71

JACEK SIERADZAN

Uniwersytet w Bia³ymstoku

Wydzia³ Historyczno-Socjologiczny

OJCIEC WED£UG ALICE MILLER.

SUROWY RODZIC CZY BÓG?

S

zwajcarska psychoterapeutka Alice Miller jest autork¹ wielu

wa¿nych ksi¹¿ek ukazuj¹cych skutki niew³aœciwego wychowa-

nia, które okreœla mianem „czarnej pedagogiki”. Podobnie jak

Freud, akcentuje zwi¹zek wyobra¿enia bóstwa z obrazem rodziców

utrwalonym w psychice dziecka. W pocz¹tkowym okresie ¿ycia ro-

dzice s¹ dla dzieci wszechmog¹cymi bogami. Miêdzy nimi a dzieæmi

zachodz¹ wówczas relacje boga i jego s³ugi albo w³adcy i poddanego.

W swojej klasycznej psychologii religii David M. Wulff stwierdzi³,

¿e idea nieœwiadomoœci i decyduj¹ca rola ojca jako wzoru wychowa-

nia dziecka i obrazu ojca, tak silnie akcentowane przez Freuda, nie

zosta³y potwierdzone przez badania empiryczne. Badania natomiast

potwierdzi³y dominuj¹c¹ rolê matki w wychowaniu (Wulff, 1999,

s. 269–270). Tak¿e w³asn¹ praktykê Alice Miller mo¿na uznaæ za zna-

cz¹cy wk³ad w potwierdzenie znaczenia Freudowskiej psychoanalizy.

Freud by³ przekonanym ateist¹, ale jego stosunek do ojca odzwier-

ciedla³ stosunek ¯yda do Boga. Sta³ siê on podstaw¹ dla wielu jego

teorii, w której dominuj¹ca rola przypad³a ojcu. Jak pisze Alice Miller:

Ojciec-Bóg jest ³atwym do ura¿enia, ambitnym, w gruncie rzeczy niepew-

nym cz³owiekiem, który w³aœnie dlatego wymaga pos³uszeñstwa i konfor-

mizmu w wyra¿aniu osobistych pogl¹dów (Miller, 1991, s. 216).

Du¿o miejsca w twórczoœci szwajcarskiej psychoterapeutki zajmuje

analiza boga ¯ydów, Jahwe. Cech¹ religii ¿ydowskiej jest ci¹g³a po-

dejrzliwoœæ Ojca wobec innych: Bóg ¿¹da od Abrahama, aby zabi³ swe-

go syna Izaaka w ofierze. Abraham ¿yj¹cy w czasach, w których ofia-

ry z ludzi by³y powszechne (tak¿e wœród Izraelitów), nie próbuje po-

lemizowaæ z Bogiem i jest gotów wype³niæ jego rozkaz. Bóg nie ufa

Hiobowi, dopóki ten nie udowodni, ¿e kocha go bardziej ni¿ swoj¹

rodzinê i w³asnoœæ. Ofiar¹ Ojca pada nawet jego syn Jezus, który

© ENETEIA - www.eneteia.pl

72

ALBO albo 1/2007

PSYCHOLOGIA RODZINY

„zmar³ na krzy¿u, aby potwierdziæ ojcowskie s³owa” (ibidem, s. 94).

Zdaniem Alice Miller, Jezus nie od Jahwe nauczy³ siê mi³oœci i mi³o-

sierdzia, gdy¿ bóg ¯ydów by³ g³ównie bogiem pomsty i odp³aty. Jego

nauczycielem by³ Józef.

Zachowanie Jahwe Jung t³umaczy³ jego skomplikowan¹ natur¹:

„Jahwe w znacznej mierze zachowuje siê jak niemoralna istota, cho-

cia¿ jest stra¿nikiem prawa i ³adu. Jest niesprawiedliwy i nie mo¿na

na nim polegaæ (...) jest wybuchowy i mœciwy” (Jung, 1978, s. 709–

710). Charles Norris Cochrane dostrzega³ w Jahwe bóstwo „ludu pier-

wotnego i nieokrzesanego” (Cochrane, 1960, s. 264). Joseph Camp-

bell uwa¿a³ Jahwe za boga nomadów ¿yj¹cych w surowych warun-

kach pustyni, gdzie nie obowi¹zuj¹ prawa normalnego œwiata. Jahwe

jest jak z³y rodzic, nakazuj¹cy przestrzeganie wykluczaj¹cych siê na-

kazów i zakazów (Campbell, 1994, s. 49), które byæ mo¿e w surowych

warunkach pustynnych zapewniaj¹ przetrwanie grupy plemiennej,

ale nie sprawdzaj¹ siê w warunkach normalnego ¿ycia. Teolodzy

¿ydowscy uwolnili w koñcu wizerunek Jahwe od jego mrocznej stro-

ny, która – w kategoriach Junga – by³a jego cieniem. Powo³ali do ¿ycia

postaæ szatana, czyni¹c go odpowiedzialnym za wszelkie z³o (por. Sie-

radzan, 2005, s. 196–202).

Alice Miller uwa¿a Jahwe za boga „czarnej pedagogiki”, która trak-

tuje dzieci w nie-ludzki, czyli w tym wypadku boski sposób, karz¹c je

bez powodu, przeœladuj¹c, torturuj¹c, a nawet zabijaj¹c. Wystawiaj¹c

na próby Hioba, postêpuje jak okrutny ojciec, który wk³ada rêkê swego

dziecka do ognia, aby sprawdziæ, czy nie przestanie go ono kochaæ.

Jahwe czêsto zachowuje siê jako kapryœne i wiecznie niezadowolone

dziecko, które samo nie wie, czego chce. Domaga siê nowych zaba-

wek, aby zabiæ trawi¹c¹ go nudê. Przypomina ³asego na pochlebstwa

dyktatora czy guru, pró¿noœci którego nie jest w stanie zadowoliæ

rosn¹ca rzesza jego wyznawców.

W opinii Miller takie z³e wychowanie produkuje tylko jednostki

patologiczne:

Dziecku nie mo¿na zaszczepiæ mi³oœci ani biciem, ani dobrym s³owem; ¿adne

upomnienia, kazania, oœwiadczenia, przyk³ady, groŸby, sankcje nie uczyni¹

dziecka zdolnym do mi³oœci. Dziecko, które s³ucha kazañ, uczy siê je wyg³a-

szaæ; dziecko bite uczy siê biæ. Cz³owieka mo¿na wychowaæ na dobrego oby-

watela, dzielnego ¿o³nierza, pobo¿nego ¯yda, katolika, protestanta, ateistê,

nawet na rzetelnego analityka, ale nie na ¿ywego i wolnego cz³owieka. Spon-

tanicznoœæ i wolnoœæ, a nie wychowawcze przymusy s¹ Ÿród³em prawdziwej

zdolnoœci mi³owania. (…) Dzieci, które siê obdarza szacunkiem, ucz¹ siê

szacunku. Dzieci, którym siê s³u¿y, ucz¹ siê s³u¿yæ s³abszym. Dzieci, które

siê kocha takimi, jakie s¹, ucz¹ siê tolerancji (Miller, 1991, s. 96–97).

© ENETEIA - www.eneteia.pl

73

Czarna pedagogika uniemo¿liwia dr¹¿enie w³asnej psychiki.

Wszelka psychoanaliza, joga, medytacja – s¹ wrogami Ojca, gdy¿ pro-

wadz¹ do samowiedzy i rozpoznania iluzji dualizmu podmiotowo-

przedmiotowego. Z tego punktu widzenia kult religijny (nade wszyst-

ko kult Ojca), fascynacja badaniami naukowymi i rozwojem techniki,

zainteresowanie wiedz¹ tajemn¹, UFO itp. oraz u¿ywanie ¿ycia – to

tylko namiastki jedynej autentycznej wiedzy, jak¹ jest wiedza na te-

mat w³asnej natury. Trudno nie przyznaæ racji gnostykom, którzy uzna-

wali je za iluzje wykreowane przez Z³ego Demiurga celem utrzymy-

wania nieœwiadomych ludzi w niewoli nakazów i zakazów (por. Sie-

radzan, 2000, s. 145–146).

Zestawiaj¹c cytaty z Biblii, psychologów niemieckich z po³owy

XVIII wieku, uznaj¹cych ch³ostê za normalny œrodek wymuszania

pos³uszeñstwa przez ojca na dziecku, oraz fragmenty pism nazistów,

Miller pokaza³a, ¿e zarówno religie, jak i systemy autorytarne naka-

zuj¹ wychowywaæ dzieci w œcis³ym pos³uszeñstwie wobec rodziców.

Cytuje s³owa Rudolfa Hessa, który pisa³:

Ze szczególnym naciskiem pouczano mnie, ¿e mam spe³niaæ bezzw³ocznie

wszystkie ¿yczenia i polecenia rodziców, nauczycieli, ksiêdza i innych, w³a-

œciwie wszystkich doros³ych, a¿ do oddawania im pos³ug osobistych i nic nie

mog³o mnie od tego zwolniæ. Mia³o byæ zawsze tak, jak oni powiedzieli. Te

zasady, w których by³em wychowany, tak wesz³y mi w krew, ¿e sta³y siê

moj¹ drug¹ natur¹ (cyt. za: Miller, 1999, s. 283).

Jeœli rodzic nie liczy siê ze zdaniem dziecka, to t³umi jego uczucia,

odbiera wolê, obarcza odpowiedzialnoœci¹ za problemy. Dziecko nie

tylko wierzy we wszystko, co mówi¹ mu rodzice, ale tak¿e idealizuje

ich i obwinia samo siebie o niepowodzenia. W koñcu mo¿e popaœæ

w chorobê psychiczn¹ albo zostaæ przestêpc¹ (ibidem, s. 281).

Sposobami na t³umienie ¿ywotnoœci i spontanicznoœci dziecka s¹: podstêpy,

k³amstwa, ob³uda, manipulacja, zastraszanie, pozbawianie objawów mi³o-

œci, izolacja, podejrzliwoœæ, upokarzanie, pogarda, wystawianie na poœmie-

wisko, zawstydzanie, stosowanie si³y fizycznej a¿ do tortur w³¹cznie. Do

„czarnej pedagogiki” nale¿y tak¿e wpajanie dziecku od samego zarania jego

¿ycia fa³szywej wiedzy i fa³szywych przekonañ (ibidem, s. 77).

Miller zalicza do nich nakaz kochania i szanowania rodziców

i zakaz ich nienawidzenia. W¹tpliwoœci dziecka ucina siê s³owami,

¿e rodzice maj¹ zawsze racjê: „Jest tak, jak mówiê”. Ich potrzeby s¹

najwa¿niejsze. Dzieci s¹ tylko œrodkiem do ich zaspokajania. Dzieci

maj¹ wiêc spe³niæ marzenia, których nie spe³nili rodzice. Dlatego

rodzice komenderuj¹ i manipuluj¹ dzieæmi. Przekazuj¹ im doznane

od swoich rodziców upokorzenia. Na dzieciach wy³adowuj¹ w³asne,

t³umione frustracje. Bior¹ na nich odwet za w³asne nieudane ¿ycie.

Jacek Sieradzan

Ojciec wed³ug Alice Miller. Surowy ojciec czy Bóg?

© ENETEIA - www.eneteia.pl

74

ALBO albo 1/2007

PSYCHOLOGIA RODZINY

W nieœwiadomy sposób zaszczepiaj¹ im lêk przed wolnoœci¹ i strach

przed ujawnieniem tego, co wyparli. Pos³uszeñstwo i szacunek wo-

bec rodziców jest obowi¹zkiem dzieci, dzieci natomiast na szacunek

nie zas³uguj¹. Nie zas³uguj¹ na niego dlatego, ¿e s¹ dzieæmi, kimœ

z za³o¿enia gorszym.

Co wiêcej, dzieci uczy siê, ¿e szacunek dla samego siebie jest szko-

dliwy. Obraza rodzica, jak obraza Boga, jest czynem niewybaczalnym.

Dzieci nale¿y wychowywaæ surowo, gdy¿ w ten sposób ³atwiej przy-

stosuj¹ siê do ¿ycia w d¿ungli wspó³czesnego œwiata. Nale¿y je wy-

chowywaæ w nieœwiadomoœci wobec w³asnych uczuæ i w³asnego cia³a.

Nale¿y im wpajaæ niechêæ do w³asnego cia³a, wskazywaæ na szkodli-

woœæ nadmiernej uczuciowoœci. Krótko mówi¹c: w sporze miêdzy ro-

dzicami a dzieæmi ci pierwsi – jak Bóg w sporze w ludŸmi czy w³adca

absolutny – zawsze maj¹ racjê (ibidem, s. 77–79, 113–114). Prawo

z regu³y staje po stronie rodziców, którzy (w Polsce do 18. roku ¿ycia)

maj¹ nad dzieckiem w³adzê.

Dzieci s¹ przez doros³ych molestowane na ró¿ne sposoby: psychicz-

nie (przemoc s³owna, poni¿anie, zniewa¿anie), fizycznie (bicie i tor-

turowanie) oraz psychofizycznie (molestowanie seksualne)

1

. Zdaniem

Miller przyczyna tego jest prosta – dzieci s¹ bezbronne i ³atwo do-

stêpne: „Wielu rodziców nie ukrywa przed dzieæmi swojego seksual-

nego niezaspokojenia i od nich oczekuje substytutu zaspokojenia sek-

sualnego” (Miller, 1995a, s. 128). Zjawisko nadu¿ycia w³adzy rodzi-

ców wobec dzieci jest tak powszechne, ¿e w swojej praktyce psycho-

terapeutycznej Miller zetknê³a siê z nim w przypadku ka¿dego pa-

cjenta (ibidem, s. 159).

Dzieci – jak wiêŸniowie – s¹ traktowane jak istoty wyjête spod

prawa (Miller, 1999, s. 161). Maj¹ mniej praw od zwierz¹t. Zarówno

H. Himmler, jak i R. Hess bardziej kochali zwierzêta ni¿ ludzi. Tê

hierarchiê przejêli od swoich rodziców, gdy¿ choæ ojcowie czêsto

i mocno ich bili, to nie bili zwierz¹t (ibidem, s. 85–86). Jak pisze Mil-

ler: „nie bije siê psa, jeœli ma siê do tego dzieci” (ibidem, s. 161). Pies

mo¿e ugryŸæ, a dzieci s¹ bezbronne.

Najwiêksz¹ s³awê przynios³o Miller porównanie sytuacji dzieci do

wiêŸniów obozów nazistowskich: „sytuacja ma³ego maltretowanego

dziecka jest niekiedy jeszcze gorsza i w swoich skutkach powa¿niej-

sza dla spo³eczeñstwa ni¿ sytuacja doros³ego w obozie koncentracyj-

nym” (ibidem, s. 133).

Wywód swój egzemplifikuje Miller fragmentem Kolonii karnej

Franza Kafki. Opowiadanie to, zazwyczaj uznawane za prefiguracjê

totalitaryzmów z obozami koncentracyjnymi, Miller interpretuje po-

przez odniesienie do psychiki autora jako dziecka maltretowanego

© ENETEIA - www.eneteia.pl

75

i poni¿anego przez rodziców. Bohatera opowiadania – tak jak dziec-

ka – nie informuje siê, za co zostanie ukarane, gdy¿ wyrok pozna na

w³asnym ciele. Naprzeciw szaleñstwa rodzica (u Kafki wychowawcy

kolonii karnej) staje ³atwowierne, naiwne i ufne dziecko. „Podobnie

jak skazany w Kolonii karnej, który uwa¿nie s³ucha i nic nie rozu-

mie, Kafka z pewnoœci¹ nie wiedzia³, na czym polega³a jego wina,

kiedy by³ karany lub bity” (Miller, 1995a, s. 251).

W Buncie cia³a Alice Miller pokaza³a negatywne skutki, jakie na

psychikê znanych autorów wywar³a wymuszona surowym wychowa-

niem czeœæ dla rodziców (przyk³ady Kafki, Dostojewskiego, Czecho-

wa i Nietzschego), ich chêæ uczynienia z ch³opca kobiety (co czyni³a

babka Yukio Mishimy), maltretowanie w dzieciñstwie (przypadki

Schillera i Joyce’a), molestowanie seksualne przez braci (V. Woolf),

nienawiœæ do t³umi¹cej niezale¿noœæ matki przekszta³cona w niena-

wiœæ do siebie (Rimbaud), bezgraniczna wdziêcznoœæ do matki jako

Ÿród³o astmy, która spowodowa³a przedwczesn¹ œmieræ (Proust).

Okrutna dyscyplina w domu rodzinnym i szkolna tresura, których

nieod³¹czn¹ cech¹ by³o fizyczne i psychiczne maltretowanie dziecka,

skutkuj¹ chorobami psychosomatycznymi w wieku doros³ym. W ka¿-

dym wypadku nadopiekuñczoœæ i próba kszta³towania dziecka na

obraz i podobieñstwo w³asnych neurotycznych wyobra¿eñ prowadzi

do tragedii: chorób, szaleñstwa albo przedwczesnej, nierzadko samo-

bójczej, œmierci (Miller, 2006, s. 31–58).

Zapieranie siê w³asnej prawdy wpêdzi³o ich w ciê¿k¹ chorobê i doprowadzi³o

do przedwczesnej œmierci, co stanowi dobitny dowód na to, ¿e szanowanie

rodziców nie jest w ¿adnym razie gwarancj¹ d³ugiego, pe³nego pomyœlnoœci

¿ycia, jak to sugeruje przykazanie (ibidem, s. 57).

¯¹danie od dzieci, aby kocha³y swoich rodziców za ich opiekê, jest

patologiczne. Nie mo¿na od nikogo wymagaæ, aby nas pokocha³, gdy¿

uczucia tego nic nie warunkuje. Takie ¿¹danie powoduje powstanie

destrukcyjnej wiêzi ³¹cz¹cej maltretowane dziecko z drêczycielem-

rodzicem. Znajduje ona „odbicie w zachowaniach doros³ego cz³owie-

ka, czêsto w zachowaniach perwersyjnych, od masochistycznych po

skrajnie perwersyjne”

(ibidem, s.

155). Zmuszanie do udawania mi³o-

œci zawsze prowadzi do k³amstwa i hipokryzji. Jest jednym z filarów

tego, co Alice Miller nazywa „czarn¹ pedagogik¹”. Mo¿na oszukaæ

innych, mówi¹c, ¿e siê ich kocha, ale nie mo¿na oszukaæ w³asnego

cia³a, które – prêdzej czy póŸniej – siê zbuntuje. Wówczas zap³acimy

za ¿ycie w hipokryzji, które wymuszali na nas inni, powo³uj¹c siê na

prawa boskie czy ludzkie:

Nawet je¿eli uda nam siê je przez pewien czas oszukiwaæ za pomoc¹ nar-

kotyków, alkoholu czy œrodków farmakologicznych, i tak zawsze ostatnie

Jacek Sieradzan

Ojciec wed³ug Alice Miller. Surowy ojciec czy Bóg?

© ENETEIA - www.eneteia.pl

76

ALBO albo 1/2007

PSYCHOLOGIA RODZINY

s³owo nale¿y do niego. Cia³o bowiem potrafi szybciej poznaæ, ¿e oszukujemy

samych siebie, ni¿ czyni to nasz umys³, zw³aszcza jeœli nie wiemy, kim na-

prawdê jesteœmy, bo tak nas w³aœnie wychowano (ibidem, s. 158).

Œcis³e zwi¹zki zachodz¹ce miêdzy czarn¹ pedagogik¹ a kreacj¹

neurotycznej jednostki, która w sprzyjaj¹cych warunkach spo³ecznych

mo¿e staæ siê dyktatorem albo przywódc¹ pañstwa totalitarnego.

Miller egzemplifikuje cytatem z Adolfa Hitlera:

Sprawia to nam ca³kiem szczególn¹ tajemn¹ przyjemnoœæ, kiedy ogl¹damy,

jak ludzie wokó³ nas s¹ zupe³nie nieœwiadomi i nie zdaj¹ sobie sprawy

z tego, co siê naprawdê z nimi dzieje (Miller, 1999, s. 81).

Niemcom, wychowanym w pruskim drylu, œlepym pos³uszeñstwie

wobec autorytetów i t³umieniu uczuæ, ³atwo by³o wmówiæ, ¿e ¯ydzi

s¹ winni ca³ego z³a, tym bardziej, ¿e wiara ta by³a typowa dla wielu

innych chrzeœcijan – ¯ydzi od wieków stanowili doskona³ego, kolek-

tywnego koz³a ofiarnego (ibidem, s. 106). Naziœci po raz pierwszy

wykorzystali mit z³ego ¯yda w tak radykalny sposób – do planowej

zag³ady narodu.

Miller œciœle wi¹¿e norymberskie ustawy z traumatycznym wy-

chowaniem Hitlera przez sadystycznego ojca, który bi³ ma³ego Adol-

fa do krwi, „by przywróciæ sobie narcystyczn¹ równowagê ducha”.

W podobny sposób, wydaj¹c na ¯ydów wyrok œmierci, doros³y Adolf

chcia³ unicestwiæ w sobie pamiêæ o okrucieñstwach doznanych w dzie-

ciñstwie:

Tak jak teraz ¯ydom nie pozostawiono ¿adnych szans, tak niegdyœ ma³y

Adolf nie móg³ w ¿aden sposób unikn¹æ ojcowskiego bicia, gdy¿ jego przy-

czyn¹ by³y nierozwi¹zane problemy samego ojca, obrona przed ¿alem nad

w³asnym dzieciñstwem, nie zaœ postêpowanie dziecka (ibidem, s. 176; por.

tak¿e, s. 182, 199).

Podobnie wydany przez niego rozkaz wymordowania wszystkich

chorych psychicznie mia³ Ÿród³o w jego dzieciñstwie, w którym mu-

sia³ znosiæ towarzystwo chorej na schizofreniê ciotki. W jej opinii

Hitler nie urodzi³ siê jako zbrodniarz i sadysta. Jednym i drugim sta³

siê za spraw¹ czarnej pedagogiki. Przeœladowanie innych by³o dla

niego prób¹ uwolnienia siê od poczucia bycia ofiar¹ przeœladowañ

w dzieciñstwie. T³umiony od dzieciñstwa bunt wobec ojca przekszta³-

ci³ siê w nienawiœæ. Na sadyzm ojca nie móg³ zareagowaæ wœciek³o-

œci¹, gdy¿ ojciec bi³by go wtedy jeszcze mocniej i móg³by go nawet

zabiæ (ibidem, s. 207–208, 249–250; o Ÿród³ach nienawiœci Hitlera do

¯ydów zob. te¿ Miller, 2000, s. 154–163).

Dzieckiem maltretowanym w dzieciñstwie przez brutalnego ojca

by³ tak¿e inny XX-wieczny dyktator, Saddam Husajn (Miller pisze

o nim: „Jego cia³o nie zna³o niczego prócz przemocy”; 2006, s. 65).

© ENETEIA - www.eneteia.pl

77

Byli nimi tak¿e seryjni mordercy, którzy (jak P. Alègre) zabijali, aby

poczuæ nad swymi ofiarami nieograniczon¹ w³adzê. W ten sposób po-

wtarzali schemat, jakiego wyuczyli siê w swoim domu rodzinnym,

maltretowani przez rodziców, którzy tak¿e mieli nad nimi nieograni-

czon¹ w³adzê (ibidem, s. 102–103; zob. te¿ Sieradzan, 2006, s. 7–30).

Przeciwieñstwem wychowania do nienawiœci przez sadystyczne-

go ojca Hitlera, które ukszta³towa³o go jako osobowoœæ totalitarn¹,

by³o wychowanie Sophie Scholl, uczestniczki konspiracyjnej organi-

zacji antynazistowskiej „Bia³a Ró¿a”, która za rozrzucanie ulotek zo-

sta³a skazana na œmieræ i stracona. Jak pisze Miller: „W jej domu

rodzinnym panowa³a serdecznoœæ i wspania³omyœlnoœæ. Dlatego So-

phie ju¿ jako bardzo m³oda osoba odporna by³a na sztukê uwodzenia

prezentowan¹ przez Adolfa Hitlera” (Miller, 2000, s. 172; por. film

biograficzny Sophie Scholl – ostatnie dni, Niemcy, 2005).

Dziecko, które w dzieciñstwie zosta³o skrzywdzone przez rodzi-

ców, jako doros³y bêdzie popadaæ w skrajnoœci urojeñ wielkoœciowych

i depresji, bêd¹cych przejawem fa³szywego „ja”, które znacznie os³a-

bi¹ jego poczucie w³asnej wartoœci. Innymi cechami fa³szywego „ja”,

jakie wymienia Miller, s¹:

(...) perfekcjonizm, wypieranie pogardzanych uczuæ, eksploatatorskie rela-

cje, lêk przed utrat¹ mi³oœci i bêd¹ca jego skutkiem gotowoœæ do przystoso-

wania siê za wszelk¹ cenê, odciêta agresja, sk³onnoœæ do chorób, sk³onnoœæ

do uczuæ wstydu i winy, wewnêtrzny niepokój (Miller, 1995b, 45).

Przyk³adem doros³ego, który cierpia³ na depresjê z powodu od-

dzielenia od swojego prawdziwego „ja”, spowodowanego b³êdami

w jego wychowaniu, by³ pisarz Hermann Hesse (ibidem, s. 84–98).

W przekonaniu Miller:

Cierpienie doznane w dzieciñstwie zostaje emocjonalnie odciête, tworz¹c

ukryte Ÿród³o nowych, czasem bardzo subtelnych upokorzeñ w nastêpnym

pokoleniu. Dysponujemy tu najprzeró¿niejszymi mechanizmami obronny-

mi, takimi jak wyparcie (np. w³asnego cierpienia), racjonalizacja („moim

obowi¹zkiem jest wychowaæ dziecko”), przeniesienie („to nie ojciec, ale mój

syn mnie zrani³”), idealizacja („ojciec bi³ mnie tylko dla mojego dobra”) itd.,

a przede wszystkim mechanizmem przemiany biernego cierpienia w aktyw-

ne formy zachowania (ibidem, s. 76).

Na koniec kilka refleksji. Budda Sutry Lotosu, najpopularniejsze-

go tekstu buddyzmu mahajany, nie ró¿ni siê w istocie od judeochrze-

œcijañskiego wyobra¿enia Boga. Jest on, z jednej strony, dobrotliwym

Ojcem wszystkich istot, a z drugiej, triksterem, który owe istoty

wprowadza w b³¹d, aby je ocaliæ.

W szko³ach odwo³uj¹cych siê do Sutry Lotosu czêsto cytuje siê dwie

znajduj¹ce siê w niej przypowieœci. W pierwszej z nich Budda jest

Jacek Sieradzan

Ojciec wed³ug Alice Miller. Surowy ojciec czy Bóg?

© ENETEIA - www.eneteia.pl

78

ALBO albo 1/2007

PSYCHOLOGIA RODZINY

porównany do deszczowej chmury: deszcz pada jednakowo na wszyst-

kie istoty. Tylko Budda zna wszystkie istoty i naucza je bezstronnie,

stosownie do reprezentowanego przez nie poziomu rozwoju, tak aby

wszystkie doprowadziæ do nirwany (Karma Jesze Dord¿e, Mu Dziu,

1991, rozdz. 5). Druga mówi o trzech synach bogatego cz³owieka uwiê-

zionych w p³on¹cym domu. Poch³oniêci zabaw¹, synowie nie zauwa-

¿aj¹ p³omieni. Ojciec, widz¹c, co siê dzieje, i chc¹c sk³oniæ ich do wyj-

œcia, pokazuje im stoj¹ce przed domem wozy pe³ne zabawek. Ojcem

jest Budda, p³on¹cy dom to samsara, dzieci to czuj¹ce istoty zamkniête

w pu³apce samsary, a zabawki to umiejêtne metody prowadz¹ce isto-

ty do wyzwolenia (ibidem, s. 89–94, rozdz. 3). Jako wspó³czuj¹cy oj-

ciec wszystkich istot ukaza³ siê Kalingom król Asioka w jednym ze

swoich edyktów naskalnych (Orêdzie skalne do Kalingów 2, za: Orê-

dzia króla Asioki, 1964, s. 39).

Jaki powinien byæ idealny ojciec? Najlepiej, jeœli bêdzie nim oœwie-

cony nauczyciel, który jest w stanie pobudziæ naturalne zdolnoœci

drzemi¹ce w dziecku i pokazaæ, jak pójœæ œrodkow¹ drog¹ miêdzy

wolnoœci¹ a koniecznoœci¹, triksteryzmem a pedagogizmem. Ideal-

nym Ojcem jest dla ka¿dego dziecka Miko³aj ze œwi¹t grudniowych.

Nie prawi kazañ, nie próbuje kszta³towaæ dzieci na swój obraz i po-

dobieñstwo, tylko wszystkim bez wyj¹tku rozdaje prezenty

2

. Ale po-

jawia siê tylko raz w roku, w liminalnym okresie miêdzy starym

a nowym rokiem. Gdyby mia³ to robiæ przez ca³y rok, dziecko sta³oby

siê ma³ym tyranem, codziennie domagaj¹cym siê atrakcyjnej, nowej

zabawki.

A jaki powinien byæ idealny terapeuta? Wed³ug Freuda „Lekarz

powinien byæ dla analizowanego pacjenta nieprzezroczysty niczym

powierzchnia lustra, która ukazuje tylko to, co znajduje siê przed

nim” (Freud, cyt. za: Sikora 2004, s. 203). Twórca psychoanalizy praw-

dopodobnie nie by³ œwiadom tego, ¿e postuluje, aby terapeuta sta³

siê oœwieconym mistrzem. W identyczny bowiem sposób ma funkcjo-

nowaæ umys³ mistrza tybetañskich nauk dzogczen, który do niczego

siê nie przywi¹zuje, niczego nie zabarwia swoim „ja”, a tylko bezstron-

nie, w³aœnie jak lustro, odbija to, co siê pojawia w polu jego œwiado-

moœci (odnoœnie nauk dzogczen zob. Namkhai Norbu, 2001). Dla Freu-

da by³a to jednak tylko teoria, gdy¿ – jak zauwa¿y³ T. Sikora: „w prak-

tyce daleki by³ od takiego traktowania relacji terapeutycznej i [dla-

tego] zaproponowano odejœcie od tak rozumianego modelu lustrza-

nego do takiego, który dopuszcza³ dynamiczn¹ ingerencjê terapeuty”

(Sikora, 2004, s. 203).

Freud chcia³ wiêc byæ – i by³ – dla wielu najbli¿szych wspó³pra-

cowników guru. Na przyk³ad Jung uznawa³ go za swego duchowego

© ENETEIA - www.eneteia.pl

79

ojca. Zdaniem A. Miller: „Freud by³ uosobieniem ojca z okresu adole-

scencji Junga i ten prze¿y³ byæ mo¿e jego teoriê instynktów jako ogra-

niczenia wynikaj¹ce z religijnego wychowania przez swojego ojca” Mil-

ler (1991, s. 87)

3

. Chcia³ kszta³towaæ Junga i innych swoich uczniów,

tak jak rodzice kszta³tuj¹ dzieci na swój obraz i podobieñstwo.

To samo czyni¹ te¿ uczeni z innych dyscyplin wiedzy. Na przyk³ad

Bronis³aw Malinowski narzuca³ Triobriandczykom „wyobra¿enia

o [ich w³asnej – J.S.] kulturze wed³ug w³asnego uznania, wspartego

ufnoœci¹ we w³asny autorytet. Malinowski mówi³ o «dzikich»: ja was

stworzê, dziêki mnie staniecie siê s³awni i znani” (Burszta, Pi¹tkow-

ski, 1994, s. 10).

Nie wszyscy obarczaj¹ surowe wychowanie win¹ za czarn¹ peda-

gogikê. S¹ tacy, którzy uwa¿aj¹, ¿e zbytnia wolnoœæ dana dzieciom

obraca siê przeciw nim, i postuluj¹ koniecznoœæ powrotu do surowe-

go patriarchalizmu:

Przez dziesi¹tki lat powtarzano, ¿e surowi patriarchowie ponosz¹ winê za

wszystko, co z³e na œwiecie, za wojny, przymus i ch³ód uczuciowy. Adorno

w latach 60. mia³ nadziejê, ¿e œwiat „pozbawiony wzorców” bêdzie wyzwolo-

ny i lepszy. Zaledwie jednak surowi ojcowie wyginêli, sytuacja uleg³a dalsze-

mu pogorszeniu (Rühle, 2007, s. 47).

W ¿yciu wszystko jest wzglêdne. Ci, którzy nigdy nie poznali swe-

go ojca, mog¹ staæ siê seryjnymi zabójcami, jak Charles Manson (zob.

Sieradzan, 2006, s. 247–269), albo jak Jack Nicholson wybitnymi ar-

tystami. Nicholson nigdy nie odczuwa³ potrzeby poznania ojca, który

porzuci³ jego matkê. Tylko raz rozmawia³ z nim przez telefon (Ni-

cholson, 2006, s. 52).

Wydaje siê, ¿e najw³aœciwsz¹ metodologiê pracy z dzieæmi poda³a

francuska psycholo¿ka kliniczna i psychoterapeutka Muriel Mazet.

Jej zdaniem rodzice powinni pod¹¿aæ œrodkow¹ drog¹ – miêdzy skraj-

noœciami patriarchalnej dyktatury i podejœcia liberalnego.

W pierwszym podejœciu rodzic jest bogiem, a dziecko jego s³ug¹.

Istot¹ drugiego jest ucieczka rodzica od roli rodzica. Dziecko mo¿e

staæ siê wtedy rozpieszczanym obiektem kultu i zacz¹æ pe³niæ rolê

ma³ego tyrana, manipuluj¹cego swoimi rodzicami, aby dostaæ to, cze-

go chce. W podejœciu œrodkowym dzieciom nie oszczêdza siê zranieñ,

które w ¿yciu s¹ nieuniknione, a radzenie sobie z nimi pozwala im

kszta³towaæ osobowoœæ. Nie wolno ich jednak wystawiaæ na bezu¿y-

teczne cierpienia, gdy¿ powoduj¹ one konflikty wewnêtrzne, których

czêsto do koñca ¿ycia nie da siê uleczyæ (Mazet, 2006, s. 16)

4

.

Jacek Sieradzan

Ojciec wed³ug Alice Miller. Surowy ojciec czy Bóg?

© ENETEIA - www.eneteia.pl

80

ALBO albo 1/2007

PSYCHOLOGIA RODZINY

PRZYPISY

1

K.J. Stettbacher (1993, s. 79) w ksi¹¿ce, do której przedmowê napisa³a A. Miller, stwierdzi³:

„Seksualne wykorzystywanie dziecka jest zbrodni¹, której konsekwencje ofiara ponosi

przez ca³e ¿ycie. Nawet je¿eli o tym nie wie lub nie mo¿e powiedzieæ, nawet jeœli uczyni³a

z tego «cnotê», jest to stan trwa³ego cierpienia”.

2

Bardzo interesuj¹co na temat spo³ecznego kontekstu œwiêta Miko³aja pisa³ ostatnio

B. KuŸniarz (2006, s. 193–232).

3

Autorka cytuje fragment listu Junga, w którym nazywa Freuda swoim ojcem (s. 88).

4

Jeœli siê chce, to nawet w obozie koncentracyjnym mo¿na dziecku stworzyæ w miarê nor-

malne dzieciñstwo. Guido, bohater filmu ¯ycie jest piêkne (1998) Roberto Benigniego,

próbuje pokazaæ swemu synowi, ¿e wszystko, co im siê przydarza w obozie – jest tylko gr¹.

LITERATURA
Burszta, W.J., Pi¹tkowski, K. (1994). O czym opowiada antropologiczna opowieœæ. Warsza-

wa: Instytut Kultury.

Campbell, J. (1994). Potêga mitu. Kraków: Znak.

Cochrane, Ch.N. (1960). Chrzeœcijañstwo i kultura antyczna (t³um. G. Pianko). Warszawa: IW PAX.

Jung, C.G. (1978). Jung and Religious Belief. W: Collected Works of C.G. Jung (vol. 18). New

York: Pantheon Books.

Karma Jesze Dord¿e, Mu Dziu (1991). Sutra kwiatu lotosu cudownego prawa. Katowice.

KuŸniarz, B. (2006). Pieni¹dz i system: O diable w gospodarce. Kraków: Zak³ad Wydawniczy

„Nomos”.

Mazet, M. (2006). Zranione dziecko. Poznañ: Wydawnictwo „W drodze”.

Miller, A. (1991). Mury milczenia: Cena wyparcia urazów z dzieciñstwa. Warszawa: PWN.

– (1995a). Pamiêæ wyzwolona. Warszawa: Agencja Wydawnicza Jacek Santorski & Co.

– (1995b). Dramat udanego dziecka: Studia nad powrotem do prawdziwego Ja. Warsza-

wa: Agencja Wydawnicza Jacek Santorski & Co.

– (1999). Zniewolone dzieciñstwo: Ukryte Ÿród³a tyranii. Poznañ: Media Rodzina.

– (2000). Œcie¿ki ¿ycia: Historie, w których ka¿dy odnaleŸæ mo¿e w³asne losy. Poznañ:

Media Rodzina.

– (2006). Bunt cia³a. Poznañ: Media Rodzina.

Namkhai Norbu (2001). Kryszta³ i œcie¿ka œwiat³a: Sutra, tantra i dzogczen. Kraków: Wydaw-

nictwo „A”.

Nicholson, J. (2006). Cieszê siê, ¿e siê nie widzê [z Jackiem Nicholsonem rozmawia Peter

Bogdanovich]. Forum, 51–52, s. 51–55.

Orêdzia króla Asioki (1964). (T³um. J. Makowiecka). Warszawa: PWN.

Rühle, A. (2007). Urodzeni do z³a. Forum, 2, s. 46–47.

Sieradzan, J. (2000). Gnostycyzm a buddyzm. W: E. Przyby³ (red.), Oblicza gnozy (s. 129–

168). Kraków: Zak³ad Wydawniczy „Nomos”.

Sieradzan, J. (2005). Szaleñstwo w religiach œwiata: Szamanizm, religia starogrecka, judaizm,

chrzeœcijañstwo, hinduizm, buddyzm, islam. Kraków: Inter-esse, Wydawnictwo Wanda.

Sieradzan, J. (2006). Od kultu do zbrodni: Ekscentryzm i szaleñstwo w religiach XX wieku.

Katowice: Wydawnictwo KOS.

Sikora, T. (2004). Euoi: Studia z symbolizmu i metaforyzacji katoptrycznej. Kraków: Zak³ad

Wydawniczy „Nomos”.

Stettbacher, K.J. (1993). Sens cierpienia: Lecz¹ca konfrontacja z w³asn¹ dusz¹. Warszawa:

Agencja Wydawnicza Jacek Santorski & Co.

Wulff, D.M. (1999). Psychologia religii: Klasyczna i wspó³czesna (t³um. P. Jab³oñski, M. Sacha-

Piek³o). Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.

© ENETEIA - www.eneteia.pl