałam się...
  Znowu kiwał głową, jakby z ubolewaniem. Z bolesnym półuśmiechem 
powiedział:
  - Przy Chrystusie są zawsze Nikodemowie, którzy się boją.
  Zapadła cisza i w niej słychać było szybki, jakby zdyszany oddech Elzy.
  - Być może zgrzeszyłam... - podjęła.
  - Być może? - przerwał jej. Wydawał się zdumiony. - Wątpicie w to? Nie ma 
łaskawszego trybunału niż trybunał Kościoła Chrystusowego. Każdemu 
przebacza. Każdemu chce przebaczyć. Każdego chce do serca przycisnąć. Tylko 
trzeba przyjść i wyznać pokornie swą winę.
  - Jestem winna...
  - Czy wierzycie w to?
  - Wysłuchajcie mnie, mistrzu, i sami powiedzcie.
  - Nie! - sprzeciwił się mocno. - Posiadacie sumienie i ono musi wam być 
przewodnikiem. Zadaniem spowiednika jest nie usprawiedliwiać grzeszącego, 
ale widząc jego szczery żal przebaczać mu. Skoro czego innego oczekujecie, 
poszukajcie sobie właściwego człowieka.
  - Mistrzu! - krzyknęła. Wyciągnęła ku niemu ręce. - Nie porzucajcie mnie!
  - Postawiłem wam, pani, warunek.
  - Nie byłam posłuszna. Wyznaję. Przebaczcie!
  Nie poruszył się. Stał jak poprzednio: wielki, chudy, wyprostowany, 
drapieżnie wpatrzony w jej twarz. Mocno zacisnął szczęki, aż policzki 
zapadły i drgały napiętymi mięśniami.
  Zaczął powoli, oddzielając słowo od słowa:
  - Miłosierdzie Boże jest wielkie. Aby mu pozostać wiernym, muszę wam na 
odjezdnym wybaczyć.
  - Nie! - zawołała. Zerwała się ze stołka, stanęła przed nim z 
wyciągniętymi rękami. - Wybaczcie i zostańcie! Prowadźcie mnie dalej! 
Błagam was...!
  Padła na kolana i czołgając się zbliżyła się do niego.

  - Błagam was - mówiła - nie zostawiajcie mnie! Wybaczcie... Tylko wy 
zdołacie z takiej jak ja uczynić istotę wierną Bogu.
  - Wstańcie, pani - rzekł.
  - Nie wstanę! - zawołała. - Wybaczcie...
  - Wybaczyłem.
  - Lecz chcecie odejść! Nie odchodźcie! Będę was słuchała! We wszystkim! 
Cokolwiek rozkażecie!
  Chwyciła jego dłoń i przycisnęła do ust. Ale on wyrwał ją i cofnął się.
  - Wstańcie, pani, i wróćcie na wasze miejsce - powiedział.
  Wyciągniętym palcem wskazał jej stołek. Nie opuścił ręki i nie zmienił 
postawy, póki nie siadła. Wtedy dopiero skrzyżował ręce na piersiach, 
spuścił głowę i zdawał się namyślać.
  Cisza panowała długo. Czasami wargi Konrada poruszały się bezdźwięcznie. 
Zanim odezwał się, ciężko westchnął.
  - Wydaje się wam na pewno, pani - zaczął w końcu - że jestem twardy i 
bezlitosny. Taki muszę być... Czy myślicie, że nie wolałbym mówić miłych 
słów, chwalić waszą pobożność i miłosierdzie? Lecz wielu jest takich, od 
których jedno i drugie słyszycie. Za wielu. Zepsuło to was. Surowe słowa 
prawdy tylko ja wam mówię. Odłożyłem inne sprawy, ważne sprawy, i zająłem 
się wami. Nie uczyniłem tak dlatego, że jesteście córką królewską i żoną 
landgrafa. Nie dlatego także, że ludzie uważają was za pobożną i 
miłosierną. Nie! Honory to rzecz ziemska, cnoty mogą być tylko cnotami 
przyrodzonymi. Wiele dostaliście i wiele, więcej niż od innych, wymaga się 
od was. Co wystarczyłoby zwykłej żonie rycerza, nie wystarczy wam... Nie 
pierwszy raz tak mówię, nieprawdaż?
  - Nie pierwszy... - szepnęła przez łzy.
  - Niestety... Chciałem was, księżno, nauczyć służenia Chrystusowi i Jego 
Kościołowi, tak jak wam służyć trzeba. Chciałem przez was poruszyć sumienie 
waszego męża. Mówiliście, że chcecie tego... Twierdziliście, że kochacie 
jego duszę nad wszystko.
  - I tak jest.
  - To są słowa! A gdzie czyny? Człowiek, który uchyla się od wykonania 
jednego polecenia, uchyla się od wszystkiego... Wy, książęta, szybcy 
jesteście do dawania rozkazów, gdy jednak wam rozkazują, wierzgacie...
  - Rozkazujcie!
  - Rozkazałem wam.
  - Zgrzeszyłam...
  - Bóg wybacza żałującemu. Ale w was nie ma naprawdę żalu.
  - Co mam powiedzieć, abyście uwierzyli!?
  - O żalu także nie mówią słowa.
  - Więc co mam uczynić?
  - Sumienie nic wam nie mówi?
  Wybuchnęła płaczem.
  - Nie wiem... - szlochała. - Nic już nie wiem... Powiedzcie... Widzicie 
sami, że bez was nie poradzę sama z sobą...
  - Widzę to.
  - Zostańcie więc!
  - Bóg może przebaczyć zawsze, gdyż jest Bogiem. Człowiek, gdy w Jego 
imieniu mówi, musi się strzec, by nie paść ofiarą łatwowierności.
  - Zawierzcie. Raz jeszcze...

  Rozplótł złożone dłonie. Wsparł się łokciami na pulpicie i twarz ukrył w 
dłoniach. Stał tak czas jakiś nieruchomo. Potem podniósł głowę i skierował 
wzrok na wiszący na ścianie krzyż. Na pewno się modlił. Elza przycisnęła 
dłonie do piersi i nie ruszając się z zydla, modliła się także. Czas płynął 
cichym szelestem ziarnek piasku osypujących się w wielkiej klepsydrze.
  Nagle poczuła na sobie jego przenikliwy wzrok.
  - Wrócę... - powiedział. Zerwała się, by mu dziękować, ale powstrzymał 
ją. - Wrócę - ciągnął - aby wam powiedzieć, jaką pokutę będziecie musieli 
odprawić. I jeżeli zgodzicie się...
  - Zgodzę się! Na wszystko! Niech wam Bóg, mistrzu...
  - I wam, księżno, niech Pan będzie zawsze łaskawy - rzekł, odprowadzając 
ją do drzwi celi.
  
  15
  Wracała pospiesznie, niespokojna, czy ktoś na sali biesiadnej nie 
zauważył jej nieobecności. Ale Izentruda, na którą natknęła się zaraz przy 
wejściu, zapewniła ją, że w komnacie panuje wesoły gwar i nie słyszała, aby 
landgraf słał pachołków, by szukali Elzy. Uspokoiło ją to tylko częściowo; 
była bowiem pewna, że Ludwik, choćby spostrzegł jej nieobecność, nie 
posyłałby po nią, boby sądził, że poszła odpocząć. Pod wpływem tej myśli 
ogarnęło ją rozczulenie: był taki dobry, taki zawsze o nią troskliwy! 
Brzemię gorzkiego triumfu, z jakim wracała, wydało jej się nagle 
niezmiernie lekkie. Wszystko zniosę - myślała. - Wszystko podźwignę - 
postanawiała. Za siebie i za niego. Byli przecież jednym. W ten sposób 
pojmowała tę jedność, że wszystko zło czy dobro było im wspólne. I gdy on 
dawał miłość, której nie czuła się godna, ona chciała zasłonić go.
  Weszła na salę. Ucztujący z pucharami i z kubkami w rękach opuszczali 
swoje miejsca, zbliżali się do tych, z którymi chcieli rozmawiać, lub 
spacerowali grupkami wokoło stołów. Ludwik siedział w kącie na ławie 
otoczony gromadą ludzi i opowiadał im, gestykulując. Henryk przysiadł się 
do komtura Hugona i o czymś żywo dyskutowali. Na swym miejscu pozostała 
jedynie księżna Zofia. Siedziała samotnie, po swojemu dumnie wyprostowana, 
a jej wzrok zdawał się śledzić i widzieć wszystko, co się działo w 
komnacie.
  Instynktownie, gdy tylko poczuła na sobie wzrok świekry, poczęła czuwać 
nad każdym swoim ruchem. To jej zostało z dawnych lat - zawsze miała 
poczucie, że spojrzenie Zofii nie opuszcza jej, przenika ją, czeka bacznie 
na niewłaściwy gest. Pod wpływem tego spojrzenia traciła pewność siebie, 
przestawała myśleć o czymkolwiek poza tym, by się nie narazić na wymówkę. I 
teraz także czym prędzej usiłowała nawiązać z kimś rozmowę, by utracić to 
poczucie skrępowania. W pobliżu zobaczyła najmłodszego z braci Ludwika. 
Konrad siedział samotnie pod ścianą, bawiąc się w zamyśleniu wysadzaną 
drogimi kamieniami głowicą sztyletu. Skierowała się ku niemu. Bracia nie 
byli do siebie podobni. Ludwik miał twarz pełną, szeroką, na której 
malowały się jednocześnie stanowczość i pogoda. Lisia twarz Henryka i jego 
biegające spojrzenie przypominały księcia Hermana. Obaj, choć tak młodzi, 
wydawali się starsi, niż byli w rzeczywistości. Konrad odwrotnie - z twarzy 
i gestów robił wrażenie młodego chłopca. Jego policzki zachowały 
delikatność dziecka, wargi wydawały się wargami dziewczyny. Elza miała dla 
swego rówieśnika wiele sympatii. Gdy byli dziećmi, bawiła się z nim więcej 

niż z Ludwikiem i od tego czasu pozostały w niej dla młodego rycerza 
uczucia opiekuńcze. Ludwikowi pragnęła się powierzyć, nad Konradem miała 
ochotę czuwać.
  - O czym tak myślisz? - zapytała siadając obok niego.
  Spojrzał na nią wzrokiem mało przytomnym; musiał się całkiem zagubić w 
swoich rozmyślaniach. Nie odpowiedział jej, ale sam postawił pytanie, widać 
wyłowione ze swych dumań:
  - Czy ciebie to nie drażni, Elzo?
  Uczynił ramieniem szeroki gest, a ona pojęła, że obejmuje nim tę komnatę 
pełną gwaru, hałaśliwych śmiechów i kwaśnego zapachu jadła. Uśmiechnęła się 
do niego ze zrozumieniem. Był jej tym droższy, że czuł podobnie jak ona. 
Lecz powiedziała:
  - Jakże by mogło być inaczej na dworze książęcym?
  - To prawda, że inaczej nie bywa... - mruknął trochę melancholijnie, a 
trochę jakby z gniewem. Zaciął usta i patrzył surowo przed siebie. Myślała, 
że ciągle pozostał chłopcem, gdy ona musiała od dawna dorosnąć.
  - Ludwik - podjęła łagodnie - lubi gości, uczty, wino. Nie ma w tym 
przecież nic złego. Jest księciem, nie zakonnikiem. Daje sute ofiary. 
Powiedział mi dzisiaj w czasie drogi, że chce uczynić duży zapis dla 
zakonników w Reinhardsbrunn...
  - Niech uczyni jak największy! Mistrz Konrad kazał wczoraj wspaniale o 
wyrzekaniu się bogactw.
  - Lecz - westchnęła - książę musi być księciem...
  - Musi? Dobrze, że jestem najmłodszy i nie muszę być tym, kim być nie 
chcę! Konrad mówił także o bogactwach niewłaściwie nabytych...
  Zrobiła żałosny gest obu rękami.
  - To sprawy zawikłane...
  - Czego się nie da rozwikłać, to potrafi przeciąć miecz! - wykrzyknął. 
Nagle zmienił temat: - Myślę, że Ludwik zechce mnie teraz pasować.
  - Przypomnę mu o tym - zapewniła go. Przeszło jej przez głowę: Konrad 
będzie rycerzem jak święty Jerzy. Wyruszy w świat dokonywać mieczem dzieł 
sprawiedliwości. Czemu Ludwik nie jest taki? Jak bardzo byłaby szczęśliwa, 
gdyby mogła mu towarzyszyć w takiej wędrówce.
  - No, jesteś, Elzo! A ja już chciałem posyłać Bechtolda, by zobaczył, czy 
nie zachorowałaś - wesoły głos zadźwięczał nad ich głowami. Oboje podnieśli 
wzrok. Ludwik stał z pucharem w ręku. Był trochę czerwony na twarzy. 
Zranione ramię miał założone za wiszący na szyi złoty łańcuch.
  - Odeszłam na chwilę... - chciała się tłumaczyć. Ale Ludwik powstrzymał 
ją gestem.
  - Byłaś zmęczona. To jasne. Dobrze zrobiłaś, żeś odpoczęła.
  Dał znak bratu, by się posunął, i usiadł między obojgiem na ławie. 
Ogarnął Elzę wpół, położył swą gorącą dłoń na jej ramieniu. Gdy zwróciła ku 
niemu głowę, widziała, że patrzy na nią. Jego źrenice rozszerzyły się, 
zasłoniły całkiem niebieskie tęczówki.
  - Jakże wam tu było w czasie mojej nieobecności? - zapytał.
  - Cicho, nic się nie działo - rzekł Konrad.
  Ludwik zaśmiał się szeroko.
  - Teraz będzie inaczej. Zaraz po Bożym Narodzeniu zwołamy wielki wiec 
naszych lenników. Może w Naumburgu, może w Erfurcie... Urządzimy polowania, 
zabawy, wyprawimy turnieje, ściągniemy minnesaengerów... Będzie to zjazd, 

jakiego jeszcze nie było. Niech wiedzą, jak wielkimi łaskami obsypał mnie 
cesarz! Będę pasował młodych... Ciebie - zwrócił się do Konrada - 
oczywiście pierwszego. Czas już, byś nosił pas i ostrogi rycerskie... O 
żonie dla niego należałoby pomyśleć - powiedział do Elzy.
  - Pasuj go jak najszybciej - rzekła opierając policzek o jego dłoń. - A 
żony on sam sobie poszuka...
  - Tak myślisz? Czasami nie jest źle, gdy nam żonę znajdą... - zaśmiał się 
i mocniej przygarnął ją do siebie. Poczuła na twarzy łaskoczące dotknięcie 
jego włosów. Och, jak bardzo go kochała! Ledwo się powstrzymała, by nie 
zarzucić mu ramion na szyję i nie całować jego roześmianych oczu, jego 
mocnych, lecz pełnych tylu dobrych słów ust. Gdyby nie ten zamek, ta 
służba, nie wiecznie czujne oko księżnej Zofii - zrobiłaby to. Miała 
uczucie, że tu jej miłość nie jest dość bezpieczna.
  - Dziękuję ci, bracie - rzekł Konrad. - Zrób tak, jak mówi Elza: pasuj 
mnie, a potem pozwól wyruszyć w świat.
  - Chcesz jechać zabijać smoki i uwalniać uwięzione dziewice? - żartował 
landgraf. - Znam cię. Gdybyś był mężem Elzy, zapomnielibyście o zamku, o 
rządzeniu, o cesarstwie. Ty byś zabijał smoki i gromił niewiernych, ona 
rozdawałaby wszystko żebrakom! Czyż nie tak? Ha, ha, ha! - śmiał się 
wesoło. Drugą rękę położył na ramieniu Konrada. - Nie gniewajcie się - 
powiedział - ja tylko tak z serdeczności. Po to żebyś mogła dawać bez końca 
swoim ubogim, masz mnie, siostrzyczko. I żebyś mógł polować na swoje smoki, 
masz mnie bracie. - Klepnął Konrada po plecach. - Mówiłem o tobie 
cesarzowi... - mrugnął porozumiewawczo. - Niedługo i ty pojedziesz do 
Italii. Obiecuję ci to.
  - Jesteś najlepszym bratem - rzekł Konrad. Głos mu lekko drżał. - Nie 
wiem, jak ci dziękować.
  - Jej podziękuj - ruchem głowy wskazał Elzę. - Ona zawsze ciebie chwali i 
wciąż mi o tobie przypomina. - Widzisz, jak wypełniam każde twoje życzenie? 
- powiedział, przytulając ją znowu do siebie.
  - Jesteś najlepszym mężem.
  Tuliła się do niego jak kotka. Ma słuszność - myślała.- Co ja bym zrobiła 
bez jego pomocy?
  Ludwik dalej snuł swoje plany:
  - Trzeba tej zimy skoczyć do Miśni - mówił. - Zabiorę cię ze sobą, 
siostrzyczko. Zofia jest już dość duża, może się bez ciebie obejść. Hermana 
wzięlibyśmy ze sobą. Zanim wiosna nadejdzie, muszę się zobaczyć ze 
wszystkimi swymi ludźmi.
  Jeszcze przed chwilą śmiał się, lecz nagle głos jego spoważniał. Jego 
ręka leżała na jej ramieniu tylko własnym ciężarem. Elzie wydało się, że 
znowu coś nie dopowiedzianego zawisło w powietrzu. Od wczoraj czuła jakąś 
tajemnicę. Ale i teraz nie chciała pytać.
  - A co się dzieje u rycerzy zakonnych? - zapytał Ludwik, kierując swe 
pytanie do Konrada. - Krótko tylko rozmawiałem z komturem.
  Konrad począł opowiadać z zapałem. Życie krzyżowych rycerzy, które 
śledził, budziło jego zachwyt. Prosił komtura, by mu pozwolił brać udział w 
ich wspólnych modlitwach i ćwiczeniach rycerskich.
  - Zazdroszczę im, że są tacy! - zakończył gorącym okrzykiem.
  - Być może, że można im niejednego zazdrościć - przyznał Ludwik. - Jak ci 
już mówiłem, z ich wielkim mistrzem zawarłem pakt. On teraz pojechał do 

Ziemi Świętej. Chce tam wzmocnić swoich po stratach, jakie ponieśli. Władzę 
nad rycerzami na ziemiach całego cesarstwa przekazał rycerzowi von Balke. 
Poznałem go także. Twardy, mocny, rwie się do walki z niewiernymi. Ma teraz 
objąć ziemie ofiarowane zakonowi przez księcia mazowieckiego. Potem zaraz 
chce rozpocząć przygotowanie do wyprawy na pogan sambijskich i 
pomezańskich.
  - Kiedy wyruszy? - Konrad patrzył na brata rozbłyszczonym od zapału 
wzrokiem.
  - Och, nie tak prędko. Za dwa, trzy, może cztery lata... Zakon musi 
pierwej wróść w tamte ziemie, wzmocnić się. Dziś jest słabszy od 
templariuszy czy rycerzy Calatrawy. Ale przyjdzie czas, że przerośnie 
tamtych. Czekają go wielkie zadania i wielka przyszłość!
  - Bóg to sprawi! - rzekł gorąco Konrad.
  Gdy Ludwik i Konrad wyrażali podziw dla braci zakonnych, milczała. Od 
dawna walczyło w niej uznanie dla ludzi, którzy całe życie poświęcali 
rycerskiej służbie dla Boga, z pewną dozą nieufności. Pierwsze jej ziarno 
posiał ojciec, pisząc jej przed kilku laty, że musiał usunąć ze swego 
królestwa rycerzy teutońskich i oskarżyć ich przed Ojcem świętym, gdyż 
okazali się nieposłusznymi lennikami. Nie wiedziała, co ma o tym sądzić. 
Dom braci w Eisenach wydawał się domem pełnym cnót. Tutejszym rycerzom 
mogła mieć do zarzucenia tylko to, że wyrzekli się prowadzonego przez 
siebie szpitala, aby poświęcić cały swój czas ćwiczeniom rycerskim. Ale 
właśnie dzięki temu mogła założyć swój szpital. Wśród rycerzy zakonnych 
pragnienie walczenia przeważało coraz bardziej nad pragnieniem czynienia 
dzieł miłosierdzia. Zwolennikiem nowego kierunku był wielki mistrz von 
Salza. Dawny komtur szpitala w Eisenach, zostawszy przed piętnastu laty 
wielkim mistrzem, rzucił się z olbrzymią energią do budowania potęgi 
zakonu. Pragnął, aby ten najmłodszy z rycerskich zakonów przerósł wszystkie 
inne. Gdy nie udało się tego dokonać w Królestwie Jerozolimskim, mistrz 
począł zastanawiać się nad osadzeniem swoich rycerzy na innym pograniczu 
pogaństwa.
  Von Salza nieraz odwiedzał Wartburg i on to, wiedziała o tym, namówił 
Ludwika do sięgnięcia po Miśnię i Lubusz. Obu tym wyprawom była w głębi 
serca przeciwna. Obce jej było namiętne pragnienie posiadania wciąż więcej 
i więcej. Ziemia i bogactwa tak obciążają - wiedziała o tym od dawna. Gdy o 
tym mówiła Ludwikowi, melancholijnie kiwał głową. "Masz słuszność, 
siostrzyczko - mówił. - Ale cóż, jestem księciem..." Kiedyś próbowała 
wspomnieć o tym w rozmowie z wielkim mistrzem. Był to drobny, chudy rycerz 
o pociągłej twarzy, długim nosie i małych, wysuniętych do przodu ustach. 
Spod zebranych brwi patrzył na nią jakby drwiąco. "Jesteście, księżno, 
prawdziwą chrześcijanką - powiedział - ale zapominacie, że czym innym jest 
chciwość, a czym innym żarliwość o chwałę Pańską. Nie namawiałbym waszego 
męża do niczego, co miałoby służyć innemu celowi. I chyba nie wątpicie, że 
wasz mąż nie dałby się skusić do niczego złego." Tymi słowami spłoszył ją. 
Rzeczywiście - myślała - Ludwik wie, co czyni. Nie jej, żonie, sprzeciwiać 
się postanowieniom męża. Wiernością, ufnością i posłuszeństwem - powtarzała 
nauki świekry - żona wypłaca się mężowi za jego miłość. Nieśmiało tylko 
prosiła Ludwika, by unikał walki. Obiecywał jej to, choć rzadko tylko 
potrafił dotrzymać obietnicy. Kiedy jednak wbrew jej prośbie rozgromił 
przeciwników, tym bardziej skory był potem do ofiar, tym więcej pozwalał 

jej na czynienie miłosierdzia.
  A jednak z pewną niechęcią słuchała o przymierzu, jakie na dworze 
cesarskim zawarł Ludwik z von Salzą. Cóż oznacza to przymierze? - 
zastanawiała się. - Czego von Salza może chcieć od braciszka? Lecz czulsze 
dotknięcie ramienia męża uspokoiło ją. Po co o tym myślę? Dlaczego się tym 
przejmuję? - mówiła sobie. - Jestem przecież tylko głupią kobietą.
  - Nie mówiłaś mi nic jeszcze, siostrzyczko - powiedział - o twoim 
mistrzu. Nie widziałem go. Gdzie jest?
  - W mieście. Ale dziś powróci.
  - Jesteś z niego zadowolona?
  - Tak...
  - Lękam się jednak, że może jest dla ciebie zbyt surowy? Mówili mi o 
nim...
  - Nie! Nie! Zresztą, czy nie trzeba być surowym dla grzesznej kobiety?
  Parsknął śmiechem.
  - Pleciesz! Ty grzeszna? Wierz mi, napatrzyłem się dość żonom książąt, 
baronów, grafów. Żadna...
  Elza nie dała mu skończyć.
  - Nie opowiadaj, braciszku, proszę cię! Czy chcesz mi sprawić przykrość?
  - Dobrze, nie będę mówił. Ale pokaż mi się. Niech zobaczę, czy ci nie 
ubyło po tych postach i nocnych modlitwach. - Wziął Elzę za brodę i zwrócił 
ku sobie jej twarz. Przypatrywał się jej długo, a w miarę jak patrzył, 
wzrok jego zachodził mgłą czułości. - Jesteś blada - szepnął - ale 
piękna... - Szybko zamknęła oczy. Usłyszała jeszcze: - Kocham cię...
  - Czy już ci powiedziała o swoich szaleństwach? - zabrzmiał obok nich 
niski i ostry głos.
  Wsparta na kosturze stała przed nimi księżna Zofia. Miała obok siebie 
jedną z zakonnych sióstr. Wszyscy troje podnieśli się natychmiast z ławy: 
żadne nie śmiało siedzieć, gdy ona stała.
  - Zechciejcie, matko, usiąść - powiedział Ludwik i podprowadził ją z 
szacunkiem do ławy.
  Usiadła wyprostowana. Miała na sobie swój cysterski habit, lecz na jej 
szyi wisiał złoty łańcuch książęcy, zaś na ramionach leżała purpurowa 
narzutka obszyta gronostajem. Głowę pod wielkim czepcem trzymała sztywno. 
Milczała i tylko spoglądała po stojących przed nią synach i synowej swoim 
zwykłym, wszystkowidzącym spojrzeniem. Wreszcie zaczęła, zwracając się do 
Ludwika:
  - Muszę cię zganić, mój synu. Odszedłeś od gości, a zabawiasz się rozmową 
z żoną. Tak nie wypada czynić księciu.
  - Nie widziałem siostry bardzo długo - usiłował się bronić Ludwik.
  - To nic nie znaczy. Siedzieć tak, jak siedzieliście przed chwilą, może 
para narzeczonych lub para dzieci. Nawet i wówczas to nie jest właściwe. 
Patrzyłam na to i czekałam, kiedy się opamiętacie. Jesteś księciem. Książę 
nie może być śmieszny. Rozumiesz to?
  - Rozumiem, matko.
  - Ty także, Elzo, mogłabyś się nauczyć szanować godność, jaką nosisz. 
Uczyłam cię tego, prawda?
  - Tak, matko...
  Znowu przeniosła spojrzenie na syna.
  - Słyszałam, jak mówiłeś, że jest blada. A owszem, blada jest. Ale czy ci 

powiedziała, dlaczego nic nie je?
  Potrząsnął głową zaskoczony. Spojrzał na Elzę.
  - Nie jesz?
  - Jem... Ale nie wszystko i nie zawsze... To naprawdę nieważne...
  - To ważne - powiedziała Zofia. - Jest blada i będzie chorowała. Nie 
urodzi ci zdrowych dzieci.
  - Ale dlaczego? O co chodzi? - pytał Ludwik. - Może zrobiłaś jakiś ślub?
  - Nie... Powiem ci wszystko...
  - Powiedz teraz - rozległ się suchy głos księżnej Zofii. - Powiedz nam 
wszystkim. - Jej wzrok z podwójną przenikliwością trzymał na uwięzi Elzę, 
która kręciła się pod jego naciskiem niby owad przebity szpilką.
  - Dlaczego chcesz, matko, aby mówiła teraz? - Ludwik, ujrzawszy 
przerażenie Elzy, usiłował ją bronić. - Jest zmęczona, jechała daleko na 
moje spotkanie. Powie nam...
  - Niech powie teraz - twardo domagała się Zofia. - Widzisz, synu - na 
chwilę spuściła wzrok z synowej, by utkwić go w Ludwiku - przybyłam na 
zamek. aby strzec twoich książęcych spraw. Wydawało mi się, że tak trzeba. 
Teraz, gdy już wróciłeś, znowu odejdę do klasztoru, by każdą chwilę 
poświęcić modlitwie... Zanim jednak to uczynię, chciałabym pewną rzecz 
wyjaśnić. Ona - wskazała palcem Elzę - gdy siadała do stołu, nie jadła nic 
nigdy z tego, co podawano. Sprowadzała sobie jakąś żywność, a jej dwórki 
gotowały dla niej osobno... Myślałam: jest młoda, łakoma, dogadza sobie... 
Ale potem pojęłam, dlaczego tak czyniła... Pojmujesz już pewno. Bała się, 
że ją otruję!
  - Matko! - krzyknęła. - Nie. Ty, matko, tak nie myślisz naprawdę!
  - Owszem, tego się bałaś.
  - Braciszku! - zwróciła się z rozpaczą ku Ludwikowi. - Ależ...
  - Nic innego nie mogło być - sucho, z nieustępliwą stanowczością mówiła 
Zofia. - To prawda, że jej matkę otruto. Ale to było tam, u nich. Tu w 
Wartburgu nic takiego stać się nie mogło i nikt by w takie gadanie nie 
uwierzył. Chyba ktoś, kto wysłuchuje plotek gawiedzi; głupców, co oskarżają 
twego ojca, że sprzedał duszę szatanowi! Patrzyłam na to i nie mówiłam nic. 
Czekałam na twój powrót. Wychowałam ją. Byłam dla niej matką. Nie skąpiłam 
trudu. Nie żałowałam starań. A ona mnie podejrzewa, że ją chcę otruć! - 
uderzeniem kostura w ziemię zaakcentowała swe słowa. - Niech powie, że jest 
inaczej, jeżeli może.
  Zrobiła się cisza, w niej zabrzmiał drżący, dziecinny głos Konrada:
  - Nie matko, tak nie jest. Tak nie może być. Elza...
  Nowym uderzeniem kija w ziemię przerwała mu.
  - Nie masz tu nic do powiedzenia! Ty mów - zwróciła się do Ludwika.
  - Nie mogę w to uwierzyć, matko. Elza nigdy nikogo nie podejrzewała.
  - Więc uważasz, że ja kłamię? Że chcę ją skrzywdzić podejrzeniami?
  - Ależ nie!
  - Więc dlaczego twoja żona brzydzi się chlebem z książęcego stołu. No? 
Jestem tylko służką Bożą, lecz jej zachowanie obraziło mnie. Chcę, aby 
wyjaśniła. No? Może nakażesz jej mówić?
  - Matko... - próbowała się jeszcze targować.
  Stuknęła kosturem.
  - Powiedziałam, że chcę usłyszeć!
  Elza widziała rozterke na twarzy Ludwika. Potrafił być stanowczy, nawet 

twardy. Lecz wobec matki nie umiał się nigdy zdobyć na nieustępliwy ton. 
Czuła, że chce ją obronić, że jej ufa, że nie wierzy w okrutne podejrzenie. 
Ale przyparty do muru szukał w jej twarzy odpowiedzi. Nie mogła znieść, że 
się męczy. Musiała mu pomóc. Boleśnie przełknęła ślinę.
  - Nie, braciszku - powiedziała - matka myli się: nie podejrzewałam jej 
nigdy o taką straszną rzecz. Przecież pamiętam, że była mi matką, bardziej 
niż moja własna...
  Gardło jej zacisnęło się, nie mogła powiedzieć więcej.
  - Widzisz, matko -- rzekł Ludwik. - Elza nie potrafi podejrzewać...
  Ale zachmurzona twarz Zofii nie zmieniła swego wyrazu. Głowę księżnej 
obejmowała opaska czepca: wypchnięte płótnem, miękko zwisały worki 
policzków. Od zwiotczałej twarzy odbijały małe usta o wargach ściągniętych 
wiecznym niezadowoleniem. Jeżeli Zofia była kiedykolwiek z czegoś 
zadowolana, to tylko z siebie; Elza zachowała z czasów dzieciństwa pamięć 
świekry uśmiechniętej dumnie, schylonej nad udanym haftem. Ale na drugich 
Zofia patrzyła zawsze czujnie i jakby z pogardą. Jej dolna warga wysuwała 
się wtedy do przodu, zdradzając straszliwą pewność siebie.
  - Niech tak będzie - powiedziała zimno. - Lecz w takim razie dlaczego nie 
jadła?
  Elza przemogła skurcz, który ścisnął jej krtań.
  - Nie jadłam, bo... Widzisz, braciszku... Żywność, która przychodzi na 
stół, pochodzi z rozmaitych dworów... Także z tych, które należały niegdyś 
do czcigodnego arcybiskupa...
  Urwała, niezdolna do powiedzenia nic więcej. Serce jej biło gwałtownie i 
ogarnęła ją słabość, jakby miała zemdleć. Czuła utkwione w sobie oczy Zofii 
i Ludwika. Nagle zawołał Konrad:
  - To prawda! Ziemie, które zabrałeś arcybiskupowi, są ziemiami Kościoła!
  - Milcz! - krzyknął Ludwik. Głos landgrafa był zdławiony gniewem. Ze 
skrzywioną wściekłością twarzą postąpił ku bratu. - Nie masz tu nic do 
gadania! - mówił prędko. - I jeżeli nie chcesz się czego więcej dosłuchać, 
lepiej odejdź!
  - Słusznie cię zganił - rozległ się głos Zofii. - Ty, Konradzie, mówisz 
jak dziecko i pozostałeś dzieckiem. Jestem tylko służką Bożą, zapomniałam 
już o czasach, gdy nosiłam książęcą koronę, ale wiem, jaki jest Zygfryd. To 
człowiek popędliwy, który nieraz rzucał w gniewie klątwy, a potem je cofał. 
Wykup wszystko zmazał...
  - Lecz... - zaczął Konrad.
  - Milcz! Na Rany Przenajświętsze, zamilcz! - krzyknął znowu starszy brat.
  - Tak, lepiej milcz - powiedziała księżna. - Gniew twego brata jest 
całkowicie usprawiedliwiony. Dość, że podłe podejrzenia uwłaczają wciąż 
pamięci waszego ojca. Nie pozwolę - uderzyła w ziemię kosturem - mówić tak 
o Ludwiku!
  Zwróciła się do Elzy, która stała blada jak opłatek.
  - A więc to tak? To o to ci chodziło... - surowy wzrok starek księżnej 
przesuwał się po postaci synowej. Zacisnęła usta. Odwróciła twarz do 
Ludwika. - Teraz odchodzę. - Wsparta na kosturze powstała z ławy. - A wy 
nie stójcie tu sami w kącie, ale idźcie do gości. Później porozmawiacie 
sobie o tym.
  Odeszła postukując kijem, wsparta na ramieniu towarzyszącej jej mniszki. 
Ludwik stał z zaciśniętymi pięściami, z czerwoną twarzą. Musiał nim miotać 

straszliwy gniew. Elzie wydawało się, że za chwilę wybuchnie. Wyciągnęła ku 
niemu rękę gestem proszącym. Lecz on odwrócił głowę. Jeszcze go nigdy takim 
nie widziała. Nigdy nie powiedział do niej gniewnego słowa. Sama jej 
obecność uśmierzała najgwałtowniejsze burze.
  - Braciszku... - szepnęła.
  Nie odpowiedział. Z twarzą złą z zawziętą patrzył gdzieś w bok. Po chwili 
dopiero rzucił:
  - Trzeba nam teraz, Elzo, iść do gości. Matka ma słuszność...
  Nie powiedział "siostrzyczko" - jak zwykle. Zakręcił się na pięcie i 
chciał odejść. Ale jeszcze się zatrzymał. Zapytał chrypliwym szeptem:
  - To on tak ci kazał? Co? To on? Powiedz!
  Nie mogła zaprzeczyć, nie śmiała powiedzieć: tak. Ale on zrozumiał jej 
milczenie. Syknął:
  - Czułem to! Przeczuwałem! Ale pokażę mu!
  Groźnie potrząsnął pięścią. Furkocząc rozwianym płaszczem, odszedł w 
drugi kąt sali. Przez chwilę łzy płynęły po jej policzkach prędko niby 
strugi letniego deszczu. Lecz zaraz otarła je i posłuszna jego wezwaniu 
ruszyła między tłoczących się przy stole ludzi.
  
  16
  Byliż u dzieci, kiedy Guda, zbliżywszy się nieznacznie, szepnęła Elzie, 
że mistrz Konrad przybył i chciałby ją widzieć. Drgnęła i spojrzała w 
stronę Ludwika. Rozmawiał z synem. Herman pokazywał mu to, czego się 
nauczył w czas jego nieobecności: napinał łuk i szył strzałami w słomianego 
chochoła ustawionego w rogu komnaty. Ludwik poprawił postawę syna, 
pokazywał, jak ma skręcać ciało przy napinaniu łuku. Ale robił to szorstko, 
gniewnie. Jego twarz pozostała chmurna.
  Teraz chłopiec wziął do ręki mały miecz i począł się nim składać. Ojciec 
odparowywał kijem jego ciosy. Nagle Ludwik cofnął się, zmuszając Hermana, 
by z mieczem w ręku i z tarczą na ramieniu przeskoczył przez dzielącą ich 
ławę. Ale chłopiec potknął się i upadł. Ojciec krzyknął ostro: "Wstawaj, 
niezgrabiaszu!" Zasapany chłopiec podniósł się kulejąc i stanął na nowo w 
pozycji bojowej. Twarz jego drżała tłumionym płaczem.
  Kiedy indziej poprosiłaby: "Nie męcz go, wiesz, jaki jest wątły". Teraz 
nie śmiała się odezwać. Czuła, że musi iść, a jednocześnie nie chciała 
opuszczać syna, który zmęczony coraz bardziej uderzał ślepo w kij trzymany 
przez ojca. Na szczęście do komnaty wszedł Bechtold. Korzystając z jego 
obecności, wymknęła się cicho.
  - Skacz! - zawołał Ludwik, stawiając znowu syna przed ławą.
  Herman skoczył i znowu upadł. Landgraf tupnął rozdrażniony. Chłopak 
rozpłakał się.
  - Cicho! - krzyknął. - Nie maż się! W suknię dziewczyńską każę cię ubrać! 
- Zwracając się do Bechtolda, zapytał z irytacją: - Co robić z takim 
zdechlakiem?
  - Mały jeszcze, wasza miłość - rzekł kapelan. - Podrośnie, wzmocni się.
  - Gdy byłem w jego wieku, nie takie sztuki umiałem. Patrz! - powiedział 
do syna, który stał z ustami zwiniętymi w podkówkę i drżącą brodą. Podbiegł 
do ściany, zdjął wiszącą ciężką tarczę i nałożywszy ją sobie na ramię, 
jednym susem przesadził stół. - Widzisz?
  Teraz chłopiec rozjaśnił się nieco. Popłakiwał jeszcze, ale równocześnie 

patrzył z zachwytem na ojca. Nabożnie dotknął ramienia Ludwika, po którym 
przesuwały się węzły muskułów.
  - Co robić, aby prędzej nabrał sił? - pytał Ludwik Bechtolda.
  - Przyjdzie to z czasem, książę - uspokajał kapelan. - Księżna pani z 
taką starannością zajmuje się dziećmi.
  - Za miękko! - rzucił. - A teraz niech go ojciec zapyta, co umie z prawd 
wiary.
  Bechtold usiadł na ławie i wezwawszy Hermana, by stanął przed nim, począł 
mu zadawać pytania. Tym razem egzamin wypadł znakomicie. Kapelan potakiwał 
słowom dziecka i raz po raz przenosił rozradowane spojrzenie na księcia.
  - Dobrze, bardzo dobrze - pochwalił w końcu chłopca. Pogładził po głowie. 
- Słyszeliście sami, wasza miłość - rzekł do Ludwika. - Nie mogę się dość 
nadziwić rozwadze i umiejętnościom młodego księcia. Bardzo dobrze... Siły 
przyjdą, ale mądrość wcześnie nabyta jest bezcennym skarbem.
  W zamyśleniu skinął głową. To prawda - myślał. Przebywając na cesarskim 
dworze, przekonał się, że tam ceniono nie tylko sztukę władania kopią lub 
mieczem, lecz oczekiwano także od rycerza znajomości spraw, o jakich nie 
mówiło się zwykle na zamkach książąt Rzeszy.
  Przywołał syna i w nagłym przypływie uczuć ofiarował mu sztylet o 
rękojeści wykładanej masą perłową, który otrzymał od cesarza. Chłopiec 
odbiegł w podskokach. Ludwik spoglądał za nim. Tym darem chciał pokryć 
rozdrażnienie, jakie okazał wobec syna. Kochał dzieci i gdy był daleko, 
myślał o nich dużo i często. Trudniej mu było z nimi rozmawiać; za mało je 
znał. Zofia była mała, płakała na jego widok. Herman miał cienką szyję, 
słabe ramiona i nogi jak patyki. Jedna Elza była taka sama, jaką widział w 
marzeniach. Ale Elza... Już się na nią nie gniewał. Czuł tylko smutek.
  Zabrawszy ze sobą Bechtolda, ruszył do stajen, by obejrzeć konie. Po 
drodze spotkał kasztelana Dietricha, który zaraz zaczął narzekać na złe 
urodzaje i na opieszałość chłopców w dostarczaniu żywności na zamek. Na 
podwórzu landgraf zobaczył pachołka, który rozkulbaczał starego osła o 
wyszerszeniałej sierści.
  - Kto to przyjechał? - zapytał.
  - Mistrz Konrad, wasza miłość.
  Na twarzy Ludwika pojawił się gniew. Jeżeli nie mógł się dłużej gniewać 
na Elzę, to przecież wciąż była w nim złość na mistrza Konrada. Tego, co 
tamten uczynił, nie mógł mu darować. I jeszcze bardziej nienawidził go za 
to, że swoim rozkazem obudził w nim gniew wobec ukochanej siostrzyczki. 
Zacisnął pięści.
  - Gdzie jest?
  - Poszedł, wasza miłość - tym razem pospieszył z odpowiedzią Dietrich - 
do swojej izby. Widziałem, jak tam szła księżna pani.
  Przez moment Ludwik miał ochotę pobiec za Konradem, dopędzić go, ukarać. 
Ale powstrzymał się. Ten człowiek, wiedział, nie był byle kim. Znała go 
cała Rzesza. Zuchwałego kanonika nie można było wtrącić do lochu ani 
wypędzić jak krnąbrnego sługę. Poza tym Elza... Odchodząc od niej, widział 
łzy w jej oczach. Nie zawrócił, ale pamięć tych łez nie dawała mu spokoju. 
Muszę się zastanowić, jak z nim postąpić - myślał. Muszę go zmusić, by 
cofnął zakaz. Ona nie może płakać. Najwięcej go złościło, że sam jej 
przywiózł Konrada.
  Wchodząc do stajni, potrącił ramieniem o futrynę. Przenikliwy, jakby 

ściekający w głąb ciała ból przypomniał mu walkę z ludźmi Poppona. A także 
inne jeszcze wydarzenie. Pewnego dnia w Rimini Fryderyk, wziąwszy Ludwika 
przyjacielsko pod ramię, zaprowadził go w głąb pałacu. W pustej komnacie 
bez jednego sprzętu, na rozwiniętym dywanie siedział starzec o zakrzywionym 
krogulczo nosie i długiej brodzie. Nie podniósł się na powitanie cesarza. 
Wydawał się obojętny na wszystko, co się obok niego działo. Otwarte dłonie 
miał przyłożone do policzków, a wzrok skierowany w górę. Cesarz zagadał coś 
do niego w nieznanym Ludwikowi języku, a wtedy starzec opuścił wzrok i 
utkwił czarne lśniące oczy w landgrafie. Z jego płaskich i długich warg 
posypały się słowa, szybkie i chrypliwe. Potem wrócili, a gdy szli, 
Fryderyk wyjaśnił Ludwikowi, że starzec jest wróżbitą, którego ze względu 
na jego umiejętności wozi zawsze ze sobą. "Pytałem go o ciebie - mówił 
cesarz - a on powiedział, że czeka cię wielka przyszłość. Widzi cię jak 
gwiazdę wśród ludzi. Ale w twoim boku utkwiła strzała i tam pozostała..." 
"To człowiek szalony - rzekł Ludwik - żadna strzała nie drasnęła mnie 
nigdy." "Naprawdę? - zdziwił się Fryderyk. - To ciekawe. On zawsze gada 
prawdę..." Teraz rzeczywiście - pomyślał sobie - zostałem trafiony. 
Wprawdzie w ramię, nie w bok. I Bechtold tak wyjął strzałę, że ani kawałek 
grotu nie został w ranie.
  Spazm bólu minął. Ludwik wsparty o drąg przyglądał się źrebcom, które 
porodziły się w jego nieobecności. Konie były piękne. Te z białą strzałką 
pochodziły od klaczy, którą zdobył w lubuskim zamku. Należała do księcia 
poznańskiego, a on otrzymał ją w darze od księcia śląskiego. Powróciły 
wspomnienia tamtej zwycięskiej wyprawy. Dietrich stojący obok zaczął znowu 
swoje narzekania. Słuchał go jednym, uchem, zajęty bardziej końmi niż tymi 
skargami, ale gdy kasztelan napomknął, że prowadzonemu przez księżnę 
szpitalowi zbyt wiele trzeba dawać, przerwał mu stanowczym gestem.
  - Oszalałeś? - krzyknął. - Chciałbyś umniejszać dzieło miłosierdzia 
księżnej? Cokolwiek żona moja będzie potrzebowała dla szpitala, masz jej 
dawać. Słyszysz?
  - Słyszę, wasza miłość. Lecz tylu tych żebraków...
  - Dosyć. Zabraniam ci o tym wspominać.
  Przerażony gniewem księcia Dietrich cofnął się. Ludwik znowu przypatrywał 
się źrebakom. Miały małe, odchylone do tyłu główki i dół pyska porośnięty 
jakby miękką bródką. Zabawnie strzygły uszami, gdy psykał na nie. Za parę 
lat będą z nich mocne, ścigłe konie - myślał. - Za parę lat... Nagle ten 
czas wydał mu się dziwnie daleki. Niepojęcie daleki. Nisko pochylił głowę 
nad zagrodą pełną zapachów słomy, sierści, końskiego potu. Myśl była jak 
ból ręki: szła w głąb, coraz dalej. Za parę lat... Brzemię tajemnicy 
ciążyło mu. A jednak chciał oddalić chwilę, kiedy będzie jej musiał to 
powiedzieć.
  
  17
  Zastukała i weszła. Ale zatrzymała się zaraz za progiem. Konrad był 
jeszcze w płaszczu. Mimo to stał przed pulpitem i z chrzęstem przerzucał 
strony księgi, jakby szukał czegoś zgubionego. Spojrzał przez ramię na nią 
- i znowu pochylił się nad kartami. W końcu musiał znaleźć to, czego 
szukał, bo pochylił się niżej nad księgą i poruszając bezgłośnie wargami 
coś czytał. Stała nieruchomo, nie chcąc mu przeszkadzać. Jej serce biło 
niepokojem.

  Wreszcie Konrad skończył czytać. Wyprostował swą wielką postać, odpiął 
płaszcz i rzucił go na posłanie. Patrzył na nią i w zamyśleniu przesuwał 
dłonią po policzkach. Powiedział:
  - Wróciłem.
  - Nie wiem, jak wam dziękować...
  - Czy jesteście, pani, skłonną powtórzyć mi to wszystko, coście dzisiaj 
mówili?
  - Tak...
  - Żałujecie?
  - Tak...
  - Będziecie odtąd we wszystkim posłuszni moim wskazaniom?
  - Będę...
  Przycisnął palcami powieki i trwał tak, niby opłakujący spełnienie swych 
wieszczb prorok. Potem odjął dłonie i zwrócił twarz ku krucyfiksowi. 
Wpatrzony w niego modlił się cicho. Kiedy znowu obrócił na nią oczy, 
widziała, że są nabiegłe krwią i bardzo bolesne.
  - Przyjmuję - powiedział - wasz żal i wasze przyrzeczenie. Lecz wasze 
nieposłuszeństwo domaga się kary.
  - Powiedzcie, co mam uczynić.
  Znowu patrzył to na nią, to na krucyfiks, to znowu na nią.
  - Uklęknijcie - rzekł.
  Posłusznie zgięła kolana. Ale natychmiast zerwała się z powrotem na równe 
nogi. Z przerażeniem zobaczyła, że jego ręka sięga po stojącą pod ścianą 
trzcinę.
  - Mistrzu! - krzyknęła.
  Patrzył na nią groźnie.
  - Więc po coście mnie przywoływali?
  Miał twarz przerażającą. Były w niej i gniew, i ból, i jakby rozpacz. 
Odruchowo zasłoniła się dłońmi, bo się jej wydało, że uderzy ją, nie 
czekając, aż sama podda się chłoście z jego ręki.
  - Braciszek szeptała prędko. - Mój mąż nigdy...
  - Nie lękam się waszego męża! - przerwał jej. - Nie lękam się człowieka, 
gdy trzeba mi przyłożyć ręki do Pańskiego dzieła. - Nie wątpiła, że tak 
jest. Ten człowiek nie znał trwogi ani wahań. poczuła się jak zwierzę 
osaczone ze wszystkich stron przez obławę. - To on - mówił groźnie - to 
wasz mąż jest w niebezpieczeństwie! Grozi ono jego duszy... - Poskromił 
nieco buchający z niego gniew. - Sądziłem, że chcecie go ratować.
  - Chcę! - zawołała. Dreszcz wstrząsnął jej ciałem. - Mistrzu... - podjęła 
tonem człowieka, który traci grunt pod nogami. - Chcę go ratować...
  - Tylko w posłuchu jest ratunek dla niego.
  - Wiem...
  Od samego początku, od przybycia Konrada do Wartburga, wierzyła święcie, 
że tak jest. Chociaż Konrad budził w niej lęk, przecież zawsze była pewna, 
że słyszy w jego głosie wolę Bożą. Czy mogła się jej opierać? Ale 
jednocześnie w całej jej istocie był sprzeciw. Być bitą przez kogoś! 
Zdawało jej się, że nigdy nie zdoła się z tym pogodzić. Nie potrafi znieść 
na sobie obcej ręki. Była przecież królewską córką. Nigdy żaden człowiek 
nie śmiał jej tknąć. Jeżeli zdarzało się, że pod nieobecność Ludwika kazała 
Gudzie smagać się dyscypliną, to było to coś zgoła innego. A zresztą co by 
powiedział Ludwik, gdyby się o tym dowiedział?

  Stała przed Konradem drżąca, walczaca ze sobą. On zaś trzymał dalej 
trzcinę w swej wielkiej dłoni, ale na jego usta wypełzł gorzki uśmiech.
  - Sprzeciwiacie się, księżno? - powiedział, akcentując mocno ostatnie 
słowo. - Jak wola. Chcieliście. Dlatego tylko wróciłem. - Odrzucił trzcinę, 
skrzyżował ręce na piersi. - Lecz teraz nie wzywajcie mnie już więcej.
  - Mistrzu! - zawołała z rozpaczą.
  Potrząsnął głową.
  - Powiedziano w Ewangelii: Nie ten, co powtarza: Panie, Panie, ale ten, 
który poddaje się woli Pańskiej...
  - Mistrzu... - powtórzyła łamiącym się głosem.
  - Jesteście księżną - mówił cierpko. - Czulibyście się niewątpliwie 
pohańbioną, gdyby was dotknęła trzcina.
  - Nie! - krzyknęła.
  - Nie zakłamujcie się! - rzekł surowo. - Sądziliście, że to ręka ludzka 
miała was uderzyć. Lecz najgorszy nawet z nas w konfesjonale jest głosem 
Bożym. Pan pozwala człowiekowi sprzeciwić się sobie. Lecz potem... - Uniósł 
rękę w górę, z palcami zakrzywionymi niby szpony.
  - Nie, nie mówcie tak! - krzyknęła. Rzuciła się na kolana, dygocąc. - 
Błagam was! Wymierzcie mi karę!
  - Chcielibyście, bym podniósł rękę na księżnę? - pytał wolno, a w jego 
słowach dźwięczała ironia.
  - Uczyńcie tak... - szepnęła błagalnie.
  - A wasz mąż?
  Nie miała sił, by mu tłumaczyć. Powtórzyła tylko:
  - Uczyńcie... Błagam...
  Zsunęła z ramion zwieszchnią szatę, pochyliła plecy, spuściła głowę. 
Drżała coraz mocniej. On stał nieruchomo, jakby się namyślał. Lecz nagle 
zdecydował się. Ponownie sięgnął po trzcinę. Cios spadł bolesny i piekący. 
Ból, początkowo umiejscowiony, zdawał się rozszerzać, palić. Gwałtownie 
wciągnęła w piersi powietrze, jakby zanurzyła się w lodowatej wodzie. Potem 
spadło drugie uderzenie, zda się, jeszcze boleśniejsze. Nie spodziewała się 
aż takiego bólu. Z całych sił zacisnęła usta, by nie krzyczeć ani jęczeć. 
Konrad uderzał wolno, bez pośpiechu. Kiedy czuła, że podnosi rękę, 
zapierało jej oddech w piersi. Po spadnięciu trzciny oddychała prędko. Nad 
sobą słyszała świszczący oddech Konrada. Każdy cios przenikał ją bólem. 
Późniejsze uderzenia wydawały się mniej bolesne, lecz za to ogarnęło ją 
ohydne uczucie poniżenia. Klękając mówiła sobie: niech to będzie za 
Ludwika. Teraz rosło w niej przekonanie, że ta pokuta nie zbliża jej, ale 
właśnie oddala od męża. Czyni ją niegodną jego. Coraz niżej schylała głowę, 
jakby pragnąc przywrzeć rozpalonymi policzkami do ziemi. Nieoczekiwanie 
spadło na nią uderzenie mocniejsze niż wszystkie poprzednie. Trzcina 
nieomal owinęła się wokół jej ciała. Skatowane plecy paliły i zdawały się 
puchnąć. Lecz ten cios zmiażdżył w niej wszystkie sprzeciwy: i ból, i 
poczucie pohańbienia. Martwo, w jakimś oszołomieniu oczekiwała następnego.
  Konrad jednak, uderzywszy ostatni raz z całej siły, odrzucił trzcinę. On 
także oddychał ciężko. Wzrok jego przywarł do pleców klęczącej u jego nóg 
kobiety; do ciemnych smug, które wystąpiły na płótnie. To, co uczynił, było 
nowym wyzwaniem, rzuconym w twarz jednego z najpotężniejszych możnowładców 
Rzeszy. Lecz świadomość tego nie umniejszyła przekonania, że uczynił 
dobrze. Muszę ich ugiąć - powtarzał w myślach - muszę jego ugiąć! Bóg tak 

chce...!
  - Wstań! - rzekł. - Twoja pokuta skończona...
  Chciała się podnieść, ale zabrakło jej sił. Musiała się podeprzeć ręką. 
Była blada, rozchylone wargi dygotały i śpiesznie chwytały powietrze. 
Kruczoczarne włosy wysunęły się spod czepca i spadły na czoło. Miała oczy 
spuszczone. Kiedy patrzył na nią, wydała mu się podobną do dziewczyn 
publicznych, które nieraz widywał w Wartburgu, jak stały przykute pod 
pręgierzem, obrzucane wyzwiskami. Poczuł w sobie poruszenie jakichś 
dawnych, nie znanych dotąd uczuć.
  Zapytała głosem drżącym:
  - Zostaniecie?
  - Zostanę - odpowiedział.
  Nie ruszała się z miejsca, więc rzekł:
  - Możesz odejść.
  Powoli obróciła się i ze spuszczoną głową szła ku drzwiom. Patrzył na 
nią. Nie odezwała się. Drzwi zamknęły się za nią.
  Konrad stał nadal w tym samym, co poprzednio, miejscu. Zdawał się na coś 
oczekiwać. Ale gdy minęło wiele chwil i nic się nie stało, nagle szybkim 
krokiem sam podszedł do drzwi i zasunął skobel. Porywczo zdarł z siebie 
kaftan i koszulę. Obnażywszy plecy chwycił za trzcinę. Począł smagać się ze 
straszliwą zawziętością, tak mocno, że już po pierwszym uderzeniu plecy 
trysnęły krwią. Bił długo, aż w końcu trzcina złamała mu się w ręku. Wtedy 
ją odrzucił. Padł na kolana, podniósł głowę ku krycyfiksowi. Jego oczy 
zdawały się o coś pytać skręcone w bólu Ciało. Pytały długo.
  
  18
  Wieczerza upłynęła w milczeniu: Ludwik ani Elza nie odzywali się słowem. 
Księżna Zofia przyglądała się im uważnie - ale także milczała. Nie zrobiła 
żadnej uwagi, choć spostrzegła, jak Guda stawia przed Elzą miskę z kaszą, 
przyniesioną z kuchni. Zresztą Elza nawet tego pożywienia ledwie dotknęła. 
Miała twarz białą, bezkrwiste wargi, tylko policzki jej były rozpalone, 
jakby rozgorączkowane. Ludwik nie patrzył na nią; jadł prędko, z głową 
schyloną.
  Bez słowa stanęli przed drzwiami swej komnaty. Spoglądali w ziemię. 
Weszli niby para więźniów do celi. Lecz kiedy zamknęły się za nimi drzwi, 
powoli, równocześnie podnieśli głowy i spojrzeli na siebie. Oczy ich 
utkwione w siebie powoli rozjaśniały się. Nagle wszystko stało się znowu 
proste i jasne. Ludwik chwycił ją w ramiona i przycisnął do siebie. Choć 
ogarnął ją straszliwy ból, nie syknęła. Im on mocniej tulił ją do siebie, 
tym goręcej odwzajemniała mu pieszczoty.
  - Wstyd mi, siostrzyczko - szepnął.
  Położyła mu palec na ustach.
  - Zapomnij - powiedziała.
  - Nie mogę! Pierwszy raz rozgniewałem się na ciebie...
  - Tym bardziej zapomnij. Wszak nie było ci to przyjemne?
  - Och, nie! Już po chwili byłem bliski rozpaczy. Nie mogłem sobie znaleźć 
miejsca. Wydawało mi się, że nigdy mi nie przebaczysz.
  - Ja tobie? - uśmiechnęła się. - Choćbyś nawet był winny...
  - Wobec ciebie zawsze jestem winny - powiedział poważnie. Zsunął czepiec 
z jej głowy i przesuwał dłonią po jej włosach czarnych i lśniących.

  - Są tacy - rzekł - co plotą, że mi coś zadałaś...
  - A może naprawdę ci zadałam? - zażartowała.
  Chwycił ją gwałtownie wpół i przycisnął do siebie. Jego pieszczota była 
dla niej jak dotknięcie nabijanej gwoździami rękawicy.
  - Musiałaś zadać - mówił wypuściwszy ją z objęć. - Tak cię kocham! Nie 
jestem jak Konrad, który lubuje się w trubadurskich pieśniach. Dla mnie 
ukochana kobieta nie jest panią, do której się wzdycha, lecz nie myśli się 
nawet, jaka naprawdę jest... Moja ukochana musiała być taka jak ty. Wiesz, 
poznałem w Italii wiele kobiet...
  - I cóż one? Nie piękne?
  - Wiele z nich nawet bardzo pięknych. Ale ty i piękniejsza, i lepsza, i 
taka, jak żadna z nich!
  - Nie opowiadaj...
  - Muszę mówić. Sam nie wiem, za co cię więcej kocham: za to, jaka jesteś, 
czy za to, czym jesteś dla mnie. Nie potrafiłbym żyć bez ciebie! Nawet tam, 
daleko, czułem zawsze, że o mnie myślisz i że za mnie się modlisz.
  - Musiałam myśleć i musiałam się modlić. Ty kochasz mnie, ja kocham 
ciebie. Ale po co zapewniać cię o tym, co jest? Opowiadaj lepiej. Nie 
powiedziałeś jeszcze o wszystkim, co cię spotkało na cesarskim dworze.
  - Tak, nie mówiłem ci jeszcze wszystkiego - przyznał.
  Chwilę milczał, jakby się zastanawiał. - Wiele jest do opowiadania. Tyle 
się praw dokonało, tyle decyzji musiałem powziąć... Cesarz, jak ci mówiłem, 
okazał mi wiele łaskawości. Von Salza powiada, że nie był nigdy dla nikogo 
taki przyjazny.
  Paczuła jakby nawrót nlepokojących myśli.
  - Powiedz - zapytała - jaki on jest naprawdę? Tyle mówią o nim ludzie 
rzeczy złych.
  - Nie wierz temu! - wybuchnął porywczo. - To kłamstwa! Cesarz jest 
dzielnym, sprawiedliwym władcą. Potrafi rządzić i wojować. A jak zna się na 
ludziach! Wystarczy, że na kogoś spojrzy, od razu wie, do czego tamten jest 
zdolny... - Zapalił się pod wpływem własnych słów. - Przy tym potrafi być 
skromny i nie wywyższa się. Ze mną rozmawiał jak brat z bratem...
  Jego gorące zapewnienia wcale jej nie uspokajały. Może naprawdę - myślała 
znowu - ten człowiek ma ukryty dar zdobywania drugich? Czyżby swą sztuką 
zdołał zaczarować jej braciszka?
  - A jaki jest mądry - ciągnął dalej Ludwik. - Ile ksiąg przeczytał! Jak 
zna świat! Chyba nie ma człowieka, który by tyle widział co on! Umie mówić 
rozmaitymi językami! Pisuje listy do władców z krańca świata i odbiera 
pisma oraz dary od nich. Wyobraź sobie: opowiadał, że za ziemiami 
saraceńskimi, na wschód, leżą jeszcze inne ziemie, bardziej rozległe niż 
całe cesarstwo... Na tych ziemiach mieszkają dziwne jakieś ludy o skórze 
czarnej, czerwonej, żółtej... Podobno kupcy genueńscy tam docierali.
  - A w co wierzą ci ludzie, braciszku?
  - Czy ja wiem? Mają jakąś swoją pogańską wiarę.
  - O Boże! I nie wiedzą nawet, że ich odkupił swą Krwią nasz Pan?
  - Skądże mogą wiedzieć? Kapłani tam nie dotarli, a kupcy, wiesz, sami nie 
są zbyt pobożni. Cesarz powiedział, że my, chrześcijanie, jesteśmy jak 
mrówki, które żyją w szparze muru i wydaje im się, że ta szpara jest 
wszystkim. A to tylko ściana ogromnego zamku.
  - Lecz cały zamek jest dziełem Boga?

  - Ano tak...
  - Więc wszyscy ci ludzie muszą się dowiedzieć o prawdziwym Bogu. Och, 
braciszku, jak my zdołamy to uczynić?
  Nie odpowiedział. Uśmiechnął się tylko.
  - Ty i Konrad jesteście jak trubadurzy. Poganie nie przyjmą nauki o 
prawdziwym Bogu bez sprzeciwu. Trzeba z nimi walczyć.
  - Ależ nie! - sprzeciwiła się. - Brat Franciszek podobno udał się do 
króla saraceńskiego i mówił mu o Bogu...
  - Owszem, opowiadają, że tak uczynił. Ale nikogo nie nawrócił. Są mnisi, 
którzy powędrowali w dalekie kraje do wielkiego i strasznego ludu Mongołów, 
wśród którego żyją podobno chrześcijanie. Inni popłynęli do Saracenów 
marokańskich... Poganie podobno nawet ich słuchają. Ale nawrócić się nie 
chcą.
  - Dlaczego? - patrzyła na niego szeroko otwartymi oczami.
  - Pewno dlatego, że czują się silni i trzeba ich wpierw zwyciężyć.
  Nie powiedziała nic, ale stanowczo potrząsnęła głową. Nie, nie - myślała. 
- Tak na pewno nie jest. Musi istnieć jakaś tajemnica dostania się do serc 
tamtych. Trzeba ją odkryć. Jeżeli Jezus przyszedł dla wszystkich, jest 
widać droga do każdego człowieka.
  - Von Salza, który się zna na tych sprawach - podjął - mówi, że tylko 
zwyciężywszy barbarzyńskich pogan, można ich ochrzcić. Rycerze jego zakonu 
otrzymali obecnie ziemie od księcia mazowieckiego, by walczyli z Prusami i 
Pomezanami. Ale za tymi ludami są inne, jeszcze bardziej zawzięte w swym 
pogaństwie. Aby je zwyciężyć, potrzebna będzie wielka wyprawa. Właśnie o 
niej mówiliśmy w Rimini z Salzą i z Balkem...
  - O wyprawie wojennej? - zapytała niespokojnie.
  - Och, to rzecz jeszcze nieprędka - usiłował ją uspokoić. - Wpierw 
Krzyżacy będą musieli zagospodarować się na otrzymanych ziemiach. Lecz aby 
wyprawę przygotować, cesarz zatwierdził moją regencję nad Miśnią i władzę w 
Lubuszu...
  Zagryzła wargi. Lubusz, Miśnia - niechętnie myślała o wyprawach Ludwika w 
tamtą stronę. W Miśni występował wprawdzie w obranie praw syna Jutty, lecz 
czuła, że ten leśny, rozległy, pograniczny kraj kusi go i zachęca, by go 
przyłączyć do ziem rodowych. Walka o Lubusz nie była słuszna... Już wtedy 
tłumaczył jej: "Musiałem osłonić Miśnię od pogan". Ale Lubusza bronili nie 
poganie, tylko wojownicy księcia poznańskiego. Teraz ten projekt wspólnej z 
zakonem wyprawy na pogan... Niby słuszny i godny uznania. A jednak... Jakby 
po to, by tym więcej umocnić jej niepokój, powiedział:
  - Gdy zdobędę jeszcze tamte ziemie, nasze księstwo stanie się 
najpotężniejszym władztwem w Rzeszy. Kiedyś Herman będzie miał nad czym 
panować. Zostanie pierwszym przy cesarzu. Kto wie, jak wielki los potrafię 
mu zapewnić...
  Przymrużył oczy i oplótłszy dłońmi kolano patrzył zamyślony w skrzący się 
krąg biasku, otaczający płomień kaganka. Nieznacznie, z boku przyglądała mu 
się. Jego twarz, bardziej niż kiedykolwiek przypominała teraz drapieżny 
profil starego Hermana. Och - myślała z żalem - w żaden sposób nie wydrę mu 
z serca tego pożądania ziem, władzy, potęgi! Kocha mnie i ja go kocham. 
Lecz cóż z tego!? Pozostanie księciem...
  Ale gdy poczuła, że jego ręka znowu ją ogarnia, przytuliła się do niego 
gorąco, choć to sprawiało ból jej skatowanym plecom.

  - Powiedział mi Dietrich - rzekł Ludwik - że ze względu na złe urodzaje 
należy mniej dawać na szpital. Skrzyczałem go i powiedziałem, żeby się nie 
ważył nawet o tym wspominać. Ma dawać tyle, ile ci potrzeba, a gdyby się 
wzbraniał, będzie miał ze mną do czynienia!
  - Och, braciszku! - zawołała. - Jakiś ty dobry! Właśnie chciałam cię o to 
prosić. Idzie jesień, więcej teraz ludzi będzie przychodziło...
  - Więc niech ci daje tyle, ile będziesz chciała.
  Zarzuciła mu ręce na szyję i ucałowała gorąco.
  - Dziękuję ci! Dziękuję! - Była ta ucieszona, że postanowiła nie skarżyć 
się na Dietricha. - Wierz mi - gładziła pieszczotliwie dłoń Ludwika - nigdy 
nie zabraknie, gdy się daje potrzebującemu...
  - Tak powiadają księża. Ale choćby miało zbraknąć, tobie nie będę 
żałował!
  Popatrzyła mu w oczy.
  - Nie mnie, braciszku, Jezusowi...
  Z uśmiechem potrząsnął głową.
  - Nie. Ja daję tobie, a ty daj Jezusowi... Jesteś z Nim bliżej. Ja...
  - Co ty? - zapytała zalękniona, kładąc mu rękę na ramieniu. Przebiegło 
jej przez głowę, że coś mogło się stać tam w Italii.
  - Och, nic, nic! - zaśmiał się. - Nie lękaj się. Nie stałem się 
lombardzkim Gazzarem. Tylko widzisz... - Zacinał się, widać to, co chciał 
powiedzieć, nie przychodziło mu łatwo. - To... to, co tobie zrobił ten 
klecha! - nagle wybuchnął.
  - Nie mów tak! - zawołała, składając dłonie jak do modlitwy. - Błagam 
cię!
  - Nie będę, dobrze. Już to w sobie przegryzłem. Dławiła mnie wściekłość, 
że on skazał ciebie na śmiechy, na podejrzenia, na głód. Przez niego jesteś 
taka blada.
  - To nic, naprawdę...
  - To wcale nie nic! A najważniejsze, że on godził w ciebie, nie we mnie. 
Ja zabrałem ziemie Zygfryda!
  - Ale ja jestem twoją żoną, braciszku. Ty i ja to jedno.
  - Najdroższa! Lecz kiedy ty cierpisz za mnie...
  - Czasami bywa odwrotnie. Słuchaj. Wiem, zapłaciłeś za te ziemie. Ale 
mimo to, pomyśl, czy nie byłoby lepiej...
  - Już postanowiłem, siostrzyczko. Oddam ziemie arcybiskupowi.
  Krzyknęła radośnie:
  - Wiedziałam! Wiedziałam, że tak zrobisz! Mój najdroższy, najukochańszy!
  - Zrobię tak. Nie od razu, ale zrobię... Teraz poślę mu dary. A potem, 
gdy dojdzie do wyprawy na Prusów, zwrócę mu ziemie.
  - Dlaczego dopiero wtedy?
  - Teraz nie mogę...Mam liczne wydatki... Poza tym jak by to wyglądało? 
Odkupiłem, a mimo to oddaję? Zrozum, jestem księciem...
  Nie pojmowała, dlaczego odkłada wykonanie swego postanowienia. Ale - 
myślała - najważniejsze, że zdecydował się tak uczynić. Może mistrz uzna 
intencję za dokonany postępek? A jeśli nawet nie uzna, chętnie gotowa jest 
dalej znosić głód i drwiny. Skoro Ludwik nie zwraca ziem od razu, widać 
naprawdę nie może. Zwróci. Wiedziała, że dotrzymuje zawsze swoich 
przyrzeczeń. Nie można żądać wszystkiego, natychmiast. I za to, co się 
stało, trzeba bardzo podziękować Maryi.

  Znowu doświadczyła miłego uczucia, że jej niepokoje odpływają od niej. 
Jakże było przyjemnie móc oddać w silne ręce braciszka siebie i wszystkie 
sprawy. Iść przy nim jak wierna, posłuszna żona.
  Na nowo wziął ją w ramiona. Jego pieszczoty były coraz gorętsze. A ona 
przestała pamiętać o obolałych plecach. Ten ból nie był już bólem. Odgłosy 
zamku cichły w szeleście najserdeczniejszych słów. Płomień kaganka kładł 
się i drgał; widać wypalił się w nim olej. W pełgającym ostatkiem sił 
blasku ciężkie mury nad baldachimem łoża zdawały się drgać i kołysać.
  
  `tc
  ŃCzęść druga: 
  Noc
  
  1
  Śnieg padał. Na tle szarej zasłony mgły wirowała masa białych płatków. Na 
blankach murów narosły wysokie czapy. Otaczające Wartburg góry zniknęły w 
zawierusze i zamek zdawał się sterczeć samotnie, niby ostatni bastion 
pogrzebanego świata.
  W komnatach panował mrok jeszcze większy niż zwykle. Całymi dniami 
musiały się palić pochodnie. W izbie jadalnej, gdzie w ciągu dnia 
przesiadywała Elza z dwórkami, od płonących na kominku z pomrukiem i 
trzaskaniem ciężkich kłód drzewa lał się na kamienną posadzkę purpurowy 
blask. Psy dworskie zbiegły się z całego zamku i poukładały na tych 
czerwonych plamach. Gdy ogień przygasał, poczynały walczyć ze sobą o 
miejsce, warcząc i kłapiąc na siebie zębami. Ale kiedy służba podrzuciła 
nowego paliwa, rozkładały się na grzbietach, z podwiniętymi łapami w górze 
i leniwie wodząc półprzymkniętymi ślepiami po kręcących się ludziach, 
wystawiały na ciepło łysawe brzuchy. Traciły wojowniczość; pozwalały nawet 
kotom zbliżać się do ognia.
  Zaraz po Bożym Narodzeniu Ludwik wyjechał. Elza była znowu sama. 
Spodziewała się, że powróci szybko: miał się spotkać tylko ze swymi 
najważniejszymi wasalami w Kreuzburgu oraz wstąpić do pana biskupa w 
Hildesheim. Elza nie pytała go, po co tam jedzie - od powrotu z Italii nie 
opuszczał prawie zamku i nawet na polowanie, które tak lubił, wyjeżdżał 
tylko na krótko, w najbliższe okolice. Czuła, że pragnie jej wynagrodzić 
swoją obecnością długą samotność. Ale pobyt na jednym miejscu, czuła to, 
musiał ciążyć jego bujnej naturze. Coraz częściej słał gońców w różne 
strony księstwa, coraz więcej odbierał wieści. Widywała nieraz, jak z ręką 
przy oczach patrzył z wieży, zdając się oczekiwać niecierpliwie czyjegoś 
przybycia. Toteż gdy tylko wspomniał, że chciałby zwołać do Kreuzburga 
zjazd swoich wasali, sama poczęła go zachęcać do tego projektu. Wiedziała, 
że ledwo wyjedzie za bramę, już będzie za nim tęsknić. Jednak lepsza 
wydawała się jej ta tęsknota niż pętanie wolności człowieka, który był jej 
drogi nad wszystko.
  Ludwik wyjechał zabierając ze sobą najmłodszego brata i zabawił dłużej, 
niż zapowiedział. Nie niepokoiła się tym, przekonana, że padające śniegi 
musiały zawalić drogi i odwlec powrót. Ale kiedy po dniach śnieżycy ukazał 
się rankiem w błoniastych oknach czerwony blask słońca, a od murów poczęło 
ciągnąć lodowatym zimnem, wybiegła na wieżę pełna radości. Była pewna, że 
teraz może jego przyjazdu oczekiwać w każdej chwili.

  Mróz ścisnął mocno. Słońce skrzyło się w płatkach śniegu, tak że zaledwie 
spojrzała w dal, musiała szybko zamknąć oczy. Kłuły ją jeszcze pod 
powiekami. Góry otaczające Wartburg były widoczne jak na dłoni. Śnieg 
przywalił lasy, ale drzewa wyzierały spod niego, liściaste - cienką 
szczecią pni i gałęzi, szpilkowe - skłębioną, granatową masą uginających 
się pod ciężarem śniegu konarów.
  Na drodze do miasta pracował od wczesnego ranka tłum spędzonych ludzi. 
Drewnianymi łopatami odrzucali na boki śnieg. Łopaty stukały o kamienie, 
głosy ludzkie i siarczyste "zabijanie" rąk rozlegało się szeroko w mroźnym, 
roziskrzonym powietrzu. Zaraz też przetartą drogą sypnęli się ludzie z 
miasta: kupcy z towarami, rzemieślnicy, chłopi. Już z daleka zobaczyła w 
tłumie idących roześmianego wesoło brata Jordana od braci mniejszych. Jego 
bury habit odbijał od kolorowo wyszywanych kożuchów i barwnych kapturów. 
Spod habitu łyskały czerwone, wymrożone stopy. Elza zbiegła pędem z murów i 
zaraz krzyknęła na Gudę, by sprowadziła brata do komnaty jadalnej i 
przygotowała dla niego gorącej polewki.
  Widok zakonnika przypomniał jej braci mniejszych. Zatroskała się, jak tam 
oni muszą się czuć w taki mróz w licho skleconym domku. Ale Jordan powitał 
ją radosnym śmiechem, trochę podobnym do rżenia. Wprawdzie czas jakiś 
podskakiwał przed kominkiem, ku zachwytowi Hermana i Zofii, na swych 
zgrabiałych stopach, ale jednocześnie klaskał w dłonie i podśpiewywał, tak 
że trudno było zgadnąć, czy się rozgrzewa, czy też urządził dzieciom 
doskonałą zabawę. Wreszcie jego nagie stopy w lekkich sandałach straciły 
swój białofiołkowy kolor, a stały się purpurowe. Elza kazała mu usiąść przy 
ogniu i sama podała mu dymiącą polewkę. Pytała przy tym, co słychać w domu 
braci. Wesoło rżąc zapewnił, że wszystko dobrze, i zaraz dodał, że 
przyszedł, aby ją, księcia Henryka, dzieci i cały dwór zaprosić na jasełka, 
które bracia mają zamiar dzisiaj wystawić. Elza z ciekawością wypytywała go 
o przedstawienie. Znała Pasje odgrywane w Wielkim Poście przez braci 
zakonnych i wędrownych żaków, lecz przedstawienia o Narodzinach Jezusa nie 
oglądała nigdy. Brat Jordan począł opowiadać szeroko o tym widowisku, które 
zrodziło się z powtarzania mocnego obchodu, urządzonego przed kilku laty w 
Greccio przez brata Franciszka. Bracia z Eisenach postanowili tego roku 
popróbować tego samego, odkładali jednak wykonanie z dnia na dzień, 
spodziewając się przybycia zapowiedzianego wysłannika odbywającej się 
właśnie kapituły. Wysłannik się jednak spóźniał. Musiały go widać zatrzymać 
śniegi. Postanowiono więc widowisko odprawić bez niego, zwłaszcza że czas 
pobożenarodzeniowy dobiegał końca.
  Elza klasnęła wesoło w dłonie. Jej radość udzieliła się zaraz i dzieciom, 
i dwórkom, i nawet psom, które zerwawszy się poczęły biegać jak szalone po 
komnacie, skacząc i szczekając. Postanowiono, że cały dwór, kto tylko chce 
i może, uda się na przedstawienie. Wprawdzie kaplica braci była mała, brat 
Jordan zapewnił jednak, że wyniesie się z niej wszystko, aby jak najwięcej 
patrzących mogło się pomieścić.
  Elza kręciła się wśród dwórek, które biegały furkocząc spódnicami. Jej 
perlisty śmiech roznosił radość na cały zamek. Psy nie przestawały szczekać 
i uganiać się wokoło izby. Opadły także brata Jordana. Szczekały i wspinały 
się na jego kolana; przysuwały po jego twarzy swe potężne pyski, groźne dla 
dzika, a nawet dla niedźwiedzia. Choć często rzucające się na obcych, 
zdawały się traktować bosonogiego zakonnika jak dobrego znajomego. Wywijały 

ogonami i tak kręciły zadami u jego nóg, że mało go nie przewróciły razem z 
zydlem.
  - Precz! - wołała Guda, odpędzając je trzymaną w ręku chustką. - A 
pójdziecie, jeden z drugim! Mocny! Chwytny! Uciekajcie!
  - Proszę, dajcie im spokój - brat Jordan powstrzymał ją, drżąc po 
swojemu. - Nic mi one nie zrobią. Chodźcie, chodźcie, bracia - przywoływał 
psy. - Hej - westchnął - gdybym nie był taki głupi, może bym umiał wam co 
powiedzieć! Brat Franciszek to umie gadać do zwierząt...
  Jordan był zabawnym, małym człowieczkiem o rzadkich, wytartych przez 
kaptur włosach i sterczących uszach. Śmiał się ciągle. Elza nie znała go 
dobrze, dopiero niedawno przybył do Eisenach. Zapytała go teraz, skąd 
pochodzi, gdyż po akcencie widać było, że nie jest Niemcem. Usłyszawszy 
pytanie, Jordan zaniósł się śmiechem. Wesoło bił dłońmi po kolanach.
  - Oczywiście, miłościwa pani, oczywiście! Przyszedłem z daleka! - mówił, 
przegradzając słowa kaskadami śmiechu. - Z Italii przez góry szedłem. 
Daleka droga! I przybyłem tutaj, choć wcale się tu nie wybierałem. Czy 
widziała kiedy wasza miłość takiego głupca? Trzeba mnie było ciągnąć jak 
barana...
  - Jakże to było? Niech brat opowie - prosiła.
  Zachłystując się śmiechem, opowiadał:
  - A to już będzie temu ze sześć lat, kiedy nasz brat starszy, Eliasz, 
zwołał do Porcjunkuli na dzień Zesłania Ducha Świętego kapitułę braci. 
Wielka to była kapituła, jakiej dotychczas nie bywało. Nazwaliśmy ją 
"kapitułą warkoczy", bo nie mając gdzie mieszkać, pobudowaliśmy sobie 
szałasy i spletliśmy tak słomę, że każdy szałas wyglądał jak głowa 
wystrojonej dziewczyny. Hi, hi, hi! Strasznie to śniesznie wyglądało. Pan 
biskup przysłany przez Ojca świętego odprawił mszę, a brat Franciszek 
kazał... Pięknie mówił... Już to jak brat Franciszek powie, to człowiekowi 
chce się jednocześnie i śmiać, i płakać, i gdzieś biec... A potem były 
narady. Prowadził je starszy brat Eliasz, a brat Franciszek siedział koło 
jego nóg. I kiedy brat Eliasz skończył, brat Franciszek pociągnął go za 
połę i prosił, żeby mu pozwolił powiedzieć. I mówił, że na północy za 
górami jest kraj dziki, lasami pokryty, który się nazywa Niemcy, ale w nim 
żyją dobrzy chrześcijanie, których widujemy nieraz, jak z długimi kijami w 
rękach, w największy nawet skwar, wędrują do grobu pierwszego Apostoła. 
Tych Niemców - mówił brat Franciszek - trzeba wiele jeszcze nauczyć o Bogu 
i dlatego nasi bracia powinni się do nich udać. A że naszych, którzy przed 
kilku laty poszli do Niemców, spotkało prześladowanie, brat Franciszek chce 
dać wszystkim, którzy pod przewodem brata Cezarego ze Spiry zdecydują się 
pójść za góry, te same przywileje, jakie otrzymują bracia udający się do 
Ziemi Świętej. Zaraz też porwało się z ziemi wielu braci wołając, że chcą 
iść z bratem Cezarym, a gdy ich policzono, było ich coś 
dziewięćdziesięciu...
  Znowu śmiał się długo i wesoło, ubawiony tym, co miał opowiedzieć.
  - Ale ja - podjął - wcale się do tej drogi nie rwałem. Widzicie, 
miłościwa księżno, jaki to ze mnie tchórz i głupiec. Bałem się. I czego? 
Męczeństwa! Hi, hi, hi! Mówiłem: Daj mi, Panie, najcięższe choćby życie, 
ale nie każ wylewać dla siebie krwi, bo się tego okrutnie boję... - Zaniósł 
się śmiechem. - Ach, jaki głupiec ze mnie! Jaki szaleniec! Wcale nie 
poszedłem z tymi, którzy wołali, że chcą iść. Ale kiedy już brat Cezary 

wybrał sobie z tamtych towarzyszy, zbliżyłem się do wybranych, bo chciałem 
poznać tych, co mieli, jak sądziłem, ponieść za wiarę męczeńską śmierć! 
Człowiek boi się umierać, ale chciałby móc opowiadać, że znał takich, co 
wyleli krew dla Pana naszego, jak ci bracia, których Saracenowie 
pomordowali w Hiszpanii... Jaki głupiec! - rżał. - Chodziłem więc między 
nimi, wypytywałem o imiona. Aż tu nagle jeden z tamtych łapie mnie wpół i 
powiada: "Ty także pójdziesz z nami!" Krzyknąłem z przerażenia i nuż się 
wydzierać i krzyczeć, że nie chcę iść, że się boję męczeństwa. Wrzeszczałem 
jak Szymon Cyrenejczyk, kiedy go do wielkiej łaski niesienia Pańskiego 
Krzyża powołano. Hi, hi, hi! - Trząsł się ze śmiechu. - Tamten trzyma, ja 
szarpię się, aż upadliśmy obaj na ziemię. Tak to nieraz człowiek człowieka 
złapie, a tamten ani wie, że to sam Pan Jezus go trzyma. Głupi jest 
człowiek, z przeproszeniem waszej miłości... Targamy się, szarpiemy, hałas 
się robi. Przybiegł brat starszy i pyta, co to takiego. To mu ze łzami 
mówię, że nie jestem z tych, co mają iść na męczeństwo do Niemców. A znowu 
brat Palmerius - tak się nazywał ten, co mnie złapał - i brat Cezary 
zgodnie powiadają, że koniecznie chcą, abym z nimi szedł... Brat Eliasz 
popatrzył na mnie, zastanowił się i rzecze, że przez święte posłuszeństwo 
każe mi iść z tamtymi. Nie mogłem być nieposłuszny, ale że mi życia było 
żal, więc stanąłem z boku i płaczę... Głupiec ze mnie! Płaczę i płaczę, a 
tu nagle ktoś dotyka mego ramienia. Oglądam się - a to brat Franciszek...
  Teraz nie śmiał się. Na jego brzydkiej twarzy, na policzkach porosłych 
ciemną szczecią ukazało się wzruszenie.
  - "To ty, bracie, co nie chciałeś iść?" - pyta mnie, bo brat Franciszek 
prawie nie widzi i oczy to ma takie, jakby ciągle płakał i to nie łzami, 
ale krwią. "Ja..." - szlocham. "Ale będziesz posłuszny?" - pyta. "Będę"... 
- gadam. "To dobrze, bracie osiołku - mówi, bo takie nam daje rozmaite 
nazwania, a że nie chciałem iść, to mnie nazwał osłem - to dobrze. Idź 
spokojnie. Nic ci się tam nie stanie. A potrzebny mi tam będziesz..." 
Przestałem płakać. On położył mi na ramieniu swoją dłoń, co ją teraz święty 
Serafin przebił takim samym gwoździem jak te, którymi kaci przebili dłonie 
naszego Pana, i powiada: "Bo widzisz, żyje tam w niemieckiej ziemi pewien 
człowiek, któremu chciałbym powiedzieć, że go bardzo kocham... On także boi 
się, jak ty... Ale pamiętasz, bracie osiołku, o tych dwóch synach, z 
których jeden, gdy go ojciec wezwał, krzyczał i wołał: Już idę! - ale wcale 
nie poszedł. A drugi burknał: Nie pójdę! - potem jednak zrobiło mu się żal, 
że tak odpowiedział ojcu, więc porwał się i biegł, ile miał sił w nogach... 
Pamiętasz? To widzisz, nie pierwsze słowo jest ważne, ale ostatnie... Gdyby 
nasz Pan dozwolił mi być tym, kim być chciałem wprzód, co by to było?! 
Byłbym biedakiem, co tylko o turniejach i o damie swego serca myśli... Ale 
Chrystus Pan umie czekać. To wszystko musisz powiedzieć tamtemu, bracie 
osiołku. Powiesz mu to ode mnie..." Wtedy zapytałem, jak tego człowieka 
odnajdę, skoro nie powiedział mi, kim on jest. Ale brat Franciszek tylko 
się uśmiechał. Wreszcie rzekł: "Nie kłopocz się, bracie osiołku. Człowiek 
chciałby, aby mu Pan Bóg wszystko powiedział, co ma robić, a potem jeszcze 
dał i sił, i umiejętności, aby tak mógł wykonać wolę Pańską, żeby inni 
musieli go podziwiać i stali z otwartymi z zachwytu ustami. Pan nasz 
inaczej. Powie cicho, cichutko: Zrób to lub zrób tamto. A potem udaje, że 
odszedł. Gzłowiek zaczyna się męczyć, pocić, ale nic z tego nie wychodzi, 
tylko ludzie się śmieją... I już myśli, ee, co mi to Pan nasz kazał? nic z 

tego nie wyjdzie. A wcale nie! To, co Bóg chciał, stanie się. Wcale Mu nasz 
wysiłek nie jest potrzebny. On tylko chce, abyśmy pomęczyli się troszkę dla 
Niego. Rozumiesz, bracie osiołku? Dla Niego. Abyśmy Mu pokazali, że Go 
kochamy... Tego człowieka, o którym ci mówiłem, znajdziesz. Ja ci to 
mówię... A jak go znajdziesz, powiedz mu, co ci mówiłem..."
  - I znalazł go brat? - zapytała.
  Wyszczerzył wesoło zęby i znów zarżał po swojemu, jakby z dalekiej 
wyprawy wrócił z powrotem w swoją skórę.
  - Jeszcze nie, wasza miłość. Ale ja się nie martwię. Skoro brat 
Franciszek powiedział, że go znajdę, to go znajdę na pewno. Jego głowa, nie 
moja. Nas tu nikt nie pomordował, jeszcze nam tu lepiej niż w Italii. 
Ludzie pomagają, ofiary znoszą... Wyście, księżno, dali kaplicę i dom... 
Brat Franciszek wiedział, że tak będzie. To i z tamtym tak się stanie, jak 
powiedział...
  - Jakże bym chciała poznać brata Franciszka! - westchnęła. - O tyle 
rzeczy pragnęłabym go zapytać... - dodała ciszej. - Znam go tylko z tego, 
co o nim ludzie mówią. I taki mi się wydaje bliski jak rodzony brat...
  Zaczął się śmiać:
  - Jakbyście do niego pojechali, toby wam może wymyślił jakieś śmieszne 
imię?
  Ale nie mogli już dłużej rozmawiać, bo brat Jordan miał występować w 
jasełkach, więc czas mu było wracać. Elza chciała mu dać do jazdy osła, ale 
on podziękował chichocząc:
  - Sam jestem osłem, wasza miłość, to jak mi na ośle jeździć? A zresztą 
gdzieżbym ja tam umiał? I jak by to wyglądało? Nogi są po to, by nimi 
przebierać. Bóg zapłać, wasza miłość, za ogrzanie, za strawę, za rozmowę z 
takim głupcem jak ja. Bardzoście łaskawi. Bóg z wami, pani.
  Już odchodził, ale jeszcze zatrzymał się w progu.
  - A jakbyście - powiedział - usłyszeli, wasza miłość, o takim człowieku, 
co go Pan Jezus wziął za rękę, a on się boi, to powiedzcie mu, proszę, że 
mam dla niego kilka słów od brata Franciszka.
  - Dobrze. Powiem mu - rzekła.
  
  2
  Kościółek, który Elza ofiarowała braciom mniejszym, był starą, na wpół 
rozwaloną kapliczką, znajdującą się już poza murami miejskimi. Powierzając 
im - za zgodą Ludwika - tę świątyńkę, zamierzała obok zbudować dla braci 
klasztor. Ale brat Rudiger, gdy mu o tym zamiarze powiedziała, aż ręce 
podniósł w górę ze zdumienia. "Klasztor! - zawołał. - A cóż to takiego? 
Klasztor to dom dla zakonników, którzy zamykają się w nim, by im świat nie 
przeszkadzał się modlić. Ale my jesteśmy tylko braćmi mniejszymi i chcemy 
światu służyć, a nie przed nim się kryć. Trzeba nam dachu nad głową, to 
prawda. Nie takiego jednak, by nas grzał i trzymał, ale właśnie takiego, 
spod którego łatwo by przychodziło wyfrunąć. Ot, jeżeli już taka łaska 
waszej miłości, każcie nam dać trochę drzewa. Zbudujemy sobie z niego 
baraczek nad rzeką, aby blisko było skąd przynieść wody do mycia nóg..."
  Tak się stało, i obok kaplicy, którą bracia własnymi rękoma odbudowali, 
stanął mały, niski domek, prawie kurna chata, w której ledwo było miejsce, 
by się zmieścić. Ale też rzadko przebywało tam więcej niż dwóch braci, 
reszta bowiem nieustannie chodziła po miastach i wsiach, głosząc nauki.

  Teraz mróz, śniegi i oczekiwanie na wysłannika sprowadziły do domku aż 
dwunastu braci. Większość z nich byli to już ludzie miejscowi. Z dawnych 
towarzyszy brata Cezarego było tylko dwóch.
  Kościółek był nabity po brzegi ludźmi oczekującymi na przedstawienie. Na 
przodzie, na pokrytej derami ławie siadła Elza z dziećmi, książę Henryk, 
kapelan zamkowy, kasztelan Dietrich z żoną oraz niektóre godniejsze osoby z 
dworu. Za siedzącymi cisnęli się stojący. Tłok sprawił, że w zimnym wnętrzu 
zrobiło się prawie całkiem ciepło.
  Boczna kaplica, której użyto za scenę, była przesłonięta zasłoną. Gdy już 
wszyscy zajęli miejsca, przed zasłonę wyszedł jeden z braci. Powitał 
księżnę i księcia, i zaraz rozpoczął naukę o szczęśliwości pierwszych 
rodziców przebywających w raju.
  - Niczego Adamowi i Ewie nie brakło - mówił. - Byli szczęśliwi ze względu 
na bliskość Pana Boga, który sam często do nich zstępował i spacerując po 
raju rozmawiał z nimi łaskawie; byli szczęśliwi, ponieważ otoczenie, w 
którym żyli, było niezmiernie piękne, zaś natura pełna takiego pokoju, że 
wilk i owca razem szły po wodę do jednej rzeki, a wreszcie byli szczęśliwi 
w swych sercach, do których pokusy nie miały dostępu, jak tylko za 
świadomym przyzwoleniem, i nie mogły wkraść się tam podstępem, jak to bywa 
w naszym życiu. Nigdy już potem ludzie nie zaznali szczęścia równego 
szczęściu naszych rodziców!
  Rozłożył księgę i zaśpiewał:
  - Wziął tedy Pan Bóg człowieka i posadził go w raju rozkoszy, by uprawiał 
go i strzegł. I rozkazał mu mówiąc: Z każdego drzewa rajskiego jedz, ale z 
drzewa wiadomości dobrego i złego nie jedz...
  Zasłona rozsunęła się, ukazując Adama i Ewę siedzących u stóp drzewa. 
Obie postacie ubrane były w długie do samej ziemi koszule i tylko z 
zawieszonych na szyi napisów oraz z warkoczy Ewy można było poznać, kogo 
przedstawiają. Spod koszul wyzierały nagie i aż fiołkowe z zimna stopy 
grających role braci. Patrząc w górę para pierwszych rodziców chwaliła Boga 
za Jego łaskawość, przy czym Adam mówił głosem grubym, zaś Ewa starała się 
piszczeć cieniuteńko, a przy tym przemawiała tak bardzo z cudzoziemska, że 
Herman, pochyliwszy się ku Elzie, szepnął wytrzeszczając oczy:
  - Mama, to nie Ewa... To ten brat, co był na zamku rano.
  Elza kazała mu być cicho i wytłumaczyła półgłosem, że brat Jordan musi 
przedstawiać Ewę, ona bowiem sama nie będzie schodziła z nieba. Tymczasem 
Adam poszedł "doglądnąć zwierząt", zaś brat prowadzący przedstawienie 
oznajmił widzom iż za chwilę pojawi się na scenie szatan. Prosił, aby nikt 
się go nie bał, gdyż szatan jest udany i przedstawia go jeden z braci.
  - Prawdziwy - zapewnił - nie śmiałby się pojawić w domu Bożym.
  Mimo tego ostrzeżenia, gdy na scenę wpadł przerażający stwór kłapiący 
paszczą, dzieci poczęły wrzeszczeć, jakby je obdzierano ze skóry. Niektóre 
zasłaniając oczy wspinały się na ramiona starszych. Nie wytrzymał także 
Herman. Tylko mała Zofia śmiała się nieulękle.
  Krzyknęło także wiele kobiet. Ciało Elzy przebiegł dziwny dreszcz, jakby 
dotknął ją od wewnątrz bolesny chłód. Zmarszczywszy czoło zastanawiała się: 
czyżby jej przypuszczenia miały się sprawdzić?
  Szatan ubrany był w kożuch, włosem do góry. Miał na twarzy maskę 
wyobrażającą długą paszczę pokłapującą niezliczonymi zębiskami. Z tyłu 
wlókł się za nim długi, kosmaty ogon. Szatan syczał podstępnie i namawiał 

Ewę do zjedzenia jabłka tak wymownie, że na widowni zerwały się wołania: 
"Nie jedz! Nie słuchaj go! Uważaj, to nieczysty!" Ewa jednak daleka była od 
słuchania dobrych rad: nie tylko sama ukąsiła jabłko, ale także dała je 
Adamowi, który właśnie nadszedł. Brat-komentator kiwając żałośnie głową 
wyszedł przed scenę.
  - Widzicie, siostry i bracia - mówił - jacy to słabi jesteśmy? Bo nie 
tylko zgrzeszyli nasi pierwsi rodzice, ale w nich zgrzeszyliśmy my wszyscy. 
Każdy z nas dał ucho podszeptowi kusiciela. I dlatego na wszystkich spadła 
straszna kara. A teraz zobaczycie, jak Anioł Pański wypędza Adama i Ewę z 
raju. Ale i Anioła nie lękajcie się - to również jeden z naszych braci 
przebrany za tak godną osobę tylko dla waszego zbudowania...
  Pojawił się Anioł z olbrzymimi skrzydłami i z mieczem w ręku. Grzmiącym 
głosem wezwał kulących się ze strachu grzeszników, by natychmiast opuścili 
raj. Odeszli płacząc, przytuleni do siebie. Chór braci za sceną zaintonował 
żałosny psalm:
  Nie karć mnie, Panie, w zapalczywości swojej
  I ogarnięty gniewem nie niszcz mnie!
  Twoje strzały utkwiły boleśnie w moim boku
  Przygniotła mnie Twoja miażdżąca dłoń.
  Nie ma już jednego zdrowego włókna w ciele moim,
  Nie ma jednej, nienaruszonej kości...
  Potem komentator przeczytał:
  - I rzekł Pan:...Pomnożę nędze twoje i poczęcia twoje, z boleścią rodzić 
będziesz dziatki i pod mocą będziesz mężową...
  Pamiętała dobrze okrutne przeżycia tamtych narodzin. Jej rozdzierane 
ciało broniło się rozpaczliwym krzykiem. Ból był tym okrutniejszy, że nie 
odbierał ani na chwilę przytomności. Wydawał się przeciwnikiem, który za 
wszelką cenę chce zwyciężyć. Walczyła, lecz czuła, że życie uchodziło z 
niej. Otwierając oczy, widziała nad sobą pochyloną, przejętą współczuciem 
twarz Gudy. "Jeszcze tylko trochę, gołąbko, już zaraz..." - usiłowała ją 
pocieszać. Skurczonymi boleśnie ustami próbowała się uśmiechnąć. Szeptała: 
"Powiedz braciszkowi, że to nic, nic..." Była pewna, że umiera. Ale jeszcze 
tłukła się w niej myśl, niby myśl ginącego rycerza: Drogo sprzedać życie... 
Oddać je za cenę największego cierpienia. Dla niego... Potem ból się 
spiętrzył, stał się czymś przerażającym i nagle - ustąpił. Był jeszcze, ale 
już ponad nim przetaczała się fala zagłuszającej wszystko radości. Guda 
chłodziła jej twarz, śmiejąc się pokazywała jej nagie, czerwone ciałko.
  - Przeklęta będzie ziemia w dziele twoim - czytał dalej brat-komentator - 
w trudzie jeść z niej będziesz... Ciernie i osty rodzić ci będzie... W 
pocie oblicza twego będziesz pożywał chleba, aż się wrócisz do ziemi, z 
którejś wzięty, boś jest prochem..."
  Kościół rozbrzmiewał ciężkimi westchnieniami. Brat odsunął księgę i 
mówił:
  - Patrzcie, bracia i siostry, ile nieszczęść spadło na ród ludzki za ten 
jeden grzech. Zło pierwsze zrodziło inne, bo ludzie wygnani z raju poczęli 
się ze sobą spierać, walczyć, zabijać się wzajemnie. Świat ogarnęły 
nienawiść i pycha, i pożądanie... Ludzie przestali służyć Panu, lecz także 
nie służyli sobie, ale każdy chciał, by wszyscy służyli jemu... Gdy nie 
służymy Bogu, to trzeba nam służyć grzechowi. Pan jednak nie opuścił 
grzesznej ludzkości. Przez cztery tysiące lat różnymi znakami zapowiadał 

ocalenie...
  Na scenie, na rozpiętym płótnie falującym od poruszających się pod nim 
ludzi, niby na rozhukanym morzu kiwała się Arka Noego. Wyglądały z niej 
głowy umiejętnie wyrzeźbionych zwierząt. Potem widzowie ujrzeli Abrahama, 
unoszącego miecz nad płaczącym Izaakiem. Oglądali Józefa, jak dał się 
poznać swym braciom, a gdy na widowni podniosły się krzyki: "Nie przebaczaj 
im! W dyby takich łotrów!" - brat-komentator począł uspokajać wzburzonych 
widzów i tłumaczyć, że miłosierdzie Józefa dla braci było obrazem 
miłosierdzia Bożego dla nas, tego miłosierdzia, które nie zna miary. 
Jeszcze kilka scen poświęcono historii Mojżesza - po czym już jednym 
skokiem przesadzono okres oczekiwania, by ukazać scenę Zwiastowania.
  Znowu ukazał się na scenie Anioł, tym razem bez miecza, zapowiadając, iż 
idzie do domu, w którym żyje Istota bezgrzeszna - cud Bożej Łaski. Maryja 
siedziała przy kołowrotku i na widok Anioła chciała upaść na kolana. Ale on 
Ją powstrzymał. To on ukląkł przed Nią. Schylony pokornie, mówił, Ona zaś 
słuchała jego słów także pochyliwszy głowę. Nie odpowiedziała od razu. 
Jakby zaniepokojony tym, że każe czekać Boskiemu wysłańcowi, komentator 
zawołał:
  - O, Maryjo! Świat cały zakuty w kajdany grzechu czeka na Twą zgodę! Nie 
każ czekać niebieskiemu posłowi! Spiesz się! Spiesz się! Powiedz słowo, 
którego on oczekuje! Spiesz się, powiedz słowo, którego i my czekamy! O, 
Maryjo! W Twoim ręku nasz ratunek!
  Niby przynaglona tym wołaniem, ugięła się jeszcze niżej. Powiedziała: 
"Oto jestem służebnicą Pańską, więc niech mi się stanie według Jego woli". 
Chór wybuchnął dziękczynnym śpiewem:
  Ave Maris Stella,
  Dei Mater alma,
  Atque semper Virgo,
  Felix coeli porta
  Sumens illud ave
  Gabrielis ore
  Funda hoc in pace
  Mutans Hevae nomen...
  Pieśń była śpiewana po łacinie, ale po każdej zwrotce brat-komentator 
tłumaczył jej słowa. Podobało się to wszystkim i znana zresztą pieśń 
nabrała jakby całkiem nowych barw. Komentator mówił z coraz większym 
wzruszeniem w głosie. Wskazywał swym słuchaczom na tę młodą Dziewczynę 
izraelską, którą Pan postanowił uczynić Matką swego Syna.
  - Nie sądźcie, bracia i siostry - wołał - że Maryja była innym 
człowiekiem niż każdy z nas. Wprawdzie uchował Ją Pan od zmazy 
pierworodnego grzechu, lecz nie ukrył Jej przed trudami życia. Znał ją, 
zanim jeszcze urodziła się na świecie, i wiedział, że nie chciałaby ujść 
żadnemu trudowi żadnemu bólowi, które są losem nas wszystkich. To, co 
spadło na nas jako kara, Jej Bóg pozwolił nosić i wycierpieć dobrowolnie 
dla nas, aby była pierwszą naśladowczynią swego Syna. Jezus, Jej Syn, stał 
się do niej podobny, ale wpierw Ona stała się podobna do Niego... Święci są 
naśladowcami tego, co widzieli. Ona, największa z nich, była naśladowczynią 
tego, co przeczuwała. Dlatego trzeba ją bardzo kochać, wzorować się na 
Niej...
  Elza spuściła głowę i przymknęła oczy. Była coraz bardziej pewna swych 

przypuszczeń. Jeszcze raz ma zostać matką. Dawne przeżycia kołatały jej w 
sercu z niepokojem. Ale ten niepokój dał się zaraz odegnać. Pomogły jej w 
tym słowa komentatora: "wzorować się na Niej". Myślała: Ona nie 
przestraszyła się doli ludzkiej. Nie powiedziała do Anioła: Niech będzie 
dla mnie inaczej. Nie stawiała żadnych warunków. Ja także - upewniała 
siebie Elza - pragnę zawsze, aby było tak, jak On chce. Pragnę tego - 
powtarzała wiele razy to zapewnienie, zagłuszając w sobie zawczasu każdą 
wątpliwość.
  Maryja na scenie biegła tymczasem do Elżbiety. Elza oderwała się od swych 
myśli i z bijącym sercem patrzyła na swą patronkę, jak schylała się nisko 
do nóg Maryi. Obie kobiety wykrzykiwały radośnie. Elza roziskrzonym 
wzrokiem wpatrywała się w scenę.
  Potem ludzie w kaplicy zaczęli pociągać płaczliwie nosami, wzruszeni 
widokiem Maryi, wspartej na ramieniu Józefa. Strudzeni Podróżni poszukiwali 
gospody. Lecz na próżno Józef pukał to do jednych, to do drugich drzwi. 
Wszędzie spotykała go odmowa. Para Wędrowców szła słaniając się z 
wyczerpania przez kałuże i śnieg, naniesiony z dworu i rozrzucony na 
scenie. Być zbłąkanym, bez domu - myślała Elza - czy może być coś 
okrutniejszego? Krąg bliskich ludzi, ciepły dech komina jest tak bardzo 
potrzebny, nawet gdy znajdują się daleko, nawet gdy do nich trzeba dążyć 
poprzez śnieg i zimno. Och, nie zostać nigdy samą! - nagły lęk targnął jej 
sercem. I zaraz, jakby w odpowiedzi na jej wołanie, poczuła wyraźnie 
drgania we wnętrzu swego ciała. Prawie z wdzięcznością przycisnęła dłoń do 
miejsca, gdzie biło serce. Nie myliła się: dziecko żyło w niej.
  Przebiegło jej przez głowę: Jan poruszył się, gdy Elżbieta przypadła do 
kolan Maryi. To dziecko drgnęło w niej, gdy roztkliwiło ją błąkanie się 
Tamtych. Bliskość nie urodzonego Jezusa uświęciła nie urodzonego Jana. Czy 
pamięć tamtego nie powinna uświęcić dziecka, które ma się narodzić? Czy nie 
powinna wyrzec się go - dla Boga? W nagłym porywie chciała już wypowiedzieć 
to postanowienie. Lecz powstrzymała ją myśl, że nie wolno jej decydować o 
tym bez Ludwika. Jeśli tak ma być - myślała - niech to będzie także jego 
wola!
  Błądzenie Maryi i Józefa wywoływało okrzyki wśród patrzących. 
Brat-komentator zdawał się czekać na ten wybuch wzruszenia, by zawołać:
  - Patrzcie, bracia i siostry, jak smutna była dola świętych Rodziców 
naszego Pana! Patrzcie i płaczcie nad ich troskami. Lecz pomyślcie również, 
że każdy biedak, głodny i bezdomny, może być ukrytym Jezusem. I jeżeli jemu 
udzielacie pomocy, kto wie, czy nie wspomagacie Tego, który jest naszym 
Zbawcą...
  Elza odruchowo skinęła głową. Zawsze o tym pamiętała. Jeszcze była 
dzieckiem, a już tkwiło w niej przekonanie, że w otaczającym ją świecie, 
pod powierzchnią zwykłych, dostrzegalnych dla wszystkich wydarzeń, kryją 
się rzeczy tajemnicze. Nie tylko krążek opłatka staje się Jezusem. Jezus 
mówi do ludzi i pojawia się pośród nich. W słowach wypowiadanych przez 
drugiego człowieka można usłyszeć Jego głos, w jakimś wydarzeniu - Jego 
wolę. Spotkany żebrak może być jak ogrodnik, pod którego kształtami ukrył 
się Zmartwychwstały. Dlatego trzeba mieć oko i serce czujne. Trzeba umieć, 
jak Elżbieta, odkryć nie narodzonego Boga...
  Wreszcie Maryja i Józef znaleźli schronienie w szopie. Zapłonęła gwiazda, 
dokonał się cud Narodzin. Do szopy spieszyli z hołdem aniołowie, pasterze, 

mędrcy.
  Zapatrzona w scenę Elza nie usłyszała nagłego ruchu, jaki powstał za nią 
w kaplicy. Nie zwróciła także uwagi, że brat-komentator odszedł od swego 
pulpitu i podążył wzdłuż ściany naprzeciw nowych gości. Dłoń, która 
spoczęła jej na ramieniu, wyrwała ją niby ze snu. Zaskoczona podniosła 
głowę.
  - Braciszku! - krzyknęła.
  Zerwała się z ławy i rzuciła Ludwikowi na szyję.
  Przedstawienie została przerwane, by umożliwić przywitanie się książęcej 
parze. Ludwik opowiadał Elzie, że zajechał do kaplicy wprost z drogi i nie 
wiedział nawet, iż zastanie ją tutaj. Powracający do Wartburga poczet 
książęcy znalazł utkniętych w zaspie dwóch braci mniejszych, bliskich już 
zamarznięcia na śmierć. Zatrzymano się, rozgrzano braci, otulono ich w 
futra, wsadzono w sanie i przywieziono tutaj. Okazało się, że byli to 
oczekiwani od dawna wysłannicy kapituły. I gdy na widowni dwór witał się z 
przybyłymi książętami, za zasłoną bracia ściskali przywiezionych przez 
Ludwika wysłańców. Gwar napełnił kaplicę, a od gwałtownych poruszeń powstał 
wiatr, który sprawił, że zasłona falowała unosząc się to w jedną, to w 
drugą stronę.
  Ale jeszcze nie skończono powitań, gdy spoza zasłony wysunął się 
brat-komentator. Stanął przy pulpicie, stuknął w niego lekko dłonią. Gwar 
przycichł. Ludwik usiadł na ławie obok Elzy, wziąwszy na kolana Hermana.
  Wszyscy zauważyli, że brat przy pulpicie ma czerwony nos i pełne łez 
oczy. Choć panowała cisza, nie od razu począł mówić. Widać było, że z 
trudem przychodzi mu zapanować nad wzruszeniem. Ilekroć zaczynał mówić, 
szloch zatykał mu gardło. Wreszcie wykrztusił:
  - Czcigodni... Brat nasz, którego miłościwy książę, jadąc tutaj, ocalił 
od zamrożenia, przybywa od kapituły naszych braci i... i... przywozi wieść 
okropną... wielce bolesną... - Zebrał siły i wykrzyknął: - Nasz założyciel, 
brat Franciszek, nie żyje!
  W kaplicy zapanowała wielka cisza i tylko spoza zasłony słychać było 
poszlochiwanie braci. Widzowie przyjęli nowinę bardziej ze zdumieniem niż z 
żałością. Wielu wiedziało o istnieniu brata Franciszka, ale to był ktoś, 
kto żył daleko i nad którego zgonem trudno było płakać. Jedna tylko Elza 
otwartymi szeroko oczami patrzyła na brata-komentatora. Potem przeniosła 
spojrzenie na męża. Ludwik skinieniem głowy potwierdzał ogłoszoną 
wiadomość. Wtedy opuściła głowę nisko na piersi. Płacz chwycił ją za 
gardło, a potem zdawał się spływać palącą strugą gdzieś w trzewia. Jak to 
się mogło stać, że on umarł? - myślała. Jeszcze dziś rano słuchała 
opowiadania brata Jordana. Pod jego wrażeniem znowu pojawiło się w niej 
pragnienie, aby tamtego człowieka zobaczyć. Lub przynajmniej do niego 
napisać. Zapytać go... Na tyle pytań, wydało jej się, tylko on potrafiłby 
odpowiedzieć... To był wielki święty, który na pewno wiedział... A on 
tymczasem zmarł.
  Czuła, jakby ciężar, który od pewnego czasu uciskał jej barki, nagle 
wzrósł i przygniótł ją. Miała wrażenie, jak gdyby tuż obok niej stał mistrz 
Konrad i patrzył na nią groźnym wzrokiem. Nie śmiała rozchylić powiek ani 
podźwignąć głowy. Tyle razy zapewniała siebie i innych, że chce, aby ten 
człowiek prowadził ją. A jednak była w niej jakaś skryta nadzieja, że 
kiedyś ten straszny nacisk, spod którego nie śmiała się sama wyzwolić, 

ustąpi, i że to potrafi sprawić brat Franciszek!
  Zanurzona w rozmyślaniach nie spostrzegła, kiedy obok brata-komentatora 
stanął brat wysłannik. Był to człowiek mały, szczupły, o chudej, żółtej i 
zapadniętej twarzy. Czarne przerzedzone włosy zdawały się lepić do długiej 
czaszki. Teraz to on mówił: po niemiecku, ale wolno, z wyraźnym akcentem 
cudzoziemskim:
  - Tak, brat Franciszek umarł... Chorował od lat, ciężko... Ciało miał 
spuchnięte, nabrzmiałe. Choć jadł mało, co zjadł, oddawał razem z krwią... 
Paliły go oczy... Lekarze Ojca świętego w Fonte Colombo przypiekali mu 
skronie rozpalonym żelazem... Żaden z nas nie mógł na to patrzeć... Ale on 
był taki cierpliwy... Jęczał, nie skarżył się jednak... We wszystkim chciał 
naśladować naszego Pana... Na dłoniach nosił krwawe stygmaty Jego męki. 
Otrzymał je od Bożego Serafina na górze Alverno... Ale choć tak cierpiał, 
gdy tylko mógł, głosił swoją naukę... Potem jednak całkiem opadł z sił. 
Przywieziono go do Porcjunkuli... Wiedział, że umrze... Więc tylko modlił 
się, upominał braci, prosił, by mu śpiewali hymn do brata-słońca... I sam 
powtarzał: "Bądź błogosławiony, Panie, za naszą siostrę-śmierć, której 
żaden człowiek uciec nie zdoła..." A kiedy ona stanęła nad nim, kazał 
położyć się nago na nagiej ziemi... I tak umarł...
  W kaplicy panowała głucha cisza. Nagle przerwał ją nabrzmiały łzami głos 
Elzy:
  - Powiedzcie, bracie, jakie były ostatnie nauki brata Franciszka? Co wam 
powiedział, umierając? Co wam zostawił?
  Wysłannik zwrócił na księżnę swe czarne oczy, płonące jakby nieco 
gorączkowo, i rzekł:
  - Nie mówił już, wasza miłość, nic nowego. Powtarzał wciąż, abyśmy 
słuchali słów Pana naszego Jezusa i postępowali według nich. Abyśmy szli za 
nimi do końca. Aż do końca.. Nic więcej, tylko to...
  Prędko schwycił powietrze rozchylonymi ustami, jak ktoś, kto tonie. Znów 
opuściła głowę. Brat wysłannik oddalił się cicho za zasłonę. Komentator 
odchrząknął. Począł mówić wolno:
  - A teraz, bracia i siostry, wróćmy do dostojnych spraw życia Pana 
naszego...
  
  3
  Śnieg skrzypiał pod kopytami wierzchowców, skrzył się i migotał w blasku 
księżyca. Dwór długim wężem powracał do zamku. Ludwik i Elza jechali obok 
siebie. Landgraf trzymał przed sobą na siodle śpiącego Hermana. Elza 
chciała wziąć tak samo Zofię, ale Guda, widząc rozpalone policzki księżnej 
i raz po raz zachodzące łzami oczy, zabrała dziecko jej z rąk i zawinąwszy 
je w kożuch, zajęła się nim sama. Książęca para jechała bez słowa. Elza 
czuła się całkiem roztrzęsiona. Widowisko, powrót Ludwika, usłyszana wieść, 
wreszcie opowiadanie brata-wysłańca - wszystko to razem wywołało gorączkowy 
wir w jej sercu i myślach. Miała ochotę i śmiać się, i krzyczeć, i spierać 
się o byle co, a przede wszystkim płakać. Prawie była zadowolona, że Ludwik 
nie odzywa się do niej.
  Ludwik z twarzą dziwnie poważną, siedział ze spuszczoną głową na koniu. I 
on także zdawał się przejęty wieścią, którą przywieźli ocaleni przez niego 
zakonnicy.
  Dopiero pod samym szczytem góry, gdy na tle rozbłyszczanego, niby 

zasnutego skrzącym się woalem nieba, ukazała się lamowana poświatą bryła 
zamku, Elza przemogła rozterkę i wyciągnąwszy rękę, położyła ją 
pieszczotliwie na dłoni męża.
  - Wybacz, braciszku... Tak się tym wszystkim przejęłam, że nie mogłam 
okazać ci radości z twego powrotu ani zapytać, jak ci się udała podróż. Nie 
gniewaj się, proszę...
  Pochylił się i dotknął wargami jej dłoni.
  - Nie gniewam się. Rozumiem ciebie... - Jeszcze raz pocałował czule jej 
dłoń. - Tak, to smutna wiadomość. Nawet ci zakonnicy przejęli się nią, choć 
oni na pewno myślą częściej niż my o śmierci. - W jego głosie była wciąż 
powaga. - Ten brat Franciszek musi być wielkim świętym. Czy opowiadałem ci, 
jak cesarz próbował jego cnoty?
  - Nie, nie opowiadałeś.
  - Mówiono mi o tym w Parmie czy też w Rimini... Przed kilku laty 
Franciszek udał się do Ziemi Świętej i wtedy to podobno rozmawiał z 
sułtanem. Potem wrócił i przybył do Bari, gdzie przebywał właśnie dwór 
cesarski. Cesarz chciał go poznać, więc zaprosił go do zamku. Rozmawiali ze 
sobą długo w noc. Nawet nie wiem o czym... Widzisz, taki jest cesarz. 
Franciszek wyglądał niepozornie i budził powszechny śmiech. Ale on z nim 
rozmawiał i słuchał, co tamten mówi. A kiedy skończyli i rozstali się, 
cesarz kazał posłać do jego izby kobietę sprzedajną.
  Wykrzyknęła z oburzeniem:
  - Jak mógł tak uczynić?
  - Nie unoś się, siostrzyczko. Cesarz chciał się przekonać, jakim 
człowiekiem jest Franciszek.
  - Bóg może dopuścić pokusę, lecz człowiekowi nie wolno kusić drugiego. 
Czasami, gdy o nim mówisz... Lecz Franciszek na pewno wygnał nierządnicę.
  - Uczynił coś, w co trudno uwierzyć, lecz co podobno sama ta kobieta 
opowiadała później. Gdy podeszła do niego, rzucił się nagle w płonący 
kominek wołając: "Chodź, siostro. Oto łoże, które możesz dzielić ze mną". 
Kobieta z krzykiem uciekła... Lecz już potem nie wróciła do życia, jakie 
wiodła. Franciszek zaś następnego dnia zdrowy i cały odszedł. Nie wiem, czy 
to prawda, czy też tylko tak gadają.
  Gzas jakiś jechała w milczeniu. Potem nagle, stanowczo potrząsnęła głową.
  - Tak na pewno musiało być - powiedziała. - Mówiłam, że on powinien był 
ją wygnać - ciągnęła z zastanowieniem. - Lecz gdyby tak uczynił, okazałby 
jej pogardę i brak miłosierdzia. On by tego nie zrobił. Och! - zawołała 
nagle, a w jej głosie zabrzmiała jakby rozpacz - dlaczego on umarł!? Można 
było do niego pojechać, dowiedzieć się, jak należy postępować.
  Zwrócił na nią wzrok, w którym błysnęło zdumienie.
  - Czyżbyś tego nie wiedziała? - spytał.
  Spuściła nisko głowę i znowu przez pewien czas jechała w milczeniu. 
Odezwała się dopiero po chwili:
  - Jestem głupia... I kiedy ciebie nie ma...
  Nie dokończyła. A on nie pytał, co chciała powiedzieć. Kopyta końskie 
chrzęściły i zgrzytały na przemrożonym śniegu. Od tyłu dochodziły głosy 
ciągnącego za książęcą parą dworu. Na niebie leżał obłok, niby płat 
wchłaniający blask materii. Gwiazdy świeciły mdło.
  - Więc jak odbyła się twoja podróż? - podjęła, jakby chcąc tym pytaniem 
uciąć poprzednie słowa.

  - Dobrze - odparł. - Załatwiłem wiele spraw. Widziałem się z hrabią z 
Wartbergu, z Meinhartem, z rycerzem z Heldrungen. Także z innymi... 
Zabawiłem dłużej, bo musiałem zobaczyć się jeszcze z von Salzą, który 
przybył od cesarza.
  - Z czym przybył? - zapytała z nagłą porywczością.
  - Och, z rozmaitymi zleceniami... - odpowiedział. - Cesarz ufa mu jak 
nikomu.
  - Tak, oni dwaj... - zaczęła, lecz zaraz urwała.
  - Co chciałaś powiedzieć, siostrzyczko?
  - Nie. Nic ważnego... Wybacz, jestem rozdrażniona, mówię rzeczy bez 
znaczenia.
  - To tak się przejęłaś tą wiadomością o Franciszku.
  - Na pewno.
  Brama zamku była otwarta. Na zewnątrz stali strażnicy z zapalonymi 
pochodniami w rękach. Blask ognia kładł się na śnieg i w połączeniu z 
miesięczną poświatą dawał dziwną fiołkową barwę, na której cienie końskie i 
ludzkie majaczyły granatem. Na podwórcu zsiadano z koni, które pachołcy 
odprowadzali zaraz do stajen. Izentruda wzięła od księcia rozespanego 
Hermana.
  Ludwik i Elza przeszli do izby jadalnej. Zaraz też służba poczęła wnosić 
dymiące misy i stawiać na stole. Guda przysunęła się nieznacznie ku Elzie z 
potrawą przygotowaną dla niej. Pochyliwszy się ku żonie, Ludwik zapytał 
cicho:
  - Nie brak ci twojej żywności?
  - Nie, braciszku - odpowiedziała z uśmiechem pełnym wdzięczności. - 
Dziękuję ci za troskliwość. Zdążyli jeszcze dowieźć, zanim spadły śniegi...
  Przy stole rozmowa toczyła się wokół urządzonego przez braci widowiska. 
Po przerwie wywołanej przybyciem księcia, bracia powrócili do 
przedstawienia. Pokazano jeszcze Heroda wysyłającego żołnierzy, by 
pozabijali dzieci betlejemskie: anioła, który ostrzegał Józefa; wreszcie 
ucieczkę świętej Pary... Dzielono się wrażeniami, przypominano sobie wzajem 
oglądane sceny. Lecz Elza i Ludwik nie brali udziału w rozmowie. Oboje 
siedzieli milcząc, jakby nagle czymś onieśmieleni.
  Landgraf znowu pochylił się ku żonie:
  - Ciągle jesteś smutna? - zapytał.
  Powoli, jakby z namysłem, potrząsnęła głową.
  - Nie - odpowiedziała. - Masz słuszność: Franciszek był wielkim świętym. 
Jest teraz w niebie. Nie ma co opłakiwać jego śmierci. - Lecz na przekór 
tym słowom głos Elzy dźwięczał dalej smutkiem. Dorzuciła: - Tylko smutno, 
że żył, a myśmy ani go widzieli, ani z nim mówili...
  - To prawda... - rzekł. - Lecz i o nim gadano rozmaicie... Jedni go 
podziwiali, inni śmieli się z niego. Nawet pan arcybiskup z Hildesheim 
mówił o nim, że to szaleniec.
  Utkwiła wzrok w aureoli, która otaczała płomień palącego się na stole 
kaganka.
  - Czy prawdziwej świętości nie można dostrzec? - zapytała zamyślona.
  - Czy ja wiem? - odpowiedział. - Święci czynią cuda, jednym swoim słowem 
nawracają niewierzących, karzą grzeszników... Franciszek dokonywał, 
podobno, cudów. Przynajmniej są tacy, którzy o tym opowiadają. Bo nie 
wszyscy te cuda widzieli. I są ludzie, którzy mówią, iż był całkiem 

zwyczajnym człowiekiem.
  Przy stole panował żywy gwar, oni jednak byli poza nim. Siedzieli z 
głowami zbliżonymi ku sobie.
  - Braciszku... - szepnęła.
  - Co ?
  - Chcę ci powiedzieć... - Jeszcze bardziej ściszyła głos. - Będę znowu 
matką.
  - Elzo!
  Pochwycił jej dłoń i przycisnął do ust.
  - To dlatego jesteś nieswoja. Czy na pewno?
  - Do dziś nie byłam przekonana. Ale teraz wiem.
  - Dasz mi znowu syna?
  - Co Bóg pozwoli. Chciałabym tylko, byś był wtedy przy mnie...
  Na czole Ludwika ukazała się ciężka zmarszczka. Ledwo ją dostrzegła, 
usiłowała cofnąć wypowiedziane słowa.
  - Ależ nie! To głupstwo! Nie pamiętaj tego, co powiedziałam. Rodziłam już 
bez ciebie.
  - Miałaś trudny poród...
  - Wiele kobiet rodzi ciężej. Zapomnij o tym, co powiedziałam. Jesteś 
księciem i trzeba, byś postępował, jak na księcia przystało. Wybacz, że 
ośmieliłam się tak powiedzieć...
  Ale czoło Ludwika nie rozjaśniło się.
  - To ty mi wybacz... - powiedział głucho.
  - Ja? Tobie?
  On jednak zapytał prędko:
  - Jak się czujesz? Musisz teraz bardzo dbać o siebie. Bechtold mówi, że 
nie wyglądasz dobrze. A ty - nie jesz...
  Spojrzała na niego z łagodnym wyrzutem w oczach.
  - Obiecałeś o tym nie mówić. Zresztą jem. Nie jestem teraz nigdy głodna.
  - Cieszę się tym, co mi powiedziałaś - rzekł. - A jednocześnie będę się 
teraz więcej niepokoić. Musisz bardzo uważać na siebie.
  - Będę uważała.
  - Czy mistrza Konrada nie ma?
  - Nie, pojechał do Marburga.
  - Wiesz po co?
  - Nie. Powiedział tylko na odjezdnym, że nie będzie go przez kilka 
tygodni. Mówił, abym w czasie jego nieobecności zwracała się o radę i pomoc 
do ojca Marcina, kapelana rycerzy zakonnych...
  - Nie mówiono ci o niczym?
  - A o czym miano mówić?
  - O tym, co się dzieje na świecie...
  - Nie. Gdy ciebie nie ma w zamku, nikt tu nie zajeżdża. Żyjemy jak w 
pustelni.
  Nie zapytała, co ma na myśli, on także nie powiedział nic więcej. Z tyłu 
do krzesła Elzy zbliżyła się Guda i pochyliwszy się ku księżnej prosiła, by 
zeszła na chwilę do dzieci: Herman obudził się z napadem kaszlu i woła o 
matkę.
  - Pozwól, zaraz wrócę... - powiedziała do męża.
  Prędko wstała i podążyła do komnaty dziecinnej. Herman zasnął mocno na 
ręku ojca, a teraz, nagle obudzony, miotał się półprzytomny, coś 

wykrzykiwał, wymachiwał w powietrzu rękoma. Zanosił się przy tym kaszlem, 
odtrącał jednak rękę, która mu podawała uspokajający napar. Elza wzięła 
syna na ręce i usiadłszy przytuliła go do siebie. Cierpliwie kołysząc i 
głaszcząc, uciszyła go. Dał sobie w końcu wlać lek w usta. Szlochy nie 
pobudzały go już do kaszlu, gwałtowne drgawki, przebiegające ciało dziecka, 
ustawały. Wreszcie zasnął z głową na ramieniu matki. Nie od razu ułożyła go 
na posłaniu, chciała się przekonać, czy śpi twardo. Czekała, wciąż siedząc 
z dzieckiem na ręku, w izbie słabo oświetlonej blaskiem ognia dogasającego 
na palenisku. Nad rozsypanymi w drobne kostki polanami polatywały zwiewne, 
błękitnawe płomyki. Ogień nie strzelał i nie trzaskał, tylko mamrotał 
sennie. Jego czerwień zwiędła. Od zasnuwanych czernią dopalających się 
drewien płynęła coraz słabsza fala ciepła. Ustępowała lodowatym podmuchom 
ciągnącym od murów. Czuła je na plecach, na stopach. Nie ruszała się 
jednak, mocniej tylko ogarnęła ramionami syna. W kącie izby stękał boleśnie 
jeden z psów, widać także ukąszany zimnem. Och, to zimno w grubych, 
zamkowych murach! Jakżeż dokuczało jej ono w ciągu lat przeżytych w 
Wartburgu.
  Myśl Elzy wróciła do oglądanego widowiska. Szła na nie rozradowana jak 
dziecko szykujące się na nową zabawę. Ale kiedy po przedstawieniu 
opuszczała kaplicę braci, miała uczucie, iż wychodzi z ciężarem na 
ramionach. Cóż mi się stało? - dziwiła się. - Jezus narodził się światu i w 
czas ostrzeżony uszedł rąk krwawego Heroda. Ludwik wrócił szczęśliwie. To 
prawda - umarł Franciszek. Ale był świętym i musiał pójść prosto do nieba. 
Stamtąd będzie pomagał tym, którzy się do jego opieki będą uciekali. Nic 
groźnego jej nie czeka. "Trzeba się cieszyć" - mówi przezwyciężając smutek 
brat komentator intonując na zakończenie jasełek wesołą kolędę. Ludzie 
wychodzili z kaplicy braci śmiejąc się. Lecz Elzę ogarniał coraz głębszy 
smutek. Wydało się jej, że jest jak ktoś, kto idąc długo, aż do 
ostatecznego zmęczenia, zobaczył wreszcie znak zapowiadający odpoczynek i 
bezpieczeństwo. Zaledwie jednak stanął przy znaku i odetchnął z ulgą, 
dowiedział się, że znak nic nie znaczy, że trzeba iść dalej, drogą pełną 
trudów. Może Ona - przebiegło przez głowę Elzie - spodziewała się, że kiedy 
już Jezus narodzi się, wszystko stanie się jasne, proste, łatwe? Że ta 
chwila będzie końcem wszystkich lęków i kłopotów? A okazało się, że 
największe trudy rozpoczęły się dopiero potem... Ucieczka do Egiptu była 
ocaleniem. Ale była także początkiem niezmierzonego ciągu ucieczek, ukrywań 
się, zatajań. Może potem - myślała - wydawało się Maryi, że 
najszczęśliwszym czasem były dni, gdy Jezus przebywał ukryty w Niej?
  Lekko kołysząc Hermana w ramionach, patrzyła w drgające płomienie. Odwaga 
opuściła ją tak bardzo, że wydawało jej się, iż bezpieczeństwo jest tylko 
tutaj, w bliskości śpiącego syna. Co to się stało - zadała sobie znowu 
pytanie - że jej życie, które uważała za takie szczęśliwe, stało się nagle 
pełne niewyrażalnej grozy?
  Za sobą posłyszała szelest stąpań. Nie odwracając głowy, zapytała:
  - To ty, Gudo?
  - To ja. Herman śpi. Czemu go nie położysz i nie wracasz do wieczerzy?
  Wzięła dziecko z rąk Elzy, zaniosła do łoża i otuliła starannie futrem. 
Elza siedziała dalej nieruchoma, wpatrzona w migocące płomyki. Guda 
patrzyła na nią uważnie z boku.
  - O czym myślisz, gołąbko? - zapytała.

  Poruszyła ramionami.
  Czy ja wiem?... smutno mi...
  Guda podeszła do Elzy, położyła jej dłoń na ramieniu.
  - Czy dlatego, że dowiedziałaś się o śmierci brata Franciszka?
  Poruszyła ramionami. Splotła dłonie w zamyśleniu, patrzyła dalej w 
dogasające palenisko. Nie odrywając wzroku od pełzających płomyków, 
powiedziała:
  - Ludwik wrócił... Ale gdy wiosna nadejdzie, odjedzie znowu. Na pewno 
odjedzie...
  Dłoń Gudy zacisnęła się na ramieniu Elzy. Powiedziała z serdecznym 
wyrzutem:
  - Ach, ty! Czego byś ty chciała? Nie poznaję cię, gołąbko. Zawsze byłaś 
zgodna, nie chciałaś się niczemu sprzeciwiać. Sama wyprawiałaś księcia w 
drogę. Mówiłaś: Tak trzeba. Powtarzałaś: Niech tylko Bóg...
  Szybko położyła dłoń na ustach przyjaciółki.
  - Tak - powiedziała - masz słuszność, że mnie upominasz. Niech tylko Bóg 
jego zachowa.
  Wstała i przeciągnęła się jak człowiek, który otrząsa się z senności. 
Uśmiechnęła się do Gudy, jakby ją tym przepraszała za swoje zachowanie.
  - Już dobrze... - powiedziała. Pieszczotliwie dotknęła policzka 
towarzyszki. - Złota moja Guda. Co bym robiła bez ciebie? Wstyd mi, że 
ciągle narzekam...
  - Nie narzekałaś dawniej. - Guda nie przestawała przyglądać się uważnie 
Elzie. - Ciężko ci. Za dużo wzięłaś na siebie...
  - Nie. Nie - zaprzeczyła. - Mam wszystko, czego można tylko pragnąć. 
Kocham braciszka. On mnie tak bardzo kocha. Mam dzieci. Będę miała jeszcze 
jedno...
  Guda skinęła głową.
  - Przypuszczałam, że tak jest...
  - Cieszę się z tego. Chcę się cieszyć. Wiesz, co postanowiłam? Poproszę 
braciszka, aby zezwolił poświęcić Bogu to, co się narodzi. Gdy Herman tak 
kaszle, myślę czasami, że to z nim trzeba tak było uczynić...
  - Nie mów tak. Przecież książę musi mieć spadkobiercę.
  - Tak... Lecz wszystko trzeba zostawić Bogu. Trzeba Mu zaufać... Tak jak 
postąpili Elżbieta i Zachariasz...
  - Nie byli władcami, gołąbko.
  - Och, to władztwo! Gdyby było można...
  - Wiesz, że nie można. Musisz pozostać tym, kim jesteś. A teraz wracaj do 
stołu. Książę zaniepokoi się długą nieobecnością.
  - Idę...
  A jednak ledwo odzyskana z pomocą Gudy odwaga znowu ją opuściła. W 
korytarzu, którym szła, stały słupy mroku i mroźny powiew polatywał wzdłuż 
ścian. Przemogła bezwład, zacisnęła dłonie i ruszyła ku kręgowi światła, 
spływającemu z zatkniętej w uchwyt pochodni. Gdy znalazła się na zakręcie, 
natknęła się na pachołka niosącego stertę odzieży. Chłopak na widok 
księżnej usunął się pod ścianę i zgiął w ukłonie. Uśmiechnęła się do niego 
życzliwie.
  - Co niesiesz, Józefie?
  - Płaszcz dostojnego księcia, jego pas, miecz, ostrogi, wasza miłość. 
Szatny kazał.

  - Dobrze, uczyń, co ci kazali. A jak się ma twoja matka, Józefie?
  - Lepiej, wasza miłość. Maść, którą od waszej miłości otrzymałem, bardzo 
jej pomogła.
  - Przyjdź znowu do mnie, dam ci dla niej oliwy.
  - Dziękuję, wasza miłość. Przyjdę.
  Skłonił się i zanurzył w ciemny korytarz. Stała chwilę, zanim ruszyła 
dalej. Pojawiła się w niej dziwna potrzeba czepiania się każdej żywej 
istoty, jakby była znoszonym przez wartki prąd powodzi człowiekiem 
chwytającym się kamieni i gałęzi. Nagle z lekkim okrzykiem uskoczyła w bok. 
Wydało się jej, że to szczur. Ale przedmiot leżał nieruchomo na ziemi.
  Pochyliła się. Poznała sakiewkę podróżną Ludwika. Sama ją zrobiła dla 
niego. Białą nicią wyszyła na niej dwa gołębie. Ludwik miał ją zawsze w 
podróży u pasa i pachołek musiał ją teraz upuścić, niosąc odzież. Podniosła 
skórzany woreczek. Na chwilę obudziła się w niej dawna, wesoła Elza. 
Pomyślała, że ukryje sakiewkę przed mężem i będzie mu dokuczała, że ją 
oddał komuś. Albo zamieni na drugą, którą jeszcze piękniej wyszyje. Albo... 
Stojąc zastanawiała się, co zrobi. Znów czuła się dzieckiem, które swą 
wesołością opromienia cały zamek. Przyłożyła palec do uśmiechniętych warg. 
Potrząsnęła sakiewką. Była ona wypchana czymś miękkim. W głębi dzwoniło 
kilka monet. Poprzez obdziergane nićmi otwory, w które nawleczony był 
ściągający sakiewkę rzemień, wyzierała jaskrawo czerwona materia. Co to 
mogło być? Zaciekawiona rozplątała rzemień. Zobaczyła kawał sukna. 
Rozwinęła je.
  Gdyby nie zakryła prędko dłonią ust, byłaby krzyknęła. Przerażenie i 
rozpacz odebrały siły jej nogom. Bezwładnie oparła się o ścianę. Przed 
oczami wirowały czarne plamy. W ciele była omdlałość, na gardle jakby ucisk 
twardej dłoni. Lecz zebrała siły, jeszcze raz podniosła rękę. Przesunęła 
dłonią po zmiętoszonej materii. Tak - to był krzyż. Wielki, czerwony krzyż. 
Krzyż tego, który ślubował wyruszyć na krucjatę.
  Pojęła teraz wszystko: dziwne zachowanie się Ludwika po powrocie z 
Italii, spotkania z wasalami, wyjazd do Hildesheim. I ten jej niepokój... 
Przeczucia coś szeptały, ale ona nie pytała, nie dowiadywała się. Nie 
chciała wiedzieć... Aż nagle - wszystko się odkryło.
  Miała ochotę płakać, krzyczeć, bić głową o mur. Dotychczasowe kłopoty, 
niepokoje, troski nagle zmalały i znikły. A może właśnie wyolbrzymiały, 
zlały się w jedno wielkie, miażdżące brzemię? Ból przelał się przez brzegi 
jak kipiąca woda. Znowu osunęła się na ścianę. Wiedziała doskonale, czego 
się lęka. Ludwik odjedzie, nie będzie go przez lata. Na zamku pozostaną 
Henryk, Zofia, mistrz Konrad... Będzie musiała żyć obok nich - sama! Ach, 
gdyby móc uciec, jechać! Niestety... Zofia mała, Herman chorowity. I 
jeszcze to nie narodzone dziecko. Nie! nie! Była w potrzasku...
  Zaniosła się suchym szlochem. Lecz ten płacz, który usłyszała niby jakiś 
obcy dźwięk, pozwolił jej odzyskać nieco przytomności. Wcisnęła dłoń w 
usta, przygryzła ją mocno. Wiedziała: nie może stać i płakać, tu, gdzie w 
każdej chwili może ktoś nadejść. Trzeba wrócić do jadalni - i trzeba wrócić 
z uśmiechem... Nie mogła przecież pokazać jemu ani łez, ani rozpaczy. On 
ukrywał przed nią ten wyjazd. Chciał ją oszczędzić. Kochał ją... Cokolwiek 
by się działo w niej, musiała mu odpowiedzieć tym samym. A poza tym Ludwik 
odchodził tam, dokąd On go wzywał. Uparcie łudziła się, że On tego nie 
zażąda. Tego jednego... Myślała. Gdy daję Mu tyle innych rzeczy... Gotowa 

była dźwignąć każdy ciężar. Kurczowo trzymała się Konrada. Wybierała drogę 
najcięższą w niejasnym przekonaniu, że wykupuje w ten sposób Ludwika. 
Wydawało jej się, że jeżeli będzie posłuszna spowiednikowi, On da się 
przekupić. Zawiodła się. On wszystko odtrącił i tego jednego, czego się tak 
bała, zażądał.
  Mimo sprzeciwu znowu szloch rozdarł jej piersi. Gorące łzy spływały po 
policzkach. Dziecko poruszyło się w niej niespokojnie. Zacinając zębami 
wargi, zaciskając dłonie, walczyła ze sobą, Na skraju kręgu światła 
załopotał cień. Czy to szedł człowiek? A może to był upiór zmarłego 
księcia? Nawet dreszcz lęku nie mógł już nic dodać do bezmiaru rozpaczy. Z 
bólem spływała gorycz. Miała uczucie, że spotkał ją straszny zawód. Całe 
jej życie było złym, nieudanym targiem. Znowu cień zamajaczył przed nią, 
jakby ktoś wychylał się z ciemnego korytarza. Wyciągnęła rękę, wyrwała z 
uchwytu pochodnię. Krąg światła rozlewał się szerzej. Tam, gdzie był cień, 
nie było teraz nikogo. Z powrotem wetknęła pochodnię. Ból szedł dalej w 
głąb, zdawał się rozdzierać jej ciało. A jednak - choć tak okrutny - miał 
przewagę nad tym, co było przedtem: nie skrywał już żadnej niepewności... 
Wiedziała: tak On chce.
  Ciężko oderwała od ziemi omdlałe stopy. Chwiejnym krokiem szła w stronę, 
skąd dochodziły głosy ucztujących.
  
  4
  W Wielkim Poście przeciągnął przez Eisenach pochód biczowników. Była to 
wielka gromada ludzi, mężczyzn i kobiet, półnagich, sinych, okrwawionych. 
Szli śpiewając pokutne psalmy, a jednocześnie smagając jedni drugich 
rzemiennymi pletniami. Niektórzy padali z osłabienia, lecz zaraz podnosili 
się i doganiali towarzyszy. Także kilku mieszkańców Eisenach ogarniętych 
zapałem przyłączyło się do pochodu.
  Potem nadeszły święta, suche i chłodne. Zima wciąż trzymała, przejmujący 
wiatr ziębił do szpiku kości. Rankami kałuże były spięte białą pajęczyną 
lodu. Po niebie przetaczały się chmury, wielkie i ciemne niby wędrujące 
noce.
  W Wielkim Tygodniu bracia mniejsi odegrali w swej kaplicy bolesną Pasję, 
którą znowu oglądał cały dwór. Elza wyszła z przedstawienia równie 
wzruszona, jak po Pastorałce. Płakała widząc Jezusa uwięzionego, 
oskarżonego przez rozwrzeszczanych sędziów, biczowanego, prowadzonego na 
krzyż. Lecz płacząc nie wiedziała naprawdę, czy płacze nad Męką Chrystusa, 
czy też nad samą sobą.
  Przedwiośnie ciągnęło się dokuczliwie. Dni były to mroźne, suche, osypane 
śniegiem, to znowu szare, mokre, płaczące ulewą, roztargane wiatrem. 
Czasami z nisko obwisłych chmur wymotywało się słońce. Wypływało wolno 
czerwoną kulą, kładło na śnieg rude smugi blasku. Potem wznosiło się 
płomienne na wysokie niebo, zlizywało śnieg, pozostawiało tylko w bruzdach 
lśniące pasy wilgoci. Na drzewach wzbierały pąki. Wiosna zdawała się 
nadchodzić. Lecz nagle wszystko się zmieniało. Powracały zimne deszcze 
przemieszane ze śnieżnymi krupami, wicher wył w murach zamku, słońce 
zagrzebywało się znów w pierzynę chmur.
  Był to czas nadziei i zawodów, krótkich radości i powracającego 
niepokoju, zniechęcenia i rozdrażnienia.
  Elza znosiła go źle. Po nocach pełnych męczących snów budziła się jak 

połamana. Prawie z lękiem otwierała oczy. Musiała się przemagać, by wstać, 
iść do roboty, zajmować się tysiącem spraw, a przy tym uśmiechać się, 
żartować, żyć zwyczajnie jakby żadna groza nie wisiała nad jej życiem. 
Wydarzenia dnia przypominały pogodę: przynosiły trochę złudnej radości, 
która zaraz gasła, by ustąpić miejsca powracającej świadomości zbliżającego 
się rozstania. Godziny wydawały się ciężkie, nie do zniesienia. A przecież 
mijały zbyt szybko. Pozornie wlokący się czas w istocie biegł jakby 
porywany przez obracający się z dziką szybkością kołowrót. Nie wiedziała, 
co było trudniej znieść: to gniotące oczekiwanie czy też żal za każdą 
chwilą, która odeszła.
  Wobec Ludwika usiłowała być zawsze uśmiechnięta i radosna. Gdy nie 
potrafiła być taka, wolała schodzić mu z oczu. Nie zwracało to jego uwagi. 
Odkąd zostało ogłoszone, że książę wyrusza w czerwcu na wyprawę krzyżową, 
Ludwik był stale zajęty. To przygotowywał się do niej, szykował ludzi, 
doglądał gromadzenia zapasów, pertraktował ze swymi wasalami - to znowu 
zamykał się z Raspem, przekazywał mu opiekę nad księstwem, wydawał 
polecenia na czas swej nieobecności. Często dzień cały upłynął i prawie nie 
miała okazji z nim rozmawiać.
  W kaplicy, wciskając kolana w twardą deskę klęcznika, modliła się: "Daj 
mi, Panie, siłę. Chcę, chcę tego, czego Ty chcesz. Naprawdę chcę. Jeżeli 
słabnę i czuję niepokój - wesprzyj mnie i umocnij". Ale często miała ochotę 
zawołać: "Spraw, aby to była tylko próba". Usłużna wyobraźnia podsuwała jej 
rozwiązania: krucjata nie odbędzie się, sam Ojciec święty tak zadecyduje...
  I rzeczywiście pewnego dnia przyszła wieść o nagłej śmierci papieża. 
Usłyszawszy ją, Elza zatrzepotała się niby uradowany słońcem ptak. Wydało 
się jej, że to sam Bóg wysłuchał jej modlitwy. Wyprawa musi być teraz 
odłożona - myślała.
  Jednak nie wyglądało na to, aby tak miało się stać. Ludwik w dalszym 
ciągu czynił szybkie przygotowania, a mistrz Konrad, jak przedtem, jeździł 
i wzywał rycerstwo do brania krzyża. Dla Konrada ta zima była czasem 
niezmiernie pracowitym. Nie licząc się z zimnem, deszczem i śniegiem, 
niestrudzony herold podążał na swym mule od miasta do miasta, wszędzie 
przemawiając i porywając swymi słowami tłumy. Dla niego wyprawa była 
ziszczeniem marzeń całego życia. Wszystko inne musiało zejść z drogi 
sprawie krucjaty. W Wartburgu pojawiał się rzadko, zdawszy troskę o duszę 
Elzy kapelanowi rycerzy zakonnych. Ilekroć jednak zawitał na zamek, Elza 
prosiła go, by wysłuchał jej spowiedzi. Nie odmawiał, choć często miała 
wrażenie, że słucha jej ze zniecierpliwieniem.
  Gdy tym razem przybył do Wartburga, klęcząc przed nim w kaplicy, 
zapytała:
  - Czy wobec śmierci Ojca świętego wyprawa wyruszy tego lata?
  - Oczywiście - odpowiedział. - Nic już jej powstrzymać nie może. Zresztą 
został już wybrany nowy apostoł. Kardynałowie uwinęli się szybko z wyborem. 
Nosi imię Grzegorza, dawniej był kardynałem Ugonem Conti, biskupem Ostii. 
Znam go. To człowiek wiekowy, ale bardzo energiczny. Jestem pewny, że nie 
pozwoli cesarzowi na żadne wykręty. Zresztą liczę na twego męża. Z radością 
widzę, że z zapałem przygotowuje się do wyprawy. To dobrze. Jestem z ciebie 
zadowolony.
  Klęczała z nisko zwieszoną głową. Cichym głosem wyznała:
  - To nie moja zasługa. Nie uczyniłam nic, by go zachęcić do wzięcia 

krzyża.
  - Niestety, podejrzewałem, że tak będzie. Ciesz się jednak. Bóg wbrew 
tobie oświecił go i pokazał mu należytą drogę. Pękła skorupa, która 
okrywała jego sumienie.
  - Chcę wam wyznać ciężki grzech...
  - Mów.
  - Nie mogę się cieszyć z tego, że on odjeżdża.
  Pokiwał głową. Powiedział głosem, w którym dźwięczała pogarda:
  - Namiętność cię zaślepia. żal ci, że na krótki czas masz oddać męża 
sprawie Bożej! Uważaj, byś nie ściągnęła swoim oporem kary Bożej. Jesteś 
kobietą zakłamaną. Stwarzasz wobec innych złudzenia, że żyjesz pobożnie i 
cnotliwie. A tymczasem mieszka w tobie szatański upór.
  - Wiem, jestem zła.
  - Szatan także wie, jaki jest. Twoje wzdychania nie są żalem. Kobieta jak 
ty nie powinna zbyt wiele rozważać. Posłuszeństwo to zakon każdej z was. 
Niczego Bóg bardziej nie żąda od ciebie, jak tego, byś była posłuszna Jego 
woli.
  - Pragnę być posłuszna.
  - Musisz się więc cieszyć.
  - Tego nie zdołam.
  - Bo nie chcesz. Tacy wy wszyscy jesteście, wy, książęta! Każdy z was 
goni za tytułem pobożnego, ale równocześnie rad by się wykupić byle czym. 
Raz jeszcze cię ostrzegam, byś nie wywoływała Bożego gniewu. Czy 
zachowywałaś cały czas nakazaną ci wstrzemięźliwość od rzeczy zagrabionych 
Kościołowi?
  - Tak, ojcze...
  - A twój mąż co na to?
  - Postanowił tamte ziemie zwrócić panu arcybiskupowi...
  Błysk triumfu zapalił się na chwilę w oczach Konrada.
  - Postanowił? Zadziwiające, jak łaska Boża umie kruszyć najtwardsze 
sumienie. Kiedy to uczyni?
  - Mówił, że jeszcze nie może teraz... Obecnie potrzebuje pieniędzy na 
wyprawę. Gdy wróci z krucjaty, zamierza wyruszyć razem z rycerzami 
zakonnymi na pogańskich Prusów i wtedy ma zamiar oddać ziemie.
  - Byłoby lepiej, aby tego, co postanowił, nie odkładał. Ale ostatecznie, 
skoro wziął krzyż, można uznać jego tłumaczenie. I to cię powinno cieszyć.
  - Czy jestem już wolna od zakazu? - zapytała.
  Milczał długo jakby się zastanawiał. Wreszcie rzucił twardo, uderzając 
dłonią o brzeg skrzyni, na której siedział:
  - Nie! Nie - mówił już spokojniej, lecz z mocno ściągniętymi brwiami. - 
Czy ci tak śpieszno, by brać udział w książęcych ucztach? Pozostań 
umartwiona, tak będzie lepiej dla ciebie. Traktuj to jako ofiarę na 
intencję powodzenia wyprawy. Zakaz, który włożyłem na ciebie, jest 
zastawem. Będzie strzegł, by postanowienie twego męża zostało dopełnione. A 
teraz módl się dużo. Módl się, bo wiele cię pokus będzie nawiedzać. Walcz 
ze swą małością. Dąż do rzeczy wielkich...
  Zostawił ją w kaplicy. Elza modliła się długo po jego odejściu. Szeptała: 
"Niech tak będzie Panie. Tylko dodaj sił. To prawda, nie potrafiłam go 
zachęcić. Niech teraz przynajmniej w ostatnie dni będę z nim razem. Pozwól, 
abym dzieliła jego zapał..."

  5
  W parę dni później pojawił się na zamku wartburskim wielki mistrz zakonu 
rycerzy Matki Bożej Jerozolimskiej, Herman von Salza.
  Był to rycerz mały, szczupły, o chudej, lisiej twarzy i szpakowatych 
włosach. Pod mocno zarysowanymi łukami brwi paliły się oczy czarne i 
czujne. Ten mały człowiek wcielał w sobie nadludzką, zda się, energię. Od 
lat przebywał wciąż na siodle, w nieustannej podróży, w nie kończących się 
poselstwach. Był żywym łącznikiem między cesarzem a całym światem. Jeździł 
do króla angielskiego i do króla francuskiego, odwiedzał cesarza 
łacińskiego w Konstantynopolu, docierał do Cypru i do Saint-Jean-d'Acre. 
Brał udział w wyprawie króla Jana na Egipt i ledwie z tej wojny powrócił z 
życiem. Lecz najczęściej wędrował między cesarzem a papieżem i korzystając 
z zaufania, jakim cieszył się u obydwóch, pośredniczył w układach i snuciu 
planów, nawiązywał zrywającą się łączność, wyjaśniał nieporozumienia, 
wygładzał zatargi. Jeżeli chodzi o plany i układy, był zresztą najczęściej 
ich twórcą. Dla von Salzy dwie były sprawy ważniejsze nad wszystko: bliski 
sojusz i związek papieża z cesarzem oraz dobro rycerskiego zakonu 
Najświętszej Maryi Jerozolimskiej. Dla obu tych spraw gotów był na 
wszystkie wysiłki i ofiary. W tej pracy dwoił się, troił, nie wiedział co 
to zmęczenie.
  Wielkiemu mistrzowi towarzyszył mały poczet, ale Salza pozostawił swoich 
ludzi w klasztorze w mieście, a na zamek przybył tylko w towarzystwie 
giermka. Wstydliwym uśmiechem wysuniętych do przodu warg dziękował 
Ludwikowi za serdeczne powitanie. Powiedział cichym głosem, gnąc się w 
pokornym ukłonie, że pragnie najpierw zamienić kilka słów sam na sam z 
landgrafem. W komnacie, do której go Ludwik zaprowadził, wyjął spod 
płaszcza małą skrzyneczkę i postawił ją na stole. Potem zdjął płaszcz, 
odpiął pas i rozsiadł się wygodnie w wielkim karle.
  - Wybaczcie, książę - rzekł - że nie zacznę od bawienia was rozmową o 
świecie, jak nakazuje obyczaj dworski, ale od razu. przystąpię do sprawy, z 
którą przybyłem. Czasu mam mało, jutro muszę dążyć dalej. Każcie, jeżeli 
łaska, podać trochę wina. Starzeję się i kiedy mi przychodzi wiele jeździć, 
mam kłopoty z żołądkiem. Ale dobre wino zawsze mnie uzdrawia.
  Ludwik zawołał na służbę, by przyniosła wino. Von Salzę znał dopiero od 
zeszłego roku. Jeżeli Fryderyk od pierwszego spotkania podbijał otoczenie 
swą postawą władcy, a zarazem grzecznością i łaskawością, Salza wchodząc w 
krąg nie znających go ludzi nie zwracał w ogóle na siebie uwagi. Chudy, 
mały, lekko przygarbiony, trzymał się z boku, mówił mało. A jednak po 
pewnym czasie ludzie odkrywali, że stali się pionkami w jego rękach. Umiał 
ich oplątywać, przymuszać, by pracowali dla narzuconego im celu z równą 
ofiarnością, z jaką sam wielki mistrz to czynił. Cierpliwie snuł przędziwo 
swoich planów. Gdy chodziło o przekonanie kogoś, nie znał dnia ani nocy; 
nie opuszczał swej ofiary, póki jej nie zwyciężył. Nigdy nie schodził z 
placu, nigdy nie rezygnował z raz powziętego postanowienia, zawsze był 
gotów do podjęcia nowego wysiłku. Toteż Ludwik był trochę zdziwiony widząc 
go teraz wciśniętego w karło, z twarzą, na której po raz pierwszy dostrzegł 
bolesne wyczerpanie. Zaledwie jednak wielki mistrz poczuł na sobie 
zdziwiony wzrok landgrafa, wyprostował się i rozjaśnił twarz. Był znowu 
taki sam jak dawniej.
  - Ale to nic - zapewnił. - Wszystko głupstwo. Wasze zdrowie, książę! - Ze 

smakiem wypił duży kubek czerwonego wina. Oblizał wargi. - Już czuję się 
znakomicie. Więc pozwólcie, że będę wam mówił, z czym przybyłem. Najprzód - 
sięgnął do skrzyneczki, którą przywiózł ze sobą - oto obiecane wam przez 
cesarza pieniądze na koszta wyprawy. Pięć tysięcy marek dobrej wagi.
  Ludwik z uznaniem pokręcił głową.
  - Jesteście odważni, mistrzu - powiedział. - Wozić takie wielkie 
pieniądze.
  Poruszył lekceważąco ramionami i zaśmiał się.
  - Ach, któż będzie posądzał szarego zakonnika, że przewozi złoto? Zresztą 
ten krzyż - dotknął czarnego krzyża na swym płaszczu - chroni mnie. Cesarz 
- ciągnął - chciał wam, książę, wysłać pieniądze przez bankierów 
lombardzkich. Ale to by trwało długo, a ja sądziłem, że są wam potrzebne.
  - Rzeczywiście - przyznał Ludwik.
  - Więc widzicie. Mnie zaś zależy, abyście byli gotowi na czas. 
Pozwolicie, książę, że napiję się jeszcze wina? Znakomite. Kiedy macie 
zamiar wyruszyć?
  - Teraz, kiedy mam pieniądze, nic nie stoi na przeszkodzie, abym wyruszył 
w dniu świętych Apostołów Piotra i Pawła.
  - Piękny dzień wybraliście. A przygotowania?
  - Idą dobrze. Jedyną trudnością były pieniądze. Wydaje mi się, że uda się 
zebrać większą armię, niż sądziłem początkowo.
  - Oby się tak stało. Od liczebności przybyłych zależy powodzenie wyprawy. 
A także to, byście byli jej wodzem...
  Oczy Ludwika zapaliły się. Sam także sięgnął do wina. Ale usiłując mówić 
tonem niedbałym, zapytał:
  - A cesarz?
  - Czy wam tego nie mówił? Oczywiście wyruszy, ale chce, aby wyprawą 
dowodził jeden z władców niemieckich. Uważa, że ta krucjata powinna być 
krucjatą niemieckiego rycerstwa. Cesarzowi nie podoba się, że Królestwo 
Jerozolimskie stało się prowincją królestwa francuskiego. Chodzi więc o to, 
kto zostanie wodzem. Są tacy, którzy podsuwają cesarzowi księcia Limburgii. 
Moim jednak pragnieniem jest, byście nim byli wy, książę.
  - Jestem wam wdzięczny, mistrzu.
  - Swoim własnym cnotom winniście być wdzięczni. Jestem tylko skromnym 
zakonnikiem. Wy natomiast dobrodziejem naszego zakonu. Poza tym czy nie 
staliśmy się w Rimini sojusznikami? Tamten pakt połączył nas na lata 
wspólnych wojowań.
  - Dalekie to jeszcze plany.
  - Wcale nie takie dalekie. Jestem przekonany, że krucjata nie będzie 
trwała długo i zakończy się wspaniałym zwycięstwem. Możecie zawierzyć moim 
przeczuciom, że za dwa lata będziemy zbierali wojska w Malborku. Tak nazywa 
się zamek, który buduje von Balke w naszej nowej siedzibie.
  - Widzę, że bardziej jesteście myślą przy tamtym niż przy krucjacie.
  - Tamto będzie także krucjatą. Lecz macie słuszność: zajmijmy się 
najpierw tym, co nas wcześniej czeka. Powiedzcie mi, komu zostawiacie 
władztwo nad waszym księstwem?
  - Bratu Henrykowi Raspe.
  - A co z młodszym z waszych braci?
  - Z Konradem? Zabiorę go ze sobą. To prawdziwy błędny rycerz. Marzy 
tylko, by móc walczyć z niewiernymi.

  - Takie winny być pragnienia każdego chrześcijańskiego rycerza. Ale 
przyszła mi do głowy pewna myśl. Wyślijcie go do Balkego. Tam mu także nie 
zabraknie rycerskiej roboty. Słyszałem, że wasz brat żywi wiele uczuć dla 
naszego zakonu. Niechby przyjrzał się życiu naszych rycerzy. Niechby także 
poznał tamte ziemie. Gdy ruszymy, takie doświadczenie okaże się na pewno 
przydatne.
  - Może to i niezła myśl...
  - Szczerze radzę wam, byście tak postąpili.
  Znowu pił wino, oblizując wargi po każdym łyku. Napój rozgrzał go, oczy 
mu błyszczały. Rozpiął skórzany kaftan. Już nie siedział ciężko zapadnięty 
w karło, ale kręcił się, wstawał, gestykulował. Jeszcze jakiś czas 
rozmawiali o wyprawie. Salza wypytywał o liczbę ludzi, którzy wyruszą z 
Ludwikiem, i o zapasy żywności, jakie zamierza zabrać ze sobą. Potem 
przeszli na inny temat.
  - Czy to prawda - pytał Ludwik - że został wybrany nowy papież?
  - Owszem - potwierdził wielki mistrz. - Grzegorz IV został wybrany 
jednomyślnie. To człowiek pobożny, wielki miłośnik braci mniejszych. Będzie 
im dobrze pod jego rządami. Obawiam się jedynie, że ma charakter zbyt 
zapalny. Ledwo został ukoronowany, napisał do cesarza list. Wy, książę, 
znacie cesarza i wiecie, jak godnym jest chrześcijaninem. Tymczasem 
zarzuty, jakie Ojciec święty postawił cesarzowi w swym liście, są nader 
przykre. Wyrzuca mu na przykład, że cesarz oddaje swój wielki umysł w 
niewolę zmysłów. Jadę teraz do Ojca świętego i będę starał się mu wyjaśnić, 
jak jest naprawdę.
  - Więc Kościół jest w silnych rękach.
  - W silnych i zdecydowanych. Lecz wszystko na pewno będzie dobrze. Ach, 
książę, chciałem was zapytać, czy to prawda, co opowiadają, żeście 
powierzyli swą małżonkę staraniom mistrza Konrada z Marburga.
  - Tak... - Ludwik odruchowo zasępił się. To była wciąż nie załatwiona 
sprawa i tkwiąca w myślach niby kolec. Ulegając prośbom Elzy, Ludwik 
pohamował swój gniew. Lecz za każdym razem, gdy przypominał sobie zakaz 
Konrada, gniew porywał go na nowo. - Chciałem jak najlepiej... - mówił. - 
Przedtem spowiednikiem żony był pewien zakonnik od braci mniejszych. Była z 
niego bardzo zadowolona. Ale on musiał wyjechać. Będąc w Norymberdze na 
podwójnych zaślubinach, króla Henryka i mojej siostry Agnieszki, słyszałem, 
jak mówiono o wielkiej świątobliwości mistrza Konrada. Moja żona żyje 
pragnieniem naśladowania życia naszego Pana...
  - Wiem, wiem. I o waszej żonie, książę, głośno w Rzeszy. Jest podobno 
równie miłosierna, jak piękna. Pojmuję, żeście chcieli jej dać należytego 
duszpasterza.
  - Właśnie. Rozmawiałem z Konradem w Marburgu i zgodził się na moją 
prośbę. Przybył tutaj. Tak, to na pewno człowiek świątobliwy. Ale...
  - Widzę, że coś macie przeciwko niemu. Wypowiedzcie swój żal.
  - Świątobliwość mistrza Konrada wydaje mi się połączona ze zbyt wielką 
surowością.
  - Jest to jednak człowiek doświadczony. Czy to wasza żona skarżyła się na 
niego?
  - Nie! Ona go chwali i podziwia. A jednak... Posłuchajcie. Przed paru 
laty powstał między mną a panem arcybiskupem Zygfrydem zatarg. Nie chcę 
siebie bronić... Byłem popędliwy...

  - Znam to, o czym chcecie mówić. Wiem, ciążyła na was przez pewien czas 
klątwa. Ale potem ułożyliście się?
  - Dałem wykup.
  - Już się domyślam dalszego.
  - Widać znacie Konrada. Wyobraźcie sobie, powiedział mojej żonie, że nie 
wolno jej dotknąć nawet kawałka chleba pochodzącego z ziem, które on uważa 
za zagrabione Kościołowi!
  Ostatnie słowa wykrzyknął. Chciał jeszcze coś dorzucić, gdy zobaczył, że 
von Salza śmieje się po swojemu, cicho i dyskretnie.
  - Niepotrzebnie się oburzacie - powiedział. - Mistrz Konrad jest 
człowiekiem naprawdę świątobliwym. Jeżeli przesadza, to w bogobojności.
  - Byłem zdecydawany odprawić go i zwrócić się ze skargą do pana biskupa!
  - Postąpilibyście niesłusznie. Ludzie bardzo pobożni są trudni we 
współżyciu... Na szczęście są to tylko wielkie żądania, które samo życie 
umniejsza. Na przykład mój poprzednik, wielki mistrz Herman von Bart, w 
wielkiej gorliwości wyobrażał sobie, że nasi rycerze będą się opiekowali 
szpitalami. Uważałem, że nie mieliby wówczas czasu ani serca do wojennego 
rzemiosła. Żądanie mistrza Konrada jest na pewno niesłuszne. Ale nie warto 
się nim przejmować. Wzięliście krzyż i nikt od was niczego żądać teraz nie 
może. A potem... Potem wyruszymy na nową krucjatę, która trwać będzie 
bardzo długo. Natomiast nie jest rzeczą zła, że w waszym księstwie znajduje 
się człowiek jemu podobny. Konrad nienawidzi bogactw. Wie, że z bogactw 
rodzą się bunty, sprzeciw władzy. Ja bym na waszym miejscu nie obrażał się, 
ale właśnie uczcił świątobliwość mistrza, powierzając mu, na czas waszej 
nieobecności, pieczę nad Kościołem...
  - Nie mówicie chyba poważnie, mistrzu?
  - Jak najpoważniej. Konrad strzegłby prebend przed ludźmi, z którymi 
potem moglibyście mieć kłopot. Przygiąłby wszystkich.
  - Mówicie tak, mistrzu, jakbyście byli przeciwni ziemskim bogactwom.
  - Bogactwo użyte w dobrej sprawie jest rzeczą dobrą. Dlatego bogatym 
powinien być ten, kto rządzi. Ale w Rzeszy władcy bywają biedni, zaś 
zakonnicy i plebani opływają w dostatki...
  - To prawda. - Nagle wybuchnął śmiechem. - Lecz tak mówiąc, mistrzu - 
rzekł - przemawiacie przeciwko wspomaganiu waszych domów zakonnych.
  Po ustach Salzy przemknął grymas, jakby rzecz, którą usłyszał, była czymś 
niewłaściwym. Lecz nie zmienił tonu. Mówił jak poprzednio słowami pełnymi 
spokojnej perswazji.
  - To całkiem co innego. Nasze zakony są twierdzami walki z wrogami Boga i 
cesarza. Kto nam daje, daje Bogu i swemu władcy. Lecz zostawmy to. Wróćmy 
do sprawy mistrza Konrada. Radzę wam, książę, szczerze pogódźcie się z nim 
i uczyńcie go zwierzchnikiem Kościoła na waszych ziemiach.
  - Mówicie przekonywająco...
  - Nie pożałujecie tego. A teraz, książę, skorośmy już wszystko co 
najważniejsze omówili, przejdźmy może do komnaty, w której mógłbym 
porozmawiać także z waszą małżonką i waszymi braćmi. Chętnie także 
zobaczyłbym wasze dzieci.
  Taki był von Salza. Gdy już zapewnił przyszłość swoim planom, odrywał się 
od poważnej rozmowy, stawał się rycerzem znającym się na dworskim obyczaju, 
umiejącym prowadzić wesołe rozmowy, śpiewać pieśni, a także zjeść i wypić. 
Do późnego wieczora bawił Elzę opowiadaniami o Ziemi Świętej. Była 

zaskoczona jego prostotą i naturalnością. Poczuła się zawstydzona 
nieufnością, jaką zawsze wobec niego odczuwała.
  Późną nocą wielki mistrz wrócił do Eisenach. Prosił księcia Konrada, aby 
go odprowadził aż do bramy miasta. Widać było, że chce z nim jeszcze 
porozmawiać.
  Następnego ranka pojechał dalej.
  
  6
  Po odjeździe von Salzy Ludwik był jeszcze bardziej zajęty niż przedtem. 
Odwiedzali go teraz kupcy i rzemieślnicy, z którymi prowadził długie targi. 
Zjeżdżali się także lennicy, a on im wypłacał z otrzymanego od cesarza 
złota zasiłki na wyprawę. Przyrzeczenie wielkiego mistrza, iż będzie 
popierał jego kandydaturę na wodza wyprawy, pobudziło jeszcze zapał 
landgrafa.
  Po namyśle zdecydował się postąpić zgodnie z radami Salzy. Wezwał do 
siebie Konrada i powiedział mu, że chce, aby zamiast na wyprawę krzyżową 
udał się na okres lata do nowej siedziby krzyżaków. Młody książę początkowo 
był tą decyzją zaskoczony, a nawet dotknięty, kiedy mu jednak Ludwik 
wyjaśnił, w jakim celu wysyła go - pogodził się od razu z wolą starszego 
brata. Ludwik nie wątpił, że młody rycerz po pobycie w Malborku wstąpi do 
zakonu, i był z tego właściwie zadowolony.
  Potem, korzystając z obecności w Wartburgu mistrza Konrada, zaprosił go 
na rozmowę. Widok wysokiej, chudej, ciemno ubranej postaci postawił 
natychmiast przed nim sprawę zakazu. Początkowo chciał i o tym mówić, czuł 
jednak, że nie znajdzie w sobie do tego dość spokoju. Poprosiwszy więc 
tylko kanonika, by usiadł, oznajmił mu, że postanowił powierzyć mu na czas 
swojej nieobecności w kraju zarząd Kościoła na ziemiach księstwa.
  Konrad skłonił się. Na jego kamiennej twarzy nie pojawił się żaden błysk 
zdradzający radość z otrzymania tak poważnej funkcji.
  - Dziękuję wam, książę, za zaufanie - powiedział tylko.
  - Chcę, mistrzu - Ludwik mówił dalej - byście pilnowali, by prebendy 
kościelne dostawały się jedynie w ręce ludzi godnych. O tym, że jest wiele 
zepsucia wśród kleru, wiecie na pewno równie dobrze, jak i ja. Gdy krucjata 
wyruszy, nie będziecie potrzebowali już jej głosić. Wtedy niewątpliwie 
znajdziecie dość czasu, by zająć się sprawami, które wam powierzam.
  Mistrz znowu skłonił głowę.
  - Na wszystko, co wziąłem na swoje sumienie - rzekł - czas znaleźć muszę. 
Pozwólcie jednak, książę, że wam powiem: nie ludziom świeckim mówić o 
zepsuciu wśród ludzi kościoła. Jeżeli nawet ono jest, stokroć większe 
znaleźć można wśród rycerstwa. Nawet książęta nie postępują zawsze jak 
należy.
  Mówił to i zdawał się wpierać w Ludwika swój twardy, surowy wzrok. Poczuł 
ochotę, by odpowiedzieć mu ostro. Powstrzymała go jednak myśl o Elzie. Nie 
tyle nawet za poradą von Salzy, ile dla żony usiłował rozstać się w zgodzie 
z Konradem. Czuł, że jeśli podejmie jego wyzwanie, rozmowa potoczy się o 
zakazie - i wtedy nie był pewny, czy potrafi się opanować. Nie odpowiadając 
na to, co usłyszał, zaczął:
  - Będziecie się dalej opiekowali moją żoną?
  - Jeżeli książę życzy sobie tego koniecznie - rzekł mistrz, nie czekając 
aż Ludwik skończy to, co chciał powiedzieć - pozostanę wierny danej 

obietnicy. Lecz chętnie zwolniłbym się z tego zadania.
  Landgraf uniósł wysoko brwi w górę.
  - Czy to znaczy - zapytał - że nie chcecie się nią zajmować?
  Tym samym chłodnym tonem, bez jednego grymasu na twarzy mówił:
  - Opieka nad duszą drugiego człowieka jest bardzo wielkim trudem. Tego 
świeccy ludzie zrozumieć nie potrafią. Skoro jednak jest obowiązkiem 
naszym, nas, kapłanów, prowadzić ludzi do zbawienia, nie uchylamy się od 
tego. Przed rokiem prosiliście, książę, bym objął opiekę nad duszą waszej 
żony, i zgodziłem się na to. Żądałem jedynie posłuszeństwa. Wydaje mi się, 
że waszej żonie posłuszeństwo moim zleceniom nie przychodzi łatwo. Jeżeli 
więc jest niezadowolona, ustąpię.
  - Nie wiem nic o tym, aby była niezadowolona. - Ton Ludwika mimo starań o 
zachowanie spokoju, stał się ostrzejszy. - Mówi o was z najwyższym 
uznaniem.
  - Na uznanie ani nie zasługuję, ani się o nie nie ubiegam. Gdy za czyjąś 
duszę wziąłem odpowiedzialność, staram się ją prowadzić drogą najwyższą. Są 
spowiednicy, którzy nie stawiają sobie tak wysokich celów.
  Znowu poczuł gniew. Ten klecha myśli, że mu wszystko wolno! - myślał. 
Zirytowany zerwał się i począł prędko chodzić po komnacie. Dopiero gdy 
szybki marsz pozwolił mu na odzyskanie równowagi, rzekł:
  - Nikogo mojej żonie na spowiednika nie narzucałem. Od niej tylko mogłoby 
wyjść, gdyby chciała się spod waszej opieki uwolnić. Gdy mówię z wami, 
mówię od siebie...
  Zatrzymał się przed siedzącym nieruchomo Konradem. Czarna wyprostowana 
postać budziła w nim gniew, lecz także jakby niepokój. Miał uczucie, że 
cokolwiek powie, jego słowa odskoczą niby woda od kamienia. Co mnie 
podkusiło, aby takiego człowieka sprowadzić Elzie? - stanęło przed nim. 
Teraz Elza była w jego rękach. Była, i co gorsza, chciała być. Nie było 
rady, należało się ugiąć. Zmusił się, by mówić miękko:
  - Chciałem wam jedynie powiedzieć... chciałem prosić, byście pamiętali, 
że moja żona pozostaje sama... Jest słaba, delikatna... Zwłaszcza trudno 
jej teraz, gdy dźwiga ciężar dziecka... Będzie na pewno cierpiała... 
Dlatego chcę was prosić, byście byli dla niej wyrozumiałym... byście...
  - Pozwólcie, książę, że wam odpowiem z całą otwartością. Spowiednik jest 
jak lekarz: zna swą sztukę i wie, czego nie wiedzą inni. Możecie zmienić 
lekarza, lecz nie możecie mu nakazać, by leczył inaczej, niż umie.
  Te wolno odważane słowa wydały mu się nowym wyzwaniem. Wybuchnął:
  - Nie sądzę, aby duszy mojej żony groziło niebezpieczeństwo!
  - Lekkomyślnością, książę, jest sądzić, że czyjakolwiek dusza może być 
całkowicie bezpieczna. Czasami pozory piękna kryją zło.
  Krzyknął:
  - Czyżbyście ośmielili się tak mówić o siostrzyczce?
  Ale znowu widział przed sobą nieulękłe, stalowe oczy.
  - Powinniście wiedzieć, książę - głos Konrada brzmiał jak dźwięk młota w 
kuźni - że sakrament pokuty otoczony jest świętą tajemnicą. Mówię, jak 
bywa. Pozwólcie sobie powiedzieć, że żadna godność, którą uważaliście za 
słuszne mnie obdarzyć, nie nakaże mi mówić inaczej, niż myślę.
  Ludwik cofnął się i znów począł chodzić po komnacie. Im dalej toczyła się 
ta trudna rozmowa, tym więcej czuł lęku o Elzę. Żałował, że począł mówić o 
niej.

  - Powtarzam wam - mówił chodząc - że tylko moja żona może decydować, czy 
wasza opieka odpowiada jej, czy nie. Ja odjeżdżam... Cokolwiek uczyniłem w 
życiu źle - zadał sobie straszny przymus, by to powiedzieć - odpłacę... 
Jedno teraz, drugie po powrocie... To moja sprawa... - Czas jakiś 
spacerował bez słowa. - Mojej żony nie opuszczajcie - podjął - chyba, gdyby 
sama tego chciała... Wiem, że prowadzicie ją wysoko... Ale, oszczędzajcie 
ją...
  Konrad długo kiwał głową.
  - Kto wie - powiedział - czym się oszczędza, a czym nie oszczędza duszy 
drugiego... Odjedźcie, książę, spokojnie. Jeśli tylko wasza żona będzie 
tego chciała, nie opuszczę jej. Czy macie mi coś jeszcze do powiedzenia?
  Ludwik bez słowa potrząsnął głową. Wtedy mistrz wstał, skłonił się i 
wyszedł z komnaty, tak samo jak do niej wszedł: wysoki, zimny, nieugięty.
  
  7
  Był ciągle zajęty, ale gdy nadeszła wiosna, a z nią pierwsze, 
rozleniwiające ciepła, poczuł, że jest zmęczony. Czas odjazdu zbliżał się 
coraz bardziej. Przygotowania były już właściwie ukończone.
  Gdy był zajęty, nie szukał tak bardzo obecności Elzy. Myśl o wyprawie, 
której mógł zostać wodzem, zajmowała wszystkie jego myśli. Tyle zresztą 
było spraw, tyle rzeczy, o których należało pamiętać. Ale gdy wszystko już 
zostało ukończone, zapragnął, aby wciąż była przy nim. Wzywał ją lub sam 
szedł do niej.
  Wiosna zrodziła w nim, nie wiadomo dlaczego, ciężkie, smutne myśli. 
Przedtem, jeżeli martwił się wyjazdem, to tylko ze względu na Elzę. 
Wiedział, że zostanie samotna, że będzie tęskniła. Teraz i na niego naszła 
dziwna melancholia. Zapragnął mieć wciąż przy sobie uśmiechniętą żonę.
  Ale ona stroniła od niego. Wiedziała, że nie potrafi być zawsze 
uśmiechnięta. Czuła się coraz gorzej. Ciąża dokuczała jej jak nigdy. Nie 
mogła spać. Po bezsennej nocy ogarniało ją rozdrażnienie, chęć mówienia 
ostrych słów, robienia wyrzutów. Bez powodu wybuchała płaczem. Przez 
ostatnie miesiące narosło w niej przekonanie, że Ludwik zapomniał o niej; 
ta wyprawa zabrała jej jego serce. Potem zaraz wyrzucała sobie te myśli. 
Lecz one powracały. Żyła w nieustannej walce sama ze sobą. To szalały w 
niej jakieś podejrzenia, przeczucie, niepokoje, to znówu popadała w stan 
zupełnego bezwładu. Nie była wtedy zdolna do powiedzenia jednego dobrego 
słowa. Jak w takim stanie miała się pokazywać Ludwikowi? Schodziła mu z 
drogi, przekonana, że i on odjeżdża, i ich miłość rozsypuje się. Niech 
jedzie! - myślała sobie. - Będę miała spokój! Ale wiedziała, że to 
nieprawda.
  Wartburską górę osypało kwiecie. Lasy pachniały żywicą i świeżym 
igliwiem. Elza, która zawsze z takim utęsknieniem oczekiwała wiosny, w tym 
roku nie spostrzegła nawet jej nadejścia.
  Któregoś dnia Ludwik zaproponował jej, by pojechała z nim do klasztoru w 
Reinhardsbrunn. Pragnął, aby zakonnicy, których obdarzył przyjaźnią i 
którymi szczególnie się opiekował, pobłogosławili go przed odjazdem. Elza 
czuła się tego dnia trochę lepiej, więc przystała na wyjazd.
  Dzień był słoneczny, prawie gorący. Książęca para wyruszyła w otoczeniu 
tylko nielicznego pocztu. Ludwik, pociągnąwszy za sobą Elzę, wyjechał 
daleko w przód, a potem pozwolił koniom iść wolno. Początkowo opowiadał jej 

z ożywieniem o swych przygotowaniach i o planach. Ale potem zamilkł i długi 
czas jechali obok siebie bez słowa.
  Słońce zniżyło się. Jego długie promienie ślizgały się po falujących 
zielonym zbożem polach. Spod kopyt końskich unosił się lekki pył. Od drzew 
przydrożnych kładły się na drogę okrągłe plamy cienia.
  Czekała, aż zacznie mówić znowu. Podniosła głowę i z boku spoglądała na 
twarz męża. Uderzyło ją, że znikł z niej wyraz zapału i energii, wydawała 
się natomiast naznaczona cieniem zmęczenia i nie znanego u Ludwika smutku. 
Był taki, jakim go nie widywała nigdy. Zdjął podróżną myckę, lekki powiew 
wiatru rozrzucał jego jasne włosy. Wydał się jej chłopcem, tym samym 
chłopcem, którego pokochała i który na przekór wszystkim dochował jej 
wiary. To był znowu jej braciszek, a nie wódz wyprawy, o której od tygodni 
myślała z niechęcią. Nawarstwiona gorycz rozpłynęła się. Ogarnęło ją 
rozrzewnienie.
  Ludwik nagle zwrócił ku niej głowę. Ich oczy spotkały się. Równocześnie 
uśmiechnęli się do siebie. Zbliżył konia do jej wierzchowca i ogarnął ją 
wpół. Jego czoło spoczęło na jej ramieniu. Nagle wyznał:
  - Och, Elzo... Ciężko mi...
  Nie odpowiedziała, zaskoczona. Lecz odruchowo objęła go, a mała dłoń 
poczęła pieszczotliwie gładzić plecy mężczyzny.
  - Dlaczego ci ciężko? - zapytała.
  - Boję się, jak ci będzie... - powiedział.
  Przez chwilę wydało się jej, że ciężar jego smutku jest tym brzemieniem, 
który ją zgniecie do reszty. Po co mi to jeszcze dorzuca? - przebiegło jej 
przez głowę. Ale natychmiast zagłuszyła w sobie to pytanie. Z samego dna 
serca dobyła resztę sił, jakie tam jeszcze pozostały. Wybuchnęła śmiechem, 
swoim zwykłym, dawnym śmiechem:
  - Mnie? Ach, braciszku, niepotrzebnie się lękasz. Wszystko będzie dobrze. 
Dam sobie radę, nie bój się. A czas prędko leci. To, co ofiarowałeś 
Jezusowi, będzie ci zwrócone stokrotnie. Tak jest przecież napisane.
  - Nie lękasz się? - W jego głosie wyczuła ulgę.
  - Czego? - odpowiadała śpiesznie, tym samym tonem, co poprzednio. - Wszak 
jesteś krzyżowcem. Ojciec święty wziął w opiekę twoje ziemie. Nikt nie 
ośmieli się skorzystać z twojej nieobecności. Jesteśmy pod Bożą ręką. 
Będziemy cierpliwie oczekiwali na twój powrót.
  - Wolałbym, żebyś pojechała ze mną rzekł. - Są damy, które także biorą 
krzyż...
  Znowu przesunęła dłonią po jego plecach.
  - Zrobiłabym to chętnie. Ale to dziecko, które ma się narodzić. I zdrowie 
Hermana...
  - I twoje - dorzucił. - To nie ma sensu, co powiedziałem. Tak mi jakoś 
przyszło.
  - Będę się modliła.
  - Módl się. Tak mi jakoś od pewnego czasu nieprzyjemnie. Jakbym miał 
zginąć...
  Zawołała:
  - Nie mów tak! Nie zginiesz - mówiła prędko, gorączkowo - nie możesz 
zginąć. Wiem, że nie zginiesz. Bóg będzie się tobą opiekował. Pojedziesz, 
zwyciężysz...
  Każdym słowem usiłowała przekonać jego i siebie. Tymczasem wjechali w 

las. Ogarnął ich gąszcz młodych dębów, olszyn, grabów, nad które 
wystrzelały białe lance brzóz, a wyżej jeszcze rozpinały swe konary czarne 
sosny. Słońce przeciekało przez plątaninę liści, złociło pnie sosen, padało 
drżącymi plamami na drogę, szeleszczącą pod kopytami koni zeszłorocznymi 
liśćmi.
  Ludwik wyprostował się. Twarz mu się rozjaśniła.
  - Masz słuszność, zwyciężymy - powiedział. Teraz on ją zapewniał. - 
Cesarz jest potężny. I mądry. Von Salza mówi, że na pewno odniesie wielki 
triumf.
  Pochylił się ku niej. Konie stanęły. Ten pocałunek był dla niej jak danie 
piersi niemowlęciu: upajał i bolał. Jego wargi zdawały się ssać z niej 
krew. Gdy ją puścił, doznała uczucia takiej słabości, jakby miała spaść z 
siodła.
  - Nie myślałem, że jesteś aż tak dzielna - powiedział z uznaniem.
  - Wcale taka nie jestem - zaprzeczyła. - To tylko...
  Chciała powiedzieć: jestem, bo ty jesteś przy mnie. Ale milczała. Jej 
siły były już na wyczerpaniu. Znowu ogarnęły ją słabość i rozdrażnienie. 
Czyż nie wystarczy, że odjeżdża! - myślała. - Jeszcze mi zostawia swój 
niepokój! Ogarnęło ją pragnienie powiedzenia czegoś okrutnego, czegoś, co 
by zatopiło wszystko bólem.
  - Jesteś - powtarzał. - Drugiej takiej, jak ty, nie ma. Och, siostrzyczko 
- wybuchnął - nigdy nie potrafię ciebie dość kochać! I dlatego boję się...
  - Czego znowu się boisz? - szepnęła zalękniona.
  - Że mnie przestaniesz kiedyś kochać. Że jeżeli nie wrócę...
  - Nigdy nie przestanę cię kochać! - zawołała. - Och, nie dręcz... Nie 
dręcz siebie! Jestem twoja zawsze. Czy dałam ci powód, abyś mi nie wierzył?
  - Nie, nigdy. - Przesunął dłonią po oczach. - To tylko we mnie jest coś 
takiego głupiego...
  - Więc słuchaj, przysięgnę ci wobec Boga, że nigdy już do nikogo na 
świecie należeć nie będę!
  - Najdroższa... - przytulił ją do siebie. - Nie, nie przysięgaj! - 
sprzeciwił się. - Nie chcę tego!
  - Ale ja chcę, byś odjechał całkowicie spokojny. Aby żadna zła myśl nie 
zbudziła się w twoim sercu. Jesteśmy ludźmi, braciszku, i złe myśli 
przychodzą do nas...
  - W takim razie przysięgnijmy sobie wzajem!
  - Nie. Tobie takiej przysięgi składać nie wolno. Jesteś księciem.
  - Nigdy! Nigdy nikogo, Elzo! Na mój miecz!
  - Nie zaklinaj się! Wiem, że nikogo byś nigdy nie kochał tak jak mnie... 
ale...
  Czerwona kula słońca zapadała za las. Blask nie spływał już z góry, ale 
przedzierał się purpurową łuną poprzez gąszcz. Gasł na chwilę zasłaniany 
przez pnie i natychmiast zapalał się na nowo. Gdzieś blisko rozległ się w 
spokojnym, wieczornym powietrzu dźwięk dzwonów.
  - Dojeżdżamy - powiedział, wypuszczając ją z objęć.
  Las skończył się zaraz. Ruda pomroka spowijała już pola, ale na niebie 
leżał pas czerwieni i ku niemu spływały białe obłoczki, niby nanizane na 
sznury paciorki albo stada zlatujących się gołębi. Od klasztoru leżącego na 
wzgórzu szedł na spotkanie nadjeżdżających wąż ludzi z pochodniami. 
Uprzedzeni o przybyciu księcia bracia wychodzili go powitać. Idąc śpiewali; 

niskim głosom zakonników niby głębokim uderzeniom dzwonów wtórowały 
kryształowym podzwanianiem głosy chłopców. Elza i Ludwik zatrzymali konie. 
Zsiedli z nich i oddawszy wodze służbie, która tymczasem nadjechała, 
ruszyli pieszo naprzeciwko nadciągającego pochodu. Wkrótce znaleźli się 
między dwoma szeregami chłopców w czerwonych pelerynkach. Był to chór 
szkoły klasztornej. Za chłopcami postępowali zakonnicy, a pośrodku nich 
przeor i kilku braci w szatach kościelnych. Pieśń ucichła. Przeor podniósł 
w górę rękę i szerokim gestem całego ramienia przeżegnał zbliżającą się 
parę. Bracia podjęli przerwaną pieśń. Pochód zawrócił i wprowadził książęcą 
parę w szeroko otwartą bramę klasztoru. Elza patrzyła z boku na męża. Na 
twarzy Ludwika widać było wzruszenie. Blask pochodni krzesał dziwne błyski 
w jego oczach, jakby stały w nich łzy. Znowu jej serce wezbrało 
rozczuleniem. "Widzisz, Panie, on jest jak chłopiec - mówiła w myślach. - 
Strzeż go! Oddal od niego niepokoje. Pozwól mu odjechać w spokoju. Niech w 
jego sercu nie zostanie żadna tęsknota, żaden smutek. On Tobie idzie 
służyć. Niech pójdzie - i niech wróci. A to, co boli, spraw, niech zostanie 
ze mną..."
  
  8
  W drugiej połowie czerwiec stał się suchy i upalny. Łąki dojrzały 
wcześnie i na zboczach górskich widać było żeńców, jak zanurzeni po pas w 
rozchwiei wąsatych kłosów i różnobarwnego kwiecia posuwali się wolno 
naprzód, biorąc co chwila szeroki zamach. Zżęte trawy, pod palącymi 
promieniami słońca, traciły szybko swe żywe barwy; blakły, leżały na 
jaskrawozielonym polu poszarzałymi pasmami. Za to płynęła od nich coraz 
mocniejsza woń. W południe gromady kobiet i dziewcząt biegły z pól, by 
zaraz powrócić z jedzeniem dla kosiarzy.
  Nazajutrz, w dniu święta Jana Chrzciciela, poczet książęcy miał wyruszyć 
w drogę do Smalkandy. Lennicy księcia mieli się tam zebrać, ale niektórzy z 
nich, którym droga wypadała przez Eisenach, zjechali do Wartburga, by 
ciągnąć razem z landgrafem. Zamek pełen był ludzi i koni, część nawet 
musiała zatrzymać się po gospodach w mieście.
  Elza uwijała się, gościła przybyłych, rozmawiała z nimi, uśmiechała się 
do nich. Była tym tak zmęczona, że z niecierpliwością czekała nocy. Ale 
świętojańska noc zwlekała z nadejściem, jak spóźniająca się na umówione 
spotkanie zalotnica. Dzień ciągnął się, zda się, bez końca, słoneczny, 
gorący, gwarny. W końcu jednak przyszła noc i rozpostarła nad wzgórzami 
swój delikatny płaszcz ni to mroku ni to mgły. W dole nad zlewiskiem 
rzeczek zapłonęły niezliczone ognie. Słychać było stamtąd krzyki, wołania i 
wesołe śpiewy bawiącej się młodzieży. Nikt nie spał ani w zamku, ani w 
mieście. Jedni pobiegli patrzyć na zabawy nad rzeką, inni spędzali noc w 
gospodzie przy winie, jeszcze inni żegnali się i spędzali ostatnie chwile z 
najdroższymi. Na zboczu góry zamkowej wszędzie tuliły się do siebie 
szepczące pary.
  I oni nie spali. Siedzieli przytuleni w małej, kamiennej loggii, której 
okna wychodziły na dziedziniec zamkowy.
  - Więc pozwalasz? - upewniała się.
  - Dobrze, jedź. Żeby ci tylko nie zaszkodziło!
  - Nie zaszkodzi, braciszku. A tak będę mogła być dłużej z tobą.
  - Bardzo tego pragnę.

  Ich dłonie splatały się, rozplatały i znowu wiązały ze sobą. Serca 
uderzały jednym rytmem szybko i mocno.
  - Henryk będzie się zajmował sprawami księstwa. Znasz go. Jego czasami 
gryzie zazdrość. Ale naprawdę ma dobre serce. Nie skrzywdzi was.
  - Wiem, braciszku...
  - Konrada wysyłam do rycerzy zakonnych na ziemie księcia mazowieckiego. 
Niech się tam otrze. Na jesień wróci.
  - Tak...
  - Matka zapewniła mnie, że gdy twój czas przyjdzie, przeniesie się na 
zamek i będzie cię wyręczała w doglądaniu starszych dzieci.
  - Jestem jej wdzięczna, że chce wyrzec się ciszy zakonnej celi...
  - Dietrichowi poleciłem pilnować, by ci nigdy nie zabrakło żywności. Twój 
szpital będzie miał także wszystko, czego mu potrzeba.
  - Dziękuję ci, braciszku...
  - Mistrz Konrad będzie teraz więcej przebywał na zamku. Tak jak radził 
von Salza, oddałem mu zarząd Kościoła. Zrobiłem to, choć przeraża mnie jego 
twardość. Elzo, powiedz, czy on naprawdę nie jest dla ciebie za surowy?
  - Nie, braciszku.
  - To człowiek nieugięty.
  - Żąda tylko tego, co dobre.
  - Znasz go lepiej ode mnie... Rozmawiałem z nim jeszcze dawniej. 
Prosiłem, by ci nie odmawiał swej opieki. Przyrzekł. Lecz...
  - Czy nie mówiliście o ziemiach pana arcybiskupa?
  - Nie... Teraz nie czas się tą sprawą zajmować. Zresztą arcybiskup 
Zygfryd również jedzie na wyprawę. Obiecuję ci, że omówię z nim nowy układ. 
Ale nie mogę uczynić tego teraz, gdy odjeżdżam, a ciebie zostawiam! 
Mogłabyś się znaleźć w kłopotach.
  - Księstwo bogate.
  - Nie, nie! Teraz nie! Gdy wrócę, załatwię. Przecież odjeżdżam walczyć o 
Grób Święty. Nikt nie może żądać, abym w takiej chwili nie troszczył się o 
to, co zostawiam.
  Zapanowało między nimi milczenie. Krótka noc przelewała się po niebie 
kaskadą gwiazd. W dole bez przerwy kręcili się ludzie. Słychać było 
stąpania na wykładanym kamiennymi płytami dziedzińcu i przytłumiane, a 
jednak mocno rozbrzmiewające głosy. Parskały konie, dla których zabrakło 
miejsca w stajniach; stały uwiazane do długiego koniowiązu, postukując 
kopytami. Czas biegł.
  - Więc chcesz - podjął - aby to, co się narodzi, poświęcone zostało Bogu?
  - Proszę cię, abyś się na to zgodził - odpowiedziała. - Wyruszasz w dniu 
świętego Jana. Byłoby dobrze, abyśmy naśladowali jego rodziców...
  - Niech więc będzie, jak chcesz. Jeśli narodzi się chłopiec, oddamy go do 
braci w Rumersdorf...
  - A jeśIi dziewczyna, do sióstr w Altenberg, Dobrze?
  - Zgoda.
  Znowu milczeli czas jakiś. Potem odezwał się Ludwik:
  - Strzeż Hermana. Jest dziedzicem księstwa...
  Nie odpowiedziała, jakby nie dosłyszała jego słów. Na dole ktoś zaczął 
brząkać na cytrze, a potem cicho zaśpiewał. Z ciemnego kąta w załomie murów 
podniósł się głos męski, niski, pełen barw. Ludwik wychylił się z okna, ale 
nie mógł zobaczyć śpiewaka. Poznał go jednak po głosie.

  - To Gerhard - rzekł. - Wiesz, ten minnesaenger.
  - Co śpiewa? - zapytała. - Czy pieśń pobożną?
  - Tak. Posłuchaj.
  Z dołu rozlegało się:
  Świat oszukańczy uśmiecha się do mnie,
  Ale nie pójdę za jego zwodniczym wołaniem,
  Bo na tej ziemi nie ma radości bez łez,
  Jak nie ma róży, by wolna była od kolców.
  Wszystko marność i smutek, i zdrada.
  Tylko przez znak Chrystusowy idziemy do radości,
  Tylko on przynosi prawdziwy uśmiech...
  - Pobożnie śpiewa... - przyznała. Spuściła głowę, zdawała się przetrawiać 
w sobie usłyszane słowa. Tamten zamilkł i tylko trącał w struny.
  Nagle wyprostowała się. Oczy zamajaczyły szeroko otwarte na bladej 
twarzy.
  - Jakże wam zazdroszczę, że idziecie...! - wybuchnęła niespodziewanie.
  - Zazdrościsz? - skierował na nią pełen zdziwienia wzrok. - Mówiłaś 
niegdyś, że nawet dla Chrystusa nie chciałabyś zabijać.
  - Zabijać, tak... - przyznała. - Ale odpłynąć, pozostawić za sobą 
wszystko! Być jak ptak! A jestem przykuta!
  Urwała. Skurcz chwycił ją za gardło. Łzy popłynęły po twarzy. Zacięła 
jednak usta i nie wydała z siebie szlochu. Opar, którym dymiły gwiazdy, 
skrył przed oczami Ludwika tajemnicę jej twarzy.
  
  9
  Jeszcze raz przycisnął matkę do piersi, a na ramionach poczuł jej suche 
dłonie. Jeszcze raz przygarnął do siebie syna i córkę. Jeszcze raz schylił 
głowę, a mistrz Konrad zrobił nad nią krzyż całym Swym długim ramieniem. 
Poprzez zasnute łzami oczy widział kolorowy tłum dworzan, mieszczan, 
rycerzy, stłoczony pod bramą miejską. Słyszał krzyki: "Niech Bóg strzeże i 
doprowadzi z powrotem! Niech was, książę, broni od wrogów! Od zdradzieckich 
Gwelfów! Od okrutnych Saracenów! Od wzburzonego morza i skrytych chorób! 
Wracajcie zdrowi! Wracajcie zdrowi! Żegnaj, Ludwiku! Bądż zdrów, synu! Do 
widzenia, ojcze! Niech was Bóg prowadzi!"
  I już jechali: on i ona na czele wspaniałego orszaku rycerzy, ludzi 
zbrojnych, giermków, służby. Lwy na sztandarze książęcym zdawały się 
tańczyć radośnie wokół drąga w podmuchach wiatru. Gorące słońce szkliło się 
w hełmach, głowicach mieczów, ostrzach kopii; rozpłomieniało purpurą 
naszyte na płaszczach krzyże, barwne okrycia, barwne tarcze.
  Elza, choć w jej stanie jazda konna nie była łatwa, uprosiła Ludwika, by 
jej pozwolił towarzyszyć sobie przez pierwszy dzień drogi. Jadąc spoglądali 
na siebie raz po raz: czasami rzucali sobie wzajem jakieś ciepłe słowo. Ale 
nie rozmawiali. Oboje mieli w głowach pustkę, jakby powiedzieli już 
wszystko, co mieli sobie do powiedzenia. Byli jak ktoś, kto przeskoczył z 
życia w życie - jeszcze nie zdążył zatęsknić za tym, co zostało, jeszcze 
nie doświadczył niczego, co by wymagało słów. Przez noc mówili wiele, 
gorączkowo; powtarzali po sto razy te same prośby, ostrzeżenia, wezwania. W 
końcu wszystko wypaliło się. Pozostała tylko rozpaczliwa potrzeba 
bliskości.
  Pochód ciągnął wolno. W każdej mijanej wsi czy wiosce wychodzili mu 

naprzeciw ludzie z kwiatami, z pobożnym śpiewaniem, z błogosławieństwem 
księży. Na klęczkach całowano krzyż na płaszczu landgrafa, dotykano nim 
czół dzieci. A kiedy pochód ruszał, wołano znów: "Wracajcie zdrowo, książę! 
Zwyciężcie niewiernych! Ocalcie Grób Pański! Wracajcie!"
  Pogoda była wspaniała. Po błękitnym niebie spacerowały białe obłoczki to 
przyćmiewając, to znowu odkrywając rozżarzoną słoneczną kulę. Był upał, ale 
powietrze chłodził zalatujący od gór powiew, pełen zapachów leśnych, liści, 
igliwia, dojrzewających jeżyn. Kiedy indziej znowu woniały odurzająco 
skoszone łąki. Zwłaszcza pociągnęło tym zapachem pod wieczór, gdy wiatr 
powiał mocniej i rozdmuchał wiszące w powietrzu armaty. Z pierwszym 
zmrokiem zapłonęły znowu na polach świętojańskie ognie. Zdawały się znaczyć 
szlak wędrującej krucjaty.
  Czasami natykano się na ogniska rozpalone tuż przy drodze. Zgromadzona 
przy nich młodzież czekała, by pożegnać księcia. Pochód, który odpoczywał w 
cieniu lasu, teraz ciągnął poprzez parną i jasną noc, podnosząc za sobą 
tuman pyłu, który w mroku wydawał się mgłą kłębiącą się nad bagnami. Przy 
ogniskach zatrzymywano się, słuchano śpiewów i życzeń. Blask płomieni 
odbijał się groźnie w ślepiach końskich; skakał jasnymi plamami po wojennym 
oporządzeniu. Wybuchały okrzyki - i ruszano dalej.
  W ciągu dnia poczet książęcy spotykał inne poczty, ściągające także do 
Smalkandy i łączył się z nimi. Kawalkada rosła, wydłużał się wąż zbrojnych 
rycerzy, krytych barwnymi kapami koni, ciągnących za jezdnymi wozów. Coraz 
więcej proporców z herbowymi znakami powiewało w powietrzu.
  Późno w noc zatrzymano się na nocleg. Służba rozbiła namiot dla księcia. 
Inni rycerze woleli jednak poukładać się wprost na płaszczach na zżętej 
trawie.
  Elza i Ludwik znowu nie spali. I nie mogli, i szkoda im było każdej 
chwili. Przytuleni do siebie przed rozchylonym otworem namiotu, patrzyli w 
niebo osypane gwiazdami niby szata astrologa złocistymi cekinkami. Obóz 
pogrążył się szybko w ciszy; zmęczeni drogą ludzie zasnęli natychmiast. 
Tylko pomrukiwał bliski las i gadała woda w potoku toczącym się obok drogi.
  Siedzieli długie chwile bez słowa i tylko od czasu do czasu szeptali:
  - Będę myślała o tobie każdego dnia, każdej chwili...
  - Będę do ciebie zawsze tęsknił...
  - Uważaj na siebie, proszę...
  - Nie zapomnij...
  - Przysięgłam ci...
  - Nie gniewasz się, że wyjeżdżam?
  - Nie mów tak... Trzeba. Bóg tak chce.
  - Tak. Bóg tak chce.
  I znowu zapadła cisza. Płynął czas szumem drzew i monotonnym mruczeniem 
rzeki. Noc była jasna, jakby za kotarą czarnego, naszywanego gwiazdami 
nieba płonęło światło i przesiewało się przez siatkę tkaniny.
  - Przed odpłynięciem - podjął - prześlę ci wiadomość. Odcisk mego 
pierścienia będzie dowodem, że list pochodzi ode mnie.
  - Znam twój pierścień. Ale pokaż mi go jeszcze. Niech mu się przyjrzę, 
aby mnie nikt nie mógł oszukać...
  Podał jej pierścień. Ujęła go w dwa palce i wyciągnąwszy dłoń przez otwór 
namiotu, gdzie sypała poświata, przyglądała mu się długą chwilę. Potem 
przytknęła go do ust, ucałowała znak Bożego Baranka wyryty na nim.

  - Nie zapomnę go - powiedziała oddając pierścień.
  - Z Ziemi Świętej prześlę ci wiadomość przez kupców pizańskich...
  - Każde słowo od ciebie będzie dla mnie radością.
  - Czuwaj nad sobą. I daj znać, gdy już dziecko się narodzi.
  Gdzieś z daleka dochodziło żałosne szczekanie, przechodzące w wycie psa 
albo wilka. Poza tym cisza stała się jakby jeszcze większa. Zdawała się 
ciążyć. Poczuł, że Elza chwyta go za rękę. Posłyszał jej głos zmieniony i 
zadyszany.
  - O Boże! - szeptała. - O Boże! Dlaczego się rozstajemy?
  Łagodnie powtórzył.
  - Bóg tak chce...
  Oddychała prędko, jakby przed chwilą biegła aż do utraty tchu. Jej palce 
to zaciskały się na jego dłoni, to spadały bezwładnie. Wyszeptała:
  - Powtarzaj to... Póki jesteśmy...
  - Bóg tak chce - powiedział wolno parę razy.
  Czas znowu sunął pasmem ciszy. Ani się spostrzegli, kiedy gwiazdy 
pobladły, zaczęły wtapiać się w niebo jak rozpuszczające się na powierzchni 
wody kawałki lodu. Z jednolitej ściany mroku poczęły występować jaśniejsze 
i ciemniejsze kształty.
  - Patrz, siostrzyczko, już dzień... - rzekł.
  Nie odpowiedziała. Jej oddech był wciąż szybki, świszczący. Poczuł, że 
drży. Próżno gładził ja i tulił do siebie. Dygotała jak w gorączce. Zęby 
dzwoniły.
  - Uspokój się - szeptał - nie lękaj się... Bóg tak chce, Bóg tak chce... 
- powtarzał.
  Roztrzęsionym szeptem wypowiedziała:
  - Bóg... tak... chce...
  Dzień przyszedł szybko, jakby noc była czarnym ptakiem, który odleciał 
spłoszony. Nie było słońca, ale wszystko naokół stało się nagle jasne i 
wyraźne; zachowało tylko zimny ton nocy. Sztandary o zgaszonych barwach, 
zatknięte przed namiotem, wisiały nieruchomo.
  - Chodź - powiedział - przejdziemy się do drogi...
  Obejmując Elzę wyprowadził ją z namiotu. Ściernisko szeleściło. Zżęta 
trawa leżała pociemniała od rosy. Obok sztandarów pozawijani w płaszcze 
spali rycerze. Spod nakryć widać było jasne głowy w naciągniętych na włosy 
siatkach. Trzymając się za ręce jak para dzieci, przeszli między śpiącymi. 
Niżej, na łące, na której rozłożony był obóz, stały konie uwiązane w krąg 
do wbitych w ziemię pali. Wyciągnąwszy szyje chrupały siano. Czasem któryś 
wydawał ostry kwik, tulił uszy, usiłował ugryźć sąsiada lub uderzyć go 
zadem. Inne cofały się, tłoczyły wzajemnie na siebie. Drzemiący obok koni 
luzacy zrywali się na nogi, gniewnym krzykiem uspokajali wierzchowce.
  Minęli konie i ustawione przy drodze rzędem wozy. Za drogą, równolegle do 
niej, płynęła rzeczka, bulgoczący świętojańskim przyborem potok. Dalej 
zaczynała się znowu łąka. Szła w górę popod las, który porastał strome 
zbocze. Na czubkach sosen, na samym szczycie zapalił się niby pożar 
pierwszy, różowy brzask.
  - Dzień... - powtórzyła, jakby teraz dopiero doszły ją jego sława. 
Chociaż nie spieszyli się, oddychała ciągle prędko. Te dwie bezsenne noce 
wyczerpały ją całkowicie. Sunęła ciężko nogami, jakby niezdolna oderwać ich 
od ziemi. Cienkie ciżmy przesiąkły rosą, stopy miała mokre. Także suknia 

nasiąkła od dołu wodą.
  - Będzie upał - zauważył. W blasku nadciągającego dnia spostrzegł, jak 
bardzo jest blada. - Ale ty źle wyglądasz, siostrzyczko! - powiedział. - 
Czy ci co dolega?
  - Nie, nie... - zaprzeczyła dzwoniąc zębami.
  - Trzęsiesz się...
  - Nie zwracaj na to uwagi.
  - Biedactwo, musisz się odespać...
  - Och, odeśpię się - zawołała. - Aż po dziurki od nosa będę miała tego 
odsypiania! - Podniosła głowę. Z gniewem patrzyła na słońce ściekające z 
konaru na konar. - Dlaczego ten dzień tak szybko przyszedł? - rzuciła.
  - Elzo...
  - Nie mów tak do mnie. - Patrzyła na niego oczami, w których była trwoga 
i rozpacz. - Nazywaj mnie tak, jak zawsze!
  - Siostrzyczko...
  - I pocałuj mnie! Jeszcze raz! Jeszcze raz! Och, to słońce!
  Dlaczego mu tak pilno? Już dzień... Musicie zaraz jechać...
  - Trzeba będzie. O, patrz. Wstał Rudolf. Stoi, przeciąga się. Nie 
zobaczył nas. Bierze róg.
  Chrapliwy dźwięk uderzył w stronę lasu. Odezwało się echo. Obóz 
natychmiast napełnił się ruchem i gwarem. Rycerze dźwigali się, otrzepywali 
z siana. Słychać było wydawane rozkazy. Pachołcy biegali na wszystkie 
strony. Krzesano ogień, rozpalano ogniska. Luzacy odwiązywali konie i 
prowadzili je do rzeki. Słońce, coraz bardziej się zniżając, dotknęło 
wierzchołków sztandarów.
  Rudolf, podczaszy landgrafa, syn starego rycerza von Wargili, 
dostrzegłszy Ludwika i Elzę stojących przy drodze, ruszył w ich stronę. 
Zbliżywszy się skłonił nisko. Powiedział:
  - Witajcie, księżno i książę. Sądziłem, że wasze miłości jeszcze śpią. 
Zapowiada się piękny dzień. Ale będzie upał, więc trzeba ruszać szybko, 
póki słońce nie przypali...
  - I ja tak sądzę. Wydajcie stosowne rozkazy.
  - Już idę. Lecz - Wargila zatrzymał się i dwukrotnie przełknął ślinę - 
wydaje mi się, książę, że nadszedł czas, byśmy pożegnali naszą piękną 
panią.
  - I w tym masz słuszność. Pożegnamy ją tutaj.
  Nieoczekiwanie dla nich obu krzyknęła zmienionym głosem:
  - Biada mi, biednej kobiecie!
  - Elzo, siostrzyczko - Ludwik ujął jej dłonie - byłaś taka dzielna...
  - Nie jestem już! - załkała.
  - Odwagi, wasza miłość - powiedział Wargila. - Nie odjeżdżamy na koniec 
świata.
  - Och, nie mówcie! - uciszyła go gestem. - I ty już nic nie mów, 
braciszku. - Zamknęła oczy. - Wiem, nie powinnam... Nie wolno mi... Bóg tak 
chce... - Widać było, że się pasuje ze sobą. - Zawołajcie moje towarzyszki 
- wykrztusiła. - Niech giermkowie siodłają nasze konie...
  - Lecz przecież nie musimy się rozstać w tej chwili. Zjesz z nami 
śniadanie.
  - Niczego bym nie tknęła. Nie! Nie! Skoro muszę odjechać, odjadę zaraz...
  - Jeszcze chwila.

  - Każda chwila grozi niebezpieczeństwem! Nie! Nie! Niech siodłają konie! 
Gdzie jest Guda? Gudo!
  - Jestem, gołąbko - wierna przyjaciółka nadbiegła na wezwanie. - Och, jak 
ty wyglądasz? Blada, trzęsąca...
  - Nie patrz na mnie! Tylko prędzej! Jedźmy!
  - Siostrzyczko... - Ludwik wziął żonę w objęcia.
  - Wasza miłość - powiedział Wargila. - Nie zatrzymujcie księżnej. 
Dostojna pani ma słuszność: trzeba skończyć to rozdzierające serce 
pożegnanie.
  - Rycerz Rudolf dobrze mówi - załkała. - Nie zatrzymuj mnie. Gudo, niech 
siodłają. Dopilnuj. Rycerzu, zawołajcie waszego ojca. Chcę mu coś jeszcze 
powiedzieć.
  Ale już gromada rycerzy zbliżała się ku stojącym na drodze. Wśród idących 
widać było białą głowę starego Wargili. Rycerz początkowo miał nie brać 
udziału w wyprawie ze względu na swe lata. Ale potem zmienił postanowienie. 
"Co ja będę robił - mówił - gdy inni pociągną? Wiadomo: młodzi rwą się w 
świat. Ale stary nie lubi być samotny... Pojadę. Może jeszcze moja dłoń 
przyda się w walce z niewiernymi."
  Elza wyciągnęła ku niemu ręce.
  - Rycerzu - zawołała - tacy byliście zawsze dla mnie dobrzy i życzliwi. 
Chcę was prosić...
  Siwa głowa Wargili chwiała się lekko.
  - Każde wasze życzenie, pani, jest dla mnie rozkazem.
  - Opiekujcie się moim mężem! Osłaniajcie go! Brońcie!
  - Na ten krzyż przysięgam wam, pani, że uczynię to - powiedział. - I 
wszyscy to uczynią.
  - Wszyscy to czynić będziemy! - zawołali chórem.
  Przez zalewające oczy łzy spoglądała na nich. Stali przed nią półkręgiem, 
wspaniali, groźni, potężni. Zaklinając się, uderzali się w pierś, aż 
dudniło. Znała ich: Henryka z Ebersburga, Hermana ze Schletheimu, Henryka z 
Fahner, Rudolfa z Treffurtu, Gerarda z Ellen, Dietricha z Subachu, Zygfryda 
ze Spatenburga, Reinharda z Vareh, młodszego Wargilę i innych. Byli 
wiernymi lennikami, a na wezwanie seniora ruszyli za nim bez ociągania. Nie 
wątpiła, że gdy będzie trzeba, zasłonią go przed niebezpieczeństwem 
własnymi piersiami. Patrząc na nich poczuła się mocniejsza. Ale tylko na 
chwilę. Znowu zalała ją rozpacz jak fala wezbranej rzeki.
  - Strzeżcie go! - krzyknęła ostatnim tchem.
  - Ślubujemy ci to, dostojna pani! Obiecujemy ci - słyszała wokół siebie. 
Czuła, że chwieje się na nogach. Muszę odjechać jak najszybciej - myślała. 
Na szczęście poczuła na ramieniu dotknięcie ręki. Poznała, nie odwracając 
głowy, że to przyszła Guda oznajmić, iż wszystko do odjazdu gotowe. 
Walczyła ostatkiem sił. Nie chciała, aby Ludwik spostrzegł jej słabość. 
Pragnęła zostać w jego pamięci uśmiechnięta, pełna ufności. Bo jeżeli taka 
wola Boża, jeżeli On tak chce... Powtarza w duchu bez końca: "Oddaję go 
Jemu, nie wolno mi rozpaczać". Ciężar był jednak ponad siły. Łamał ją. Jak 
poprzez jakiś szum doszły ją słowa Ludwika:
  - Niech cię Bóg strzeże, najdroższa siostrzyczko. Niech opiekuje się 
tobą, dziećmi i tym dzieckiem, które nosisz... Niech pozwoli, abyśmy 
pozostali wierni naszej przysiędze...
  Jeszcze pocałunek, jeszcze twarde usta Ludwika na jej wargach gorących, 

nienaturalnie wykrzywionych. Ramiona męskie na jej ramionach. Jeszcze 
biała, trzęsąca się głowa von Wargili... Jego zapewnienia... Schylone głowy 
rycerzy... Obóz cały powiewający ku niej dłońmi. Sztandar książęcy w 
słońcu...
  I już koń mknie pod nią, oddala od tamtych. Odwrócona na siodle, widzi 
przez łzy Ludwika w otoczeniu lenników. Dostrzega jego wzniesioną rękę. 
Podnosi także swoją, podtrzymywana przez Gudę. Ale łzy zamazują wszystko. 
Potem gałęzie wyciągają się. Potem zakręt... I już nie ma nic. Tylko płacz 
dusi, i tylko koń mknie. Tylko słońce utraciło swój radosny blask i leży 
nad światem ciężkim, ponurym kirem...
  
  10
  Ludwik jechał tędy już zeszłego roku, ale jego towarzysze odbywali 
pierwszy raz w życiu tę niezwykłą wędrówkę. Zaraz za Monachium armia 
landgrafa zjechała z rozsłonecznionych dolin w wielkie, ciągnące się bez 
końca bory porastające wzgórza przypominające Turyngię. Wynurzywszy się w 
końcu z lasów, droga zapadła zaraz w szarozielone wąwozy, pełne cienia i 
wilgoci. Wędrowano nimi długie dni, wznosząc się uparcie coraz wyżej. 
Pozostawili za sobą najpierw lasy, potem łąki. Wjechali w pustkę górską. 
Pewnego dnia owiał ich niespodziewanie wiatr i wyjrzała ku nim biała, 
oślepiająca w słońcu koronka szczytów. Droga zwęziła się, stała się stroma 
i kamienista. Posuwali się nią z trudem, a wymykające się spod kopyt 
wierzchowców kamyki toczyły się z chrzęstem w dół. Zbocze od tych 
osypujących się kamieni wydawało się pełne biegających, drobnych istot. Ze 
zdumieniem patrzyli na otwierający się przed nimi górski świat. Choć to był 
lipiec, rankami dokuczało im zimno; szczyty, ociekające różowym blaskiem, 
zdawały się mrozić; potem kula słoneczna szła szybko w górę i palił skwar, 
przed którym nie było ukrycia; ale słońce wcześnie zapadało za skały, na 
drodze wyciągały się długie cienie i owiewał ich lodowaty chłód.
  Następnie poczęli zjeżdżać drogą, która szła wzdłuż potoku, urastającego 
w rzekę. Po prawej ręce mieli wznoszące się niemal pionowo skały. Po lewej 
dolinę, ku której zbiegały inne doliny. Minęli Bozen na wielkim zlewisku 
rzek. Potem posuwali się szybciej, lecz wciąż wąwozami między 
zasłaniającymi wszystko skałami i ciągle z nurtem Adygi.
  Aż wreszcie na jakimś zakręcie za Bardolino otworzył się przed nimi tak 
oszałamiający widok, że zatrzymali konie i stojąc, długo gubili wzrok w 
otwartej przestrzeni. U ich stóp leżała ogromna dolina, pełna zieleni, 
porozrzucanych tu i ówdzie białych miast, pocięta korytami niezliczonych 
rzek i rzeczek. Nad nią płonęło słońce, jakby ciężki, jasnozłoty opar. 
Daleko, daleko na horyzoncie obraz zamykał szary kłąb, który zdawał się 
oddzielać niebo i ziemię.
  Jechali przez Weronę, Mantuę. Za szerokim zielonoszarym korytem Padu, za 
jego leniwym nurtem zaczynały się obszary wpływu ligi miast lombardzkich. 
Lecz krucjacie nikt nie śmiał stawać na drodze. Przyjmowano ich wszędzie, 
chociaż nie bez nieufności. Nawet gwelfskie Rawenna i Forli otworzyły przed 
nimi swe bramy i dostarczały żywności oraz paszy dla koni. Lecz ludzie, 
którzy przywieźli żywność, wypytywali się służby, czy aby niemieccy rycerze 
na pewno udają się do Ziemi Świętej i czy nie są przypadkiem wezwani przez 
cesarza na wyprawę przeciwko miastom lombardzkim?
  Od Rimini ich droga prowadziła wzdłuż gór brzegiem morza, krajem nie 

znanym już i Ludwikowi. Był to twardy, kamienisty gościniec, wyżłobiony w 
stromym zboczu. Nad nimi i pod nimi opadała szara, popękana skała, zaś 
spomiędzy jej żeber, niby ze starego, oczyszczonego z mięsa szkieletu, 
tryskała bujna zieloność. Tu i tam zbocze górskie wcinało się w morze 
kamienistymi cyplami. Fale biły o te cyple, morze wyskakiwało w górę 
białymi fontannami. Czasami skalne odpryski leżały z dala od brzegów, 
tworząc oplute pianami wysepki.
  Bywało, że skały fałdowały się w ciasny, głęboki żleb. Pochód z 
rozpalonej słońcem drogi zanurzał się w mroczną wnękę. Głośniej klekotały w 
okolu skał kopyta wierzchowców. W dole, w zaciszu, drzemała nieraz wokół 
zatoki rybacka wioska. Objechawszy wnękę poczet książęcy zbliżał się do 
krawędzi żlebu, jakby docierał na kraj świata. Droga zdawała się urywać na 
skalnym grzebieniu i można by sądzić, że za nim jest już tylko niebo i 
morze, tworząc społem niby ściany olbrzymiej kuli. Ale gdy przekroczyli 
krawędź, spostrzegali, że droga idzie dalej, biała, wyiskrzona słońcem 
wstęga na szarozielonym zboczu. Przecinała wsie i miasteczka, uczepione 
skał jak ptasie gniazda.
  Słońce każdego dnia zdawała się być jaskrawsze. W południe rozżarzone 
powietrze ściekało na głowy idących niby strugami gorącej oliwy. Jakże 
teraz tęsknili za aromatycznym cieniem heskich, turyngskich i saksońskich 
lasów! Ich ciężkie rumaki opływały potem. Mieli uczucie, że straszliwe 
słońce uciska im czoła kamiennym brzemieniem.
  I tu także, na ziemiach marchii ankońskiej, przyjmowano ich grzecznie, 
ale chyba jeszcze bardziej nieufnie niż w dolinie Padu. W słowach 
spotykanych ludzi przebijał nie dający się ukryć lęk. "Nie dziwcie się temu 
- powiedział do Ludwika biskup Ankony, gdy landgraf rozmawiał z nim podczas 
uroczystego powitania krucjaty. - Cesarz długo ociągał się ze spełnieniem 
swego ślubu. A poza tym... Ludność tutejsza wie, inaczej żyje się na 
ziemiach Królestwa Sycylii, i nie chciałaby być zmuszona żyć w ten sam 
sposób. Tak, tak... Cały świat chrześcijański cieszy się waszą wyprawą i 
modli się za jej pomyślność. Jedźcie i nie zatrzymujcie się w pół drogi. 
Błogosławię was."
  Za Tronto armia książęca weszła na ziemie królestwa. W Ascoli czekał na 
nich z pocztem rycerzy zakonnych von Salza.
  - Czy bardzo wam, książę, dokuczyły upały? - pytał Ludwika. - Wyglądacie 
na zmęczonego...
  - Rzeczywiście - przyznał. - Wypociłem z siebie wszystko, co w życiu 
wypiłem, razem z mlekiem mamek - żartował. - Ale i wy, mistrzu, wydajecie 
się zmęczeni?
  Von Salza machnął lekceważąco dłonią. Rzeczywiście jego twarz wydawała 
się bardziej niż zwykle koścista i chwilami przypominała cienki pysk 
charta. Lecz z czarnych oczu tryskała zwykła energia.
  - Nie mam czasu na zmęczenie - rzekł. - Czy wiecie, wasza dostojność, że 
książę limburski już przybył? Przybyli także krzyżowcy angielscy pod wodzą 
biskupów Exeter i Winchester. Również trochę rycerzy francuskich. Zjazd 
jest liczniejszy, niż oczekiwano.
  - Książę Henryk pospieszył się, jak widzę - zauważył chmurnie Ludwik.
  - Tak. Ale to wy, książę, będziecie wodzem krucjaty - powiedział Salza, 
odgadując myśli landgrafa. - Tak postanowił cesarz. Czeka w Melfi na wasze 
przybycie. Nie czuje się całkiem zdrów. Wysłał mnie naprzeciw was, abym się 

zajął zakwaterowaniem waszych rycerzy, wam zaś umożliwił przyjazd do niego. 
Chce was widzieć jak najszybciej.
  - Jestem wam wdzięczny, mistrzu - Ludwik dziękował uspokojony.
  - Nie ma za co. Służymy tej samej sprawie. Tymczasem, książę, jedźmy 
razem. Upał nie pozwala przyśpieszyć marszu. Dopiero z Troi ruszycie 
szybciej. Tam góry, łatwiej oddychać.
  Dalsza droga prowadziła brzegiem morza. Słońce zdawało się tutaj piec 
jeszcze okrutniej. Z oślepiającym blaskiem sypał się na głowy jakby 
niewidzialny, gorący popiół. Płucom brakło powietrza, ustom śliny. Wraz ze 
strumieniami potu uchodziła z rycerzy siła. Ludwik czuł się wyczerpany jak 
nigdy. Bolała go głowa, w dzień popadał w senność, nocą nie mógł spać. Stan 
jego nie uszedł bystrym oczom Salzy. Gdy jechali obok siebie na czele 
postępującej wciąż bardziej na południe armii, wielki mistrz powiedział:
  - Widzę po was, książę, że ten upał wysysa was jak choroba. Oszczędzajcie 
siły. Zdajcie wszystko na mnie. Drobne drzewo przygina się, ale nie pęka. A 
wy musicie być mocni, gdy przyjdzie wam objąć dowództwo.
  Landgraf jednak nie chciał ustąpić.
  - Naprawdę zdajcie wszystko na mnie - powtarzał Salza. - Przywykłem już 
do tego słońca i do tutejszego życia. Stosuję zresztą wskazówki, jakie 
ułożył cesarz.
  - Cesarz?
  - Tak. Trzeba wam wiedzieć, książę, że cesarz potrafi być znakomitym 
lekarzem. Nieraz rozmawia z doktorami z Salermo i zadziwia ich swą wiedzą. 
To człowiek niezwykły! Nie ma drugiego takiego jak on! Gdyby wam przyszło 
zgadywać, co obecnie robi, nigdy byście nie zgadli.
  - Obmyśla niewątpliwie wyprawę.
  - Właśnie, że nie! Wyprawa jest już od dawna obmyślona w każdym 
szczególe. Nawet to, że przybyło więcej krzyżowców, niż ich oczekiwano, nie 
sprawi kłopotu marszałkowi Filanghieri. We wszystkich warsztatach królestwa 
kończy się budowę statków. Jeszcze nigdy równie potężna flota nie wyruszyła 
przeciwko poganom. I wyobraźcie sobie: cesarz określił rysunki dla 
budowniczych, by im pokazać, jak mają okręty wyglądać! Ale teraz pisze 
księgę...
  - Księgę? - patrzył zdumiony na wielkiego mistrza. - O czym? O wojnie?
  - Ależ nie! O zwyczajach ptaków. Cesarz, możeście książę słyszeli, 
interesuje się hodowlą sokołów. Zresztą zna obyczaje także innych ptaków. 
Rozpoczął więc pisanie księgi...
  - Lecz wyprawa...
  - Nie lękajcie się, książę. Upewniam was, że wszystko przygotowane jak 
należy. Zanim jeszcze dojedziemy do Troi, przekonacie się o tym.
  I rzeczywiście - jeżeli kraj, przez który obecnie jechali, nie różnił się 
wyglądem od ziem marchii ankońskiej, to przecież życie w nim wyglądało 
całkiem inaczej. Droga była lepsza, a ciągnąca armia raz po raz spotykała 
gromady półnagich ludzi, którzy mimo upału mozolili się nad naprawą traktu, 
pilnowani przez dozorców wyposażonych w długie baty. Co kilkadziesiąt 
stajań, tuż nad morzem, wznosiła się samotna, szara wieża strażnicza, a z 
niej na widok przeciągającej krucjaty wychodziła gromadka żołnierzy w 
jednobarwnych kaftanach. Miasta, które mijali, były czyste. Na powitanie 
jadących wychodził balius cesarski w otoczeniu swego orszaku, zaś jego 
urzędnicy natychmiast zajmowali się rozprowadzaniem wojsk po kwaterach. 

Żywności ani paszy nie brakło, wszystkie bowiem prowianty dostarczane były 
barkami na miejsca postoju wyprawy. Przy tym część barek płynęła równolegle 
do posuwającej się armii, zabrawszy na swój pokład wozy i część pieszych. 
Dzięki temu, mimo skwaru, mogli maszerować dość szybko.
  Ludwik patrzył na to z ciągle wzrastającym podziwem. Von Salza miał 
rację: wyprawa została obmyślona w najdrobniejszych szczegółach. Była niby 
kunsztowny mechanizm, który raz puszczany w ruch szedł dalej własną mocą.
  W Termoli armia landgrafa spotkała się z dużym pocztem rycerstwa i 
żołnierzy, który prowadził hrabia Landolf z Akwinu, gubernator prowincji 
Terra di Lavoro. Ludwik poznał zeszłego roku w Parmie jego brata Tomasza, 
hrabiego Acerra, zwierzchnika sądów królestwa i najbliższego doradcę 
cesarza. Obaj hrabiowie byli młodzi, pełni energii, zapału i przywiązania 
do Fryderyka. Panowie małego, górskiego zameczku zostali przed paru laty 
powołani przez cesarza do wielkich godności; był to okres wielkich reform i 
cesarz musiał złamać bunt swego najbliższego otoczenia; pozbył się jednak 
bez wahania dawnych doradców, odbierając im ziemię i tytuły, a do swego 
boku wezwał ludzi nowych.
  Landolfa odprowadzała do Termoli jego żona wraz z trzyletnim synkiem. 
Ludwik poznał oboje na uczcie, którą rycerz z Akwinu wydał na cześć 
landgrafa. Widok młodej kobiety, odprowadzającej na wyprawę krzyżową swego 
męża, postawił mu przed oczy Elzę, zaś chłopiec, na rękach dwórek, 
przypomniał Hermana i Zofię. Wyczerpany upałem, udręczony ciągłym bólem 
głowy, mało o nich myślał w drodze. Ale teraz w komnacie chłodzonej 
powiewem ogromnych wachlarzy z piór jakichś nieznanych ptaków zjawiło się 
przed nim pytanie: Go się u nich dzieje? Może narodziło się już dziecko, 
które Elza nosiła, gdy odjeżdżał? Doświadczone kobiety mówiły wprawdzie, że 
poród nie powinien nastąpić przed świętym Mateuszem ewangelistą - a teraz 
jeszcze lipiec - wiedział jednak, jak niepewne są takie przepowiednie. 
Obudził się w nim niepokój o żonę. Gdy rozstawali się, była blada.
  Przypomniał sobie, że ciężko przychodziły jej dwa poprzednie porody. Tyle 
kobiet umierało rodząc. Ludwika na myśl o tym ogarnęły taki smutek i 
tęsknota, że zapominając, iż jest na uczcie, w otoczeniu wesoło gwarzących 
rycerzy, ciężko oparł głowę na ręce.
  - Dręczy was coś, książę, czy może nie czujecie się zdrowi? - posłyszał 
nagle obok siebie.
  Podniósł szybko wzrok i zobaczył utkwione w siebie, pełne życzliwości 
oczy. Hrabina Teodora miała twarz piękną o rysach delikatnych, ale jej 
ciało zdradzało skłonności do przedwczesnego tycia. Był zaskoczony, że mówi 
tak dobrze po niemiecku. Ubrana była, obyczajem dam italskich, w luźną 
szatę, spadającą z ramion. Czarne, prawie granatowe włosy przedzielone 
pośrodku, ujęte były w złoty, pięknie kuty krąg, rodzaj korony. W uszach 
miała kamieniami wysadzane kolczyki, od których zwisały aż do ramion 
frędzle z pereł. Obok niej, na wysokim krześle, zamkniętym poprzeczką, 
siedział jej syn, pyzaty chłopiec z czarnymi oczyma i białą cerą.
  - Wybaczcie, pani - rzekł Ludwik. - Zamyśliłem się... To nie smutek, a 
tęsknota. Ujrzawszy was, pomyślałem o swojej małżonce.
  Zaśmiała się.
  - Wiem. Słyszałam, że kochacie wielce waszą żonę i jesteście dla niej 
niby rycerz, który ślubował wierność. Podobno nawet cesarz żartował kiedyś, 
iż musi to być czarodziejka niby Morgan le Fay, która napojem miłosnym 

spętała wasze serca. Lecz nie gniewacie się, że to mówię?
  - Skądże znowu. I ja słyszałem nieraz takie żarty, lecz śmieję się z nich 
razem z innymi. Nasza miłość jest gorąca, nie ma w niej jednak nic 
nadzwyczajnego. Moja żona nie potrzebowała mi nigdy dawać miłosnego napoju, 
aby mi nakazać, bym pamiętał o niej.
  - Czy taka piękna?
  - Wydaje mi się bardzo piękna. Ale choćby nie miała żadnej urody, 
kochałbym ją tak samo.
  - Pojmuję, książę, co chcecie powiedzieć. Zresztą uroda jest rzeczą 
gustu. I przemija. Co innego jest ważniejsze.
  - Tak.
  - To jednak nie zawsze cenią rycerze. Słyszałam także, że zwierzacie się 
żonie ze wszystkiego.
  - Czy nie tak postępuje każdy mąż?
  - Och, nie... Nie mówię o skrywaniu. Ale dla wielu mężów ich żony są 
tylko wtedy powiernicami, gdy nie mogą czegoś wyjawić innemu.
  Potrząsnął głową.
  - U mnie inaczej. Niedawno odjechała, a już mi dokucza, że nie mogę 
powiedzieć żonie o tym, co widzę i słyszę...
  - I nie lękaliście się zostawić ją na tak długo samą? Nie obawiacie się o 
waszą miłość...?
  Chwilę namyślał się nad odpowiedzią.
  - Jeśli boję się - wyznał - to o siebie. Ona będzie mi zawsze wierna.
  - Szczęśliwi jesteście, mogąc tak ufać. Gdy was słucham, wydaje mi się, 
że jesteście trubadurem układającym canzonę. Czy nigdy tego nie 
próbowaliście?
  - Nie, pani. Ale są wśród moich rycerzy znakomici śpiewacy. Gdybyście 
chcieli...
  - Nie, wolę was słuchać. Wasza żona jest córką króla Węgier i wnuczką 
księcia Andechs? Piękne rody.
  - Moja żona powiedziałaby wam teraz, pani, że najpiękniejszym rodem jest 
ten, do którego wszyscy należymy, gdyż w nim narodził się Jezus Chrystus.
  - Wiem także o pobożności waszej żony i o dziełach jej miłosierdzia. 
Szkoda, że nie mogę jej poznać. Czy nigdy nie zabieracie, książę, swej żony 
ze sobą?
  - Czasami zabieram. Lecz tym razem droga była daleka, a ona spodziewa się 
dziecka.
  - A więc po powrocie znajdziecie kogoś nowego w domu...
  Siedzący obok matki chłopiec coś nagle wykrzyknął. Zwróciła się ku niemu 
i przez chwilę coś mówiła do niego po włosku. Potem rzekła do Ludwika:
  - Wybaczcie memu synowi. Jest nad wiek mądry i pragnie wiedzieć wszystko. 
Chciał, abym mu powiedziała, kim jesteście i co mówicie.
  - Muszę was pochwalić, pani, że mówicie doskonale po niemiecku.
  - Naprawdę? Nauczyłam się trochę. Na dworze cesarza bywa zawsze tylu 
rycerzy niemieckich. Niestety, nie znam umiejętności cesarza, który potrafi 
mówić wszystkimi niemal językami. Chciałabym, aby mój syn posiadał kiedyś 
równą znajomość.
  Wzruszył ramionami.
  - Po cóż mu to?
  Śmiała się.

  - Wy, rycerze z północy, uważacie, że taka mądrość przystoi tylko księżom 
i mnichom. Ale my tutaj żyjemy zbyt blisko Grecji.
  W komnacie powstał gwar. Rycerze z chrzęstem powstali z ław z kielichami 
w rękach. Pan z Akwinu wzniósł zdrowie:
  - Niech żyje książę Ludwik, landgraf Turyngii, wódz wyprawy!
  - Eviva! - wołali rycerze italscy. - Hoch! - krzyknęli niemieccy z 
wielkim zapałem, ponieważ teraz dopiero dowiedzieli się, że ich senior ma 
stanąć na czele krucjaty. - Hoch! Hoch!
  Ludwik w odpowiedzi wzniósł zdrowie hrabiego Landolfa, a Meinhart z 
Muhlbergu zdrowie wielkiego mistrza von Salzy. Uczta stawała się hałaśliwa. 
Rycerze podpiwszy obejmowali się wpół, całowali, starali porozumieć ze 
sobą.
  Ludwik stracił z oczu żonę hrabiego. Prawdopodobnie opuściła ucztę przed 
jej końcem. Ujrzał ją znowu następnego dnia podczas pożegnania przy bramie 
miasta. Poczet Landolfa odchodził razem z armią krzyżowców, zaś Teodora z 
synem miała powrócić do zamku w Akwinie. Hrabia wziął żonę w objęcia i 
żegnał się z nią czule. Ludwik patrzył na to z boku. Pojawiła mu się w 
głowie myśl, że choć tamci żegnają się serdecznie, nie ma w ich zachowaniu 
tego dziwnego smutku, jakim nacechowane było jego rozstanie z Elzą. 
Widział, jak Landolf pochylił się nad synem. Dziecko patrzyło na ojca swymi 
czarnymi oczami. Rycerz wziął je na ręce. Coś mówił do małego, czego Ludwik 
nie rozumiał. Sam zbliżył się do Teodory. Powiedział:
  - Życzę wam zdrowia, dostojna pani, i szybkiego doczekania się powrotu 
męża...
  - Dziękuję wam, książę - odpowiedziała. - Jedźcie szczęśliwie, 
zwyciężajcie niewiernych, a potem powróćcie do swej damy, którą tak 
kochacie...
  Podała mu -dłoń do pocałowania, po czym wsiadła do czekającej na nią 
lektyki. Zawołała na syna:
  - Tomaszu!
  Dziecko jeszcze raz pocałowało ojca i pobiegło ku matce. Ale mijając 
landgrafa zatrzymało się. Poważnie, jakby był dorosłym mężczyzną, chłopiec 
wyciągnął do Ludwika dłoń. Coś powiedział, czego Ludwik nie zrozumiał, i 
zaraz odbiegł.
  Dźwignięto lektykę. Wśród okrzyków pożegnalnych oba pochody ruszyły w 
dwie różne strony.
  
  11
  Tego jeszcze dnia skręcali od morza ku Lucerze. Od gór zawiewało chwilami 
żywsze tchnienie, ale poza tym panował ciągle nieznośny upał. Mimo 
słonecznego żaru drogi pełne były wędrujących. Szły gromadki krzyżowców i 
pielgrzymów, ciągnących na własną rękę; maszerowały oddziały wojska. Jezdni 
i piesi musieli mijać posuwające się wolniej transporty składające się z 
długich sznurów wozów na wysokich, malowanych barwnie kołach, zaprzężonych 
w muły i osły. Każdego transportu pilnowało kilku jeźdźców w białych 
burnusach o smagłych twarzach, z krzywymi szablami u boku. Błyskając 
białkami oczu krzyczeli na woźniców, by trzymali się skraju drogi. Na swych 
lekkich koniach przelatywali wzdłuż kawalkady i poganiali opieszałych 
uderzeniami biczów.
  Spostrzegłszy pierwszy raz tych ludzi, Ludwik odruchowo zdarł konia i 

chwycił za rękojeść miecza. Ale usłyszał obok siebie wesoły śmiech hrabiego 
Landolfa.
  - Oczy wam, książę, błysnęły jak u wilka, gdyście zobaczyli Saracenów - 
rzekł pan z Akwinu.
  - Więc nie omyliłem się? - zawołał Ludwik. - To Saracenowie! - I znów 
sięgnął do miecza.
  Ale Landolf śmiał się jeszcze weselej. Jadący z drugiej strony księcia 
von Salza pośpieszył z wyjaśnieniem.
  - Tak. wasza miłość, to są ci Saracenowie, których cesarz zwyciężył przed 
dwoma laty i z gór sycylijskich przeniósł wraz z rodzinami do Lucery. 
Stanowią obecnie wierną straż cesarską.
  - Zostali ochrzczeni?
  - ACh, nie! Oni tylko razem z życiem wyrzekają się swej wiary. Zaraz 
wjedziemy do miasta i zobaczycie, książę, ich meczety, imamów, muezinów. Ci 
ludzie nie staliby się nigdy prawdziwymi chrześcijanami. Natomiast służą i 
dobrze służą...
  Więc tak wyglądają Saracenowie? Ludwik, słuchając tego, co mówił Salza, 
patrzył na pomykających po drodze strażników. Ich ciemne twarze odbijały od 
białych zawojów. Rzeczywiście starannie wykonywali swoją służbę: prowadzili 
wozy niby psy stado owiec.
  Ludwik pamiętał, że kiedy był na dworze cesarskim w Rimini, w Parmie i w 
Borgo San Donnino, widywał między służbą Fryderyka ludzi w dziwnych, 
wschodnich szatach. Mówiono mu, że są to Saracenowie, którzy przyjęli 
chrześcijaństwo. W to, żeby chrześcijański cesarz mógł się otaczać ludźmi 
nie nawróconymi, nie uwierzyłby nigdy. A jednak sam von Salza przyznawał, 
że tak było.
  Landolf począł mu opowiadać o walkach cesarza z broniącymi się w górach 
Saracenami i o tym, jak muzułmanów wspomagali zdrajcy - chrześcijanie: wódz 
floty cesarskiej Wilhelm Porco i korsarz marsylski Hugo de Fer. Ale w końcu 
wojska cesarskie zdobyły warownię górską Giato. Cesarz, choć walczył z 
Saracenami z całą bezwzględnością, gdy mu ulegli, okazał im swoją łaskę: 
kazał stracić tylko ich wodza ibn-Absa, a także Porca i Hugona. Innym 
darował życie. Przeniósł jedynie całą ludność saraceńską z Sycylii do 
Apulii.
  Niebawem armia krzyżowców zbliżyła się do Lucery. Miasto leżało na 
skalnym cyplu, jakby zawieszone nad kamienistą, wyprażoną w słońcu równiną, 
staczającą się ku morzu. Grube mury miejskie porosłe zielenią wydawały się 
skałą i tylko odkryte tu i tam pokłady wyblakłej, cienkiej cegły mówiły o 
tym, że zostały niegdyś wzniesione ręką ludzką. Ale musiało to mieć miejsce 
bardzo dawno.
  Wojska objechały miasto naokoło i pociągnęły dalej ku Troi. Jednakże 
Landolf i von Salza zabrawszy Ludwika i kilku znakomitszych rycerzy 
niemieckich ruszyli przez środek miasta, by je pokazać przybyszom.
  Grube, szaropłowe mury kryły skupisko uczepionych skały domków o płaskich 
lub lekko baniastych dachach. Między domami sterczały igły minaretów, a 
palmy rozpinały swe konary. W wąskich, krętych uliczkach kłębiła się 
hałaśliwa i barwnie ubrana ludność. Rycerze omal nie utknęli w tym zgiełku. 
Z trudem, jadąc jeden za drugim, przebili się na rynek. Ale i tu było 
pełno. Plac zastawiony był straganami, pokrytymi daszkami z chrustu, z 
rozpiętymi na nich kolorowymi płachtami. Zdawały się aż uginać od stosów 

złocistych pomarańcz, cytryn, fig, daktyli. Wrzeszcząc i uderzając w małe 
bębenki, brodaci kupcy nawoływali przechodniów do koszów z pałkami trzciny 
cukrowej. Gdzie indziej handlowano drobiem i ponad gwar ludzki wybijało się 
rozpaczliwe gdakanie kur. Kobiety z pozasłanianymi twarzami niosły na 
głowach kosze i stągwie. Zatrzymywały się przy straganach i targowały 
krzykliwie. Wszyscy krzyczeli, gwałtownie wymachując rękami. Jazgot głosów 
ludzkich zagłuszało co pewien czas przeraźliwe kichanie osłów. Z góry na 
falującą i czyniącą dziki rejwach ciżbę spływały potoki słonecznego blasku, 
gęste niby roztopiona żywica.
  Pośrodku miasta znajdował się zamek cesarski w kształcie grubej, 
ośmiobocznej wieży. Przed bramą stali saraceńscy strażnicy w zbrojach z 
karacenowych płytek. Przekrzykując wrzawę targowiska, Landolf opowiadał 
Ludwikowi, że cesarz lubi przyjeżdżać tutaj i wtedy mieszka w zamku. 
Słuchając tych opowiadań i patrząc na to, co widział wokoło, Ludwik czuł 
niby zawrót głowy. Wszystko, czym dotychczas żył, doznawało wstrząsu. Nagle 
stanęło przed nim niepokojące pytanie: może prawdą jest to, co się mówi o 
cesarzu? Głowa pęka od upału i od tych myśli.
  Opuścili Lucerę i dogonili ciągnącą ku Troi armię. Niedługo potem 
natknęli się na gońca, który pędził co koń wyskoczy z wieścią, że do Troi 
przybył cesarz i wzywa do siebie landgrafa. Ludwik zdał dowództwo na von 
Salzę i wyruszył na spotkanie władcy.
  Fryderyk powitał go czule: objął go i kilkakrotnie ucałował w oba 
policzki. Był blady, bledszy niż rok temu, gdy Ludwik widział go ostatni 
raz. Widać choroba, o której wspominał Salza, nie opuściła go jeszcze. 
Zabrał Ludwika w cień oplecionej bluszczem altany. Zadając pytania i 
słuchając odpowiedzi, nie przestawał odbierać wieści, przynoszonych mu raz 
po raz przez posłańców. Bez trudności przechodził z języka niemieckiego, w 
którym rozmawiał z landgrafem, na włoski, grecki czy arabski. Na leżącej 
przed nim woskowej tabliczce notował jakieś sprawy lub skreślał to, co było 
załatwione.
  - Czekałem na ciebie niecierpliwie - rzekł do Ludwika. - Salza miał ci 
powiedzieć, że naznaczyłem cię wodzem krucjaty. Ufam, że choć jesteś taki 
młody, wywiążesz się z tego zadania znakomicie. Zresztą będę przy tobie. 
Pozostawię także von Salzę u twego boku, a on potrafi dobrze radzić. Chcę, 
aby wszyscy wiedzieli, że masz moją łaskę... W tej wyprawie dokonamy 
wielkich rzeczy. Zobaczysz. Cieszę się, że sprowadziłeś wielu rycerzy. Wiem 
już o tym, donieśli mi gońcy. Książę Limburgii przybył także z licznym 
wojskiem. Wydałem rozkaz, aby objął dowództwo nad krzyżowcami, którzy 
ściągnęli wcześniej, i nie czekając na nas odpłynął z nimi. Połączymy się w 
Acre. My będziemy główną częścią wyprawy. Poczekamy, aż ściągną wszystkie 
okręty. Myślę, że uda nam się odpłynąć jeszcze przed dniem Narodzenia 
Najświętszej Panny. Tymczasem twoje rycerstwo niech odpocznie po drodze. Na 
pewno dokuczyły wam upały.
  Sięgnął po rulon leżący obok na niskim stołeczku.
  - Wy, Niemcy - powiedział - umiecie żyć w cieniu waszych lasów, ale nie 
wiecie, jak się zachowywać tutaj. Oto przepisy, co należy jeść, co pić, jak 
postępować. Ułożyłem je razem z moim medykiem, Adamem z Cremony. Zaraz 
poślij je przez gońca swoim i poleć, by stosowali się do nich. Jeszcze 
muszę omówić z mistrzem Zaccaria, jakie dać wskazówki ludziom, by uchronić 
ich od chorób oczu. W Ziemi Świętej wielu choruje na cieknięcie powiek...

  Oderwał się od rozmowy, by przyjąć dwóch nowych wysłanników. Ich 
nadejście zapowiedział służący w szerokich, wschodnich szatach. Wyglądał 
również na Saracena. Tamci podchodzili kolejno. Padali na kolana przed 
cesarzem i dotykali czołem ziemi. Nie odzywali się tak długo, póki cesarz 
nie kazał im mówić. Przed odejściem także bili niezliczone pokłony. Po ich 
odejściu służący przyniósł na tacy rozłożyste puchary, napełnione śniegiem, 
na którym stała mała czarka z owocową miazgą.
  - To mój szambelan, Ryszard - rzekł cesarz, wskazując Ludwikowi 
usługującego. - Wierny i oddany... - Mówił coś w nieznanym języku do 
Ryszarda. - Poleciłem mu - wyjaśnił, gdy szambelan bezszelestnie zniknął - 
aby kazał przygotować konie. Słońce zniżyło się, pojedziemy do Melfi. Chcę, 
abyś tam dobrze wypoczął, zanim wyruszymy. A także chcę dobrze ciebie 
poznać...
  Wkrótce potem nieliczny poczet cesarski podążał drogą, skręcającą ku 
górom, które wisiały nad równiną ciemnym łańcuchem. Słońce przelewało się 
spoza ich szczytów i kładło pod nogi jadących długie cienie. Upał zelżał, a 
w powietrzu plątał się rzeźwiejszy powiew. Lecz Ludwik miał nadal ciężką 
głowę. Czuł się oszołomiony, jakby go wysadzono z siodła. Coraz mniej 
wiedział, co ma myśleć o świecie, w którym się znalazł. Przed rokiem cesarz 
porwał go i zdobył. Nie tym nawet, co mówił. Ludwik wywołał z pamięci 
wspomnienia tamtej rozmowy w zamku parmeńskim. Był wieczór, ale Fryderyk 
nie pozwolił zapalać świateł. "Lubię rozmawiać w półmroku..." - powiedział. 
Mówił wolno, dobitnie, nie zawsze kończąc zdania i dopełniając je tylko 
znaczącym gestem. Wtajemniczał Ludwika w swe wielkie plany. "Władza 
cesarska jest władzą świętą, władzą Boską... - mówił. - Lecz rzucono ją na 
targowisko..." - zrobił obu dłońmi ruch, którym zdawał się wyrażać smutek, 
a jednocześnie jakby gorzkie zrozumienie dla słabości ludzkich. W słowach 
Fryderyka nie było napastliwości. Gdy mówił, krzywił lekko wargę. "Jestem 
człowiekiem z Apulii - ciągnął - ale płynie we mnie krew pomazańców Bożych. 
Jesi, podobnie jak Betlejem, jest tylko niepozornym miastem. Wydobyłem 
sceptr cesarski z błota i nadam mu znowu blask... Tego chce Najwyższy. 
Cesarstwo musi stać się znowu zwierzchnictwem Bożym nad światem... Wiem, że 
tak samo myślisz... Powierzę ci niedługo wielkie zadania, ale myślę o 
większych jeszcze... Do tego jednak prowadzi długa droga. Ludziom trzeba 
czasu... Pojmujesz? Potrzebuję takich jak ty. Nie znałem ciebie dotąd. Ale 
von Salza mówił mi wiele o tobie. Ufam zwykle jego radom. I widzę, że się 
nie omylił. Znam się na ludziach. Napatrzyłem się na nich dobrze. Nim 
zasiadłem na tronie, zaznałem wielu upokorzeń. Byłem bosonogim chłopcem, 
który żył z łaski mieszczan z Palermo. Zwróciłem im za to stokrotnie. Dałem 
im swego orła na herb. Nie zapomną nigdy mojej łaski. Każdemu, kto mi 
zaufa, odpłacam tak samo..."
  Jadąc obok Fryderyka, wyławiał z pamięci tamte słowa. Cesarz milczał. 
Pozwolił iść wolno wierzchowcowi, a sam zmarszczywszy brwi zdawał się nad 
czymś namyślać. Był znakomitym jeźdźcem i choć zajęty myślami, zachował 
świetny dosiad. Lekka, dziwnego kroju szata z purpurowej, lśniącej materii 
odkrywała muskularne ramiona o skórze białej, lekko pocętkowanej brązowymi 
punkcikami. Na jednym z ramion miał ciężką bransoletę z kutego złota. 
Czerwone włosy spadały swobodnie w kędziorach. Opinał je wieniec ze 
zwykłych, laurowych liści. W tym stroju wydawał się przybyszem z umarłego 
już świata.

  Tam, na północy nie odbijał tak bardzo od otoczenia. Może dlatego jego 
słowa wydawały się zrozumiałe. I porywały. Teraz było inaczej: Ludwik nie 
mógł się pozbyć uczucia niepokoju. Wydawało mu się, że jest człowiekiem, 
który się zaplątał w coś niezrozumiałego dla siebie.
  - Melfi jest tam - rzekł nagle cesarz, wyciągając rękę i wskazując nią 
skalne siodło, tuż pod szczytem rozsiadłej szeroko góry. Słońce zapadające 
za łańcuch górski spowijało zbocze w cień. - Lubię ten zamek - mówił. - 
Przyjdzie czas, że zbuduję sobie piękniejszy jeszcze... Mam pomysł. Wyobraź 
sobie: ośmiobok... Lubię go. To kształt matematyczny, który wyraża pełność. 
Pojmujesz?
  Błękitne oczy cesarza utkwione w twarzy Ludwika zdawały się szukać 
zrozumienia. Ale twarz landgrafa wyrażała tylko oszołomienie. Spostrzegłszy 
to cesarz zaśmiał się hałaśliwie. Mocno uderzył Ludwika po ramieniu, jakby 
go budził ze snu.
  - Patrzysz na mnie, jakbym mówił w gorączce. Wiem, opowiadam ci o 
rzeczach, które cię nie obchodzą. Ach, wy Niemcy. Jesteście ludźmi wojny i 
ludźmi wierności. I macie słuszność - to najważniejsze. Jak zostawiłeś 
żonę?
  - W smutku, miłościwy panie. Oczekuje dziecka, więc pełna była lęków.
  - Rodzenie jest naturą kobiety. Kobieta nie cieszy się poczynajac, nosi w 
smutku, ale jest szczęśliwa, gdy urodzi. Tak samo wszystkie samice w 
naturze. Czy wiesz, że cesarzowa też oczekuje potomka?
  - Cieszę się z tej wieści, miłościwy panie. Oby Pan nasz pozwolił 
narodzić się następcy tronu jerozolimskiego, jak dał nam króla rzymskiego.
  - Ładnie to powiedziałeś. To prawda. Chciałbym mieć syna, którego mógłbym 
naprawdę kochać. Więc obaj odjeżdżamy od żon, które poczęły. Lecz za to 
przywieziemy zwycięstwo, jakiego świat się nie spodziewa!
  - Oby wasze słowa, miłościwy panie, były dobrą wróżbą.
  - Wróżbą? Wróżby to rzeczy ciemne. Mnie wywróżono kiedyś, że umrę w 
mieście, w którego imieniu jest kwiat. Tak, jak Florencja... Nie pojadę tam 
nigdy! A tobie co wróżono?
  - Pewien pustelnik powiedział mi kiedyś, że moim ptakiem jest gołąb i gdy 
on się ukaże nad moją głową...
  - Gołąb to ptak miłości - przerwał. - Jeśli jest twoim ptakiem, znaczy, 
że jesteś szczęśliwy w kochaniu. Zazdroszczę ci... Znam dobrze obyczaje 
gołębi... - Przez chwilę opowiadał o gołębiach, budząc swą wiedzą zdumienie 
Ludwika. Potem umilkł.
  Wjechali w rudy cień. W dole na płaskowzgórzu Kapitanatu leżały jeszcze 
blaski słońca i widać było skrzące się morze. Ale z wolna na wszystko 
zachodził mrok. Ani się spostrzegli, kiedy zapadła noc i otuliła ich sobą. 
W dole tu i tam błyskały światełka. Droga przed nimi wiła się jaśniejszą 
wstęgą. Klekot kopyt jadącej przodem saraceńskiej straży rozchodził się 
szeroko. Potem znowu wszystko wokoło nich poczęło się rozjaśniać. Niebo nad 
górami roziskrzyło się. To wzeszedł księżyc i od jego migotliwej, jakby 
sypkiej, poświaty kładły się na drogę mechate cienie jezdnych.
  Znowu jechali milcząc. Coraz mocniej przewiewał wiatr, a jego rwany 
oddech zaczął przynosić uszom jadących głuchy szum, trochę niby pomruk 
morza. Dźwięk był dziwnie znany Ludwikowi. Teraz jego nozdrza pochwyciły 
aromatyczną woń lasu. Czarna ściana drzew wyrosła przed nimi. Zanurzyli się 
w nią. Woniało mokrą ziemią i liśćmi. Przez gałęzie przeciekał księżycowy 

blask. Lecz już słabnął. Krótka noc dobiegała końca.
  Po jakimś czasie droga wynurzyła się spośród drzew. Szła teraz grzbietem 
wzgórza aleją wysadzaną cyprysami. W dali pojawiły się światła, a na tle 
przecierającego się nieba zamajaczyła bryła zamku. Przy bramie rozpiętej 
kamiennym łukiem stali ludzie z pochodniami. Służba brała konie za wodze i 
prowadziła w głąb podwórza.
  Nagle, gdzieś spoza zamku, od czarnych, porosłych lasami urwisk podniósł 
się ryk - początkowo głuchy, jakby dobywający się spod ziemi, potem 
przelewający się w groźny grzmot, a kończący się długim, bolesnym skowytem. 
Konie zastrzygły lękliwie uszami. Poczęły się niespokojnie rzucać, wspierać 
o siebie, przysiadać na zadach. Ludwik położył dłoń na rękojeści miecza. 
Ale Fryderyk powiedział z zadowoleniem i dumą w głosie:
  - To moje lwy. Zwietrzyły nas, więc wołają, by im dać jeść.
  
  12
  Ludwik obudził się na posłaniu tak miękkim, że zdawał się w nim tonąć. 
Łoże otaczały lekkie, półprzezroczyste zasłony, przez które przenikał blask 
dnia. Usiadł. Kręciło mu się w głowie, pod czaszką miał mącący myśli szum. 
Trąc pięściami oczy, wstał. Pod stopami czuł miękki dywan, który był niby 
wyspa na lśniącym morzu wykładanej mozaiką posadzki. Stojąc na nim 
rozglądał się wokoło. Spał mocno kamiennym snem i teraz musiał sobie 
uprzytomnić, gdzie jest i skąd się tutaj wziął. Wolno wypadki nocy 
powracały do niego. Przypominał sobie, jak przyjechali wczesnym świtem, jak 
dał się zaprowadzić do łożnicy, jak wypiwszy podany mu kielich zaprawionego 
korzeniami wina, rzucił się na posłanie i natychmiast zasnął. Wchodząc 
tutaj, nie widział tego, co zobaczył teraz.
  Komnata miała kształt półkolisty. Przy wygiętej w łuk ścianie w małych 
niszach stały posągi. Byli to nadzy mężczyźni i nagie kobiety. Odruchowo 
spuścił wzrok. Ale i na posadzce kamienne mozaiki układały się w kształty 
obnażonych postaci. Gdziekolwiek zwrócił oczy miał przed sobą bodące 
przestrzeń piersi i bezwstydnie odkryte łona. Znowu przycisnął pieści do 
powiek. Zamknął oczy i zaraz je otworzył. Ale postacie nie zniknęły. 
Patrzyły na niebo obojętnie oczami pozbawionymi źrenic. Kim były? 
Pogańskimi bożkami czy inkubami? Uciekając od niepokojącego widoku, zbliżył 
się do okna. Odetchnął lżej.
  Przed sobą miał górę o zboczach pokrytych lasami i jakby rozoranym 
szczycie. Przypomniał sobie, że Fryderyk powiedział mu, iż nazywa się Monte 
Vulture. Spoza jej zboczy wyzierała rozległa przestrzeń, kąpiąca się w 
jaskrawym blasku słońca. Daleko, daleko leżała szara płyta morza. Skrzyła 
się i zdawała się lekko wzdymać.
  Tam w dole musiał panować zabijający chęć do życia upał. Ale tu, od 
bukowych i kasztanowych gąszczy, płynął razem z aromatem świeżych liści 
orzeźwiający powiew. Ludwik głęboko wciągnął powietrze w płuca. Poczuł się 
nagle mocniejszy. Obrócił się i próbował się zmierzyć wzrokiem z półkręgiem 
nagich figur. I teraz jednak musiał spuścić oczy. Znowu szukał ratunku w 
widoku porosłych lasami gór. Choć barwa liści była jaskrawsza i kształt 
góry inny niż zwichrzone wierzchołki otaczających Wartburg szczytów, 
patrząc przez okno czuł się bliższy swej własnej, surowej rzeczywistości. 
Monte Vulture przypominała mu Inselberg, a z tym wspomnieniem powróciła 
pamięć Elzy. Landgraf przeżegnał się i - odwrócił. Zamiast posągów zobaczył 

dwóch służących w bufiastych szatach, którzy kłaniali mu się nisko i 
zapraszali gestami, by szedł z nimi.
  Kroczyli przodem pokazując drogę, lecz co chwila odwracali się i 
kłaniali. Idąc za nimi minął drugą komnatę, mniejszą niż jego łożnica, a 
potem wszedł do małego, okrągłego pomieszczenia bez okien, lecz z otworem w 
sklepieniu. Wąska półka obiegała ściany wokoło. Środek zajmował wykładany 
marmurowymi płytami basen pełen wody. W nim na postumencie stał posąg 
kobiety, nagiej jak tamte wszystkie, walczącej z ogromnym, nacierającym na 
nią łabędziem.
  Znowu gestami służący zapraszali księcia, by się rozebrał. Uczynił to i 
po schodkach zszedł w wodę. Była ciepła i wydawała miłą woń. Jeden ze 
służących pochylony nad stojącym w wodzie landgrafem począł mu myć głowę, 
zlewając włosy wonną oliwą i spłukując je potem wodą z dzbanka. Gdy Ludwik 
wyszedł z basenu, drugi służący nadbiegł z wielkim prześcieradłem i pomógł 
mu się wytrzeć. Zaprowadził go potem do kamiennej ławy; wskazał gestem, by 
się zechciał na niej położyć. Podczas gdy drugi służący usiadłszy na 
skrzyżowanych nogach grał na małej piszczałce jakąś melodię, pierwszy 
nacierał mocno olejkami ciało landgrafa. Potem ułożył mu włosy, a wreszcie 
podał zieloną szatę z lśniącej, lekkiej materii.
  Poprowadzili go do sąsiedniej komnaty, gdzie na księcia czekało 
śniadanie. Składało się z owoców i lekkich placków. Ludwik, spożywszy co mu 
podano, nie czuł się wcale najedzony. Przypomniał sobie jednak, co mu mówił 
Fryderyk o konieczności zachowywania należytych przepisów, więc nie żądał 
niczego więcej. W komnacie jadalnej nie było posągów, lecz za to przy stole 
usługiwały dziewczęta, ubrane w szerokie spodnie i na poły przezroczyste 
zasłony na twarzach.
  Kąpiel, a zwłaszcza masaż, orzeźwiły Ludwika. Niepokoje, jakie odczuwał 
poprzedniego dnia, odeszły. Powróciła energia i dobry humor.
  W komnacie pojawił się szambelan Ryszard i po niemiecku rzekł 
landgrafowi, że cesarz oczekuje na niego w ogrodzie.
  Ten ogród był prawdziwą krainą z bajki. Pinie i cyprysy, palmy, drzewa 
cytrynowe, pomarańczowe, granaty, figi tworzyły skłębioną masę zieloności, 
spośród której dochodziło ćwierkanie i kwikanie niezliczonych chmar 
ptactwa. Barwne kłębki pierza trzepotały się wśród liści. Między drzewami 
otwierały się małe łączki pieniące się różnokolorowym kwieciem. Wciąż 
towarzysząc Ryszardowi, mijał sadzawki w kamiennych cembrowinach, czasami 
uwieńczone mgiełką fontanny. W przezroczystej wodzie tkwiły nieruchomo, 
jakby zawieszone, złotoczerwone ryby. Słońce traciło tutaj pod drzewami 
swój dławiący żar; nie paliło okrutnie, ale zdawało się łagodnie 
przygrzewać. Od traw i kwiatów biła rześka świeżość.
  Za ogrodem, pełnym kwiatów, drzew owocowych, sadzawek niby przelśnionych 
słońcem ogromnych brył bursztynu, za wysokim murem, zamkniętym kutą bramą, 
zaczynał się drugi ogród, bardziej dziki, będący po prostu kawałkiem 
ogrodzonego lasu. Przy bramie czekał na Ludwika Fryderyk. Siedział na 
kamiennej ławie i przyglądał się uważnie parze baraszkujących ze sobą psów. 
Wydawał się całkowicie pochłonięty swoją obserwacją. Cesarzowi towarzyszył 
mały chłopiec z tabliczką i rysikiem w ręku. Fryderyk ubrany był w krótką, 
fioletową tunikę, której barwa dziwnie harmonizowała z jego czerwonymi 
włosami. Na nagich stopach miał białe sandały. W palcach trzymał bicz 
spleciony z rzemieni i srebrnych nici. Powitał Ludwika wesołym 

potrząśnięciem ręki.
  - Witaj! Jak ci się spało?
  Nie zezwolił na ceremonialny ukłon, ale po przyjacielsku objął Ludwika i 
poklepał życzliwie po plecach. Gestem odprawił Ryszarda.
  - Chodź - powiedział - chcę ci pokazać moje zwierzęta.
  Minęli bramę i udali się w głąb tego drugiego ogrodu. Chłopiec z 
tabliczką szedł w milczeniu za nimi. Ludwik w pewnej chwili spojrzał w 
twarz małego i zaskoczyło go, że odnalazł pod chyrą czarnych, kręcących się 
włosów te same co u Fryderyka błękitne jak morze oczy. Znowu zdawało mu 
się, że dochodzą go słowa, słyszane niegdyś: "To rozpustnik! Kobiety są dla 
niego zabawkami! Królestwo Sycylijskie pełne jest jego bękartów...!" Z 
chłopca przeniósł wzrok na cesarza, który szedł lekkim elastycznym krokiem, 
w swej krótkiej szacie podobny do zapaśnika gotującego się do walki. Kim 
jest ten człowiek? - zadał sobie znowu pytanie.
  Boczne ścieżki prowadziły w gąszcz. W cieniu stały klatki, w których 
przeważnie spały, leniwie rozciągnięte, najrozmaitsze zwierzęta. Były to 
stwory, które w większości Ludwik oglądał po raz pierwszy. Szeroko 
rozwartymi oczami patrzył na ogromnego zwierza z nosem niby trąba, 
wachlującego się wielkimi uszami i przestępującego z nogi na nogę. Po innej 
klatce przechadzały się cętkowane konie nie-konie z głowami osadzonymi na 
niepojęcie długiej szyi. Z ogrodzonego murem bagna, do którego, aby nie 
wysychało, ściekał strumień wody, sterczał dziwaczny łeb z malutkimi 
uszkami, lecz za to z ogromnymi chrapami. W głębokim dole, na brzegu 
kamiennego basenu siedział niedźwiedź - całkiem biały! Stojący nad dołem 
człowiek polewał zwierza co pewien czas wiadrem wody, a on wyginał grzbiet 
i zdawał się rozkoszować tą kąpielą.
  Fryderyk opowiadał Ludwikowi o każdym zwierzęciu: skąd pochodzi, gdzie 
żyje, jakie ma obyczaje, od kogo je otrzymał.
  - Tego białego niedźwiedzia - mówił - przywieźli mi żeglarze z Bergen w 
darze od króla Haakona. Tę panterę dostałem od sułtana Egiptu. - Podszedł 
do klatki i wsunąwszy między pręty rękę, bez obawy pieścił gruby kark 
cętkowanej kocicy.
  Gdy minęli klatkę, Fryderyk położył palec na ustach.
  - Teraz - rzekł - pokażę ci coś niezmiernie ciekawego. Ale nie wolno ci 
się odezwać jednym słowem, póki stamtąd nie odejdziemy...
  Rozsunął ścianę gałęzi i poprowadził Ludwika wąską ścieżką w ustronny kąt 
ogrodu. W dużej klatce Ludwik ujrzał parę dzieci, może trzyletnich. Były 
całkiem nagie, ich skóra miała barwę jednolicie śniadą. Na ich widok 
dziewczynka wstała. Podeszła do kraty. Wydała dźwięk przypominający 
chrząkanie świni. Chłopiec nawet nie spojrzał w ich stronę. Obojętnie 
posypywał sobie brzuch ciepłym piaskiem. Ludwik chciał zapytać, czyje to są 
dzieci i co tu robią, ale Fryderyk szybko położył palec na ustach. 
Dziewczynka patrząc na nich naśladowała ten gest. Znowu zachrząkała.
  Kiedy wrócili przed klatkę pantery, cesarz powiedział:
  - Postanowiłem przekonać się, czy dzieci przyjmują przez narodzenie język 
rodziców. Kazałem tych dwoje odebrać matkom, gdy były niemowlętami i 
wychowywać tak, aby nikt nie odezwał się przy nich słowem. Ale rzecz 
ciekawa, one wcale nie mówią.
  Począł mówić o innych jeszcze dokonywanych przez siebie doświadczeniach. 
Ludwik milcząc szedł u jego boku. Do uczuć, jakie w nim ostatnio 

zakiełkowały, dołączyło się poczucie nieśmiałości. Rudowłosy władca, o 
wysoko sterczących kościach policzkowych, wydał mu się nagle jakimś 
nadczłowiekiem, niepojętym i groźnym. Przypomniały mu się pytania Elzy, gdy 
jej opowiadał o cesarzu. Wtedy odpowiadał na nie z całą pewnością. Nie 
wiedział, czy potrafiłby tak samo odpowiedzieć dzisiaj.
  Przy bramie czekał na nich Ryszard i zaprowadził do jadalni. Teraz także 
podano tylko lekkie potrawy. Jedna z dziewcząt lała do pucharów 
czerwonofiołkowe wino. Było cierpkie i bardzo zimne. Ludwik zmęczony 
chodzeniem po ogrodzie pił chciwie. Fryderyk pytał:
  - Jak ci smakuje to wino? Pochodzi od zakonników z Monte Cassino. Lubię 
je. Orzeźwia i daje jasność myśli...
  Trzasnął w palce. Powtórzył:
  - Lubię je. To tam, u nich, zaprzysięgałem wyprawę krzyżową. Honoriusz 
był rozsądnym człowiekiem, można się z nim było układać. Cenię rozsądek... 
Jeśli ktoś nawet przeciwko mnie dobędzie prawdziwych racji, gotów mu jestem 
ustąpić. Ale nie znoszę ludzi zaślepionych. Takich jak Grzegorz. Cóż za 
zawzięty staruch!
  Po posiłku szambelan odprowadził obu władców do cienistej altany w 
ogrodzie. Upał się wzmógł. Tam w dolinach musiał być po prostu zabójczy - 
tutaj czynił sennym. Fryderyk rozciągnął się na trzcinowej ławie, na innej, 
podobnej położył się Ludwik. Ledwie wyciągnęli się, gdy spoza zasłony z 
liści rozległa się delikatna muzyka. Kilku ludzi musiało grać na fletach, a 
jeden uderzał leciutko do taktu w bębenek. Potem głos męski zaśpiewał. 
Pieśń brzmiała łagodnie, usypiająco. Fryderyk słuchał, podłożywszy ręce pod 
głowę. Na jego skrzywione wargi wypełzł uśmiech na poły bolesny, a na poły 
lubieżny. Z nieruchomych liści senność sypała się na oczy niby drobny pył. 
Ludwik ani się spostrzegł, kiedy zasnął.
  Gdy obudził się, Fryderyka nie było już na drugiej ławie. Przy wejściu do 
altany stali dwaj służący, ci sami co rano. I teraz kłaniając się nisko 
poprowadzili Ludwika do basenu. Po kąpieli podano księciu nowe szaty: tym 
razem była to długa, sięgająca do stóp suknia, naszywana złotem i spięta 
złotym pasem. Na głowę włożono Ludwikowi lekką koronę, stopy ubrano w ciżmy 
z długimi nosami. Pojawił się Ryszard i zaprowadził księcia do dużej 
komnaty. Wychodziła ona na taras, z którego rozpościerał się rozległy widok 
na kąpiące się w słońcu doliny. Skwar był obecnie najtrudniejszy do 
zniesienia: leżał ciężką masą znieruchomiałego powietrza. Ale w komnacie 
było przewiewnie, gdyż liczna służba poruszała ogromnymi, zawieszonymi u 
stropu wachlarzami. Nie było tu ani mebli, ani nagich posągów. Ze ścian 
zwisały naszywane złotem makaty, zaś posadzkę zaściełały dywany, na których 
piętrzyły się poduszki. Gdy Ludwik wszedł, siedziało już na nich kilku 
ludzi. Powstali oni na widok księcia i przywitali go niskim ukłonem. Ubrani 
byli w długie, powłóczyste szaty i mieli poważne brody. Niektórzy mieli 
zawoje na głowie, byli widać Saracenami. W kącie Ludwik spostrzegł dwóch 
bosonogich braci mniejszych: ich bura odzież odbijała od barwnych szat 
pozostałych.
  W chwilę później, poprzedzony gromadą służby, nadszedł cesarz. Zebrani 
skłonili się przed nim nisko, lecz bez czołobitności. Fryderyk zachowywał 
się również prosto: nie przyniesiono dla niego tronu, ale siadł po prostu 
na poduszce pośrodku koła zebranych. Służba wniosła niskie stoliczki 
wykładane masą perłową. Były na nich owoce, świeże lub smażone w syropie, 

oraz małe czareczki z czarnym, gorącym płynem. Ludwik spróbował: płyn był 
gęsty i słodki. Zebrani pili go małymi łykami.
  Ryszard, który widać z rozkazu Fryderyka, trzymał się przy Ludwiku, 
pochylił się i wyjaśnił mu, że obecni w komnacie uczeni zostali zwołani 
przez cesarza dla wysłuchania i przedyskutowania odpowiedzi otrzymanej od 
wielkiego mędrca z Mezaghanu Abd el-Hagga Ibn Sab'ina, na postawione mu 
pytanie: jakie są dowody, że dusza ludzka jest nieśmiertelna.
  Cesarz sam rozwinął trzymany rulon i począł czytać nadesłaną odpowiedź. 
Ryszard próbował tłumaczyć ją Ludwikowi. Wprawdzie książę czuł, że jego 
myśli pracują dziwnie jasno, mimo to zagubił się od razu w powodzi długich 
i zawikłanych cytatów z Koranu i z Pięcioksięgu, z Psalmów i z Ewangelii, z 
dzieł Platona, Arystotelesa Walentyna Avicenny. Nie pojął wywodów uczonego.
  Tymczasem Fryderyk skończył czytać i zaraz nad przeczytaną odpowiedzią 
rozwinęła się żywa dyskusja. Z niej także Ludwik nic nie mógł pojąć. 
Tłumaczenia Ryszarda wydawały się przemową w obcym, nieznanym języku. W 
końcu dał znak tamtemu, aby przestał. Patrzył tylko ciekawie na mówiących. 
Ci przemawiali początkowo z wielką uprzejmością, kłaniając się nisko tym, 
do których się zwracali. Potem jednak poczęli zapalać się, podnosić głos, 
przerywać sobie wzajemnie krzykiem. Gestykulowali przy tym żywo, a obszerne 
rękawy ich szat powiewały nad nimi niby skrzydła. Z najwyższym zdumieniem 
Ludwik usłyszał, jak jeden z mędrców saraceńskich przerwał w pół zdania 
cesarzowi i zrobił przy tym taki gest, jakby to, co mówił cesarz, było nie 
nadającym się do słuchania głupstwem. Lecz rzecz jeszcze dziwniejsza: 
cesarz parsknął tylko na słowa tamtego śmiechem i wysłuchawszy do końca 
jego mowy, na nowo podjął swój wywód.
  Dyskusja przybierała z każdą chwilą na sile. Uczeni perorowali, wyraźnie 
dzieląc się na kilka grup. Fryderyk brał w sporze żywy udział, a jego 
opinie podtrzymywała część uczonych. Gdy mówił, często cytował coś z ksiąg, 
które podawała mu służba. Natychmiast umiał odnaleźć w księdze potrzebne mu 
miejsce. Czasami zdawał się przedkładać swoje zdanie biskupowi z Palermo, 
który siedział obok niego i potakująco kiwał głową.
  Ludwika w końcu zmęczyło słuchanie niezrozumiałych spraw. Nie miał 
pojęcia, co ma myśleć o swobodnej dyspucie, jaka się toczyła między 
uczonymi chrześcijańskimi a Saracenami. Uspokajała go nieco obecność 
biskupa - lecz niezupełnie. Pamiętał, iż o Bernardzie mówiło się w 
Lombardii, że jest takim samym heretykiem jak i cesarz. Powróciło do 
Ludwika uczucie zagubienia się i zaplątania w coś, z czego nie sposób się 
wywikłać. Opanował go smutek. Z utęsknieniem myślał o walce: Saracenowie na 
końcu miecza byli dla niego bardziej pojmowalni niż ci, obok których 
siedział. Potem przypomniał sobie Elzę. Stanęło przed nim: "Co jej powiem, 
gdy przyjdzie mi opowiadać o tym, co widziałem?"
  Noc zapadła. Służba zapaliła olejne świeczniki i spór uczonych toczył się 
dalej. Ale w końcu i oni poczęli być widocznie zmęczeni. Już nie 
przemawiali tak gwałtownie, nie przerywali sobie. Była bardzo późna pora, 
kiedy zapadła cisza, a w niej rozległ się szyderczy śmiech cesarza.
  - Słuchajcie - rzekł Fryderyk - ani odpowiedź Ibn Sab'ina, ani to, coście 
mówili, nie dało mi potrzebnych dowodów. Dowiedliście tylko jednego, że 
wszystkie księgi, nazwane świętymi, głoszą istnienie nieśmiertelnej duszy i 
że gdybyśmy ich świadectwo odrzucili, musielibyśmy powiedzieć, iż ci 
wszyscy trzej: Mojżesz, Jezus i Mahomet są oszustami. Okazuje się więc, że 

wierzymy w nieśmiertelność dla szacunku, jaki żywimy dla tamtych. Lecz co 
powiedzieć człowiekowi, który nie wie, kim jest Jezus czy Mahomet? Jak go 
zapewnić o nieśmiertelności duszy, skoro ani ten, kto zmarłego kochał, ani 
ten, który go nienawidził, duszy umarłego nie potrafi przywołać z powrotem? 
Nie zebrałem was tutaj, byście mnie przekonywali o prawdziwości ksiąg. I 
skoro nie wyjaśniliście mi tego, czego od was oczekiwałem, wiem, co 
uczynię. Słuchajcie: każę jutro wtłoczyć do beczki jednego z więźniów. 
Uszczelni się beczkę smołą i będziemy czekać, aż człowiek umrze. Skoro 
istnieje dusza, będzie ona musiała jakoś z beczki wyjść. Nie sądzicie?
  Spoglądał po zebranych, a oni w milczeniu kręcili głowami. Tylko jeden z 
braci mniejszych zerwał się z miejsca i powiedział, że cesarz, którego 
wielką jest zasługą, iż zniósł w królestwie tortury, nie powinien skazywać 
człowieka na tak okrutną mękę. Ale Fryderyk przerwał tamtemu niecierpliwie:
  - Dosyć! Wy, uczniowie Franciszka, jesteście zawsze tacy sami. Dla was 
tylko litość i litość! Większy będzie pożytek, gdy zdobędziemy dowód na 
istnienie duszy, niż warte jest życie jednego złodzieja! Dosyć!
  Klasnął w dłonie. Na ten znak do komnaty wpadła służba. Szybko usunięto 
stoliczki i dywany. Kilku muzykantów w saraceńskich zawojach usiadło w 
kącie i rozpoczęło grać na piszczałkach. Do sali wbiegło sześć tancerek. 
Były bose, a spod przejrzystych szat połyskiwały ich śniade ciała. 
Natychmiast rzuciły się w zawrotny taniec. Złote koła na łydkach i na 
ramionach, barwne paciorki na szyjach wydawały brzęk i grzechot zlewający 
się w jedno z muzyką. Spod opadających na czoła włosów błyskały oczy. 
Dziewczęta obracały się szybko, przerzucały się w gwałtownych podskokach, a 
potem nagle zamierały w bezruchu. Stały wtedy uniesione na koniuszkach 
palców i tylko ich ręce, szeroko rozstawione, falowały wężowym ruchem.
  Ludwik nie znał treści dysputy, nie dowiedział się, co mówił na 
zakończenie cesarz. A jednak ten wieczór, przepełniony niezrozumiałą 
gadaniną, obudził w nim na nowo i z większą jeszcze niż poprzedniego dnia 
siłą dziwny niepokój. Obecność tancerek dopełniła miary. Pod wpływem 
rozpierających go uczuć nie mógł sobie znaleźć miejsca. Choć zdawał sobie 
sprawę, że Fryderyk może się tym czuć obrażony, wstał, opuścił komnatę i 
wyszedł na taras. Księżyc wędrował po gładkim niebie, lamował blaskiem 
koronkę szczytów i gdzieś w dali zdrapywał czerń z tafli morza. Ludwik 
usiadł na marmurowej ławce. Z komnaty dochodził wciąż brzęk złotych kółek 
na nogach tancerek i niespokojny rytm muzyki. Jak zawsze szukał ratunku, 
odnajdując w pamięci Elzę. Ale czuł, że ona była daleko, daleko, bardzo 
daleko...
  
  13
  Biegły dni za dniami. Codziennie - nawet w niedzielę! - przychodzili rano 
do łoża Ludwika dwaj służący i zapraszali go, by udał się z nimi do basenu. 
Ranki spędzał z cesarzem, który mu zawsze miał coś do pokazania. Czasami 
jechali w las na polowanie lub do zamku Lagopesole. Wieczorami odbywały się 
uczty, kończące się nieodmiennie występem tancerek saraceńskich.
  Dopiero trzeciego czy czwartego dnia pobytu w Melfi Fryderyk zaprowadził 
Ludwika do cesarzowej. Ludwik nie widział jej przedtem - nie pokazywała się 
nigdy ani podczas uczonych dyskusji, ani na ucztach.
  Ujrzawszy Jolantę aż drgnął, tak bardzo przypomniała mu Elzę. Miała takie 
same wielkie, czarne oczy pod schodzącym nisko na czoło czepcem. Ale 

bardziej jeszcze niż twarz upodobniała ją do Elzy dziecinna prawie postać. 
Na szczupłej sylwetce nie widać było zarysów ciąży, tylko w podkrążonych 
oczach malował się wyraz cierpienia. Uśmiech Jolanty był jak uśmiech 
chorego.
  - Witaj, kuzynie - powiedziała, wyciągając do landgrafa drobną śniadą 
dłoń. - Będę cię tak nazywała, ponieważ twoja żona jest moją kuzynką. 
Wyjaśnię ci to zaraz. W Konstancji, córce Boemunda II, spotkała się krew 
królewskiego rodu jerozolimskiego z krwią książąt Antiochii. Potem Anna 
córka Konstancji wyszła za mąż za króla węgierskiego i została babką twojej 
żony. Och, my w Syrii znamy doskonale wszystkie związki rodzinne.
  Nawet jej głos brzmiał podobnie do głosu Elzy. W Ludwiku od pierwszej 
chwili zrodziła się wielka życzliwość dla tej dziecinnej cesarzowej. 
Pamiętał, jak Elza wypytywała się o nią. Los córki Jana de Brienne budził 
powszechne zainteresowanie. Uważano ją za męczennicę w rękach rozpustnego 
potwora. Rozmawiając z Jolantą Ludwik odruchowo przenosił wzrok z jej 
drobnej twarzyczki na twarz Fryderyka. Cesarz siedział rozparty w niskim 
karle. Bawiąc się zawieszonym u pasa sztyletem z wielką nabijaną 
drogocennymi kamieniami rękojeścią, patrzył spod przymrużonych powiek na 
żonę. Gdy ona wydawała się dzieckiem, młodszą jeszcze, niż była naprawdę, 
on robił wrażenie starszego nad swój wiek. Wśród rudych włosów dostrzec 
można było białe nitki. Ciało nabierało już tuszy, blade policzki nie miały 
młodzieńczej jędrności. Znowu czuł, że nie wie, co myśleć o tym niepojętym 
człowieku. I coraz bardziej pragnął, aby jak najszybciej znaleźć się za 
morzem wobec wroga.
  Na zakończenie tego krótkiego spotkania Jolanta podała Ludwikowi dłoń do 
pocałowania i rzekła:
  - Chciałabym, kuzynie, zobaczyć cię jeszcze przed waszym odjazdem do 
mojej ziemi...
  Ostatnie słowa wymówiła z melancholią w głosie. Zaraz jednak spojrzała na 
męża, a w jej oczach - tak się przynajmniej Ludwikowi wydało - błysnął lęk. 
Nagle urwała. Zabrał głos Fryderyk:
  - Za kilka dni - rzekł - odwiozę cię do Otranto. Otoczona wszelkimi 
wygodami, będziesz tam oczekiwała na rozwiązanie i na mój powrót. Lecz, jak 
ci obiecałem, odpływając każę zatrzymać okręt przed portem i zejdę na ląd, 
aby ciebie pożegnać. Wtedy zabiorę także i jego... - wskazał Ludwika.
  - Uczyń tak, proszę - skłoniła się nisko. Znowu zwróciła się do Ludwika. 
- Gdybyś pisał do swej żony, kuzynie - mówiła - pozdrów ją ode mnie. 
Chciałabym ją kiedyś poznać, gdyż czuję dla niej wielką miłość. Może - 
uśmiechnęła się - dlatego że nosimy to samo imię... *(Jolanta jest inną 
formą imienia Elżbieta).
  Ludwik nie zobaczył już więcej w Melfi cesarzowej. Do zamku przyszła 
wiadomość, że część krzyżowców, przybyłych poprzednio pod wodzą księcia 
Henryka Limburskiego, została załadowana na okręt i odpłynęła. Zbliżał się 
czas odjazdu głównych sił. Ten trud miał spaść na barki Ludwika jako wodza 
armii krzyżowej.
  Dzięki wypoczynkowi w górskim zamku Ludwik czuł się obecnie zupełnie 
dobrze. Rwał się do roboty i z radością powitał von Salzę, który przybył, 
by go zabrać na wybrzeże. Cesarz odjechał z cesarzową do Otranto, 
obiecując, że zaraz po umieszczeniu Jolanty w zamku otranckim przybędzie do 
Brindisi, dokąd miały ściągnąć wojska krzyżowe.

  W dolinach panował po staremu zabójczy skwar. Dotarłszy do swoich wojsk, 
Ludwik znalazł je w stanie opłakanym. Na armię przyszły choroby i zwaliły z 
nóg prawie połowę żołnierzy. Choroba dotknęła także ludność miejscową, co 
sprawiło, że powstały przerwy w dostawach żywności. Wywołało to szemranie 
wśród rycerzy i wojska. Jakieś niepokojące pogłoski krążyły wśród 
koczujących wokół Troi armii. Nie wiadomo było, kto je rozpuszczał, ale 
rozchodziły się z niepokojącą szybkością. Mówiły o znakach pojawiających 
się na niebie, a wieszczących klęskę krucjacie, o gniewie Bożym, którego 
zapowiedzią były choroby.
  Ludwik pełen energii rzucił się do pracy. Obiegł armię, przywracał 
porządek, podnosił ducha. Dwoił się, troił. Utracił jednak wśród trudów 
odzyskane w Melfi siły. Toteż ze zdumieniem patrzył na Salzę, który mu 
wszędzie towarzyszył i który zdawał się jak salamandra żyć w ogniu.
  Dzięki wysiłkom obu została przywrócona armii sprawność. Dostawy 
nadchodziły znowu regularnie. Lekarze doradzali, aby wojska jak najszybciej 
udały się do Brindisi, gdzie, twierdzili, morskie powietrze przywróci 
wszystkim zdrowie. Takie same wezwania przychodziły od Fryderyka. Ludwik 
więc wydał rozkaz, by nie zwlekając ruszono ku wybrzeżu. On i von Salza 
znajdowali się na czele głównej kolumny wojsk.
  
  14
  Cieszę się, książę - mówił wielki mistrz do Ludwika, gdy jechali obok 
siebie - z przyjaźni, jaką was cesarz obdarza. Byli ludzie, którzy starali 
się go przekonać, iż książę limburski byłby lepszym wodzem krucjaty niż wy. 
Ale udało mi się przezwyciężyć ich wpływy.
  - Jestem wam wdzięczny, mistrzu, i chciałbym móc tę wdzięczność okazać.
  - Nie mówmy o tym, książę. Staram się tylko wypłacić za dobrodziejstwa, 
jakich zaznał nasz zakon od waszego ojca i od was samych. Poza tym chodziło 
mi o rzecz bardzo ważną. Nie odmawiam księciu limburskiemu zalet dzielnego 
rycerza. Lecz wy, książę, i nasz zakon, mamy dalsze plany, które 
nakreśliliśmy sobie w Rimini, a dla nich potrzeba, abyście, książę, nabrali 
jeszcze więcej znaczenia w Rzeszy niż dotychczas macie.
  Suchy upał drapał gardło. W oślepiającym słońcu ciągnące się wzdłuż drogi 
kępy zieloności spłowiały, stały się niewidoczne wśród skalnego rumowiska. 
Na szyjach wierzchowców pot wystąpił ciemnymi zaciekami.
  To gorąco wysysało wszystkie siły. Ludwik ledwo był zdolny słuchać tego, 
co mówił Salza. Gwałtownie wachlował się trzymaną w ręce mycką. Ale wielki 
mistrz wydawał się niezwyciężony.
  - Cesarz jest wielkim, niezwykłym człowiekiem - ciągnął. - Ale niewiele 
się zna na sprawach Niemiec. Zwykle tylko z wielkim trudem potrafię go 
przekonać. Nie posłuchałby mnie, gdyby nie wiedział, jak bardzo mu jestem 
oddany. Nazywa siebie Apulejczykiem i właściwie jest nim bardziej niż 
wnukiem Barbarossy. To dlatego dał się uwikłać w tę wyprawę...
  Choć wyczerpany upałem, Ludwik począł słuchać uważniej.
  - Uwikłać? - zapytał. - Jak to rozumiecie, mistrzu?
  Von Salza przez czas jakiś jechał w milczeniu. Ludwikowi poczęło się już 
wydawać, że wielki mistrz powiedział coś, czego żałuje, i wolałby tym 
milczeniem odwrócić uwagę od swoich słów. Ale on odezwał się znowu.
  - Od słynnego wezwania Urbana II wszystkie wysiłki chrześcijaństwa były 
skierowane w stronę Ziemi Świętej. To prawda, że tam mamy Grób Pański. Lecz 

Królestwo Jerozolimskie stało się królestwem rycerzy francuskich, 
szpitalników i templariuszy. Gdy wszyscy ofiarowują mu swoją krew, nie 
wszyscy znajdują tam dla siebie miejsce. Nasz zakon choćby... Wiecie 
dobrze, że nie ustępujemy tamtym w odwadze, w gorliwości chrześcijańskiej. 
Nie żałujemy krwi. Pod Damietą poległ kwiat naszego rycerstwa. A tymczasem 
co my tu posiadamy? Są natomiast ziemie rozległe i bogate, które należałoby 
zdobyć dla prawdziwej wiary...
  - Myślicie, mistrzu, o ziemiach nad Bałtykiem?
  - O nich, książę! Wiele potrzebowałem słów, by wytłumaczyć całą rzecz 
cesarzowi. Dla niego cesarstwo jest tu. A cesarstwo jest tam...
  - Tam są dzikie puszcze.
  - Najdzikszą puszczę można zamienić na rodzący zboże kraj. Gdy wrócicie i 
będziecie rozmawiali z waszym bratem, on wam powie, jak wyglądają te ziemie 
w naszych rękach.
  - Nie wątpię, że jesteście znakomitymi gospodarzami. Lecz powiedzcie, 
wielki mistrzu, przecież ludy, z którymi pojechaliście tam walczyć, dzięki 
waszemu wysiłkowi przyjmą w końcu Chrystusa. I wtedy zechcą się rządzić 
same...
  - Być może, kiedyś... Na pewno nieprędko. I nie wiem, czy naprawdę 
rządzić się kiedy same potrafią. To lud surowy, który taki już na zawsze 
zostanie. Tacy, jak książęta wielkopolscy czy mazowieccy - począł mówić z 
gwałtownością, głosem, który przypominał krakanie. - Niby chrześcijanie, a 
wystarczy tylko ich podrapać, aby zobaczyć, że zostali poganami! Brudni, 
głupi, skłóceni...
  - Surowo ich sądzicie.
  - Bo ich znam. Cóż z tego, że składają hołd cesarzowi? Gdy który potem 
zostanie władcą w cesarstwie, jak król czeski, staje się zaraz 
niebezpieczny. Zresztą, gdyby tylko mógł, odmówiłby hołdu. Trzeba ich 
trzymać w ryzach. Och, żal mi każdego naszego rycerza, który polegnie tam 
za morzem! - syknął nagle. - Wszyscy powinni wrócić, by zasilić braci von 
Balkego.
  Na chwilę półpokorny, półdobrotliwy uśmiech, osiadły na ustach wielkiego 
mistrza, zniknął. Rysy twarzy von Salzy zaostrzyły się. Jego długi nos 
wygiął się; stał się podobny do dziobu drapieżnego ptaka.
  Tłusty, ciężki pot zalewał Ludwikowi skronie, piekł oczy, spływał po 
policzkach, po piersiach, lepił palce. Od skwaru ciało miał słabe i głowę 
ciężką. Tylko z najwyższym trudem myśl jego podążała za słowami Salzy.
  - Lecz jeżeli tak sądzicie mistrzu - zapytał - dlaczego zabiegaliście o 
to, by wyprawa ruszyła?
  Twarz von Salzy utraciła już swój poprzedni wyraz. Pozostała tylko 
skupiona nad snutymi myślami.
  - Cesarz zobowiązał się - odpowiedział. - Aby on mógł nam pomóc, my 
musimy wpierw coś uczynić dla niego. Lecz jestem pewny, że nasze zwycięstwo 
będzie wielkie i może nawet - uśmiechnął się końcami warg - da się ono 
osiągnąć bez wielkich strat. - Znowu uśmiechał się. - Jesteście, książę, 
wodzem krucjaty - rzekł - będziecie wiedzieli, jak postępować...
  Patrzył na Ludwika z boku, jakby czekał, że mu coś powie. Ale landgraf 
niecierpliwie zgarnął wierzchem dłoni pot z czoła i jechał milcząc.
  15
  Pod wieczór zasępiło się. Od morza zadął silny wiatr i napędził 

kłębiastych chmur. Nagle lunął deszcz tak ulewny, że rycerzy otoczyły 
prawdziwe ściany wody. Nie sposób było dalej jechać. Droga zmieniła się w 
łożysko szumiącego potoku. Konie zbiły się w kupy, zaskoczeni ludzie mokli.
  Dopiero kiedy deszcz ustał, dotarli do najbliższego miasteczka. Ludwik, 
choć przemoknięty do nitki, póki nie zsiadł z konia, póki nie przekonał 
się, że całe wojsko znalazło dla siebie schronienie. Gdy w końcu przybył na 
swoją kwaterę, dostał gorączki i gwałtownych dreszczy. To było zupełnie tak 
jak wówczas, gdy zachorował na bagnach luneburskich.
  Bechtold zajął się księciem. Ułożył go, nakrył ciepło, dał do napicia się 
gorącego wywaru korzennego. Stary Wargila, chociaż sam zmęczony, przyszedł 
czuwać przy chorym. Lecz lekarstwo poskutkowało; książę zasnął mocno i spał 
do rana. Obudził się rześki, całkiem zdrów.
  Po chłodnej nocy skwar od samego świtu zrobił się znowu ogromny. Parująca 
wilgoć zamieniła się w gęste tumany, które uniosły się i wisiały w 
powietrzu, tamując wszelki przewiew. Zapanowała dławiąca oddech parnota. 
Krucjata posuwała się wolno. W czasie marszu okazało się, że wojsko 
dotknięte zostało rozmaitymi chorobami: jedni dostali dreszczy, jak Ludwik, 
innym dokuczała gwałtowna biegunka, jeszcze inni tracili oddech i dusili 
się. Wielu nie było w stanie ciągnąć z wojskiem i zostało na drodze. 
Zaledwie na wieczór zdołano dociągnąć do Monopoli.
  Tutaj znowu nie było nikogo, by zająć się chorymi. Von Salzy udało się 
ściągnąć dwie beczki wina. Pod komendą Bechtolda miejscowe kobiety grzały 
je i roznosiły chorym. Rano okazało się, że prawie połowa wojska nie jest 
zdolna do dalszego marszu. Ludwik postanowił zostawić chorych w mieście, z 
resztą natomiast ruszyć do Brindisi. Von Salza wciąż powtarzał, że gdy 
tylko znajdą się nad morzem, wszystkie choroby skończą się natychmiast. Ale 
nawet ci, którzy wyruszyli, zaledwie zdołali po całodziennym marszu dotrzeć 
na wieczór do Ostiani. Upał był wciąż zabójczy. Znowu wielu zachorowało. 
Niektórzy zostali po drodze, inni wlekli się ostatkiem sił za kolumną.
  Krucjata, gdy weszła późną nocą do Ostiani, wyglądała jak pochód widm. 
Jezdni chwiali się na siodłach, spadali z koni. Piesi zataczali się jak 
błędni. Ludność, która wyszła na powitanie wojska, widząc je w takim 
stanie, przekonana, że dotknięte jest jakąś straszną zarazą, pouciekała lub 
poukrywała się. Nie znalazł się nikt, kto by się zajął przybyłymi. Nie było 
przygotowanej żywności.
  Żołnierzy ogarnęła wściekłość. Ci, którzy zachowali jeszcze trochę sił, 
rzucili się rabować. Zapłonęły podpalone domy. Tam, gdzie znaleziono 
mieszkańców, zabijano ich. Ludwik z von Salzą i kilkoma jeszcze ze swego 
otoczenia starali się ich uspokajać. Nie przyszło im to łatwo; nawet 
rycerze brali udział w rabunku. W końcu jednak spokój został przywrócony.
  Ale położenie było rozpaczliwe. W mieścinie było mało domów, a i tych 
część została spalona w zamieszaniu. Służba zmęczona, chora, zbuntowana nie 
chciała rozstawiać namiotów. Cała krucjata musiała koczować wprost na 
trawie, pod gołym niebem. Po upalnym dniu noc znowu ścisnęła chłodem.
  Ludwik nie kładł się, ale w towarzystwie giermka chodziło po obozie. Nie 
poznawano go w ciemnościach.Słyszał ludzi kłócących się, chorych 
wykrzykujących nieprzytomnie w gorączce lub skowyczących o wodę. W pewnej 
chwili natknął się na gromadę żołnierzy, którzy stali kręgiem i 
przysłuchiwali się temu, co mówił stojący pośrodku nich człowiek. Od 
palącego się w pobliżu ogniska padał blask i Ludwik zdołał spostrzec, że 

tamten miał na sobie mnisią suknię. Mówił:
  - Powiadam wam: kara Boża. Ten rozpustnik jest jak wilk, co się ubrał w 
owczą skórę. Nie łudźcie się, nie poprowadzi on was na Saracenów. Jeszcze 
gotów wydać was w ich ręce. Bliższy mu Mahomet niż Pan nasz, Jezus 
Chrystus...
  Ktoś krzyknął ostrzegawczo, zakonnik dał nura w tłum i zniknął w 
ciemnościach. Dostrzeżono księcia i żołnierze, którzy tworzyli koło, 
rozbiegli się na wszystkie strony. Gdy ucichł tupot, słyszał znowu wołanie 
chorych: "Pić, dajcie pić, przez litość!".
  Ludwik powrócił do swego namiotu i kazał zaraz wezwać na naradę 
najważniejszych swoich wasali. Gdy zeszli się i zajęli miejsca na ławach, 
zwrócił się do Salzy:
  - Widzieliście, mistrzu, jak wygląda wojsko. Chciałbym, abyście 
powiedzieli, co zdaniem waszym trzeba czynić, obawiam się bowiem, że do 
jutra nawet połowa armii nie będzie zdolna do marszu.
  Salza energicznie potrząsnął głową.
  - Tak źle nie jest - rzekł. - Nie ulegajmy, wasza miłość, popłochowi. Tu, 
w Italii, choroby przychodzą często, lecz także szybko odchodzą. Moim 
zdaniem trzeba jutro za wszelką cenę dotrzeć z tymi co mogą odbyć pochód, 
do Brindisi! Tam choroby wygasną, zaś ci, którzy iść nie mogą, będą za nami 
ściągać. Zresztą w Brindisi jest już pewno cesarz, a z nim jego lekarze. 
Wiedza medyków cesarskich jest tak wielka, że natychmiast dadzą sobie radę 
z każdą najcięższą chorobą.
  Patrzył po twarzach rycerzy; ci jednak zachowywali ponure milczenie.
  - A skąd wiemy, że ci lekarze zechcą znaleźć leki na trapiące wojsko 
choroby? - powiedział nagle Zygfryd ze Spatenburga.
  Von Salza spojrzał na tamtego z błyskiem gniewu w oczach. Głos jego, choć 
ostry, zachował przecież układne brzmienie:
  - Zechciejcie powiedzieć wyraźniej, panie - powiedział - co macie na 
myśli.
  Zygfryd wzruszył ramionami, jakby chcąc tym powiedzieć, że dobrze wiedzą 
wszyscy, o co chodzi. Rycerz ze Spatenburga, zwany Czerwonym, należał do 
tych wasali landgrafa, którzy najdłużej opierali się wezwaniu do wzięcia 
udziału w krucjacie. Dopiero przy pomocy biskupa z Hildeshein udało się 
Ludwikowi przekonać Zygfryda. Musiał mu jednak dać więcej niż innym na 
ekwipunek i zapewnić słowem, że rycerz Reinhard z Hausen, najbliższy sąsiad 
Zygfryda, weźmie także udział w wyprawie.Obaj rycerze wiedli ze sobą spór, 
który Ludwik musiał kilkakrotnie godzić, lecz który wciąż na nowo wybuchał. 
Najeżdżali sobie wzajem włości, palili wsie, zabijali lub uprowadzali 
poddanych. Wyruszyli upewniwszy się, że obaj biorą udział w krucjacie i 
żaden z nich nie zostaje w kraju, by skorzystać z nieobecności sąsiada. 
Tego dnia Reinhard zasłabł i pozostał ze swoimi w jakiejś osadzie przy 
drodze. Nie było go na naradzie.
  - Medycy pana cesarza - rzekł wreszcie - znają niewątpliwie jakieś 
zaklęcia czy lekarstwo. Wątpię jednak, czy zdolne będą one przywrócić 
zdrowie chrześcijanom...
  - Obrażacie, panie, cesarza! - wybuchnął Salza.
  Ale Zygfryd patrzył mu wyzywająco w oczy.
  - Czy obrażam, nie wiem, wiem jednak, że nie chrześcijan, ale saracenów 
widzę w otoczeniu cesarskim. - Zwrócił się do innych rycerzy. - Wcale się 

nie dziwię, że te choroby przyszły do nas. Bo i jakże? Wyruszyliśmy na 
krucjatę dla wyzwolenia Grobu Pańskiego z rąk niewiernych, a tymczasem 
znajdujemy pana cesarza otoczonego Saracenami. Wzięliśmy krzyż, tu jednak 
krzyża nie widzimy. Wiecie wszak, co się szepcze między ludźmi...
  Zaczęli potakiwać.
  - Prawda, co rycerz Zygfryd powiada - mówi Meinhard z Muhlbergu. - Kto 
wie, czy te choroby nie są karą Bożą...
  - Słyszałem przed chwilą - odezwał się Gerard, kanonik katedry w 
Naumburgu - jakiegoś zakonnika, który mówił o wilku w owczej skórze...
  - Na pewno miał na myśli cesarza - rzekł ktoś.
  - A ja słyszałem innego mnicha - rzekł rycerz Ludolf z Treffurtu - który 
opowiadał, że cesarz sprzedał duszę szatanowi...
  - Dziwię się wam, panie - rzucił ostro von Salza - żeście takiego mnicha 
nie kazali pochwycić i zobaczyć, co to za ptaszek. Jestem pewny, że przybył 
z rycerzami lombardzkimi. W miastach ligi ma schronienie ohydna sekta 
gazzarów.
  - Liga jest, jak gadają, pod opieką Ojca świętego - ktoś powiedział.
  - To niepodobna, by Ojciec święty popierał heretyków! - zawołał jeden z 
księży.
  Potem wybuchło od razu wiele głosów i w namiocie powstał zgiełk. Spierano 
się, kłócono, prawie chwytano za miecze. Ludwik nie próbował zebranych 
uciszać. Siedział zgarbiony, ogarnięty rozterką. Znowu opanowała go 
gorączka i chwyciły dreszcze. Ciemne płaty przelatywały przed oczami. Kto 
ma słuszność? - zastanawiał się. - Och, odpłynąć, odpłynąć prędzej! - 
myślał. - Tam zacznie się walka, a skończą się rozważania. Tam, na ziemi, 
po której chodził Chrystus, wszystko musi stać się jasne!
  Miał wrażenie, że otacza go ciemność. Czuł się jak dziecko zgubione w 
wielkim, ciemnym borze. Ale przecież uczyniłem, jak chciał Bóg... - myślał. 
- On musi dać znak. Pokazać wyjście. - Gryząc wargę, by powstrzymać 
dreszcze, całym napięciem woli wzywał Bożej pomocy.
  Rycerze kłócili się dalej. Przerwał w końcu ich spór tupnięciem. 
Oświadczył, że zamyka naradę i rozkazuje, by wszyscy byli gotowi rano do 
wymarszu. Nie dał nikomu mówić. Skłaniając się przed nim, jeden za drugim 
wychodzili z namiotu. W końcu pozostał sam.
  W trójkątnym otworze widział niebo rozpłomieniające się raz po raz 
suchymi błyskawicami. Powietrze jednak pozostało duszne i gorące.
  Gorączka rosła. Ciało Ludwika to stawało się lekkie, to znów ciężkie, 
niby przywalone stosem kamieni. Dreszcze trzęsły nim, aż dzwoniły zęby, a 
potem odchodziły wracając w bezwład. Jakieś majaki snuły się przed oczami 
landgrafa. Widział Fryderyka, von Salzę, braci, matkę... Gdy stanął przed 
nim młodszy Wargila, nie wiedział, czy to żywy człowiek, czy też jedna ze 
złud. Błędnym wzrokiem patrzył na przybyłego rycerza, gdy ten mówił.
  - Rycerz ze Spatenburga zabrał swoich ludzi i opuścił wyprawę. Nie mogłem 
go zatrzymać. Powiedział, że z takiej krucjaty tylko zgorszenie. Podobno 
Reinhard odjechał także...
  
  16
  Wspaniała krucjata, na czele której Ludwik przekroczył przed paroma 
tygodniami Alpy, stopniała niby płat śniegu w promieniach słońca. Wojsko, 
na czele którego przybył do Brindisi, przypominało gromadę cieniów.

  Sam Ludwik ledwo trzymał się na siodle. Wsparty ciężko na tylnym łęku, 
roziskrzonymi od gorączki oczami patrzył na otwierające się przed nim 
miasto. Jego ulice przypominały Lucerę. Były także pełne hałaśliwej, 
barwnie odzianej ludności, tłoczącej się przy rozstawionych pod murami 
straganach. Trwał tu ciągle nie kończący się jarmark. Torując sobie drogę 
wśród zbiegowiska ludzi o najrozmaitszym wyglądzie i należących do 
przeróżnych ras, poczet książęcy zdążał do portu. Na placu portowym ścisk 
był jeszcze większy. Zapachy ryb, słonej wody, owoców, warzyw, potu 
ludzkiego, wonnych olejków i rozgrzanego nawozu mieszały się ze sobą, 
tworząc wiercącą w nozdrzach orgię woni. W miskach z wodą rybacy 
sprzedawali jakieś potworki morskie o galaretowatych ciałach, wijące się 
małe mątwy, kraby, raki, ślimaki. Ryby wielkie i małe srebrzyły się w 
koszach. Wrzask targujących się bił w niebo jasne, bez jednego obłoczka, z 
którego zdawał się spływać na miasto żywy ogień. W zatoce przy zaporze 
zbudowanej z powbijanych w dno morskie pali stały okręty. Były krótkie, 
brzuchate, z pomostami zawieszonymi wysoko nad dziobem i na rufie. Z 
niektórych zwisały orły cesarskie, z innych bandery pizańskie. Woda zatoki, 
grająca z dala pięknymi barwami, z bliska wydawała się czarną, ohydną 
kałużą. Unosiły się na niej całe masy odpadków pookręcane meandrami żółtej 
piany. Między palami tych odpadków było najwięcej. Gniły i rozsiewały 
wstrętny odór.
  Von Salza wyprzedził armię, gdy zbliżała się do miasta, a potem czekał na 
nią kilka staj przed bramą miejską.
  - Dostojny książę - powiedział do Ludwika - cesarz już jest w Brindisi. 
Właściwie nie w samym mieście, ale na wyspie Świętego Andrzeja - 
wyciągniętą ręką wskazał na zielono-biały odprysk skalny, tkwiący w murze 
na wprost portu. - Nie czuje się dobrze. Chce was widzieć. Jego barka czeka 
na was, panie, w porcie. Wojsko, polecił, ma się rozłożyć obozem poza 
miastem. W samym mieście ciasno i niezdrowo. Z odpłynięciem trzeba będzie 
jeszcze poczekać, nie wszystkie okręty przybyły na czas. Zresztą omówicie, 
książę, wszystko sami z cesarzem.
  Pozostawiwszy dowództwo Meinhardowi, Ludwik udał się do portu. Między 
okrętami czekała na niego cesarska barka. Miała przód wydłużony i wygięty 
niby szyja łabędzia, purpurowe żagle i takiej samej barwy zasłony od 
słońca. Wygodne ławy wyścielone były drogą, czerwonozłotą materią, której 
frędzle zwisały w wodę. Ponieważ wiatru nie było, kapitan w wielkim, 
podobnym do parasola kapeluszu krzyknął na siedzących pod pokładem 
wioślarzy i zaraz pióra wioseł zagrabiły wodę. Ludwik, siedząc tuż przy 
burcie, patrzył na perlącą się powierzchnię morza i wdychał chciwie słony 
pył wody.
  Wysepka, ku której zmierzali, robiła wrażenie oazy wśród bezdroża 
pustyni. Sterczała wysoko w górę, uniesiona na opadających stromo płytach 
skalnych. Grzbiet wieńczyła gęsta, zbita zieloność. Tylko z jednej strony 
ściany skalne rozstępowały się, tworząc głęboko werżniętą zatokę. Morze 
wpadało w nią niby w gardziel, pieniło się, biło wściekle o głazy, a potem 
wtaczało się na pokrytą obtoczonymi kamykami plażę i cwałowało po niej z 
łomotem niby stado spłoszonych koni. Barka przemknęła zręcznie wąskim 
przejściem i dobiła do drewnianego pomostu nakrytego suknem. Był on 
przystrojony proporcami, festonami z liści i kwiatami.
  Na spotkanie Ludwika wyszedł szambelan Ryszard. Witał księcia niskim 

ukłonem.
  - Witajcie, panie. Miłościwy cesarz czeka na was niecierpliwie. Sądził, 
że już wczoraj przybędziecie.
  Odprowadził Ludwika ścieżką między plątaniną kaktusów. W górze chrzęściły 
liśćmi strzeliste palmy. Tu, na wyspie, podobnie jak w Melfi, skwar nie 
dawał się zbytnio odczuć. Ludwik, który przed godziną chwiał się na siodle, 
teraz szedł coraz pewniejszym krokiem.
  Dróżka przeszła w szerokie, kamienne, popękane schody. Wyprowadzały one 
na skalny płaskowyż, skąd roztaczał się widok na port. Otoczony zielenią, 
ozdobiony kolumnadą i rozbiegającymi się w dwie strony pergolami, stał tu 
niewielki pałacyk. Była to właściwie ruina, którą na chwilowy użytek 
oczyszczono z rozsadzającej mury zieleni i naprawiono, kryjąc szalowania 
makatami i zasłonami. Na tarasie zwróconym w stronę brzegu siedział 
Fryderyk. Był, jak zwykle w dniach odpoczynku, ubrany w grecki chiton. Do 
jego nagich łydek, wspartych na stołeczku, tuliły się dwa wielkie psy. Na 
widok Ludwika poderwały się, ale cesarz ostrym gwizdnięciem kazał się im z 
powrotem położyć.
  Wyglądał źle. Twarz miał barwy ziemistej, oczy podkrążone. Nie wstając 
wyciągnął rękę do Ludwika.
  - Witaj! Jak się masz? Dobrze, że cię nareszcie widzę. Ściągacie wolniej, 
niż się spodziewałem.
  - Niestety, miłościwy panie...
  - Wiem! wiem! - przerwał, jakby nie chciał słuchać tego, co mu Ludwik 
powie. Wydawał się podniecony, nie było w nim tego imponującego spokoju, 
jaki zwykł był okazywać zazwyczaj - opowiadał mi Salza. Moi lekarze 
powiadają, że wszystkiemu winna konstelacja gwiazd. Widzisz, i ja choruję. 
Ty zresztą podobno także. Ale wyglądasz dobrze. To wszystko minie. Już 
niezadługo. Zobaczysz.
  Wskazał mu gestem zasłaną poduszkami ławę obok siebie.
  - Siadaj. Zostaniesz tu ze mną. Okręty powinny się zebrać lada dzień i 
wtedy zaraz rozpoczniemy ładowanie. Może zresztą załadujemy się tymczasem 
na te, które mamy. Zastanowię się nad tym. Powiedz, jaki duch panuje w 
wojsku?
  - Raczej zły, miłościwy panie - powiedział. - Choroby uczyniły swoje. 
Kilku rycerzy umarło, kilka pocztów rozpadło się. Byli tacy, którzy 
zawrócili. Nie chcę was nużyć, miłościwy panie, wyliczaniem - zapewnił 
spostrzegłszy błysk niecierpliwości na twarzy Fryderyka - lecz muszę 
powiedzieć, że nawet ci, którzy zostali, są przekonani, że nie ma 
błogosławieństwa dla naszej wyprawy. Jacyś zakonnicy rozgłaszają...
  Przerwał, krzywiąc po swojemu usta.
  - Słyszałem! Rzym ich nasyła! Naturalnie, że Rzym! - On taki zwykle 
opanowany, gdy mówił o swych wrogach, tym razem popuścił wodze złości. - 
Grzegorz jest szaleńcem. Zaciekły staruch! Ośmiela się mnie upominać! Baje, 
że prowadzę niechrześcijańskie życie. Żąda, abym dotrzymał obietnicy, a 
jednocześnie buntuje mi ludzi. Nie wiadomo czego chce. Prawdopodobnie, abym 
nie wyruszył w terminie i aby mógł głosić, że jestem krzywoprzysięzcą!
  Odchylił głowę do tyłu. Oparł ją o poduszkę i leżał tak czas jakiś niby 
dotknięty bólem. Ale po chwili wrócił na jego twarz wyraz twardego uporu. 
Na nowo wyprostował się. Ściągnięte czoło opierało się na nasadzie nosa 
groźnym trójkątem.

  - Ale nic nie pomogą te intrygi - powiedział. - Jeszcze tylko dziś będę 
wypoczywał. Jutro wezmę się do roboty. Wszystko znowu ścisnę w garści. O 
tak! Jemu się zdaje, że mnie zniszczy! Że mi zbuntuje ludzi! Zobaczymy! Sam 
wszystkiego dopilnuję! Dopomożecie mi, ty i von Salza. Polegam na was. Czy 
będziesz miał dosyć sił?
  Ludwik odruchowo wyprostował się.
  - Będę ich miał, ile trzeba miłościwy panie!
  Roześmiał się z zadowoleniem.
  - Dobrze! - rzucił. Przepił do Ludwika. - A teraz słuchaj uważnie - 
rzekł. - Nie mówiłem ci tego dotychczas, ale czas odjazdu przychodzi i 
musisz wszystko wiedzieć. Nasza krucjata zakończy się wielkim triumfem. 
Grzegorz to czuje i dlatego podstawia mi nogę. Zawarłem pakt. Żebyś jednak 
pojął jego wagę, zacznę od początku. Kraje muzułmańskie, jak nasze, mają 
swego zwierzchnika, niby cesarza, sułtana Egiptu el-Kamila. Ale nie wszyscy 
ich władcy są mu posłuszni. Tak jak i u nas. - Milczał czas jakiś, jakby 
coś w sobie przezwyciężał. - Daleko, daleko w Azji - podjął - dzieją się 
dziwne rzeczy. Z pustyni wyszedł tajemniczy lud, podobny do Hunów, którzy 
najeżdżali niegdyś Rzym. Straszna potęga. Wygonili barbarzyńskie plemiona 
chorezmijskie z ich siedzib. Otóż el-Muazzam, sułtan Damaszku, który 
sprzeciwia się el-Kamilowi, wezwał na pomoc tych Chorezmijczyków. 
Pojmujesz?
  Odruchowo skinął głową, choć historie te wydawały mu się niepojęcie 
splątane.
  - El-Kamil - podjął cesarz - jest rozsądnym człowiekiem. Czyta księgi, 
ceni wiedzę, szanuje obyczaje rycerskie. Można z nim rozmawiać i lepiej się 
z nim rozmawia niż z wieloma chrześcijańskimi władcami. Natomiast 
nienawidzi barbarzyńców. Uważa ich za szarańczę. Przysłał do mnie 
poselstwo. Obiecuje oddać Jerozolimę i Betlejem... Nie jestem głupi, wiem, 
że to nie żadna łaska z jego strony. On po prostu liczy na to, że gdy te 
dwa miasta dostaniemy, zasłonimy Egipt przed Muazzamem i Chorezmijczykami. 
Pojmujesz? Ale ja też mam w tym swój interes. Chcę przede wszystkim zatkać 
usta papieżowi! Chcę mu pokazać, co potrafię. Ryszard Lwie Serce rozbił 
sobie nos o bramy Jerozolimy. Inni nawet jej murów nie widzieli. A ja 
dzięki memu paktowi wejdę do Jerozolimy i w niej się ukoronuję. Przywrócę 
stolicę królestwu i oddam Święty Grób w ręce chrześcijan! Cóż ty na to? - w 
głosie Fryderyka dźwięczał triumf.
  Ludwik milczał zaskoczony usłyszanymi słowami. Zamiast odpowiedzieć na 
pytanie cesarza zapytał, przełykając mocno ślinę:
  - Więc po co płyniemy? Z kim będziemy walczyli?
  Fryderyk lekceważąco wzruszył ramionami.
  - Płyniemy, aby pokazać siłę. Układ trzeba przycisnąć mieczem jak 
ciężarem, rozumiesz? A walczyć? Może Muazzam ośmieli się wysłać przeciwko 
nam swoich? Może jacyś szaleńcy, których nigdzie nie brak, będą się starali 
sprzeciwić mądrej decyzji el-Kamila? Ale najprawdopodobniej nie będziemy 
się bili z nikim. Zajmiemy po prostu, co nam sułtan oddaje...
  - Bez walki? - zapytał tonem, jakby nie mógł uwierzyć w tak niepokojącą 
wiadomość.
  Fryderyk począł się śmiać.
  - Czy sądzisz, że Święty Grab przestanie być Świętym Grobem, jeśli go 
odzyskamy bez rozlania krwi? Nie bądź zabawny. Gzy mamy bez końca bić się 

ze sobą dlatego, że inaczej wierzymy w Boga? Taka dobra wiara ich jak i 
nasza. Słuchaj - to będzie dopiero pięknie, gdy w Jerozolimie pieśni 
chrześcijan przeplatać się będą ze śpiewem muezzina! Mądrość i nauka 
rozbrajają zawziętość. Posłowie el-Kamila przywieźli mi księgę 
Arystotelesa. Postanowiłem ją przetłumaczyć. Prawdę odnajduje się, gdy się 
wspólnie do niej idzie.
  Ludwik milczał i nawet głową nie uczynił potakującego festu. Słowa 
cesarza wydawały się oczywiste. Przecież chodziło o uwolnienie Świętego 
Grobu, a nie o walkę. I Elza, pamiętał, mówiła: "Czy nie byłoby lepiej, aby 
zamiast uderzać na niewiernych, zanosić im słowo Boże?" Chyba to, co mówił 
cesarz, znaczyło to samo? Mimo takiego przekonania jakiś ciężar gniótł 
barki landgrafa. Był w nim niezrozumiały smutek i uczucie, jakby zaplątał 
się w sieć.
  Fryderyk wyciągnął rękę i położył po przyjacielsku dłoń na kolanie 
Ludwika.
  - Jesteś rycerzem - powiedział - więc żal ci sławy bojowej i zdobyczy. 
Rozumiesz to. Mnie jednak zależy, by tę krucjatę zakończyć szybko. Byłem 
chłopcem, gdy przysięgałem, że wyruszę. To prawda, nikt mnie do tego nie 
zmuszał. Ale zakręcili mi w głowie. Rzym to umie! Proszą pokornie, by im 
podać dłoń, a gdy człowiek to uczyni, chwytają i nie chcą puścić! Co ja 
wiedziałem wtedy o życiu? Nic. Ale dziś wiem. Mam tyle do zrobienia. Chcę 
budować, pisać księgi, uchwalać prawa, poznawać świat. Coraz więcej 
poznawać! Rozumiesz?
  Nie czekał na potwierdzenie. Jego oczy utkwione w morze zdawały się 
zbierać w siebie jego błękit.
  - Lata biegną - podjął. - Tylu jeszcze rzeczy nie zakosztowałem. A ty? 
Nie czujesz potrzeby spróbowania wszystkiego?
  Znowu nie czekał, aż mu Ludwik odpowie. Wziął puchar pełen wina i uniósł 
go w górę.
  - Zdrowie twoje i twojej małżonki, pani Elzy! Podobno jest wzorową 
chrześcijanką i kochającą żoną. Powiedz, jak ona potrafi to połączyć? 
Kaznodzieje gadają, że jeśli kobieta kocha mężczyznę całą sobą, choćby w 
małżeństwie, staje się tym samym co dziewka. Heloiza korzyła się za swe 
dawne pożądania. Ale ty - machnął ręką - na pewno nie słyszałeś nawet o 
niej! Czy odpowiedziałeś jej tym samym? - zapytał nagle. - Nie zdradziłeś 
jej nigdy?
  Patrzył na Ludwika jakby z wyzwaniem.
  - Milczysz? Nie chcesz powiedzieć?
  - Nigdy - odpowiedział - miłościwy panie, nie zdradziłem mojej żony...
  Fryderyk wybuchnął ogromnym śmiechem.
  - Brawo! - zawołał. - Nie sądziłem, że jesteś takim cnotliwym rycerzem! - 
Znowu śmiał się. - I nie kusiło cię nigdy - zapytał, powstrzymując na 
chwilę śmiech - zaznać dotknięcia innej kobiety? Doświadczyć nieznanej 
pieszczoty? Brawo! - śmiał się długo. - Powinieneś być w cenie. A przecież 
- zmrużył drwiąco powieki - mimo twej bogobojności ciążyły na tobie klątwy 
biskupie.
  - Tak... - przyznał.
  Cesarz parsknął na nowo śmiechem.
  - Są i będą głupcami! Zabiegają o łaskę różnych, ale perły pod nogą nie 
dostrzegają! Potępiają świat, lecz z nim szukają układu! A takim, co im 

służą wszystkim, pozwalają zdychać! Ten szalony Franciszek... Mówię ci: nie 
było i nigdy nie będą mieli drugiego takiego! Ile on mógł zrobić dla nich! 
A oni co...? Zamiast go obrać papieżem, czy bodaj kardynałem, omal go nie 
wyklęli! Kiedy byłem młody... Ale teraz zmądrzałem. Mogą sobie krzyczeć. 
Kiedy im dam Jerozolimę, będą mi lizali rękę. Pogodzą się, jeszcze 
przepraszać będą. Zobaczysz!
  Przeciągnął się, napinając uniesione nad głową ramiona.
  - Mogą sobie krzyczeć... - powtórzył. - Nasyłani przez Grzegorza mnisi 
gadają, że nie wierzę w Boga, że sprzedałem duszę diabłu i sto jeszcze 
innych bzdur. Nienawidzę ciemnoty! Bóg na pewno jest i potrafię kiedyś 
dowieść Jego istnienia. Może nie jest On taki, jakiego oni sobie 
wyobrażają, ale jest. Natomiast szatana nie ma na pewno. Zapewniam cię! 
Gdyby istniał, byłby ich od dawna zniszczył. Przecież nie mógłby być 
głupszy niż oni. I bez diabła wszystko tracą, będą tracili, muszą tracić! 
Wiesz, najmądrzejszymi słowami w Ewangelii są te, gdy Chrystus powiedział, 
aby wykonywać, czego nauczają, ale ich samych nie naśladować...
  Znowu śmiał się długim, zdradzającym podniecenie chichotem.
  Dzień dopalał się. Słońce zapadało za brzeg, wykrawając ostry profil gór 
okalających port. Po morzu ślizgały się różowo-fioletowe błyski, a na 
falującej powierzchni kołysały się czarne plamy.
  Ludwik tarł czoło. Gorączka dzisiaj nie przyszła, ale ciało ogarnęła 
wielka słabość. Pod czaszką miał szum. Słowa Fryderyka padały na niego niby 
staczające się na głowę kamienie. A cesarz mówił znowu. Zwykle milczący i 
zdradzający się tylko tym, czym chciał, obecnie puścił wodze pragnieniu 
wypowiedzenia siebie. Nie zwracał się do Ludwika, ale, zdawało się, ciskał 
słowa w twarz niewidzialnego rozmówcy.
  Z wolna jednak uspakajał się. Wreszcie przypomniał sobie o landgrafie.
  - Widzisz - rzekł - to dlatego chcę prędko skończyć z tą wyprawą. Ty 
zresztą też na pewno wolałbyś, aby nie ciągnęła się ona zbyt długo. Po 
powrocie czeka cię wyprawa z Krzyżakami na nadbałtyckich pogan. Idźcie, 
zwyciężcie ich. Wszystko, co zdobędziecie, będzie wasze.
  - Myślę - zapewnił - że potrafimy zdobyć dla prawdziwej wiary tamte 
ludy...
  Z zapałem, jakby nieco drwiącym, zawołał:
  - Zdobądźcie! - Ale zaraz zmienił ton. Mówił po przyjacielsku. - Lecz 
przede wszystkim zajmijcie tyle ziem, ile chcecie. Pragnę wam się wypłacić 
za waszą pomoc. Czy ich ochrzcicie, czy po prostu pozabijacie - to 
nieważne. Ty i Salza jesteście mi wierni. Dzięki wam zwyciężę. Niech więc 
będzie według waszych życzeń. Bo dla mnie - położył dłoń na piersi okrytej 
chitonem - cesarstwo jest tu, nie tam. Nie znoszę tych waszych niemieckich 
lasów. Czuję się dobrze tylko w Apulii. I doprawdy jest mi wszystko jedno, 
czy moim lennikiem jest książę niemiecki czy słowiański, grecki czy 
saraceński. Cesarz musi być nad całym światem, prawda? Ale chcę, abyście 
zaznali mej życzliwości.
  Twarz Ludwika była bardzo blada, usta mu drżały. Fryderyk spostrzegł to. 
Klaśnięciem przywołał Ryszarda.
  - Zaprowadź księcia do jego komnaty - powiedział. - Niech odpocznie. 
Poleć także mistrzowi Adamowi, by odwiedził księcia, zbadał go i jeśli 
trzeba, dał mu stosowne lekarstwo. No idź - zwrócił się do Ludwika - 
odpocznij, nabierz sił. Ja rozpocznę pracę od jutra. Ale ty masz jeszcze 

dzień cały odpoczywać. Dopiero pojutrze będę ciebie potrzebował.
  
  17
  Lekarz przyniósł Ludwikowi do wypicia gorący i bardzo gorzki płyn i 
upewnił go, że po wypiciu lekarstwa będzie zdrów. Książę pozostał sam w 
komnacie. Był słaby, lecz rozbujane słowami Fryderyka myśli nie dawały się 
uspokoić. Leżał z oczami otwartymi, utkwionymi w przestrzeń. Spoza okien 
dochodził równomierny łoskot uderzających o kamienną plażę fal i chrzęst 
liści palmowych, poruszanych nocnym powiewem.
  Znowu odezwało się w nim: odpłynąć, jak najprędzej odpłynąć! Ale zaledwie 
stanęła przed nim to upragnienie, przygniotła je dręcząca świadomość, że 
nawet tam, do ziemi Chrystusowej, pójdą za nim wszystkie jego wątpliwości. 
Tylko walka mogłaby przynieść ulgę, walka krwawa, porywająca. Ale oni nie 
płynęli po to, by walczyć!
  Po cóż więc wziął krzyż? Po co odjechał od Elzy i sprawił jej taki ból? 
Po co opuścił dzieci? Księstwo? Po co? Inni pozostali głusi na wezwania. 
Woleli zostać w swoich zamkach i włościach. On dał się skusić...
  Stanęło przed nim Rimini, układ z wielkim mistrzem, zapewnienia 
cesarskie. To prawda, ta wyprawa w nadbałtyckie ziemie wyglądała kusząco. 
"Chrześcijaństwo, prawdziwa wiara, granice cesarstwa" - mówił. To prawda, 
ziemia ciągnęła go. Ale sprawy wiary nie były dla niego także pustymi 
słowami. Chciał służyć. Świat wokoło niego opierał się na wierności 
lenników wobec seniorów. Wierność była najwyższą cnotą.
  A dziś usłyszał drażliwe słowo: zapłata. I niemniej odpychające 
zaproszenie: Weźcie sobie tyle ziemi, ile chcecie. Więc dlatego tu 
przywędrował? W czym miał usłużyć cesarzowi? W targu z Saracenami? A za tę 
służbę czekała go zapłata. Miał ją mieć wypłaconą tym, czego tak bardzo 
lękała się Elza!
  Nie miał natury ojca. Herman umiał służyć, ale umiał także z tej służby 
korzystać. A gdy korzyści nie znajdował, zmieniał obozy. On by tego nie 
potrafił. Pojmował tylko wierność. Do końca...
  Miał uczucie, jakby jakiś ciężar leżał mu na piersi. Morze łomotało o 
skały, a jego głowa zdawała się być kamieniem, który toczy fala wdzierająca 
się na plażę. Serce waliło ciężko, ciało drętwiało; wciąż musiał zmieniać 
pozycję.
  Nagle przypomniał sobie, że jest to czwartek. W każdą czwartkową noc Elza 
wstawała i szła do kaplicy na modlitwę. Gdy na początku chciał się temu 
sprzeciwić, prosiła go: "Nie sprzeciwiaj się, braciszku, to jest noc, w 
której Jezus czeka. Jest tam. Pozwól, abym przez krótką chwilę czuwała 
razem z Nim..." Jak zwykle ustąpił. Przez pewien.czas budziła ją Guda, 
potem jednak Elza poczęła się budzić sama. Czuł nieraz, jak zrywa się 
gwałtownie, niby poderwana wołaniem, którego on nie słyszał. Wysuwała się 
cicho z łoża, odchodziła na palcach. Gdy wracała była cała zziębnięta. Z 
wolna przyzwyczaił się do tej nowej modlitwy, a nawet czasami mówił: 
"Pomódl się dziś w nocy za mnie. Pan Jezus wysłucha ciebie chętnie za to 
czuwanie.. " Śmiała się: "Och, braciszku, oczywiście, że się pomodlę. Ale 
cóż ja...? Przecież czuwam tylko na wypadek, gdyby inni zasnęli..."
  I teraz - myślał - na pewno klęczy i modli się. Próbował wywołać ze 
wspomnień śniadą twarzyczkę żony, pełną skupienia postać, gdy klęczał przed 
ołtarzem. "Siostrzyczko, módl się za mnie..." - szepnął w mrok.

  W końcu myśli zwiotczały i Ludwik zasnął.
  
  18
  Następnego dnia był na wyspie sam. Fryderyk, zgodnie z zapowiedzią, 
odpłynął rano do Brindisi. Ludwik po lekarstwie czuł się lepiej. Toteż 
ogarnęło go rozdrażnienie na myśl, że cesarz lustruje w tej chwili jego 
armię, wydaje rozkazy, czyni to, co on powinien czynić. On zaś kręci się 
bezczynnie po pałacu. Nienawidził słabości. Nawet słabość u drugich 
złościła go. W gruncie rzeczy nie mógł pojąć upodobania Elzy w 
pielęgnowaniu rozmaitych trzęsących się starowin.
  Rozdrażnienie sprawiło, że czuł się całkiem silny. Zamiast leżeć na 
tarasie ruszył prosto przed siebie. Nie myśląc o tym, dokąd idzie, wyszedł 
na ścieżkę, która obiegała wyspę w krąg. Niedaleko plaży znajdowała się 
stara, z ciężkich głazów zbudowana wieża strażnicza, w której czuwało kilku 
żołnierzy. Potem ścieżka wspinała się na pochyłe spękane płyty skalne niby 
szkarpy wspierające mury. Morze pieniło się u ich podnóża, wyskakiwało w 
górę białymi stożkami. Dął słony wiatr. Ludwik idąc smagał się po łydce 
urwaną witką. Żałował, że nie prosił cesarza, aby mu pozwolił towarzyszyć 
sobie na ląd.
  W pewnej chwili spoza rozrosłych krzewów posłyszał wesołe głosy. Postąpił 
jeszcze parę kroków naprzód, lecz zaraz cofnął się gwałtownie. Jedna z płyt 
wsuwała się łagodniej w morze, a przy niej kąpała się cała gromada 
dziewcząt. Ich śniade ciała połyskiwały w słońcu. Zawrócił i poszedł z 
powrotem drogą, którą tu przybył. Ale wzburzona krew nie od razu dała się 
uspokoić. Tym bardziej był gniewny, że nie jest przy wojsku. Wojna, tylko 
wojna - pomyślał - może przynieść spokój!
  Zmierzchało się, kiedy powróciła barka cesarska, przywożąc Fryderyka i 
von Salzę. Przed wieczerzą cesarz żywo opowiadał o wydanych zarządzeniach. 
Na jego blade policzki wystąpiły rumieńce.
  - Wojsko - mówił - jest w takim stanie, że postanowiłem zaraz jutro 
rozpocząć ładowanie. Jeśli zostaną tutaj dłużej, wszyscy będą chorzy. A na 
morzu powietrze zabije zarazę. Okręty, które są w porcie, odpłyną dwiema 
grupami. Reszta uda się potem za nami...
  Von Salza kiwaniem głowy przytwierdzał słowom cesarza.
  Potem udali się do stołu. Fryderyk stał się wesoły; pił dużo i zachęcał 
obu rycerzy do picia. Pod koniec uczty przywołał Ryszarda i wydał mu jakiś 
rozkaz. Po chwili na tarasie zjawiła się muzyka, a za nią nadbiegły 
tancerki. Ludwik pomyślał, że muszą to być te same dziewczyny, które 
zobaczył w kąpieli. Usiłował na nie nie patrzeć. Nie zauważył, że Fryderyk 
przygląda mu się uważnie. Kiedy taniec skończył się, cesarz przywołał 
gestem jedną z dziewcząt. Ruchem głowy wskazał jej landgrafa. Dziewczyna, 
kołysząc się zalotnie w biodrach, podeszła do Ludwika i usiadła mu na 
kolanach. Ale on odsunął ją stanowczym gestem.
  Fryderyk wybuchnął głośnym śmiechem.
  - Ach, prawda, zapomniałem o twojej cnocie - powiedział. Przywołał 
odepchniętą dziewczynę i rzucił jej kolorową chustkę, którą schwyciła w 
powietrzu. Uradowana stanęła za krzesłem cesarza. Fryderyk śmiał się 
ciągle. - Salzy nie proponowałbym - chichotał. - Stary i zakonnik. Ale ty 
namyśl się jeszcze. Przecież ci wolno. Jak to, nie wiesz? Ten, który idzie 
walczyć o Święty Grób, ma wszystko wybaczone z góry. Tak jakby miał być 

drugi raz ochrzczony. Może więc popróbować. Nie chcesz? Ach, jakiś ty 
nieciekawy niczego.
  Wstał trzymając rękę na ramieniu dziewczyny.
  - No, to dobranoc. Życzę wam spokojnych snów...
  Odszedł śmiejąc się, poprzedzany przez Ryszarda. Była już noc. Nad morzem 
świecił księżyc, znacząc swój ślad na jego falującej powierzchni. Zwisające 
z dachu pergoli liście połyskiwały niby małe klejnoty.
  Ludwik siedział dalej przy stole. Zdawało mu się, że wciąż słyszy śmiech 
Fryderyka. Odtrącona pokusa wciąż powracała i wywoływała rozdrażnienie. 
Porywczym gestem sięgnął po kielich i wypił go do dna.
  Po przeciwnej stronie stołu siedział von Salza. Wielki mistrz wziął się 
znowu do jedzenia. Chudy rycerz mógł zjeść dużo, a przy cesarzu, który jadł 
zawsze mało i prędko, bywał nieraz głodny.
  - Pięknieście postąpili - rzekł odkładając obgryzioną kość.
  Jakby ta pochwała była obelgą, wybuchnął:
  - A jak miałem postąpić!
  - Oczywiście, oczywiście - Salza starannie wycierał palce. - 
Postąpiliście właściwie i pięknie. Och, książę - westchnął - kobieta to 
straszna pokusa. Jestem już na szczęście w wieku, kiedy jej moc zaczyna 
słabnąć. Pamiętam jednak dobrze, czym było to kiedyś. Tym, co się zamykają 
w grubych murach lub uciekają na pustynię, łatwiej wytrzymać. Ale my, 
którzy pozostajemy w świecie i żyjemy jak rycerze, musimy bardzo uważać. 
Mój poprzednik, brat von Bart, sądził, że najlepszymi lekarstwami są długie 
modlitwy i opieka nad biedakami w szpitalu. Ja myślę inaczej: trzeba 
działać, walczyć, zwyciężać...
  Niechętnie wzruszył ramionami.
  - Każda wojna kończy się wreszcie zwycięstwem lub przegraną.
  Lecz wielki mistrz potrząsnął głową.
  - Żadne, książę, zwycięstwo nie jest całkowite i ostateczne. Z wojną jak 
z winem: trzeba zawsze tak pić, by móc jeszcze wypić następny puchar. 
Przekonacie się o tym, gdy pójdziemy razem na nadbałtyckich pogan.
  Rozdrażnienie kazało mu powiedzieć:
  - Sam nie wiem, czy uczyniłem słusznie, obiecując, że pójdę z wami na tę 
wyprawę.
  Twarz Salzy stężała.
  - Chcielibyście się wycofać, książę? - zapytał głosem, który stał się 
matowy.
  - Tego jeszcze nie powiedziałem. Ale przestały mi się podobać tamte 
ziemie.
  - Nie macie racji. Wasz brat przekona was o tym. Książę Konrad, gdy 
wróci, będzie mógł wam powiedzieć, jakie te ziemie są piękne i bogate.
  - A ludzie na nich?
  - Gdy się umie nimi pokierować, nadają się do pracy.
  Odepchnął od siebie kielich tak gwałtownie, że upadł i wino popłynęło po 
stole. Z gniewem strącił naczynie na ziemię.
  - Opanowaliście całkiem mego brata!
  - Ależ nie - zapewnił mistrz z uśmiechem. - Książę Konrad bez namawiania 
pragnie być jednym z naszych braci. I wyznam wam, książę - pochylił się 
przez stół ku Ludwikowi - że jest pragnieniem mego serca, aby kiedyś zajął 
moje miejsce w zakonie. Wtedy nasz sojusz zamieniłby się w wielkie 

braterstwo.
  - Do czasu, gdy przestaniemy być wam potrzebni! - rzucił z nagłą 
brutalnością. Skinął na służącego, by mu podał nowy kielich, i nalał do 
niego wina z konwi. Pił chciwie, jakby go paliło pragnienie.
  - Źle się czujecie, książę - powiedział von Salza z łagodnym wyrzutem w 
głosie - i to gorączka podsuwa wam krzywdzące nas słowa. Lecz my ich 
pamiętać nie będziemy. Wiemy jakim naprawdę jesteście. Wydobrzejecie i 
wtedy spojrzycie na wszystko innym okiem.
  Zapadło milczenie. Ludwik pił wino i patrzył z gniewem w stół. Von Salza 
siedział po swojemu wyprostowany, z dobrotliwym uśmiechem na końcu 
wysuniętych warg.
  - Czy Henryk Limburski już dopłynął? - zapytał nagle landgraf.
  Salza uniósł w górę brwi, zaskoczony tym pytaniem.
  - Na pewno. Czemu o to pytacie?
  - Więc może się już bije. Och, wolałbym być na jego miejscu! - zawołał.
  Wstał od stołu. Zbliżył się do okna. Morski powiew owiał mu twarz. 
Gniewne myśli kłębiły się w jego głowie. Zazdrościł księciu Limburskiemu. 
On nie wie nic o układzie, więc może walczy z Saracenami. A ja...? Gdyby 
nie ta choroba - myślał - zdołałbym ich przekonać, odmienić ich plany. Ale 
czuł, że się łudzi. Cesarz i von Salza wiedzieli dobrze, czego chcą. Tylko 
on nie wiedział. Nie potrafił się zdecydować na wielki krok...
  Kiwnął głową wielkiemu mistrzowi i odszedł do siebie. Odprawił służącego 
i rzucił się na posłanie. Nie mógł jednak zasnąć. Godziny mijały, a on 
przewracał się bezsennie na posłaniu.
  Lecz nagle doznał uczucia, jakby wszystkie ciężary, które go 
przygniatały, od razu opadły. W półsennym marzeniu zobaczył się znowu w 
Reinhardsbrunn. Szedł obok Elzy, między dwoma rzędami śpiewających 
zakonników, wchodził w drzwi rozjaśnionej wieloma światłami kaplicy. Gdy 
znaleźli się przed ołtarzem, Elza wzięła go za rękę - jak wtedy. To właśnie 
dotknięcie uczyniło go takim lekkim. Zwrócił się do niej, chciał 
podziękować. Ale ona potrząsnęła głową.
  W poczuciu dziwnej radości zapadł w sen.
  
  19
  W cztery dni później, w dzień po święcie Narodzenia Najświętszej Maryi 
Panny, okręt wiozący cesarza, landgrafa, wielkiego mistrza, Gerolda, 
patriarchę Jerozolimy, biskupa Brancaleo od kościoła Świętego Krzyża 
jerozolimskiego, biskupa Berarda oraz dwór cesarski, przy łopocie wzdętych 
żagli opuszczał port Brindisi. Część armii krzyżowej już odpłynęła, reszta 
miała być załadowana w najbliższych dniach. Odjeżdżające okręty żegnane 
były przez dzwony wszystkich kościołów wybrzeża. Raz jeszcze Zachód ruszył 
na obronę Świętego Grobu.
  Ale wódz krucjaty leżał na pokładzie targany dreszczami. Trudy ostatnich 
przygotowań zwaliły go z nóg. Do wczorajszego ranka był na koniu. Objeżdżał 
oddziały, przemawiał do rycerzy, czuwał pod zabójczym, italskim słońcem nad 
ładowaniem okrętów. Nachodziły go dreszcze i gorączka, ale siłą woli 
przemagał je. Jednakże podczas sumy odprawianej dla odjeżdżających zemdlał. 
Fryderyk zaniepokojony jego zdrowiem kazał go natychmiast przewieźć na 
okręt. Po skończonych uroczystościach pożegnalnych udał się do łoża 
chorego, prowadząc ze sobą wszystkich swoich lekarzy. Ci kiwali frasobliwie 

głowami, lecz pocieszali cesarza, że silny organizm landgrafa przezwycięży 
chorobę. Trzeba, mówili, tylko, by okręt jak najszybciej odbił od brzegu. 
Usłyszawszy to, Fryderyk dał rozkaz odpłynięcia wczesnym świtem. Wieczorem 
wszyscy, którzy mieli jechać okrętem, przenieśli się na pokład. Gdy zapadła 
noc, cesarz kazał swemu nadwornemu astrologowi postawić Ludwikowi horoskop. 
Tamten długo patrzył w gwiazdy, w końcu powiedział, że widzi w nich 
pomyślne znaki dla drogi, którą landgraf ma przed sobą. To uspokoiło 
cesarza.
  Brzegi Italii pozostały już tylko błękitną linią na horyzoncie. Dął ostry 
wiatr i pogwizdywał w olinowaniach okrętu. Po południu gorączka choremu 
opadła i lekarze polecili go wynieść na przedni pokład. Ludwik patrzył na 
zielonobure fale układające się pod zdobny w złotego lwa dziób okrętu, na 
mewy kwilące nad masztami lub spadające na rozorane przez okręt morze, by 
chodząc po falach szukać rzuconych odpadków jedzenia, i na dalekie brzegi 
wciąż przesuwające się wzdłuż prawej burty, na ciemnoskórych majtków 
uwijających się po pokładzie. Lekarze nakazali spokój, więc tylko na chwilę 
przychodzili na rozmowę cesarz lub von Salza. Mówili, a on słuchał. Choroba 
osłabiła go do tego stopnia, że z trudem zbierał myśli. Dlatego wolał 
patrzeć na morze lub leżeć z półprzymkniętymi powiekami poddając się 
rytmicznemu kołysaniu się okrętu. Wszystkie sprawy utraciły dla niego całe 
swe znaczenie. Przestał myśleć o wojsku. Jeżeli o czym myślał, to tylko o 
Elzie.
  Czasami wydawało mu się, że ją widzi opartą o burtę i uśmiechającą się do 
niego. Była niby to ta sama Elza, którą pożegnał - a przecież inna. Nie ta 
z ostatnich wspomnień, ale z dawnych, dziecinnych.
  Pod wieczór okręt cesarski odłączył się od innych i wykręcił w stronę 
brzegu. Fryderyk polecił zawinąć do portu w Otranto, aby zgodnie z 
obietnicą pożegnać przed opuszczeniem kraju cesarzową. Słońce zachodziło 
czerwono. W jego blasku brzeg rósł; wydawał się dziwnie wysoki i najeżony, 
niby mury zamku, blankami i wieżycami.
  Do portu zbliżyli się późną nocą. Nie wpłynęli, ale zatrzymali się na 
kotwicy i czekali ranka. Morze nocą falowało mocniej. Ludwik leżąc 
bezsennie miał uczucie, że okręt pod nim zapada się coraz głębiej, jakby 
tonął, i dopiero gdzieś z samego dna zaczyna się powoli wznosić ku górze. 
Od tego ruchu kręciło mu się w głowie. Zapominał chwilami, że jest na 
morzu. Wtedy miał uczucie, że szybuje w powietrzu jak ptak.
  Obudził się słaby, ale bez gorączki. Załoga grzechocząc łańcuchami 
wyciągała kotwicę. Od lądu słychać było dzwony. Z dala już widać było 
kolorowy tłum, który wyległ na wybrzeże portowe, by powitać cesarza.
  Ludwik kazał się służbie ubrać w najwspanialsze szaty. Lekarze byli 
przeciwni jego wysiadaniu na brzeg. Fryderyk zapewniał go, iż wytłumaczy 
cesarzowej jego nieobecność. Ale on pamiętał, że Jolanta mówiła, iż chce go 
zobaczyć przed odjazdem. On zresztą także pragnął ją widzieć. Tak bardzo 
przypominała mu Elzę; miał prawie uczucie, iż żegnając cesarzową, będzie 
miał możność jeszcze raz pożegnać żonę.
  Duchowieństwo witało procesją wysiadających na ląd. Wśród bicia dzwonów i 
dzwonków, w dymie kadzideł i pod baldachimem zaprowadzono cesarza do 
katedry. Na placu przed nią czekała Jolanta otoczona swym dworem. 
Małżonkowie przywitali się pocałunkiem, po czym trzymając się za ręce 
weszli do kościoła. Chór wybuchnął radosnym śpiewem.

  Siedząc z boku, Ludwik raz po raz rzucał spojrzenie na Jolantę. W 
przetkanym barwami półmroku katedry podobieństwo wydawało się jeszcze 
większe. Tylko że nie pamiętał, aby twarz Elzy miała kiedykolwiek równie 
smutny wyraz. Dziecinny profil cesarzowej wydawał się naznaczony piętnem 
okrutnego doświadczenia. Znowu przemknęły przez głowę Ludwika historie, 
które opowiadano o cesarzu i jego drugim małżeństwie. "Dzieckiem - 
powiadano - ożeniono go z dojrzałą kobietą, a teraz on wciągnął do swej 
rozpusty niewinne dziecko..."
  Po mszy i błogosławieństwie udano się na zamek. Przy uczcie Jolanta 
siedziała między cesarzem a Ludwikiem. Pochyliwszy się ku landgrafowi, 
powiedziała:
  - Cieszę się, kuzynie, że cię znowu widzę. Ale wyglądasz niedobrze. Mówił 
mi mąż, że chorujesz. Czy to prawda?
  - Choruję rzeczywiście, miłościwa pani. Ale lekarze zapewniają, iż na 
morzu odzyskam siły.
  - Oby tak się stało! Chciałabym cię jak najprędzej zobaczyć powracającego 
zwycięsko, a potem podążającego do twej żony, która, jestem pewna, oczekuje 
cię z niecierpliwością. Jak to musi być pięknie, gdy się tak kochacie! 
Pragnęłabym cię zwrócić zdrowego i całego drogiej kuzynce Elzie. I 
pragnęłabym, abyś nigdy nie wspominał mojej słodkiej ziemi syryjskiej z 
urazą, że ci zabrała zdrowie.
  - Nigdy tak o niej nie pomyślę, choćby nie wiem co się miało stać. 
Przecież to po niej chodził kiedyś Chrystus! Ale jeszcze długo potrwa, 
zanim się do niej dopłynie.
  Spojrzała na niego, a w jej czarnych oczach błysnął niepokój.
  - Lękasz się morza? Ach, źle powiedziałam - poprawiła się natychmiast - 
jesteś rycerzem, który nie zna lęków. Lecz czy wydaje ci się, że to morze, 
na które macie wypłynąć, kryje jakąś groźbę?
  Przesunął dłonią po swych zapadłych policzkach.
  - Nie znam morza - rzekł. - Po raz pierwszy wypływam na nie. Ale wydaje 
mi się, jakby nie miało ono wcale drugiego brzegu...
  Nie spuszczając z niego oczu, powiedziała z lekkim naciskiem:
  - Drugi brzeg jest...
  - Więc dopłynę do niego. Wybaczcie, miłościwa pani - ścisnął palcami 
skronie - nie czuję się jednak znowu dobrze.
  - Zawołam lekarza!
  - Nie, nie... Nie trzeba. Chcę was tylko o coś prosić.
  - Mów, uczynię, co tylko będę mogła.
  Z wychudzonego palca zsunął pierścień.
  - Tym pierścieniem - mówił - zwykłem pieczętować moje listy do żony. 
Czyniłem tak zawsze. Jeszcze dziś. - Przycisnął pierścień do warg. - Ale 
teraz czy zechcielibyście, miłościwa pani, przechować go?
  Z wahaniem wzięła pierścień z jego ręki.
  - Dlaczego o to prosicie? - zapytała cicho.
  - Nie chciałbym go stracić. I siostrzyczka, to znaczy moja żona, bo tak 
ją zawsze nazywam, bardzo go lubi. Gdy będę wracał, wezmę go od was.
  Patrzyła wciąż w wynędzniałą twarz Ludwika.
  - Dobrze - powiedziała w końcu - przechowam ten pierścień. Lecz czym 
będziesz pieczętował swoje listy do niej?
  Patrzył w zamyśleniu przed siebie.

  - Chyba z tamtego brzegu - powiedział - nie będę pisał listów.
  Zamilkli. Przy stole wznoszono toasty, biskupi jerozolimscy siedzący 
naprzeciwko cesarskiej pary zwracali się z jakimiś pytaniami do Jolanty. 
Odpowiadała im z grzecznym uśmiechem, prosiła, by przekazali jej 
pozdrowienia rodzinie i przyjaciołom w Syrii. Potem korzystając z tego, że 
rozmowa przy stole skierowała się w inną stronę, powiedziała do Ludwika:
  - A jednak zazdroszczę ci, kuzynie, że tam płyniesz.
  - Jeśli udadzą się zamysły cesarza, może i wy, miłościwa pani, tam 
popłyniecie - odpowiedział.
  Potrząsnęła melancholijnie głową.
  - Ja nigdy. Są zamysły ludzkie i zamysły Boże. Dla mnie nie ma już 
tamtego brzegu...
  
  20
  Przed zmierzchem dwór i całe miasto odprowadzało pochodem cesarza na 
okręt. Szedł pod baldachimem obok cesarzowej. Dzieci ubrane biało sypały 
kwiaty pod nogi; tłum wznosił okrzyki; księża i zakonnicy śpiewali.
  Fiołkowe cienie zachodu przyniosły Ludwikowi powrót gorączki. Szedł za 
cesarzem z wysiłkiem, ciężko wspierając się na mieczu. Nachodziły go 
zawroty głowy, przed oczami przelatywały mu czarne smugi. Chwilami wydawało 
mu się, że padnie. Wtedy podrywał się jak koń ukłuty ostrogami. Za wszelką 
cenę starał się nie zasłabnąć na oczach Jolanty. W jego skołatanej głowie 
postać cesarzowej utożsamiła się całkiem z postacią żony. Siostrzyczka - 
myślał - musi mnie widzieć odpływającego w zdrowiu i z uśmiechem na ustach. 
Pot ściekał mu kroplami z czoła, zimne dreszcze trzęsły. Nogi były słabe, 
zdawały się uginać pod ciężarem ciała. Lecz zdołał dotrzeć do pomostu 
prowadzącego na okręt. Tu jeszcze czekał go wysiłek uklęknięcia przed 
cesarzową. Zgiął się zbolały i ucałował jej małą dłoń. Był pewny, że całuje 
dłoń Elzy.
   Lecz zaledwie statek odbił od brzegu, Ludwik zwalił się na pokład 
zemdlony. Mimo starań lekarzy przez całą noc nie odzyskał przytomności. 
Majaczył. Rzucał się w gorączce. Wołał: "Gołębie! Gołębie! Ile białych 
gołębi!"
  Fryderyk kazał spuścić kotwicę i zatrzymał okręt w pobliżu brzegu. Chciał 
nawet sam czuwać przy Ludwiku. Ale też nie czuł się dobrze, więc von Salza 
przekonał go, iż powinien się położyć. Za to wielki mistrz pozostał przy 
chorym. Siedział i mruczał pacierze.
  Ludwik miotał się w gorączce. Czasami zrywał się, siadał, patrzył w 
przestrzeń rozwartymi szeroko oczami. Zsuwał nogi z posłania, chciał gdzieś 
biec. Stary rycerz układał go z powrotem. Przywoływał czuwającego lekarza, 
a ten kładł na czole landgrafa zimny okład.
  Krótka noc przetoczyła się prędko po niebie. Jeszcze nie wzeszło słońce, 
gdy Ludwik, który nad samym ranem trochę zasnął, otworzył oczy i utkwił je 
w siedzącym u wezgłowia mistrzu.
  - Już dzień? - zapytał.
  - Tak, książę - Salza uśmiechnął się. - Gorączka widać ustąpiła, bo 
mówicie przytomnie. Chwała Bogu, będziecie zdrowi.
  Ale Ludwik nie odpowiadał. Miał zmarszczone czoło i był jak ktoś, kto 
myśli z wysiłkiem lub przypomina sobie rzecz, która zatonęła głęboko w 
mrokach zapomnienia.