Zagadnienia tematyczne z przedmiotu Archeologia pradziejowa: epoka brązu 

Częśd I 

1.  Datowanie EB i wEŻ. Systemy Monteliusa i Reineckego 
2.  Kultury stepów europejskich w epoce brązu do poł. II tys. 



 

k.grobów  jamowych,  3400-2500,  od  Dunaju  po  nadczarnomorskie,  groby  szkieletowe  jamowe,  czasami  z 

wozami,  posypywane ochrą, pod kurhanami, na kurhanach niekiedy posążek, pasterze 



 

k.grobów  katakumbowych,  2800-1800,  stepy  nadczarnomorskie(Dniestr-Wołga),  na  bazie  jamowych, 

szkieletowy pochówek w niszach w szybach, również duże kurhany, raczej pasterstwo, jednak też hodowla i u. 
sprzężajna. Współczesna jej nowotitorowska na stepach azowsko-kubaoskich z pochówkami z wozem.  



 

k.Sintasta-Petrovka-Arkaim,  przełom  III/IItys.,  szkieletowe,  nie  tylko  kurhanowe,  również  kurhany-

świątynie, ufortyfikowane osiedla, rejon Orska, kultura efektem ludności z pd. 



 

k.cer.wielowałeczkowatej,  2000-1800,  ufortyfikowane  osiedla,  częśd  ludności  osiadły  tryb  życia, 

szkieletowy-podkurhanowy w drewnianych k. zrębowych, listwy dolepiane na naczyniach 



 

k.g.zrębowych,  1800-1000,  s.nadczarnomorskie,  szkieletowy,  k.zrębowe  lub  dachy+kurhan,  pasterze,  a  w 

młodszej fazie uprawa ze stałymi osiedlami, na bazie połtawkioskiej z północy 



 

k.połtawkioska, 2750-2200, m. Wołgą a Uralem, szkieletowy-podkurhanowy 

3.  Kultury stepów azjatyckich w epoce brązu  



 

k.okuniewska, 2300-1900, okolice Nowokuźniecka 



 

k.andronowska,  2200-1500,  stepy  naduralskie,  szkieletowy,  jamowy  nakryty  belkami,  czasem  na  zrąb, 

podkurhanowy lub z kamiennym ogrodzeniem, czasem ciałopalny, pasterstwo z hodowlą, brązy andronowskie 



 

k.karasukska,  1400-700,  stepy  między  Ałtajem  a  Wielkim  Chinganem,  p.szkieletowe  w  kamiennych 

skrzyniach na rodowych cmentarzyskach, sezonowy wypas, brązownictwo 



 

k.chwałyoska-Powołże i stepy uralskie 



 

k.afanasjewska(3200-2300)-pasterstwo nowością 

4.  Kultury Zakaukazia i Przedkaukazia w EB 



 

k.kuroarakska,  3500-2500,  wschodnie  Przedkaukazie,  szkieletowy(skurczony  na  boku),  czasem 

podkurhanowy, osiedla otwarte i obronne,  
z kuroarakskiej: bedeoska, z niej Trialeti i centralnokaukaska 



 

k.majkopska, 3600-2300, dorzecze rz. Kubao, szkieletowy podkurhanowy, pasterstwo, o.metalurgiczny 



 

k.dolmenów kaukaskich, 3200-2300, kaukaskie wyb. M. Czarnego, na jej podłożu k.kolchidzka 



 

z majkopskiej: 



 

północnokaukaska, 2900-1500, szkieletowy, kurhany i inne odmiany grobów, rzadko ochra, hodowla owiec 

i kóz, metalurgia, załamana przez k.g.katakumbowych lub zrębowych 



 

k.kubaoska 



 

k.kobaoska, 1600-800, a młodsza faza nawet do 400, szkieletowy z obstawą, hodowla 



 

k.kolchidzka 



 

k.kajakentsko-choroczajewska 

5.  Dorzecze dolnego i środkowego Dunaju we wczesnej i starszej EB 



 

wpływy  anatolijsko-bałkaoskie  z  kulturami  Glina  III  Schneckenberg(Rumunia,  Bułgaria)  i  Vucedol-Zok-

kremacja(Bałkany), telle, często ufortyfikowane, z czasem duże osady, dominuje p.szkieletowy, 



 

Vucedol-Zok, grupy: Samogyvar-Vinkovci, Maka Cosihy Caka, Nyirsyy, k.lublaoska,  



 

k.Kisapostag z Samogyyvar-Vinkovci 



 

k.Otomani 



 

k.Nagyrev z Maka Cosihy Caka-kremacja 



 

k. Hatvan-kremacja 



 

na miejscu Glina III Schneckenberg kultury: 



 

k.Wietenberg, Tei, Monteoru, Costisa, GirlaMare(kremacja) 



 

z neolitu oprócz Glina III i Vucedol : Bubanj Hum III i Cernavoda 



 

k.panooskiej ceramiki inkrustowanej w miejsce Kisapostag,  



 

k.Vatya na podłożu Nagyrev 



 

k.Maruszy 



 

k.Fuzesabony na podłożu Hatvan 

6.  Krąg unietycko-straubioski 



 

k.unietycka, 

2350-1750, 

g.saska, 

łużycka, 

czeska, 

morawsko-słowacka, 

śląsko-wielkopolska, 

środkowoniemiecka,  obrządek  szkieletowy,  p.skurczona  na  boku,  płaski,  uprawa  i  hodowla,  kurhany  książęce 
Łęki Małe, metalurgia 



 

k.straubioska, Bawaria, szkieletowy, więcej wyrobów metalowych, rolnictwo-d.słupowe 



 

k.unterwolbing-Austria 



 

k.adlerberska, środkowy Ren i Men, szkieletowy, niekiedy trumna dębowa 



 

g.iwieoska 

7.  Europa południowo-zachodnia i zachodnia we wczesnej i starszej EB 



 

Płw.  Apenioski,  koniec  III  i  pocz.IItys.:k.Polada(tradycje  Vucedol-Zok),  k.terra  mare,  k.apenioska, 

szkieletowy, czasami w jaskiniach, uprawa i hodowla 



 

Francja  i  Belgia:nadrodaoska,  armorykaoska,  Hillversum(kontakty  z  Wessex)-głównie  szkieletowy,  w 

Hillversum ciałopalny,  



 

Płw. Iberyjski:k.b.katalooskiego(NE) i walencjaoskiego(ślady kontaktów z EUśr), k.El Argar(SE)-kontakty z 

fenicjanami, g.skrzynkowe i pitosy; szkieletowy, czasem w jaskiniach 



 

Wyspy Brytyjskie 



 

Irlandia:Boyne:t.megalityczne, birytualizm, dużo wyrobów metalowych, galerie do grobowców 



 

Anglia, Szkocja, Walia:Food-Vessel-megality, w.metalowe, Wessex-Stonehenge 

8.  Krąg episznurowy(2400-1800) i Europa płn-wsch(strefa leśno-stepowa) we wczesnej EB 



 

f.protomierzanowicka(Chłopice-Vesele),  grn. Odra, Wołyo, Słowacja, śrdk.Wisła, szkieltowy, skurczony na 

boku, hodowla i ruchliwy tryb życia, rozw.krzemieniarstwo 



 

k.mierzanowicka(g.strzyżowska,  nitrzaoska,  kosztiaoska,samborzecka),  p.szkieletowe  płaskie,  stałe  osady, 

uprawa i hodowla 



 

k.niemeoska, rzucewska, środkowodnieprzaoska KCS-podkurhanowy 



 

Strefa leśno-stepowa:Dniest, Dniepr, Don, Wołga, Ural, ludnośd hodowlano-rolnicza 



 

k.fatianowska(g.Dniest,  d.Wołga),  p.cechy  neolityczne,  w.kamienne  i  krzemienne,  uprawa  i  hodowla, 

g.przyswajalna,  



 

k.bałanowska(Wołga,  Kama),  stałe  osadnictwo,  grody  obronne,  kamienne  topory  bojowe,  w  III/II  tys. 

ustąpiła k.abaszewskiej, szkieletowy płaski lub podkurhanowy 



 

k.turbioska, środkowy Ural, w III/II tys. eksploatacja rud miedzi i cyny, szkieletowy płaski 

9.  Kultura nordyjska i inne kultury Europy północnej w EB 



 

k.nordyjska,  Dania,  płn.  Niemcy,  Skandynawia,  p.szkieletowe  w  trumnach  z  kłody,  czasami  kurhanach, 

wysoki  poziom  metalurgii,  surowiec  importowany,  od  III  OEB  ciałopalny,  około  700  roku  w  dobie  wahnięcia 
subatlantyckiego  k.  nordyjska  schodzi  na  południe,  zdobienia  spiralne,  płn.  Zelandia-centrum,  w  młodszym 
brazie przesycenie rynku i uniezależnienie się od dostaw surowca 



 

k.wschodniobałtycka, głównie na terenie Sambii, poch. szkieletowy, handel bursztynem 

10.  Krąg mogiłowy 



 

1700-1300, Lochham, środkowa, Riegsee, p.szkieletowy, wyprostowany, na wznak, trumna z kłody, bogate 

kopce i mogiły, ciałopalny stopniowo od wschodu, gosp.rolniczo hodowlana, dużo ozdób w grobach i skarbów z 
tego okresu. 



 

cz.zachodnia:g.wirtemberska, 

meklemburska, 

luneburska, 

środkoworeoska, 

alzacka, 

bawarska, 

wsch.hesko.turyoska, czesko-palatynacka 



 

cz.wschodnia:g.Rakoczifalva,  Hajdubagos,  tape,  karpacka  kultura  mogiłowa,  środkowodunajska  kultura 

mogiłowa-głównie ciałopalenie 



 

k.przedłuzycka,  Śląsk,  Wielkopolska,  Małopolska,  Łużyce,  szkieletowy  podkurhanowy,  pjd  płaskie  i 

ciałopalne, miejscowy ośrodek metalurgiczny 
11.  Krąg Trzciniec-Komarów-Sośnica(1poł. IItys.) 



 

zastępuje k.episznurowy, stabilizacja osadnictwa, o.otwarte, g.rolniczo-hodowlana na terenach dobrych, na 

gorszych  duży  udział  g.przyswajalnej,  birytualizm,  w  komarowskiej  zwłaszcza  ciałopalny  jamowy  lub 
podkurhanowy pod ustryną, przerwany w 2poł II tys. przez k.p.p. oraz Noua i biełogrudowską 



 

k.trzciniecka(Warta, Wisła po Wołyo) 



 

k.wschodniotrzciniecka(Wołyo i Poddniestrze) 



 

k.sośnicka(Dniepr, Desna, Sejm) 



 

k.komarowska(Podole, Podkarpacie, Wołyo)-zanik przez Gava-Holihrady 

12.  K.pilioska i inne ugrupowania w dobie dominacja k.mogiłowych 



 

k.pilioska  1400-1200(gr.  Zagyrapalfalva,  Barca),  Słowacja/Węgry,  tradycje  Hatvan  i  Otomani,  groby 

kremacyjne przy Rudawach, bogactwo metalurgii, p.ciałopalny płaski popielnicowy, osiedla otwarte 



 

k.Suciu  de  Sus(pogranicze  rumuosko-węgierskie)-na  podłożu  Otomani,    i  k.Berkesz-Demescer,  groby 

ciałopalne bezpopielnicowe, wazy ze zwierzęcymi zakooczeniami,  



 

k.Girla Mare, Rumunia nad Dunajem, wielkie cmentarzyska ciałopalne popielnicowe  

13.  Kultura Łużycka w EB 1400-300 



 

p.ciałopalny  płaski  popielnicowy  i  bezpopielnicowy,  uprawa  i  hodowla,  u  schyłku  szkieletowy  zaczyna 

przeważad 



 

g.śląska-Kietrz, trumny na słupach, o.obronne, najwięcej ceramiki w grobach 



 

g.sasko-łużycka-o.obronne 



 

g.brandenbursko-lubuska,  zachodniopomorska,  wschodniopomorska,  chełmioska,  warmiosko-mazurska, 

górnośląsko-małopolska,  słowacka,  kyjatycka,  konstantynowska,  środkowopolska,  wsch.mazowiecko-podlaska, 
ulwówecka, tarnobrzeska 
14.  Kultury pól popielnicowych w Europie Środkowej, g.sąsiedzko rodowe, terytorializacja osadnictwa, osiedla 
refugialne 



 

środkowodunajska  k.p.p.,  1400-800,  ciałopalny  płaski,  uprawa  i  hodowla,  łowiectwo,  osady  otwarte,  na 

podłożu mogiłowym 



 

g.czekaoska, w najwcześniejszej fazie jamowy, z czasem popielnicowy, bogate podkurhanowe w BrD, zanik 

kurhanów t. Caka przez migracje elit, bądź zmiany obrządku pogrzebowego 



 

południowoniemiecka k.p.p., ciałopalny płaski pop 



 

dolnoreoska k.p.p., bez tradycji mogiłowej, ciałopalenie od XI, Xw. 



 

Czechy 



 

k.knovisko-milawecka,  BD-HB3,  silne  podłoże  mogiłowe,  ludożerstwo,  ciałopalny  pochówek,  naczynia 

piętrowe 



 

k.unstrucka(Turyngia), na tradycji mogiłowej, region z birytualizmem, swoista metalurgia 

Częśd II 

1.  Środowiskowe  uwarunkowania  rozwoju  kulturowego  w  EB  i  wczesnej  EŻ  na  terenie  Europy  i  stepowej 
sfery Azji zachodniej i środkowej. Rudy miedzi i ich złoża 



 

klimat:  IVtys.,  klimat  bardziej  suchy,  chod  ciepły,  około  700r.-okres  halsztacki,  ochłodzenie,  wzrost 

wyludnienia  Skandynawii,  wzrost  liczby  ludności  w  Północnych  Niemczech-  wahnięcie  subatlantyckie  i  zmiana 
idąca do wilgotniejszego 
Katastrofa na w.Terra, ok.1626, migracje ludności i zanik kultur, odbicie w sferze duchowej, kryzys ekologiczny z 
II/I tys., wysychanie stepów, upadek stepowego rolnictwa-masowe migracje 



 

miedź:  wsch.  Bałkany,  Siedmiogród,  Płw.  Iberyjski(Asturia,  Katalonia,  Sierra  Morena),  płd.  Irlandia,  zach. 

Anglia  i  Walia,  Bretania,  Alpy:wschodnie,  zachodnie,  Salzburskie,  Tyrol,  Rudawy,  Góry  Harzu,  płd.  Ural,  region 
doniecki 

Miedź  rodzima(od  grud  po  głazy),  w  Europa  Środkowa  patyczki),  m.arsenowa,  węglany  miedzi,  tlenki  miedzi, 
siarczki miedzi, siarczki miedziowo-arsenowe i miedziowo-antymonowe 



 

cyna:  z  aluwialnych  rozsypisk,  Zach.Anatolia,  Banat,  Rudawy,  Soława,  Kaukaz,  Ural,  płd.  i  zach.  Płw. 

Iberyjski, Bretania, Kornwalia, płd. Irlandia 
2.  Techniki wydobycia miedzi, odlewania i obróbki brązu 



 

Miedź 

w 

rudach 

dostępnych 

powierzchniowo 

lub 

przy 

zastosowaniu 

prostych 

technik 

górniczych(Mittelberg-szyny  po  kilkadziesiąt  metrów),  wydobywanie  metoda  wody  i  ognia,  na  miejscu 
sortowanie,  oczyszczanie,  płukanie  i  wyprażanie,  mielenie,  później  wytapianie  w  dymarkach(wielokrotne)  z 
wsadem  węgla  drzewnego,  powstają  miskowate  placki.  Wytapianie  w  formach  jamowych,  skrzyniowych, 
glinianych jednorazowych, na tracony wosk, odlewnicy chowani ze sprzętem 
3.  Europa zachodnia i południowo zachodnia w młodszej EB 



 

k.Elp(Holandia), 1300-800, wielkie trójnawowe domy 



 

pd.zach.k.e.b(Płw. Iberyjski), 1100-800, szkieletowy z obstawami kamiennymi dekorowanymi 



 

k.z  murami  cyklopowymi,  (wyspy  zach.  M.  Śródziemnego),  1200-1000,  ciałopalny  w  jaskiniach,  uprawa, 

hodowla, fortyfiakcje z murów kamiennych-nuragi, zniszczona przez Kartagioczyków 



 

Wyspy Brytyjskie 



 

k.grobów ciałopalnych, Anglia, Szkocja Irlandia, ciałopalny, pop, 



 

k.Deverell-Rimbury, pd.Anglia, 1300-600, ciałopalny pop, uprawa I hodowla, pola celtyckie 



 

Płw. Apenioski 



 

Este, Golaseca, Villanova(wazy t. Villanova), Melaun, 1100-600, ciałopalny pop. z brązami 



 

k.protoetruska, śr. Włochy, ciałopalny pop. jamowy-groby studniowe, urny domkowe, bogate groby 



 

k.Torre Galii, pd. Italia, szkieletowy, hodowla 



 

Bałkany 



 

k. Belegis, Wojwodina, 1200-800, ciałopalny, pop., wpływy gawskie 



 

k.Dolna Brnijca, Serbia, ciałopalny pop. 



 

k. Glasinac, Bośnia, szkieletowy podkurhanowy, jądro kamienne i zewn. pierścieo 

4.  Kultura Gava i inne kultury w dorzeczu środkowego i dolnego Dunaju 



 

k.Gava, 1200-850,d.Górnej Cisy z Siedmiogrodem, podłoże postotomaoskie(Suciu de Sus, Cruceni), zajmuje 

miejsce  k.  pilioskiej  w  zach.  części,  o.ciałopalny,  pop.  płaski,  intensywne  wydobycie  i  metalurgia  ośrodka 
Siedmiogrodzkiego, osiedla otwarte i obronne 



 

k.Noua,  1350-1100,  Dunaj,  Siedmiogród,  Dniestr,  szkieletowy,  płaski,  skurczony  na  boku,  podłoże  g. 

zrębowe, przynosi kres Monteoru, komarowskiej, Wietenberg, zniszczona przez Gava, ludnośd pasterska, osiedla 
otwarte, zolniki, przybywa na te tereny przez degradacje stepów w XIVw., pokrewna Coslogeni znajdującej się w 
pd.wsch Munteni 



 

k.holihradzka,  1100-700,  ciałopalny  płaski  i  podkurhanowy,  osady  otwarte,  liczne  skarby,  rolniczo 

hodowlana z pasterstwem 
5.  Europa płn.wsch. w młodszej EB 



 

k.czarnoleska,  prawobrzeże  środkowego  Dniepru,  1100-700,  szkieletowy-wyprostowany,  ale  możliwy 

birytualizm, wpływy ze strefy naddunajskiej stepowej, uprawa i hodowla, liczne importy 



 

k.bondarichowska, pn. i wsch. Ukraina, 1200-700, osady 



 

k.pozdniakowska,  t.m.Oką  a  Wołgą,  1850-800,  szkieletowy,  osady  otwarte,  gosp.  rolniczo-hodowlana, 

łowiectwo i rybactwo 



 

k.nadkazaoska,  1850-900, szkieletowy-płaski, kontakty z nordyjską, osiedla na cyplach chronione walem i 

rowem, ośrodek metalurgiczny, hodowla i uprawa uzupełniana łowiectwem i rybactwem 
6.  Kultury stepów Europy w młodszej EB 



 

k.g.zrębowych,  1800-1000,  s.nadczarnomorskie,  szkieletowy,  k.zrębowe  lub  dachy+kurhan,  pasterze,  a  w 

młodszej fazie uprawa ze stałymi osiedlami, na bazie połtawkioskiej z północy 



 

k.kizył-kobaoska,  górzysta  częśd  Krymu,  szkieletowy  w  skrzyniach  kamiennych,  osiedla  obronne, 

pochodzenie ze zmieszania kemi-obioskiej i kobaoskiej 



 

k.kobakowska, ujście Donu, osiadły tryb zycia, hodowla, rybołówstwo 



 

k.sabatinowska,  m.Dnieprem  a  d.  Dunajem,  1500-1200,  podłoże  wielowałeczkowatej,  koniec  przez 

pustynnienie stepów w XIIIw. b.dużo osad, silny ośroidek metalurgiczny, uprawa i hodowla 



 

k.białozierska, 1200-800, powrót do nomadyzmu 

7.  Halsztacki krąg kulturowy w Europie środkowej 



 

HaC,  impulsy  stepowe,  śródziemnomorskie,  miejscowe  popielnicowe,  książęta  na  szczycie(wozy  rytualne, 

pjd  przypadki  stelli  nagrobnych-od  Scytów),  rozbudowana  warstwa  wojowników,  ufortyfikowane  osiedla 
zazwyczaj  z  kurhanami  władców  obok,  rolnictwo  i  hodowla,  met.  żelaza,  sztuka  situl,  górnictwo  soli,  szlak 
bursztynowy+inne łączące Italię z bałtykiem 



 

k.wschodniohalsztacka,  wschodnie  Alpy,  po  Słowację-ciałopalny  podkurhanowy  głównie,  czasami  płaski, 

osiedla fortyfikowane,  



 

k.zachodniohalsztacka-szkieletowy podkurhanowy i płaski 



 

g.bylaoska, Czechy, szkieletowy 



 

g.horakowska, Morawy, ciałopalny 



 

pd.wsch. k.halsztacka-dawne tereny Jugosławii, ciałopalny 



 

halsztatyzacja  po  Płw.  Iberyjski  przez  dolny  Ren  i  płd  Anglię,  dotknęła  śląskiej  grupy  k.  lużyckiej-stąd  tam 

ceramika malowana wschodniohalsztacka, zahamowana przez najazdy Scytów w I poł VIw. i przecięcie szlaków 
handlowych 
8.  Kultura halsztacka i inne kultury Europy zachodniej wczesnej epoki żelaza 



 

kultura  środkowej  i  południowej  Italii,  p.szkieletowy,  sarkofagi  w  podziemnych  grobach  nakrytych 

kurhanami,  cywilizacja  etruska,  metalurgia  brązowa  i  żelazna,  ceramika,  flota  morska,  miasta  o  regularnej 
zabudowie, pismo 

• 

Francja,  Płw.  Iberyjski,  Portugalia:horyzont  kimmeryjski,  zróżnicowanie  społeczne,  bogate  pochówki  z 

inwentarzem, cz. rzędu kooskiego 



 

k.halsztacka- wschodnia Francja, ciałopalny.pop. płaski, grupy przybyłe ze wschodu podkurhanowy, w fazie 

koocowej birytualizm, arystokraja rycerska w fazie starszej, w młodszej napływ ludności ze wschodu 



 

Płw.  Iberyjski:k.iberyjska-szkieletowy  skrzynkowy,  wpływ  fenicki,  mesety  hiszpaoskiej-szkieletowy,  Tajo-

Stara i Nowa Kastylia, Duero-Stara Kastylia, Castro-Galicia-brak grobów 



 

Anglia:k.Wessex-grody 

9.  Kimmerowei i Scytowie w świetle źródeł archeologicznych 



 

Homer „Iliada”-Trojanie wspierani przez Traków 



 

Herodot „Dzieje”-wyprawa Dariusza I na Scytów w 514r. i jego przegrana 



 

Tukidydes „Wojna peloponeska”, Odrysowie zajmujący miejsce Persów po ich wyparciu 



 

Tukidydes „Wojna peloponeska”, Odrysi mający podobne uzbrojenie i jazdę łuczników co Scytowie, pisząc o 

silnych wpływach scytyjskich w Tracji w Vw. 



 

Tukidydes „Wojna peloponeska”, Sitalkes będący wodzem Odrysów w 2poł. Vw. jest sojusznikiem Aten 



 

Herodot „Dzieje”, konflikt trackich Agatyrsów ze Scytami w VI-Vw. 



 

Pompejus Trogus, walki w 200r. króla Daków Ordesa z germaoskimi Bastarnami 



 

Herodot „Dzieje”, epizod Dariusza i Idatyrsosa, chęd walki , ale odmowa ze strony Idatyrsosa bo nie musza 

bronid miast, zaatakują gdy Persowie zniszczą jeden z ich kurhanów 



 

Pisma asyryjskie, walki z Medami(Scytowie) w rejonie Jeziora Urmia 



 

Homer „Odyseja”, koczownicy nadczarnomorscy(Kimmerowie) pod koniec VIIIw. 



 

Herodot „Dzieje”-azjatyckie pochodzenie Scytów 



 

Homer-nazywanie Kimmerów Hippemologami 



 

Biblia, Kimmerowie nazwani ludem Gomer 



 

Herodot „Dzieje”-Scytowie rolnicy i oracze oraz królewscy i koczownicy 



 

Heraklides, migracja Sarmatów w IVw. do Scytii 

10.  Kultura scytyjska i inne kultury stepowe oraz kultury Kaukazu we wczesnej EŻ 



 

Mezoscat(przedscytyjska), 800-600, Nizina Węgierska, szkieletowe, wyprostowane na wznak, t.po gawskiej, 

koczownicy  ze  wschodu  Europy,  którzy  przeniknęli  przez  Siedmiogród  i  zniszczyli  k.gawską(Kimmerowie  lub 
Trako-kimmerowie) 



 

Scytowie  koczownicy-strefa  stepowa  m.  Donem  a  Dnieprem,  i  leśno-stepowa,  700-250,  szkieltowy, 

podkurhanowy,  pochówki  władców  w  podziemnych  kryptach,  wielkie  kurhany,  tam  też  ludzkie  szkielety  i 
kooskie,  pasterze  koczownicy,  kontakty  z  koloniami  nadczarnomorskimi,  łuk  refleksyjny,  motywy  roślinne  i 
zwierzęce 



 

Scytowie rolnicy, szkieletowy-podkurhanowy, na zachodnich peryferiach także ciałopalny, osady otwarte, 

grody ufortyfikowane, rozwinięta produkcja ceramiki, mniej importów greckich 



 

k.kusztanowicka,  wsch. Karpaty, ciałopalny pop. lub  jamowy, niskie kurhany bez konstrukcji kamiennych, 

popielnice przykrywane misami, w młodszych fazach cer. z koła garncarskiego 



 

VIIIw. Scytowie z Sajanów i Ałtaju na Przedkaukazie spychając  na płd i zach. Kimmerów, Vw. silne wpływy 

scytyjskie w Tracji i okres wielkich kurhanów, 342r. trakowie pod kontrolą Filipa II, , , klęska Scytów w 339(Filip II) 
i 313(Tracja-Lizymach), Scytowie wypierani na Naddnieprze i stepy nadczarnomorskie przez Sauromatów(stepy 
dooskie i wołżaoskie), Massageci(M.Kaspijskie), Sakowie(s.przyuralska), Dakowie 



 

Sarmaci(koniec IVw.), groby jamowe, niszowe, katakumbowe 

11.  Kultura łużycka we wczesnej EŻ 



 

gr.śląska,  ciałopalny,  bardzo  bogate  importy  wschodniohalsztackie,  kontrola  nad  wymiana  handlową  m. 

Pomorzem a s.halsztacką, ozdobna ceramika-grafitowanie 



 

gr.białowicka-kontynuacja sasko-łużyckiej, osady otwarte i grody 



 

gr. górzycka, gliniana figurka kobiety trzymającej naczynie 



 

gr. chełmioska, kanibalizm, grody 



 

gr.mazowiecko-podlaska i leżnicka 



 

gr.górnosląsko-małopolska, birytualizm, ślady najazdów scytyjskich 



 

łużycka  na  Słowacji,  osady  obronne  w  miejscach  dogodnych,  konstrukcje  drewniano-kamienno-ziemne, 

ośrodek odlewniczy 



 

gr.wschodniowielkopolska, b.bogate pochówki, wojownicy z bronią, czasem z cz. rzędu kooskiego, przejęcie 

od grupy śląskiej pośrednictwa w handlu bursztynem, metalurgia, źródła solne, osady obronne(Biskupin), przez 
jakiś czas konkurowała z k.pomorską, ale uległa jej supremacji 



 

gr. tarnobrzeska, ciałopalny popielnicowy płaski, oryginalne formy ceramiczne 

12.  Europa północna we wczesnej EŻ 

• 

k.nordyjska,  Dania,  płn.  Niemcy,  Skandynawia,  p.szkieletowe  w  trumnach  z  kłody,  czasami  kurhanach, 

wysoki  poziom  metalurgii,  surowiec  importowany,  od  III  OEB  ciałopalny,  około  700  roku  w  dobie  wahnięcia 
subatlantyckiego  k.  nordyjska  schodzi  na  południe,  zdobienia  spiralne,  płn.  Zelandia-centrum,  w  młodszym 
brazie przesycenie rynku i uniezależnienie się od dostaw surowca 



 

k.pomorska,  700-200,  ciałopalny  płaski,  popielnicowy(urny  twarzowe),  często z  obstawa  kamienną,  także 

przystawki, urny twarzowe z k.etruskiej, zniszczyła k. łużycką, bo przystosowała się do wahnięcia klimatycznego 
uprawiając mniej wymagające rośliny, np.żyto 



 

k.kurhanów zachodniobałtyckich, Warmia, Mazury, Sambia, od 600, ciałopalny, kurhany ziemno-kamienne, 

uprawa, hodowla, osiedla otwarte, ale charakterystyczne gródki-obronne, czasami na brzegach jezior, wymiana 
importów za bursztyn 



 

bałtycka k. grobów skrzynkowych, Z.Ryska, wyb. Szwecji nad Z. Botnicką, szkieletowy rzadziej ciałopalny, 

podkurhanowy z konstrukcjami kamiennymi, hodowla, na pn. rybołówstwo i łowiectwo 



 

k.ceramiki tekstylnej,Łotwa, Estonia, Rosja, ceramika z domieszką muszli i organiki  



 

k.ceramiki azbestowej, Finlandia, Karelia, Rosja, okolice Ładoga i Onega 



 

k.jastorfska,  Saksonia,  Turyngia,  Jutlandia  i  pd.  Skandynawia,  ciałopalny  płaski  popielnicowy,  p.nakryte 

misami, w małych skrzynkach lub obstawą, tradycje nordyjskie 
13.  Europa północno-wschodnia we wczesnej EŻ 



 

k.miłogardzka, 600-200, Polesie, d.Prypeci, ciałopalny pop płaski, uprawa, hodowla, łowiectwo, niewielkie 

gródki,  



 

k.cer.sztrychowanej,  Dniepr,  Dźwina,  Niemen,  osiadły  tryb  życia,  niewielkie  grody,  domy  o  konstrukcji 

zrębowej, ceramika chropowacona przez obmazywanie 



 

k.juchnowska,  700-200,  Desna,  Sejma,  Dniepr,  podłoże  bondarichaoskiej,  uprawa,  hodowla,  łowiectwo, 

zbieractwo, małe gródki, rogate podstawki 



 

k.diakowska,  800-,  m.  Wołgą  a  Oką,  hodowla  i  łowiectwo,  małe  znaczenie  uprawy,  gródki  na  cyplach 

rzecznych 



 

k.gorodecka, 800-, osiedla otwarte i gródki z wewnętrzną zabudową, cer.jajowata obmazywana miotełką 



 

k.ananioska,  d.Wołgi,  Kamy,  Białej  i  Wiatki,  szkieletowy,  dośd  bogaty  w  metal,  ozdoby  ze  złota,  pjd. 

ciałopalne,  o  podłożu  k.nadkazaoskiej  i  scytyjskim,  hodowla,  łowiectwo,  rybactwo,  osiedla  otwarte  i  gródki, 
metalurgia na dużą skalę, miejscowe złoża uralskie 
14.  Europa południowa i południowo-wschodnia we wczesnej EŻ 



 

k.tracka, VIII-VI i II do III, ciałopalny i szkieletowy, podkurhanowy, od VIw. groby książęce, wpływy greckie i 

scytyjskie, plemiona: Tryballowie, Odrysowie, Gatowie, Tynowie; strefa tracka rozdzielona na dwie cz. pasmem 
Bałkanów;  region  pn.-wsch.  (ok.Warny),  pn.-zach.  (ok.  Łomu  i  Widynia)  -  silne  wpływy  scytyjskie;  ośrodek 
pd.tracki w dorzeczu Maricy i Tundży, Nizina Tracka (paostwo Odrysów) drugi ośrodek: Rodopy i dorzecza Mesty 
i Strumy; hodowla (konie), uprawa; osiedla otwarte; rozw. metalurgia; naczynia toczone od VI w. (od Greków) 



 

gr.istryjska(ciałopalny,  pop.,  płaski,  ufortyfikowane  osiedla),  gr.północnoadriatycka(szkieletowy  płaski), 

gr.Lika(szkieletowy z obstawą, od k.p.p ciałopalny a potem znów szkieletowy, osiedla obronne, wpływy italskie), 
gr.Gorica(szkieletowy  płaski,  o.obronne),  gr.  Glasinac(szkieletowy,  podkurhanowy,  od  VI  rozpowszechnia  się 
ciałopalny,  importy  greckie,  osiedla  ufortyfikowane,  górnictwo,  groby  książęce),  gr.  Dali(ciałopalny  pop.,  silne 
wpływy  kimmeryjskie),  gr.  Zlot(szkieletowy  i  ciałopalny  podkurhanowy,  osadnictwo  w  jaskiniach),  gr. 
pelagooska(szkieletowy z obstawa kamienną, podkurhanowy, hellenizacja od Vw.)