Druk i opracowanie:

Micha

ł Pyka

1

Carl Gustav Jung

∗

: FENOMENOLOGIA

1

DUCHA W BA

ŚNIACH

[w:] ARCHETYPY I SYMBOLE

PISMA WYBRANE, 1971

rzedmowa
Artykuł ten jest napisany z fenomenalistycznego stanowiska nowoczesnej psychologii.

Stanowisko to nie wyklucza występowania wszelkich możliwych rodzajów wiary, ani też nie
kwestionuje ich możliwej ważności.

ermin „Duch”
Ma bardzo wiele możliwości zastosowania. Określamy tym mianem zasadę, która stanowi

przeciwieństwo do materii. W tym sensie duch oznacza niematerialną substancję czy egzystencję
(na najwyższym i na najbardziej uniwersalnym stopniu jest nazywana Bogiem). Substancja te jest
nośnikiem fenomenu psychiki a nawet życia.

RÓŻNE STANOWISKA

² W opozycji do tego jest postawiony związek duch-natura à pojęcie ducha pozbawione

substancjalnego związku z duszą i życiem.

² Pogląd Spinozy

2

- duch jest atrybutem Jednej substancji

² Hylozoizm

3

- pojmowanie ducha jako własności materii

² Duch i dusza są w istocie tym samym i jedynie samowolnie zostały rozdzielone.

² Wundt

4

– „jest bytem wewnętrznym, jeśli w grę nie wchodzi żaden związek z bytem

zewnętrznym”

1

FENOMENOLOGIA,filoz.:

1) nauka o zjawiskach (I. Kant)
2) nauka o fazach rozwoju świadomości (ducha) od prostego poznania zmysłowych danych do wiedzy absolutnej
(G.W.F. Hegel);
3) kierunek filozoficzny zainicjowany przez E. Husserla, rozwijający się w początkach XX w. (ośrodki w Getyndze
i Monachium); wywierał silny wpływ zwłaszcza w latach 30., głównie we Francji, oraz po II wojnie światowej;
fenomenologia postulowała metodę filozofowania polegającą na zaniechaniu czysto pojęciowych spekulacji przez
„powrót do rzeczy”, tj. do uzyskania bezpośredniego doświadczenia tego, co dane, a w czym przejawiają się
przedmioty; danymi tymi, wg fenomenologii, są m.in.: wartości, wytwory kultury, a także (w tzw. nastawieniu
ejdetycznym) istota rzeczy i idee, umożliwiające poznanie; fenomenologia głosi postulat metodologiczny, tzw. redukcji
fenomenologicznej, tj. „zawieszenia” naturalnego przekonania o istnieniu świata realnego, w celu poznawczego
dotarcia do tzw. czystej świadomości oraz eidos, czyli istoty rzeczy; głównie zadaniem filozofii ma być, wg
fenomenologii, analiza i opis przeżyć („aktów intencjonalnych”) czystej świadomości; przedstawicielami
fenomenologii byli (poza Husserlem) m.in.: N. Hartmann, M. Scheler, E. Stein, w Polsce - R. Ingarden; fenomenologia
stanowiła inspirację dla ukształtowania się egzystencjalizmu (zwłaszcza M. Heideggera), wywarła wpływ na wszystkie
ważniejsze kierunki filozoficzne XX w. oraz na sposoby badania zjawisk kulturowych (m.in. sztuki, religii)

2

SPINOZA Baruch,1632-77, filozof holenderski, pochodzenia żydowskiego; przedstawiciel racjonalizmu; głosił

monizm, uznając istnienie tylko jednej substancji - Boga, czyli przyrody (panteizm), skrajny determinizm, w etyce ideę
wolności jako uświadomionej konieczności; Etyka (1662-75, wydanie polskie 1954).

3

HYLOZOIZM, filoz. pogląd, wg którego cała materia obdarzona jest życiem i wrażliwością.

4

WUNDT Wilhelm

,

1832-1920, niemiecki fizjolog, psycholog i filozof; profesor uniwersytetu w Heildelbergu i Lipsku;

założyciel pierwszego laboratorium psychologii eksperymentalnej (1879 na uniwersytecie w Lipsku), twórca
psychofizjologii; pionier etnopsychologii i psychologii języka.

P

T

Druk i opracowanie:

Micha

ł Pyka

2

² Całość zjawisk myślenia racjonalnego albo intelektu, łącznie z wolą, fantazją, pamięcią i siłą

twórczą.

² Pewna postawa lub jej zasada – np. wychowany w duchu niemieckim, duch epoki, itp.
² Widmo lub dusza zmarłego

… i jeszcze wiele innych znaczeń. Wszystkie one utrudniają sprecyzowanie przedmiotu badań.

Duchy i dusze zmarłych to to samo, co psychiczna aktywność żyjących; one je po prostu
kontynuują.
Pytanie: Czy jednak psychika jest duchem ?

Duch jest czynnikiem dynamiczny i dlatego stanowi klasyczne przeciwieństwo materii. Jest zawsze
istotą uskrzydloną, niespokojną, aktywną, inspirującą. à Życie a śmierć.

Założenie, że niewidzialną część ducha jest zjawiskiem psychicznym.

Antychrześcijańska koncepcja materialistyczna – sprowadzenie ducha do zależności od mózgu i

przemiany materii à duch subiektywny

è Wynika z tego wszystkiego, że duch jest zjawiskiem bardziej niematerialnym niż zjawisko
psychiczne.

Duch i materia są formami bytu, który jest sam w sobie transcendentalny.

Trzy podstawowe cechy istoty duchowej:

1. Spontaniczna zasada ruchu i aktywności.
2. Właściwość samodzielnego tworzenia obrazów niezależnie od postrzeżeń zmysłowych.
3. Autonomiczna i suwerenna możliwość manipulowania tymi obrazami.

à istota ta znajduje się w opozycji do człowieka pierwotnego

Duch tak bardzo wdziera się w istotę ludzką, iż człowiek sam zaczyna wierzyć że jest jego twórcą i
posiadaczem. W rzeczywistości to zjawisko bierze człowieka w posiadanie.

Zjawisko inflacji

– im bardziej przedmiot zewnętrzny przyciąga nasze zainteresowanie i im
bardziej zapominamy, że zróżnicowanie naszych związków z naturą powinno
iść w parze w różnicowaniu naszych związków z duchem – w celu
stworzenia koniecznej równowagi. Jeżeli przedmiotowi zewnętrznemu nie
przeciwstawi się wewnętrzny, to dochodzi do powstania niepohamowanego
materializmu połączonego z szaleńczą pychą i eliminacją autonomicznej
osobowości. (Jest to ideałem państwa totalitarnego)

Nowoczesna koncepcja ducha nie idzie w parze z koncepcją chrześcijańską, pojmującą ducha jako
„Boga samego”. Chrześcijaństwo wytworzyło także pojęcie złego ducha. ß w ujęciu
nowoczesnym mamy du c ha mo ra ln ie o bo jęt nego lub neut ra lnego .

è Wszystkie wyżej wymienione przykłady występują w historii kultury i potocznym użyciu na
gruncie świadomości i refleksji. Jednak duch dzięki swojej pierwotnej autonomii jest całkowicie
zdolny o bja w iać s ię s a m.

Druk i opracowanie:

Micha

ł Pyka

3

utoprezentacja ducha w snach
Psychiczne przejawy ducha wyraźnie dowodzą swego charakteru archet yp ic z nego , tzn.

fenomen, który nazywamy duchem, polega na istnieniu autonomicznego praobrazu, jaki w stanie
przedświadomym zawiera się w samym założeniu psychiki ludzkiej.

Kompleks ojca

- obraz ojca jest źródłem wypowiedzi, działań, dążeń inicjatyw. U mężczyzn
pozytywny kompleks prowadzi do wiary w autorytet i do gotowości w
podporządkowaniu się wszystkim duchowym kanonom i wartościom;
natomiast u kobiet rodzi żywe aspiracje i zainteresowania duchowe.

Duch ten jest najczęściej symbolizowany poprzez postać st arego
mężcz yz ny; czasami poprzez ducha właściwego (jakiejś znanej nam
zmarłej osoby). Mogą też przyjmować fo rmy

gro t esko we –

kras no lu dk i, kar ły lub obdarzone inteligencją mó w ią ce zw ier zęt a ;
(szczególnie u kobiet). Może także przyjmować postać chło pca lub
mło d z ie ńca – u kobiet zawsze jako element pozytywny, u mężczyzn może
być symbolem infantylnego c ie n ia.

Nigdy nie można ustalić ze 100% pewnością, czy postaci we snach są moralnie dobre. Często mają
one charakter dwuznaczny lub złośliwy. Nigdy sami nie umiemy określić, jakie zło jest konieczne.

Medytacje

- tzw.: aktywne wyobrażenia, mogą przyjmować formy bardzo plastyczne.

uch w baśniach
(Interesuje nas tu głównie tematyka oniryczna z zakresu ludowości, a nie sny indywidualne).

Podobnie jak w snach, dusza mówi o sobie także w mitach i baśniach, archetypy ujawniają zaś
swoje naturalne wzajemne oddziaływanie jako „ciągłych kształtowań i przekształceń sprawa,
odwiecznej myśli odwieczna zabawa”. (Goethe ?)

Archetyp jest autonomiczną częścią nieświadomości, a baśń konkretyzuje archetypy.

Starzec

- forma upersonifikowanej idei pojawiającej się w ciężkich sytuacjach
poprzez skupienie sił myślącego.

Spontaniczna obiektywizacja archetypu - sama wola nie jest w stanie przekształcić

rzeczywistości; pojawiają się pytania konfrontacyjno-uświadamiające: Kto ?
Gdzie ? Jak ? Po co ? Dlaczego ? … ß umożliwiają poznanie aktualnej
sytuacji i celu.

Rozmiar postaci

- związek z e ndo ps yc hik ą (muszą być małe aby pomieścić się w naszych
głowach).

Słońce/ogień

- jedna z form, którą może przyjmować starzec w baśniach (może przynosić
ze sobą jeden z tych elementów) à poddaje próbie moralnej zdolności
człowieka i dary swe uzależnia od ich wyniku.

Wszystkie archetypy mają charakter zarówno pozytywny, korzystny, jasny, wskazujący wzwyż, jak
i wskazujący w dół, częściowo negatywny i niekorzystny; archetyp ducha nie jest pod tym
względem wyjątkiem.

A

D

Druk i opracowanie:

Micha

ł Pyka

4

eoriomorficzna symbolika ducha w baśniach
Forma zwierzęca należy do teoriomorfizmu bogów i demonów i ma to samo znaczenie

psychologiczne. Forma zwierzęca wskazuje, że treści przekazywane znajdują się jeszcze w sferze
pozaludzkiej (poza świadomością człowieka).

Motyw pomocnych zwierząt

- często spotykany w baśniach; zachowują się jak ludzie,
przemawiają jak ludzie, a ich wiedza jest czasami większa od
ludzkiej.

Trójca i Czwórca

- stanowią przede wszystkim przeciwieństwo męsko-żeńskie.
Czwórca jest jednak symbolem całości (kobieta ?); natomiast
Trójca oznacza przeciwstawność (mężczyzna ?). Jedna z tych
form zawsze zakłada przeciwieństwo (jasność – ciemność,
góra – dół, dobro – zło). Przeciwieństwo zawsze oznacza
potencjał; wywiązuje się z tego akcja, ponieważ istniejące
napięcie zawsze dąży do wyrównania poziomów.

Jeżeli całość (czwórcę) podzielimy na dwie części, to
powstaną dwie przeciwstawne do siebie trójce. „Zawsze do
każdej trójcy istnieje trójca przeciwstawna”

Gdy całość wychodzi z nieświadomości, to zawsze jeden
element pozostaje w tyle.

„Nic tak nie zwraca uwagi na rzecz zakazaną jak zakaz.”

Spośród czterech podstawowych funkcji świadomości trzy mogą ulec zróżnicowaniu, tzn. zostać
uświadomione; jedna jednak nie traci tego związku – jest określana jako funkcja niższa albo
„mn ie j w art o śc io wa” à Pięta achillesowa każdego człowieka; każdy posiada jakąś swoją
gorszą stronę. W praktyce jednak różnicowaniu można poddać tylko jedną funkcję (w yż s zą lu b
g łó w ną) – zawsze stanowi ona o typie postawy świadomej. Obok niej istnieje jedna lub dwie
funkcje pomocnicze, ale nigdy nie osiągają one takiego zróżnicowania (tzn. możliwości dowolnego
ich zastosowania). Dlatego też mają one wyższy stopień spontaniczności; główna funkcja za to
prawie zawsze pozostaje niezawodna. Natomiast czwarta, niż sz a fu nk c ja jest niedostępna naszej
woli. Również funkcje zróżnicowane tylko częściowo uwolniły się z naszej nieświadomości; po
części zawsze w niej tkwią i pozostają pod jej władzą. Trzem zróżnicowanym funkcjom, które
pozostają pod kontrolą ego, odpowiadają trzy nieświadome części, które nie wyzwoliły się jeszcze
z podświadomości. Przeciwstawia się im czwarta, niezróżnicowana funkcja – jest ono największym
wrogiem dla nieświadomości.
Najczęściej funkcja niższa w tajemniczy i podstępny sposób wpływa na funkcję główną, ta zaś z
kolei tłumi tą niższą.

Wszystko to odpowiada świadomym i nieświadomym stronom naszej psychiki. Baśń jako
spontaniczny, naiwny i pozbawiony refleksji produkt duszy nie może pokazywać niczego innego
jak tylko samą duszę.

Cały ten system opiera się na licznych antynomiach.

Aksjomat Marii

„z trzeciego stanie się jeden (jako) czwarty”

T

Druk i opracowanie:

Micha

ł Pyka

5

zupełnienie
(Nie jest ono adresowane do Czytelnika nie-fachowca z zakresu psychologii).

² Triady i tetrady reprezentują struktury archetypowe, które w ogólnej symbolice odgrywają

poważną rolę i ważne są w tym stopniu dla badań nad mitami jak i snami.

² Liczba męska jest zawsze tak czy owak nieparzysta.

² Władza, która sięga poza sferę wpływów jednostki, ma charakter ponadindywidualny i dlatego

nie może być utożsamiana z cieniem, który pojmujemy i definiujemy jako ciemną stronę
osobowości jednostki.

² Archetypy nie są samowolnym wymysłem, lecz autonomicznymi elementami nieświadomej

psychiki i wyprzedzają swym istnieniem wszystkie wymysły.

akończenie
Kiedy rozpatrujemy ducha w formie archetypowej powstaje obraz osobliwie różny od

świadomej idei ducha mającej tak wiele znaczeń.

² Człowiek podbija naturę i ducha nie zdając sobie sprawy z tego co sam robi.
² Duch zawsze posiada pewien element demonizmu.
² Od świadomej decyzji człowieka zależy czy dobro przemieni się w zło.
² Największym grzechem człowieka jest ignorancja. ç wyrwanie człowieka z tego stanu jest

najważniejszą funkcją kultury.

² Wszystkie zewnętrzne zmiany i ulepszenia nie zmieniają nigdy natury człowieka; zależy to w

głównej mierze od tego, czy człowiek jest jednostką poczytalną, czy też nie.

² Chrześcijaństwo utorowało nam drogę, ale jak dowodzą fakty nie przeniknęło dostatecznie

głęboko pod powierzchnię.

∗

JUNG Carl Gustav,

1875-1961, szwajcarski psychiatra i psycholog; do 1913 współpracownik S. Freuda;
jeden z głównych przedstawicieli psychologii głębi, której własną odmianę nazwał
psychologią analityczną; twórca m.in. koncepcji nieświadomości zbiorowej
i pojęcia archetypu; wywarł wpływ na wiele dziedzin współczesnej humanistyki;
polskie wybory prac: Psychologia a religia (1970), Archetypy i symbole (1976),
Rebis, czyli kamień filozofów (1989); autobiografia Wspomnienia, sny, myśli (1962,
wydanie polskie 1993).
NIEŚWIADOMOŚĆ ZBIOROWA,
wg teorii C.G. Junga najgłębszy obszar nieświadomości wspólny wszystkim
ludziom, na który składają się popędy i archetypy, stanowiące wg Junga wrodzone
wyposażenie indywidualnej psychiki każdego człowieka.
ARCHETYP,
według C.G. Junga dziedziczony, nie pochodzący z indywidualnego doświadczenia,
wspólny wszystkim ludziom psychiczny wzorzec reagowania i postrzegania świata;
archetypy nie są bezpośrednio dostępne świadomości; sterują zachowaniem
i świadomością człowieka zgodnie z prawidłowościami wspólnymi całej ludzkości,
niezależnie od miejsca i czasu; przejawiają się m.in. w symbolicznych obrazach
i motywach powtarzających się w mitach, wierzeniach, sztuce różnych epok
i kultur; wchodzą w skład nieświadomości zbiorowej.

U

Z