POEZJE

WISŁAWY SZYMBORSKIEJ

Twórczość Wisławy Szymborskiej

Przyznanie literackiej Nagrody Nobla Wsławię Szymborskiej w 1996 r. nie było dla
czytelników jej poezji wielkim zaskoczeniem. Twórczość poetki uznawano za uniwersalną,
podbudowaną filozofią, a przy tym przystępną i intrygującą tematyką oraz formą. Autorka
wskazuje miejsce i rangę człowieka wśród innych bytów, interesuje się sztuką, przemijaniem,
uczuciami. Potrafi dostrzegać najprostsze i najbardziej podstawowe zagadnienia bytu.
Analizuje je w ujęciu odpowiednim dla erudyty i znawcy filozofii, jak i dla przeciętnie
wykształconego odbiorcy, który – być może – nie zgłębi do końca proponowanych zagadnień,
ale z pewnością odczyta ich zasadniczy sens i wartość. Człowiek – bohater liryczny wielu
wierszy – jest istotą biologiczną, uwikłaną w historię, podlegającą jej prawidłom, jest ludzką
słabą i kruchą drobiną, która zmuszona jest do tego, by stawić czoło potężnym mocom i
przeciwnościom, płynącym ze świata zewnętrznego, jak i rodzącym się w niej samej. Utwory
poetki cechuje oryginalność ujęcia, ironiczny dystans, celna pointa, zaskakujące skojarzenia i
ś

rodki poetyckie, częstokroć o barokowym rodowodzie. Atrakcyjność poruszanych zagadnień

i problemów współgra z formą i stylistyką liryków, których omówienie podejmujemy w
kolejnych rozdziałach opracowania.
Wisława Szymborska urodziła się 2 lipca 1923 r. w Bninie (obecnie część Kórnika), w
Poznańskiem

1

. W 1931 r. zamieszkała w Krakowie, gdzie ukończyła Gimnazjum ss.

Urszulanek (matura na tajnych kompletach), a potem studiowała filologię polską i socjologię
na Uniwersytecie Jagiellońskim (1945-1948). W 1953 r. podjęła, trwającą do 1981 r.,
współpracę z redakcją tygodnika „Życie Literackie” (prowadzenie działu poezji i stała
rubryka Lektury nadobowiązkowe, poświęcona krytyce literackiej, w której autorka prezentuje
swoje opinie o przeczytanych książkach – wydanie zbioru felietonów w 1973, 1981 i 1992 r.).
Za debiut poetycki Wisławy Szymborskiej uważa się wiersz Szukam słowa, opublikowany w
dodatku do „Dziennika Polskiego”, zatytułowanym „Walka”. Pierwszy tom poezji, Dlatego
ż

yjemy, ukazał się w 1952 r. (wznowiony dwa lata później), zaś następne to: Pytania

zadawane sobie (1954), Wołanie do Yeti (1957), Sól (1962), Sto pociech (1967), Wszelki
wypadek (1972, wznowienie: 1975), Wielka liczba (1976, wznowienie: 1977), Ludzie na
moście (1986), Koniec i początek (1993), kilkakrotnie wydawano również utwory wybrane z
poszczególnych tomików, m.in. w 1964, 1967, 1973, 1977 r. Ich autorka była wielokrotnie
nagradzana, m.in. w latach 60-tych Nagroda II Stopnia Ministra Kultury i Sztuki oraz
Nagroda Miasta Krakowa, zaś po 1989 r. – Wojewody Krakowskiego. Dwukrotnie
(1980,1996) przyznano poetce nagrodę PEN-Clubu. Po opublikowaniu tomiku Ludzie na
moście otrzymała nagrodę nielegalnej wówczas „Solidarności”. Jest również laureatką
prestiżowych nagród zagranicznych („emigracyjnych”): Fundacji Jurzykowskiego w 1964 r.
(USA) oraz Kallenbacha w 1990 (Szwajcaria), a także nagrody im. Goethego (1991) i
austriackiej – im. Herdera (1995). Ukoronowaniem tych sukcesów była najwyżej ceniona
literacka Nagroda Nobla, przyznana poetce w 1996 r.
Często wytykanym, lub z szacunku do późniejszych dokonań Szymborskiej przemilczanym,
faktem biograficznym jest jej związek z programem socrealizmu i utwory, których się nie
wypiera, ale sama zdecydowanie się od nich odcina: Byłam wówczas głęboko przekonana o
słuszności tego, co piszę – ale stwierdzenie to nie zdejmuje ze mnie winy wobec tych

czytelników, na których moje wiersze może jakoś oddziaływały. [...] gdyby nie ten smutek, to
poczucie winy, to może nawet nie żałowałabym doświadczeń tamtych lat. Bez nich nigdy bym
nie wiedziała, co to takiego jest wiara w jakąś jedyną słuszność.

2

Wypowiedź ta równocześnie

ujawnia, jak wielką rolę przypisuje autorka poezji i jak ogromna odpowiedzialność na niej
ciąży, skoro może kształtować postawy ludzkie i służyć celom ideologicznym. W szeregach
PZPR poetka pozostawała do 1966 r., wystąpiła po spektakularnym wyrzuceniu z partii
Leszka Kołakowskiego, filozofa, który sprzeciwiał się głoszonej ideologii i poddawał krytyce
komunistyczną rzeczywistość.
Wśród autorytetów, które określiły jej odbiór świata, sposób myślenia i odczuwania,
Wisława Szymborska wymienia M. Montaigne'a (Próby), B. Leśmiana i J. Swifta – twórców,
których dorobek pozwala docenić indywidualizm człowieka, zauważyć złożoność świata,
dostrzegać rzeczy proste i podstawowe, dziwić się i zachwycać. Niejednokrotnie wskazywano
również na wpływ awangardowej poezji J. Przybosia, który głosił, że każdy wiersz powinien
być ujęciem „sytuacji lirycznej”, wyjątkowej, niepowtarzalnej i doniosłej.

3

Mówiąc o swoim

poetyckim credo, poetka odwołuje się do ulubionego pisarza i myśliciela: „Patrzcie, ile ten kij
ma końców!” zawołał swego czasu Montaigne. Jest mi zupełnie obojętne, czy zawołał
wierszem czy prozą. Wystarczy, że dla swojego zdumienia znalazł słowa, których nie można
zapomnieć. Nie, nie mam żadnego programu poetyckiego... Mam tylko to motto – jako
niedościgniony wzór sztuki pisarskiej i jako bezustanną zachętę do przekraczania myślą
oczywistości.

4

Utrzymana w nurcie intelektualnym poezja Szymborskiej bywa niekiedy

zestawiana z twórczością Z. Herberta, z którą kojarzy się przede wszystkim na skutek
filozoficznego oglądu rzeczywistości. Podobne związki można zauważyć między Szymborska
a E. Lipską.

5

Refleksja egzystencjalna w wierszach współczesnych twórców jest odpowiedzią

na zapotrzebowanie dzisiejszego czytelnika – ciągle pytającego, poszukującego wiedzy o
sobie samym i własnym losie.
Poza uprawianiem poezji, literackim filozofowaniem i felietonistyką Wisława Szymborska
ma dwie niecodzienne pasje, obydwie związane z tworzywem słownym: chętnie pisuje
limeryki (okazjonalne, zabawne, czasem absurdalne wierszyki) oraz komponuje wyklejanki –
prywatne, osobiste pocztówki – kolaże wycinków z gazet z dodatkiem krótkich wierszyków.
Proponowana niżej interpretacja z elementami analizy dotyczy kilkunastu wybranych
wierszy, które najczęściej są omawiane w maturalnej klasie szkoły średniej i publikowane w
podręcznikach. Układ utworów, dla wygody Czytelnika, jest schematyczny – są one
zestawione według czasu ukazywania się ich w poszczególnych tomikach.
Wzajemne relacje tematyczne i podobieństwa formalne sygnalizujemy w ostatnim
rozdziale, zatytułowanym Znaczenie poetyckiego dorobku Wisławy Szymborskiej.

Nic dwa razy

Powszechnie znany wiersz W. Szymborskiej z tomu Wołanie do Yeti z 1957 r. (popularny
również w formie piosenki w dwu wersjach muzycznych – A. Mundkowskiego z repertuaru
Ł. Prus oraz M. Jackowskiego w wykonaniu Kory) w prosty sposób komentuje oczywistą
prawdę, że człowiek podlega biologicznemu prawu przemijania i nie ma od tej zasady
odwołania. Owa reguła dotyczy wszelkich bytów, jest uniwersalna i bezwzględna. Nie znaczy
to jednak, że należy się tym martwić – wraz z upływem czasu odchodzą radości, wszelkie
przejawy szczęścia, ale i „zła godzina” – sprawy trudne i przykre. Owa poetycka refleksja nad
ludzkim losem i przemijaniem jest próbą udzielenia odpowiedzi na jedno z podstawowych
pytań z zakresu filozofii i fizyki, jakie stawiają sobie ludzie różnych epok: jak zatrzymać bieg
czasu, przedłużyć życie, dlaczego musi ono minąć? Odpowiedź jest wszakże wymijająca –
nie warto zastanawiać się nad tym, co konieczne i nieuniknione, trzeba zgodzić się na

egzystencję z jej skutkami, szukać porozumienia i bliskości drugiego człowieka, w którego
ramionach można ukoić egzystencjalny niepokój.
Tylko w teatrze możliwe jest przeżywanie na nowo, powielanie sytuacji, dialogów,
zwielokrotnienie życia postaci scenicznej (por. wiersze W, Szymborskiej o teatrze, np.
Wrażenia z teatru), zwyczajna, regularna egzystencja nie podlega powtórzeniu.

Nic dwa razy się nie zdarza
i nie zdarzy. Z tej przyczyny
zrodziliśmy się bez wprawy
i pomrzemy bez rutyny.
[...]
Ż

aden dzień się nie powtórzy,

nie ma dwóch podobnych nocy,
dwóch tych samych pocałunków,
dwóch jednakich spojrzeń w oczy.

Oczywiście i pocałunki, i spojrzenia mogą wypełnić życie człowieka w nieprzebranej
liczbie i bogactwie odcieni, nigdy jednak dokładnie się nie powtórzą. Właśnie dlatego, że los
człowieka jest tak bogaty i niepowtarzalny, jego wartość nie podlega dyskusji. O tym wierszu
myśli się kategoriami potoczności, ale jest on, jeśli tak można powiedzieć, jednym z
najbardziej filozoficznych jej wierszy. Ostatnie słowa tego wiersza to mistrzowsko
sformułowane uogólnienie dotyczące poetki, czytelników, wszystkich ludzi we wszystkich
epokach i miejscach. „Różnimy się od siebie jak dwie krople czystej wody”. Ten zwrot wszedł
już bardzo do tradycji języka. Ona ciągle odkrywa cudowność w codzienności, jednostkę w
wielkiej liczbie i codzienność w czymś, co wszyscy uważają za nadzwyczajne.

1

Warto zwrócić uwag na wykorzystanie i przewartościowanie w poezji W. Szymborskiej
języka

potocznego,

utartych

formułek,

„złotych

myśli”,

przysłów,

związków

frazeologicznych. Powszechnie znana formułka o doskonałym podobieństwie („jak dwie
krople wody”) jest przecież pozorna. Chemiczny skład kropel wody nigdy nie jest w pełni taki
sam (odwołanie do stwierdzenia Leibnitza). Jednak dzięki takim odmiennościom świat i
ludzie, którzy go wypełniają, są interesujący, warci tego, by ich spotkać, zdolni do
ubogacania drugiego człowieka o nowe wartości, refleksje, uczucia. Poetka ukazuje doniosłą
prawdę filozoficzną o nietrwałości wszechrzeczy, przełamując konwencjonalny odbiór
zwrotów języka potocznego. Subtelna ironia i motyw przemijania nie prowadzą jednak do
ponurych konkluzji, do rozpamiętywania owej egzystencjalnej pułapki, z której nie ma
wyjścia. Okazuje się bowiem, że obecność kogoś bliskiego i zgoda na swój los mogą stać się
ź

ródłem optymizmu, który pozwoli cieszyć się każdą chwilą, właśnie dlatego, że przemija, że

zaraz ucieknie.

Czemu ty się, zła godzino,
Z niepotrzebnym mieszasz lękiem?
Jesteś – a więc musisz minąć.
Miniesz – a więc to jest piękne.

Szczegółowy „spis rzeczy” i zdarzeń niepowtarzalnych rozpoczyna przypomnienie narodzin
i śmierci – bezwzględnie jednokrotnych dla każdego indywidualnego bytu. Kolejne refleksje
dotyczą przemijania czasu, uczuć, odchodzącej miłości, różnic pomiędzy ludźmi, prób
nawiązywania kontaktu. Wymienione „znaki życia” są tylko symbolami, sugestią, że
złożoność i niepowtarzalność egzystencji obejmuje wszelkie jej aspekty i w gruncie rzeczy
jest dla człowieka szansą, nadzieją, źródłem wzruszeń i zachwytów, choć bywa również
przyczyną lęku i udręki – niczego przecież nie można na nowo przeżyć, poprawić, inaczej
rozstrzygnąć.
Wiersz ma prostą, silnie zrytmizowaną strukturę. Składa się z siedmiu czterowersowych
zwrotek o regularnym toku ośmiozgłoskowca. Sylabotoniczny porządek zapewnia płynność i

melodyjność strof, wzmocnioną interesującym układem rymów żeńskich – podlegają im
każdorazowo wersy drugi i czwarty (tylko w przedostatniej strofie dodatkowo rymują się linie
pierwsza i trzecia). Prostota ujęcia, doniosłość filozoficznego przesłania, optymizm i
regularna budowa utworu – oto powody jego popularności w wersji śpiewanej.

Rehabilitacja

Utwór (z t. Wołanie do Yeti, 1957) przywołuje tragiczne fakty historyczne z 1956 r. i ich
komentarze, uzależnione od aktualnej sytuacji politycznej. Zginęli ludzie, których obarczono
winą za wszystko, co złe, fałszywie oskarżono, skazano na zapomnienie lub niechlubną
pamięć. Kim byli bohaterowie wydarzeń na Węgrzech i w Polsce, do czego dążyli, komu
służyli? Jaka jest nasza znajomość tamtych dramatycznych wyborów i losów? Jak rozumieć
tak często przywoływane w wierszu pojęcie wieczności?
Podmiot liryczny, kobieta, prowadzi swoisty monolog, w którym zwraca się do Jorika
(aluzja do tragedii Szekspira Hamlet – tytułowy bohater wygłasza mowę do czaszki Jorika),
wyjaśnia swoją postawę wobec historycznych, ale jeszcze świeżych wydarzeń (tom Wołanie
do Yeti wydano w 1957 r.), komentuje nikłą świadomość ludzi, ułomną pamięć, która nie
przedłuża wieczności tych, co odeszli.
W pierwszej cząstce utworu podmiot stara się przywołać oczyma wyobraźni zmarłych. W
kolejnej zawiera apostrofę:

[...] Biedny Jorik, gdzież twoja niewiedza,
gdzież twoja ślepa ufność, gdzież twoja niewinność,
[...]

Łatwowierność i naiwność ludzka, zaufanie do oficjalnych komunikatów i interpretacji
faktów doprowadziły do błędnych, odbiegających od prawdy przekonań: Wierzyłam, że
zdradzili, że nie warci imion, [...] – i do ostatecznej konstatacji – a to byli, Joriku, fałszywi
ś

wiadkowie (trzecia część wiersza). W następnych trzech regularnych strofach zawiera się

uogólniony komentarz (brzmi jak pieśń chóru w tragedii antycznej):

Umarłych wieczność dotąd trwa,
dokąd pamięcią im się płaci.
Chwiejna waluta. Nie ma dnia,
by ktoś wieczności swej nie tracił.

Oto, jak ważna jest pamięć ludzka, która potrafi ocalić prawdę, zapewnić trwanie tym,
którzy – co prawda – „umarli dokładnie”, ale Idą do nas. Tylko w taki sposób można bronić
siebie i uczestników tych dramatycznych zdarzeń przed kłamstwem i manipulacją faktami.
Ś

mierć i dążenie do przekreślenia wartości dzieła niepokornych – tych, którzy nie poddali się

presji reżimu, próbowali się mu przeciwstawić, opowiadali się za prawem do wolności – nie
stworzą „nowej prawdy” – oni wychodzą z przemilczenia, wracają do imion, // do pamięci
narodu, niszczą błogi spokój przytulnych mieszkanek, poruszają „szklane mózgi” i cichutko
tną (ostatnia – dziewiąta część). Zmiana sądów jest więc możliwa – trzeba wskrzesić tych
umarłych, przywrócić im dobre imię, ocalić od zapomnienia, a przez to przypominać realia
ustroju, który kształtuje świadomość ludzi wedle doraźnych interesów władzy.
Poezja ma obowiązek utrwalania prawdy, jednak jej twórca również podlega procesom
sterowania świadomością. Jeżeli nawet zna prawdę, nie zawsze potrafi przekazać ją w pełni –
jest Syzyfem przypisanym do piekła poezji – jak pisze W. Szymborska w ostatnim wersie
ósmej cząstki wiersza. W tym nawiązaniu do mitologii kryje się refleksja o wielkiej
odpowiedzialności poety za prawdę, o konieczności stałego podejmowania wysiłku na rzecz
jej zapisania (Syzyf przecież bez końca ponawiał swoją pracę).

Wiersz Rehabilitacja ukazuje człowieka jako istotę podatną na wpływy, nie od razu zdolną
na własną rękę rozpoznać i ocenić, co kryje się za pochwałą, oskarżeniem, potępieniem.
Władza z będącymi na jej usługach środkami masowego przekazu ma wielką moc
oddziaływania, stąd konieczność czuwania, rezygnacji ze „ślepej ufności” i bezwzględna
potrzeba dokonania rehabilitacji skrzywdzonych, fałszywie oskarżonych, przekreślonych –
także wtedy, a może zwłaszcza wtedy, gdy sarni nie mogą się bronić. Przywrócenie im
dobrego imienia po śmierci niejako wymuszają oni sami – są wyrzutem sumienia, domagają
się sprawiedliwej oceny.
Wiersz ma niejednorodną budowę. Składa się z dziewięciu części. Trzy pierwsze i trzy
końcowe zostały napisane wierszem wolnym, białym (wyjątek – dwukrotny rym w cząstce
ósmej), liczą od czterech do sześciu wersów. Centralną część utworu cechuje regularność:
powtarza się tu model tonicznej strofy czterowersowej (wersy: 8-, 9-, 8-, 9-zgłoskowy) o
rymach przeplatanych. Ten rymowany, melodyjny komentarz o wieczności, pamięci i trosce o
przywrócenie właściwych ocen (żeby sąd nie sądził w noc) odbiega charakterem od
dramatycznej w swej nieregularności grupy wcześniejszych i późniejszych cząstek wiersza,
nawiązujących wprost do sytuacji 1956 r. i sposobu jej przedstawiania. Człowiek może
okazać się marionetką w rękach manipulatorów prawdą, powinien zmierzać do
ukształtowania własnych niezależnych sądów, zdobyć się na „dawanie wieczności” – to
znaczy na pamięć o tych, którzy odeszli, na ich rehabilitację.

Cień

Wiersz Cień z tomu Sól (1962) to kolejny przykład wykorzystania zjawiska codziennego,
zwyczajnego, powszechnie znanego i nie zwracającego uwagi, do wyrażenia treści
wyjątkowo subtelnych, wywołujących wzruszenie i patos. Dzięki temu zabiegowi autorka
unika egzaltacji, nadmiaru efektów emocjonalnych, pozwala spojrzeć na sytuację rozstania
kochanków trzeźwo i przytomnie – dostrzec tragizm, a przy tym zwyczajność i powszedniość
takich zdarzeń – za każdym razem z wielką mocą dotykających osoby bezpośrednio
zainteresowane.

Mój cień jak błazen za królową.
Kiedy królowa z krzesła wstanie,
błazen nastroszy się na ścianie
i stuknie w sufit głupią głową.

Cień podmiotu lirycznego – kobiety – został tu porównany do błazna królowej. Nie
odstępuje jej ani przez chwilę, stale towarzyszy i reaguje na każdy gest. Para ta jest
nierozłączna i na pozór związana wspólnotą działań. Jednak dalej możemy przeczytać, że
funkcja błazna polega na dopełnianiu tego, co królowej nie przystoi albo wydaje się zbyt
dosadne lub patetyczne.

Królowa z okna się wychyli,
a błazen z okna skoczy w dół.
Tak każdą czynność podzielili,
ale to nie jest pół na pół.

Ten prostak wziął na siebie gesty,
patos i cały jego bezwstyd,
to wszystko, na co nie mam sił
– koronę, berło, płaszcz królewski.

Jak się okazuje, nie można w pełni obnażyć własnej duszy. Potrzebny jest ów cień, by
dopełnił, „dopowiedział” do końca reakcje, zachowania, uczucia. Dzięki temu, że ów cień –

błazen – przejmuje najbardziej niewdzięczną rolę (to przecież on naraża się na śmieszność,
którą często wywołuje także patos), królowa – podmiot liryczny – może zachować pozory
wyniosłej obojętności, wielkości i dumy.
Ostatnie dwie cząstki utworu nawiązują wprost do dramatycznej sytuacji życiowej
opuszczonej kobiety. Stacja kolejowa – miejsce powitań i pożegnań – pełni tu wyłącznie tę
drugą funkcję. Nie da się rozplatać tych dwóch sytuacji – prozaicznej (codziennej) i
dramatycznej (niezwykłej, romantycznej). Kiedy człowiek stoi na peronie nad torami, to jego
cień kładzie się na torach. Ale i doskonale znane są z literatury opisy zakochanych kobiet
rzucających się na tory.

8

Będę, ach, lekka w ruchu ramion,
ach, lekka w odwróceniu głowy,
królu, przy naszym pożegnaniu,
królu, na stacji kolejowej.

Królu, to błazen o tej porze,
królu, położy się na torze.

Określenia król i królowa wyraźnie sugerują związek tych dwojga bohaterów lirycznych.
Scena pożegnania na stacji kolejowej uniwersalizuje tę sytuację. Nie chodzi przecież tylko o
parę królewską w sensie dosłownym, ale o każdą rozłąkę. Trzeba zachować pozory, lekkość,
obojętność. Jakże jednak zachować ją do końca, kiedy tak bardzo doskwiera ból.
Romantyczny nastrój sceny na stacji sprowadza do codzienności zachowanie się cienia –
jakby drugiego wymiaru osoby realnej. W wielu wypadkach dokonuje się tu zabieg – na
pierwszy rzut oka dość skomplikowany. To, co mogłoby być w przekazywanych przez tę poezję
reakcjach wybuchem patetycznego wzruszenia – otrzymuje znak przeciwstawny i wyraża się w
karykaturze, drwinie, nawet – błazenadzie. Owo zastępcze wyładowanie umożliwia dyskrecję,
spokój i umiar wtedy, gdy potrzeba ich najbardziej: w centralnych momentach tej poezji, w
centrum jej tragizmu.

9

Utwór ma dość regularną budowę stroficzną. Składa się z pięciu czterowersowych zwrotek i
jednego dystychu (2 wersy) – jakby dramatycznie urwanego zakończenia, pogłębiającego
tragiczną

sytuację

podmiotu

lirycznego.

W

przeważającej

liczbie

wersy

są

dziewięciozgłoskowe (z trzema wyjątkami – po osiem sylab). Wiele tu powtórzeń, które
nasilają się w formie anafory i zarazem apostrofy w ostatnich czterech linijkach: królu.
Oprócz często używanych wyrazów: król, królowa i błazen, powtarzane jest pełne emocji
słówko ach – wyraz lekkości, ale i smutne westchnienie.

Kobiety Rubensa

Jest to jeden z wierszy W. Szymborskiej poświęconych sztuce (pochodzi z t. Sól z 1962 r.).
Prezentuje on zarazem model człowieka baroku. Konwencja, styl, tematyka malarstwa
Rubensa odpowiadają zainteresowaniom i preferencjom epoki. Barok kojarzy się tu z bujną
zmysłową erotyką, rozlewną w kształtach cielesnością, chęcią zapomnienia o przemijaniu i
ś

mierci.

Bohaterki malarskich wizji Rubensa to Waligórzanki, żeńska fauna. Ich charakterystyka
sprowadza się do ukazania wyglądu zewnętrznego w aspekcie funkcji pełnionych w alkowie.
Są otyłe, rozdynione, nadmierne i określone jako tłuste dania miłosne. Kobiety epoki baroku
odbiegają urodą od poprzedniczek (Wygnanki stylu. Żebra przeliczone, // ptasia natura stop i
dłoni.), wręcz obowiązuje je obfitość kształtów wyeksponowana w nagości lub zaledwie
namiastce ubioru. Podmiot liryczny wyraźnie opowiada się przeciwko tak pojętej
zmysłowości i erotyce. Bohaterki malarskich dzieł zostają tu ożywione, by jeszcze bardziej

pogłębić wrażenie ich cielesności. Jest ona ich istotą. Poetycki opis eksponuje określenia
zaczerpnięte z biologii:

[...] śpią z otwartymi ustami.
Ź

renice ich uciekły w głąb

i penetrują do wnętrza gruczołów,
Z których się drożdże sączą w krew.

W technice kontrastu (ulubiony środek artystyczny baroku) poetka zestawia modelki
Rubensa z delikatnymi, szczupłymi, subtelnymi kobietami średniowiecza, które (również
ożywione) cichutko umknęły po nie zamalowanej stronie płótna. Dla nich nie ma miejsca w
siedemnastym wieku. Zmienił się styl bycia i tematyka malarstwa, teraz fascynujące są inne
modelki i sposób ich przedstawiania. Odmienne jest również ich otoczenie i nastrój obrazu:

Albowiem nawet niebo jest wypukłe,
wypukli aniołowie i wypukły bóg –
Febus wąsaty, który na spoconym
rumaku wjeżdża do wrzącej alkowy.

Wiersz jest poetycką refleksją o sztuce baroku, ale i o tym, czego ona unika. Od nie
zamalowanej strony płótna widać wyraźnie, czego i malarstwu Rubensa brak, jakich obrazów
mistrz się wystrzega, czym podszyta jest jego sztuka. Zmysłowość kryje lęk przed śmiercią. I
choć angeliczne postaci sióstr „drugich” funkcjonują poza kadrem malarskim, rozpoznajemy
pierwsze oznaki umierania, atrybuty rozkładu i niszczenia: źrenice uciekające w głąb ciała,
fermentującą krew, rzężenie śpiących. Wiersze Szymborskiej dowodzą ważnej prawidłowości:
poetka odbiera widzialny świat ekscentrycznie, uwzględniając nie tyle środek, ile peryferie,
przesuwając wzrok na sam skraj kadru.

10

Utwór składa się z siedmiu cząstek o zróżnicowanej liczbie wersów (od trzech do siedmiu).
Refleksja o malarstwie barokowym została ujęta w system wiersza wolnego, białego
(bezrymowego). Poza wskazanym już kontrastem można tu odnaleźć oznaki ożywienia
plastycznej wizji malarza. Bohaterki liryczne ukazane są poprzez szereg skojarzeń
sugerujących ich pulchność i erotyzm. Poruszenie malarskiego obrazu wiąże się z
nagromadzeniem czasowników w stronie czynnej, np.

Córy baroku. Tyje ciasto w dzieży,
parują łaźnie, rumienią się wina,
cwałują niebem prosięta obłoków,
rżą trąby na fizyczny alarm.

Kobiety baroku i średniowiecza zostały ukazane jako element stale zmieniającej się mody i
stylu. Kolejne epoki mają swoje preferencje i upodobania. Autorka chętnie używa peryfrazy,
np. rżą trąby na fizyczny alarm, metafory, m.in. tłuste dania miłosne, wyliczenia – np. różne
epoki (wiek trzynasty, dwudziesty, siedemnasty) i kolejne wizje kobiet w sztuce. Tematykę
malarstwa Rubensa oddaje słownictwo o wyraźnych walorach zmysłowych, np. nagie, tyje,
parują, na spoconym rumaku, do wrzącej alkowy oraz wyrazy oddające kształty, krągłości,
wypukłości.

Nagrobek

Krótki, ośmiowersowy, żartobliwy utwór (zamieszczony w tomie Sól z 1962 r.) przypomina
epitafium, które wypełnia monolog [...] adresowany do wskazanego przez zwroty retoryczne
słuchacza „pozornego”.

11

Ujęcie tematu śmierci jest zabawne, jednak sam fakt podjęcia tego

zagadnienia dowodzi, że nurtuje ono autorkę również w odniesieniu do niej samej. To swoiste
epitafium Szymborska napisała bowiem dla siebie (w tekście pada nazwisko).
Charakterystyczne dla tego gatunku zwroty (Tu leży, Wieczny odpoczynek, Przechodniu, [...]

nad losem Szymborskiej podumaj przez chwilę) oraz kojarzące się z cmentarzem wyrazy
(trup, na mogile) zdają się zapowiadać nastrój poważnej zadumy, jednak całość ujęcia
zmienia perspektywę odbioru. Do tekstu wkrada się subtelna ironia. Bohaterką liryczną
epitafium nie jest bynajmniej zasłużona poetka, ale staroświecka jak przecinek // autorka paru
wierszy. Zwyczajowy patos napisu nagrobnego ulega obniżeniu wobec określenia
„rymowanka” – wyraźnej sugestii, że chodzi o tekst krótki, lekki, błahy i zabawny.
Osobliwe epitafium adresowane jest do współczesnego przechodnia, którego atrybutem jest
mózg elektronowy, aby zdobył się na chwilę zadumy (a więc – by odstąpił od postawy
stechnicyzowanego człowieka na rzecz zdolnego do refleksji i uczuć). Określenia dotyczące
Szymborskiej – bohaterki lirycznej wiersza – staroświecka jak przecinek // autorka paru
wierszy; trup // nie należał do żadnej z literackich grup, mówią o niezależności poetki wobec
nowoczesnych trendów w sztuce słowa oraz wszelkich programów, przywiązaniu do tradycji
(jej symbolem jest przecinek), skromności w ocenie własnego dorobku twórczego. Jej
wyobrażoną mogiłę charakteryzują trzy elementy: rymowanka (epitafium, poezja), łopian
(chwast, dzika natura, zaniedbanie grobu, zapomnienie) i sowa (mądrość, natura, zwiastun
ś

mierci).

Interesującym zabiegiem poetyckim jest konstrukcja czasu. Podmiot wypowiada się o
„zmarłej” – zgodnie z konwencją epitafium i logiką zdarzeń – w czasie przeszłym (Wieczny
odpoczynek // raczyła dać jej ziemia), określa wygląd mogiły w czasie teraźniejszym (nic
lepszego nie ma na mogile // oprócz tej rymowanki, łopianu i sowy) i formułuje zwyczajową
prośbę do przechodnia w czasie przyszłym (podumaj przez chwilę). Ujęcie to wybiega więc w
przyszłość – poetka wyobraża sobie swój grób i zachowując do tej wizji ironiczny, żartobliwy
dystans, sugeruje swój stosunek do życia i śmierci. Nie buntuje się przeciw niej, nie rozpacza,
ale zgadza się na tę naturalną kolej rzeczy z pogodnym uśmiechem, zza którego przebija nuta
refleksji.
Prosty wiersz stychiczny, zbudowany z ośmiu wersów o różnej długości (od jedenasto- do
trzynastozgłoskowych), o układzie rymów: aabbcddc, zawiera, jak już wspomnieliśmy,
charakterystyczne elementy epitafium (epigramatycznego napisu nagrobnego). Poetka
posłużyła się tu ironią, skontrastowała swoją osobowość (tradycja, staroświeckość) z
nowoczesnością współczesnego człowieka (mózg elektronowy). „Rymowanka” istotnie
cechuje się prostotą – np. trup // nie należał do żadnej z literackich grup – i sprowadza patos
epitafium do zwyczajności, a nawet naiwności ujęcia (rym: trup – grup), sugerując przy tym,
ż

e nie jakaś niezwykle uduchowiona poetka z ogromnym dorobkiem jest bohaterką tekstu, ale

osoba pozbawiona zawyżonej samooceny i skłonności do megalomanii. Charakterystyczną
cechą wiersza jest wykorzystanie głębokich przerzutni, które wprowadzają do poetyckiego
ż

artu z poważnej sprawy element dramatyzmu i napięcia, stale łagodzony dobrotliwą ironią i

uśmiechem.

W rzece Heraklita

Tytuł wiersza (z t. Sól, 1962) przywołuje na myśl słynne stwierdzenie panta rhei – wszystko
płynie. Przemijanie i zmienność są stałymi elementami rzeczywistości. Człowiek został przez
naturę wprzęgnięty o ten odwieczny mechanizm. Jest przy tym jednym z wielu, jednostką
uwikłaną w relacje z innymi, ale przecież zachowuje własną tożsamość i indywidualne cechy.
W poetyckiej formie autorka wypowiada najbardziej doniosłą wiedzę o kondycji ludzkiej,
poszukiwaniu sensu życia, zatopieniu w naturze – wśród innych bytów. Pokazaniu wiecznej
wartości owych filozoficznych zagadnień służy przywołanie imienia starożytnego myśliciela,
Heraklita z Efezu, oraz ujęcie refleksji w sposób kojarzący się z myślą Leibnitza. To rozpięcie

w czasie wyraźnie sugeruje, że człowiek od dawna był świadom swojej sytuacji
egzystencjalnej, przemijania, oraz tego, że jest wyjątkowy, ale jeden z wielu.
Cały utwór oparty jest na owym, znakomicie wprowadzającym element niespodzianki i
groteski, chwycie „mechanizmu z rybą”, który przesuwa się przez świat. Zmieńmy jednak
wszędzie „rybę” na „monadę” – podobnego zabiegu dokonał zresztą w jednym ze swoich
tekstów i sam filozof – a otrzymamy, żartobliwy i przekorny, poetycki wykład filozofii
Leibnitza.

12

Obfite nagromadzenie różnych form gramatycznych rzeczownika „ryba” wywołuje u
czytelnika wrażenie, że każda jest taka sama; jest ich wiele, ale są jednakowe. Tak człowiek
ze swojej perspektywy ocenia inne gatunki. Pewnie podobnie można by określić ludzi, gdyby
przyjąć punkt widzenia zwierząt wodnych, ptaka czy psa. Jakąkolwiek istotę żyjącą
wprowadzilibyśmy zamiast ryby, pozostanie to samo wrażenie: świat składa się z
jednakowych w swych cechach gatunkowych, ale jakże odmiennych w indywidualnym
wymiarze osobników, które stale przemijają, ustępując miejsca nowym. Reguła ta sprawia, że
z odległej perspektywy czasowej i przestrzennej nie widać zasadniczych różnic, zaś bliższe
poznanie natury, także człowieka, pozwala dostrzec złożoność, różnorodność, wielość barw i
odcieni. Figuralne rozwinięcie powszechnie znanej metafory zmienności świata (panią rhei)
opiera się na bliskim, niejako automatycznym skojarzeniu rzeki z rybą (rzeka symbolizuje
czas, ryba życie). Poetycko niezwykły, efektowny pomysł zaskakuje prostotą skojarzenia.
Każdy byt otrzymuje znak ryby. „Ja – ryba odrębna” to świadomość dumna ze swej inności,
samotna wobec innych ryb-bytów.
Na wszystkie ryby czyha Wielka Ryba. Człowiek – istota z natury metafizyczna – lęka się
„wody bąbel” [podkreślenie – aut.; wyrażenie z wiersza Woda], czyli powrotu w obszar
pramaterii, do stanu pierwotnego niezróżnicowania (żywioł wody symbolizuje kosmiczną
jedność)[...].

13

Podmiotem lirycznym wiersza jest jednostka: ja ryba pojedyncza, ja ryba odrębna. Ma ona
ś

wiadomość swojej chwilowości, przemijalności:

Pisuję w poszczególnych chwilach małe ryby
w łusce srebrnej tak krótko,
ż

e może ta ciemność w zakłopotaniu mruga?

Utwór jest wierszem wolnym, białym, składa się z czterech części (liczących od czterech
do sześciu wersów). Podmiot opisuje świat i rządzące nim prawa oraz relacje między rybami-
ludźmi. Ich niepowtarzalność w indywidualnym losie jest zarazem elementem stałym i
wracającym w wymiarze powszechnym i ponadczasowym. Panuje tu brutalne prawo walki o
byt (ryba ćwiartuje rybę ostrą rybą) oraz miłość (ryba kocha rybę). Także podmiot znajduje
tu swoje miejsce i formę aktywności – pisuję w poszczególnych chwilach. Pozornie
unormowana sytuacja życiowa nie jest bynajmniej gwarantem spokoju – lęk budzi
krótkotrwałość życiowej misji. Za nim czają się pytania o sens, cel egzystencji, o to, co po
niej.
Szymborska opisuje człowieka zatopionego w odwiecznych procesach natury,
obawiającego się owego „powrotu w obszar pramaterii”, jednak nieodwołalnie stanowiącego
ogniwo wielkiego łańcucha, podporządkowanego biologii. Taką wizję bytu ludzkiego
(jednego z wielu) może do pewnego stopnia przełamać czy uzupełniać kultura,
indywidualizm, twórczość. Właśnie dlatego ,jakaś”, „anonimowa” ryba może się stać „rybą
pojedynczą” i „odrębną”, inną od kamienia lub drzewa – niezdolnych do myślenia i
ś

wiadomego działania. Znaczne podobieństwo nie przekreśla osobliwości i oryginalności.

Dlatego ludzie-ryby mogą się spotykać, poznawać, dążyć do związków, ale też niekiedy
zagrażają sobie, gdy zwycięża w nich biologia. Spotkanie owych „osobników” ma tyleż
wspólnego z naturą, co z wrażliwością, poczuciem estetyki, marzeniem:

W rzece Heraklita
ryba kocha rybę,
twoje oczy – powiada – lśnią jak ryby w niebie,
chcę płynąć razem z tobą do wspólnego morza,
o najpiękniejsza z ławicy.

W tej części refleksji poetka skumulowała kilka środków artystycznego wyrazu:
porównanie, mowę pozornie zależną, charakterystyczną dla poezji miłosnej hiperbolę
(najpiękniejsza z ławicy) i „standardowy” chwyt takiej liryki: twoje oczy [...] lśnią jak
[gwiazdy] ryby w niebie.

Psalm

Wiersz Psalm z tomu Wielka liczba (1976) rozpoczyna się dobitnym, jednoznacznym
stwierdzeniem: O, jakże są nieszczelne granice ludzkich państw! Jest to refleksja oparta na
spojrzeniu z góry. Z takiej perspektywy widać, że ludzie podzielili świat na państwa, narzucili
pozorny porządek, ustalili granice, zakresy, reguły. Tak podzielonego świata nie rozumie i nie
akceptuje natura we wszelkich jej przejawach. Ptak, mrówka, mątwa, a także mgła, stepowy
pył i fale dźwiękowe nie respektują owych rygorów – swobodnie przekraczają wytyczone
granice i nic tego faktu nie zmieni. Poetka pokazuje, że wyznaczone kordony są tylko
przejawem ludzkiej słabości, ograniczaniem wolności, wynikiem obawy przed innymi. Skoro
odwieczna natura nie ustaliła takich obszarów i nie podporządkowuje się ustalonym przez
ludzi – są one tylko niepotrzebnymi sztucznymi tworami, oddzielającymi od siebie jednostki,
pogłębiającymi poczucie obcości, alienacji.

O, jakie nieszczelne są granice ludzkich państw!
Ile to chmur nad nimi bezkarnie przepływa,
ile piasków pustynnych przesypuje się z kraju do kraju,
ile górskich kamyków stacza się w cudze włości
w wyzywających podskokach!

Jakże oczywiste i proste są te spostrzeżenia. Ile ironicznej przekory zawierają słowa o
wróblu siedzącym na granicznym szlabanie: ma ogon ościenny // choć dzióbek jeszcze
tutejszy, a także o mrówce, która bezkarnie porusza się między prawym a lewym butem
strażnika. Podmiot ironicznie „krytykuje” postępki różnych reprezentantów natury, nie
liczących się z ustaleniami ludzi: mątwa zuchwale długoramienna narusza świętą strefę wód
terytorialnych; naganne rozpościeranie się mgły. Wobec spokoju i poczucia wolności
przyrody człowiek jawi się jako istota prymitywna, występująca przeciwko własnej naturze i
interesom, ograniczająca swoją swobodę, nie potrafiąca korzystać z obserwacji i wielkiej
lekcji płynącej z otaczającego świata.
Wiersz został skonstruowany według prostej zasady: wstęp (teza), rozwinięcie (wyjaśnienie,
uzasadnienie) i zakończenie (wniosek). Stwierdzoną na początku nieszczelność granic
wytyczonych ręką człowieka podmiot liryczny uzasadnia licznymi argumentami. Istotnie,
granice są bezustannie przekraczane, natura bowiem nie uznaje takich sztucznych,
bezcelowych tworów i lekceważy sobie je bez skrupułów. W końcowym dystychu poetka w
zaskakujący sposób ustosunkowuje się do naczelnej zasady renesansowego humanizmu,
zaczerpniętej od starożytnego myśliciela Terencjusza: Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie,
nie jest mi obce.

Tylko co ludzkie potrafi być prawdziwie obce.
Reszta to lasy mieszane, krecia robota i wiatr.

Któż, jeśli nie człowiek samodzielnie i dobrowolnie skomplikował świat i postarał się o
podziały i strefy wpływów? Kto narzucił ową obcość, wymyślił nacjonalizm, zadbał o

pogłębienie poczucia odrębności? Człowiek został w wierszu wyraźnie oddzielony od całej
reszty natury i poddany jednoznacznej ocenie – od niego pochodzą podziały, kordony,
naruszenie wolności, program wzmacniania poczucia osamotnienia i obcości (a nawet
wrogości). Powszechnie znany związek frazeologiczny o negatywnym zabarwieniu – krecia
robota – zyskuje tu nową jakość znaczeniową. Podkopywanie granic to akurat działanie
pożyteczne i pożądane, tak jak swoboda wiatru i zgodne współegzystowanie różnych drzew w
lasach mieszanych.
Wiersz składa się z siedmiu cząstek o różnej wielkości (od dwu do sześciu wersów),
napisanych wierszem wolnym, bezrymowym. Tytuł przywołuje na myśl znane psalmy
biblijne i inne utwory tego gatunku. Jest to liryk o podniosłym tonie (wykrzyknienia, pytania
retoryczne), poruszający ważne zagadnienia filozoficzne: mówi o wolności, pogwałceniu
praw natury, braku pokory współczesnego człowieka, który nie potrafi czerpać mądrości ze
ś

wiata przyrody.

Miniatura średniowieczna

Wiersz (z t. Wielka liczba, 1976) reprezentuje typ liryki opisowej. Tematycznie odwołuje
się do miniaturowego malarstwa średniowiecznego, jego motywów, nastrojów, kolorystyki.
Poetka przywołuje elementy świata dawno minionych wieków widoczne na obrazie i te,
których brakuje. Z utworu można odczytać panującą w okresie wieków średnich hierarchię
społeczną, zgodę na takie relacje, język pozostający pod wpływem łaciny (xiążę itp.),
elementy architektoniczne (zamek o siedmiu wieżach). Poetyckie ujęcie sielskiego obrazka
przyjmuje postać żartu, zabawy językowej, satyry na ówczesne społeczne układy oraz formę
poważnej zadumy nad charakterem epoki, której elementy powracają później, także w
czasach współczesnych, kiedy to pierwszeństwo zapewnia sobie elita „wyższych sfer” i
korzysta z różnych przywilejów kosztem innych.

Po najzieleńszym wzgórzu,
najkonniejszym orszakiem,
w płaszczach najjedwabniejszych.

Pierwsza strofka wywołuje wrażenie wyidealizowanego pejzażu, w którym pojawia się
konny orszak bogato i efektownie ubranych osób. Dalsza część utworu potwierdza to
odczucie i rozszerza kadr na inne szczegóły otoczenia oraz grupy spacerowiczów,
podążających do baśniowego zamku z wieżami. Na czele usytuowano ludzi najważniejszych
w społecznej hierarchii – parę książęcą. Za nimi zdążają dworki, paź z małpką na ramieniu i
trzej rycerze na koniach. W tej części wiersza poetka wielokrotnie wykorzystała hiperbolę
(stopień najwyższy przymiotników i przysłówka – m.in. najpochlebniej, najpacholętszy;
operowanie neologizmami – stopniowanie wyrazów, które w języku polskim nie podlegają
takiej odmianie; przedrostek prze-; zdrobnienie: młodziusieńka). Miniaturę wypełniają
elementy piękne, miłe, a przy tym ożywione: orszak się porusza, rycerze „dwoją się i troją”,
rumaki tanecznym krokiem muskają kopytkami [...] stokrotki najprzydrożniejsze. Idealizacja
tego średniowiecznego „obrazka z natury” została zrealizowana z największą przesadą, ze
staraniem o „przesłodzenie”, przejaskrawienie jego treści.
Przeciwwagą dla „najkonniejszego orszaku” jest rzeczywistość negatywna – ta, której na
obrazie nie utrwalono:

Kto zasię smutny, strudzony,
z dziurą na łokciu i z zezem,
tego najwyraźniej brak.

Najładniejszej też kwestii
mieszczańskiej czy kmiecej
pod najlazurowszym niebem.

Szubieniczki nawet tyciej
[...]

Nagle do tekstu wkracza nastrój smutny, ponury, ton ironiczny (zdrobnienie wyrazu
szubienica). Czytelnik uzyskuje pełnie wyobrażenia o średniowiecznym społeczeństwie oraz
preferencjach tematycznych w sztuce tego okresu. Artyści nie interesowali się sprawami
trudnymi, pospolitymi, nieestetycznymi w potocznym znaczeniu tego słowa. Ironia utworu
jeszcze bardziej pogłębia się w jego dalszej części:

Tak sobie przemile jadą
w tym realizmie najfeudalniejszym.

To, co wyobrażono na miniaturze, i to, czego na niej nie ma, stanowi wyraźnie
skontrastowaną, rozbieżną, niespójną rzeczywistość wieków średnich. Piękno i brzydota,
zdrowie i ułomność, patos i śmieszność, bogactwo i nędza – oto charakterystyka tego okresu,
jednostronnie i tendencyjnie ukazywanego w dawnej sztuce (por. np. miniatury braci van
Limbourg z Godzinek księcia de Berry z XV w.).
W

ostatniej

czterowersowej

cząstce

wiersza

podmiot

ujawnia

konsekwencje

przedstawionego stanu rzeczy: zapowiedź równowagi i piekła – na drugim obrazku. Owa
równowaga również pobrzmiewa ironią. Piekło to perspektywa dla księcia i jego dworu, ale i
dla tych z dziurą na łokciu i z zezem. Można tylko zastanawiać się, dla której grupy jest ono
przewidziane w wymiarze wiecznym, a dla której już na ziemi – w tym realizmie
najfeudalniejszym. Satyrycznie ujęta nierówność społeczna jest przejawem dualizmu
ś

redniowiecza, nikt tego stanu rzeczy nie kwestionuje (to się rozumiało arcysamo przez się).

Podobnie jak w wierszu Kobiety Rubensa punktem wyjścia jest tu malarstwo, zaś potem
następuje przesunięcie uwagi w rejony spoza tematyki ujmowanej w sztuce, a przecież
ważkiej. Ów „brak” na obrazie jest znamienny, celowy, uzasadniony mentalnością epoki
kontrastów i nierówności.
Wiersz składa się z dziewięciu części o różnej liczbie wersów (od dwu do ośmiu). Poetka
posługuje się systemem wiersza wolnego, bez rymów. Najczęściej używa hiperboli, stosuje
neologizmy, paralelizm składniowy, zdrobnienia. Nadaje poetyckiej refleksji o sztuce i
mentalności czasów feudalnych ton satyrycznego komentarza. Posługuje się kontrastem i
ironią, dzięki nim uzyskuje efekt żartu i subtelnej oceny średniowiecza.

Cebula

Wiersz (z t. Wielka liczba, 1976) jest poetycką wersją traktatu filozoficznego o istocie
„cebuliczności”. Doskonałość cebuli została tu skonfrontowana ze złożonością i
zagadkowością człowieka. Kolejne warstwy kulistego warzywa są takie same, tylko nieco
pomniejszone. W każdym miejscu jest identyczne – Jest sobą na wskroś [...] do rdzenia. Jego
jednorodność i kulistość pozwalają na wysoką ocenę:

Byt niesprzeczny cebula,
udany cebula twór.

oraz:

najnadobniejszy brzuch świata.

Budowa cebuli – kolejne warstwy – to podstawa swoistej sakralizacji przedmiotu rozważań:
jej brzuch Sam się aureolami // na własną chwałę opłata. Dopiero w ostatnim wersie utworu
pojawia się oksymoroniczne stwierdzenie: idiotyzm doskonałości.

Przeciwstawiony cebuli człowiek jawi się jako anatomia gwałtowna, określona słowami
inferno w nas interny. Piekielne wnętrze kryje w sobie pokrętne jelita oraz tłuszcze, nerwy,
ż

yły, // służy i sekretności. Anatomia człowieka została tu ukazana od strony brzydoty,

splątanych, nieestetycznych wnętrzności. Poetka skonfrontowała i skontrastowała cebulę i
człowieka. Pierwsza jest prosta i doskonała, drugi – przeciwnie.
Anna Węgrzyniakowa zwróciła uwagę na skojarzenie rośliny z muzyką ze względu na
podobieństwa strukturalne ich budowy

14

, wykazała, że forma utworu nosi znamiona fugi

muzycznej, o której możemy przeczytać w wierszu. Szymborska bawi się konwencją baroku
(konceptyzm, stylizacja na fugę, barokowe środki stylistyczne), jest wirtuozem formy, daje
popis kunsztu.
Oprócz pastiszu formy muzycznej z tradycji baroku wywodzą się też inne zabiegi: koncept
myślowy (zestawienie człowieka z cebulą), koncepty językowe (np. „inferno interny”),
antytezy (doskonała cebula – niedoskonały człowiek), kontrasty (sakralizacja cebuli –
„turpizacja” człowieka), operująca bogactwem środków stylistycznych taktyka zaskakiwania
odbiorcy (oksymoron, tautologia, kalambur). [...] W tekście stylizowanym na formę muzyczną
nośnikiem żartu są efekty dźwiękowe (głównie eufonia). Cebulowy leitmotiv (11 razy)
wzmacnia instrumentacja zderzająca płynne, łagodne „l” / „ł” (muzyczny ekwiwalent
harmonii) z ostrym „r”. „Cebulowej cebuli” dysonansem odpowiada „ inferno interny”.

15

Poetka sakralizuje cebulę jako doskonały brzuch. Tym samym wywołuje skojarzenia:
płodność, przekazywanie życia. Podnosi do rangi świętości prawa biologii (ten element
interpretacji również rozwija A. Węgrzyniakowa). W zestawieniu z cebulą człowiek raz jawi
się jako istota gorsza, bo niedoskonała, na końcu utworu zaś ocena ulega jak gdyby
odwróceniu. Nie o ważenie wartości bytów tu jednak chodzi, ale o wskazanie ich
różnorodności. Sprzeczny w sobie byt, jakim jest człowiek, jest przy tym skomplikowany,
złożony, ale również skażony „obcością” i „dzikością”. Taką etykietą nie można obdarzyć
prostej i jednorodnej cebuli.
Wiersz składa się z czterech ośmiowersowych strof o wyraźnej skłonności do rytmu
tonicznego. Układ rymów nie podlega stałemu rygorowi, wersy wiążą się pod tym względem
swobodnie. Melodyjność zwrotek wzmacnia efekt eufonii i wielokrotne powtórzenia wyrazu
„cebula” w różnych formach gramatycznych. Nawiązanie do traktatu filozoficznego w
poetyckiej refleksji o cebuli wynika ze sposobu opisywania przedmiotu oraz z użycia
naukowego terminu: byt. Wiersz jest kolejnym przykładem podejmowania tematów
poważnych w żartobliwej formie. Dowcipne jest już samo zestawienie w parę człowieka i
rośliny.

Parada wojskowa

Wiersz (zamieszczony w t. Wielka liczba, 1976) składa się z siedmiu wersów o ciągłej
budowie, które wypełniają odpowiednio zestawione rzeczowniki: ziemia, powietrze, woda.
Oto podczas dumnej parady wojskowej odbywa się demonstracja siły – pokaz rakiet dużego i
ś

redniego zasięgu, skonstruowanych przez człowieka na własną zgubę. Czas powstania

utworu pozwala kojarzyć ów „spektakl” z wyjątkowymi w tym zakresie „osiągnięciami”
Armii Radzieckiej. Wielokrotnie powtórzone trzy wyrazy wskazują, że współczesny,
stechnicyzowany i zmilitaryzowany świat ogranicza się wyłącznie do takich treści.
Szymborska, oceniając fakty, liczy się z polityką, ale jej nie przecenia i nie fetyszyzuje. Widzi
w niej przeinwestowany przez współczesny świat i jego masową kulturę – tani spektakl i
różewiczowski „non-stop-show” dla ubogich, tyle że krwawy, morderczy i kosztowny.

16

Zestawione w szeregi rzeczowniki wypełniają wersy z tendencją wzrostową – w kolejnych
jest ich więcej. Proces militaryzacji stale nasila się, ilość broni masowego rażenia zagraża

zagładą ludzkości i zniszczeniem planety. Prezentacja rakiet podczas parady wojskowej,
zamiast zachwycać i budzić respekt, wywołuje przede wszystkim przerażenie. Ostatni wers –
chociaż wykorzystuje te same wyrazy – ma inny charakter i cel. Nie jest dalszym ciągiem
wyliczanki broni, ale błagalną, urwaną (myślnik na końcu) frazą modlitwy: Ziemi Wody
Powietrza. Prośba o zachowanie natury z jej żywiołami jest równoznaczna z poczuciem, że
prawa ekologii mogą zostać pogwałcone, a przecież człowiek potrzebuje nie rakiet ziemia –
woda czy ziemia – powietrze, ale zdrowej natury, właśnie bezpiecznej Ziemi, życiodajnej
Wody i czystego Powietrza. Podniesione w pisowni do wielkiej litery rzeczowniki z
ostatniego wersu wiersza wskazują, jak wielkie znaczenie ma dla człowieka zachowanie
pokoju i środowiska naturalnego.
W krótkiej, wręcz ascetycznej formie autorka apeluje do ludzi odpowiedzialnych za wyścig
zbrojeń o powstrzymanie tego procesu, zwraca przy tym uwagę wszystkim zamieszkującym
planetę Ziemia, że militaryzacja może pociągnąć za sobą nieobliczalne skutki. Wiersz wydaje
się być dziecinną zabawą słowami (tak bronią bawią się ludzie współcześni). Dzięki dobitnej
prostocie wywołuje napięcie i wstrząsa siłą wyrazu.

W biały dzień

K. K. Baczyński, bohater liryczny refleksji poetyckiej (zamieszczonej w t. Ludzie na
moście, 1986), został tu ukazany w dojrzałym wieku, łysawy, siwiejący, w okularach, // o
pogrubianych i znużonych rysach twarzy, z oznakami biologicznych zmian wywołanych
upływem czasu. Poetka wyobraża sobie, że tak wyglądałby, gdyby mógł dziś żyć. Utwór
wypełniają czasowniki użyte w trybie przypuszczającym: jeździłby, schodziłby, patrzyłby itp.
Rozważania „co by było, gdyby...” pozwalają dojść do wniosku, że dopiero śmierć otwiera
granice uznania i popularności, pozwala na tworzenie mitów i stwarza otoczkę znakomitości.
Młody Baczyński zginął w powstaniu warszawskim i zapisał się w pamięci potomnych jako
dzielny człowiek, który oddał życie za ojczyznę, oraz zdolny, wybitny poeta rokujący wielkie
nadzieje – potencjalny nowy wieszcz. Wczesna śmierć uczyniła go bohaterem legendy,
przydała mu blasku chwały. Gdyby uniknął kuli, byłby dziś starzejącym się mężczyzną,
którego zapewne traktowano by zwyczajnie. Bywałby, jak inni literaci, w domu
wypoczynkowym w Zakopanem, pisałby, podziwiał naturę Tatr, schodziłby na obiady do
stołówki oraz czytał codzienne gazety – jak większość pensjonariuszy. Nikogo nie dziwiłoby,
ż

e ktoś prosi go do telefonu. Nie wzbudzałby szczególnego zainteresowania. Nie wyróżniałby

się niczym wyjątkowym, jeśli chodzi o wygląd zewnętrzny – ot, przeciętnej urody mężczyzna
w starszym wieku, ubrany w sweter.
W biały dzień – a więc zwykły, powszedni, jeden z wielu – nikt nie dostrzegłby geniuszu
poety, tylko dlatego, że jeszcze żyje. To właśnie śmierć pozwala w pełni ocenić dorobek i
znaczenie twórcy. Trzeba do tego dystansu, „skończoności” dzieła. Podmiot liryczny wiersza
przypuszcza, że obecność Baczyńskiego w zakopiańskim pensjonacie byłaby „zwykłym
zdarzeniem” (a szkoda, a szkoda). Śmierć w młodym wieku zachowała poetę w pamięci jako
anielski marmur, wyzwoliła jego legendę, fascynację jego osobą. Gdyby stało się inaczej,
utraciłby taką szansę. Ów paradoks: ocalenie za cenę utraty uwielbienia i spektakularnego
uznania, wprowadza element rozdarcia. Trudno jednoznacznie odpowiedzieć, które z
rozstrzygnięć losu byłoby bardziej korzystne. Wątpliwa atrakcyjność poety mozolnie
budującego swój wizerunek przez kilkadziesiąt lat, starzejącego się i na pozór przeciętnego, w
konfrontacji z sukcesem, którego jednak sam nie może już zasmakować, prowadzi do
wniosku, że mimo wszystko życie, choćby zwyczajne, nie budzące czyjegoś zainteresowania,
ma wartość niezaprzeczalnie większą. Gdyby poeta ocalał, „cholerne miałem szczęście”
mawiałby, ceniąc sobie ten dar.

Wiersz ma nieregularną budowę, sporadycznie występujące rymy wynikają z
nagromadzenia

podobnych

form

gramatycznych

(tryb

przypuszczający),

zwykle

umieszczonych na końcu zdania. Ożywienie potencjalnych, wyobrażonych sytuacji z
udziałem dojrzałego Baczyńskiego poetka uzyskała dzięki wprowadzeniu elementów mowy
niezależnej (cytaty możliwych w takich okolicznościach zwrotów). W ów biały, zwykły dzień
nie zdarzyłoby się więc nic niezwykłego, dopiero z perspektywy śmierci poety można by
docenić te chwile jako wyjątkowe – bo z jego udziałem.

Schyłek wieku

Utwór został opublikowany w tomie Ludzie na moście wydanym w 1986 r. Zazwyczaj pod
koniec wieku dokonuje się podsumowań i ocen, weryfikuje realizację podjętych planów,
szuka ostatecznych i jednoznacznych odpowiedzi na podstawowe pytania, postawione
niegdyś. Zwykle programy i zamiary są ambitne i zakrojone na szeroką skalę, jednak efekty
starań często nie są zadowalające. Poetka zmierza do podstawowych ustaleń, których należy
dokonać przed zakończeniem stulecia.
Tytuł wiersza przywołuje na myśl charakterystyczny dla schyłku XIX wieku dekadentyzm,
pesymizm, sceptycyzm, poczucie głębokiego kryzysu wszelkich wartości i odrzucenie religii.
W znanym wierszu K. Przerwy-Tetmajera (Koniec wieku XIX) człowiek nie znajduje żadnej
„tarczy” przeciwko złu. Poetycka refleksja W. Szymborkiej ma inny charakter. Chociaż
poetka wyraźnie sytuuje się na pozycji agnostycyzmu, pokazuje powtarzalność planów
działania i słabą ich realizację oraz odwieczny brak odpowiedzi na zasadnicze pytania
dręczące człowieka, stwierdza, że stale są one stawiane, odnawiane, ciągle istotne i
prowokujące do poszukiwań.
Miał być lepszy od zeszłych nasz XX wiek. Forma stwierdzenia zawartego w pierwszym
wersie utworu od razu sugeruje tezę, że nie okazał się on lepszy. Dalej czytamy, że nie zdąży
już tego naprawić ani dowieść, że jest inaczej – bowiem niedługo się skończy. Wbrew
przestrogom i zdrowemu rozsądkowi zbyt wiele się stało, // co się stać nie miało. Nie nadeszło
oczekiwane szczęście i prawda, nie przepędzono strachu i kłamstwa. Nie zlikwidowano na
ziemskim globie wojen ani głodu – najbardziej palących problemów współczesności. Nie
uszanowano słabości bezbronnych.
Głupota nie jest śmieszna – pewnie dlatego, że spowszedniała i nie zwraca już niczyjej
uwagi. Mądrość nie jest wesoła – prowadzi przecież nieuchronnie do przykrej prawdy o
człowieku i jego kondycji moralnej. Nadzieja nie tchnie już niewinnością i świeżością. Nawet
Bóg został narażony na rozczarowanie – człowiek bowiem nie sprostał Jego wyobrażeniom:
dobry i silny // to ciągle jeszcze dwóch ludzi – Daleko do heroizmu i wielkości jednostkom tak
rozdwojonym, niespójnym, niepełnowartościowym.
Pytanie o to, jak żyć, krąży pomiędzy ludźmi, ciągle pozostając bez odpowiedzi i należy do
najpilniejszych i zarazem naiwnych. Wiek wspaniałych osiągnięć naukowych i technicznych
nie potrafił ustalić zasadniczych norm. Człowiek nadal funkcjonuje jako istota rozdarta w
swej egzystencjalnej niepewności.
Wiersz w prostej stylistyce (często mowy potocznej) weryfikuje dokonania XX wieku. Z
pozycji podmiotu lirycznego nie był to okres w pełni i dobrze wykorzystany, stąd nadal
pozostawia człowieka w poczuciu niepewności, w punkcie wyjścia. Podmiot liryczny nie
znajduje także oparcia w religii ani w systemach etycznych lub filozoficznych. Nadal tak
naprawdę nie wiadomo, jak żyć. Słabość człowieka nie przeciwstawiła się złu, nie pozwoliła
mu stać się bytem scalonym przez dobroć i siłę. System wiersza wolnego o dużym
zróżnicowaniu długości wersów potęguje dramatyzm ludzi schyłku XX wieku – tak samo
doskwierający jak we wcześniejszych stuleciach.

Glos w sprawie pornografii

Tytuł wiersza (z t. Ludzie na moście, 1986) sugeruje problematykę związaną z
rozpowszechnianiem obrazów erotycznych w celu osiągnięcia podniecenia seksualnego.
Można się spodziewać, że wypowiadający się w tej sprawie podmiot stawia się w roli
oskarżyciela lub obrońcy kolorowych pism z nieprzyzwoitymi zdjęciami. Te oczekiwania
jednak nie spełniają się, bo już w pierwszym wersie wyjaśnia się, czego będzie dotyczyła
przemowa podmiotu: Nie ma rozpusty gorszej niż myślenie. Od razu też wyczuwa się
kategoryczny ton krytyki, oskarżenia, oburzenia. Postawa osoby mówiącej w wierszu
wskazuje, że należy ona do ludzi, którzy dbają o to, by wolna myśl nie zatruwała mózgów,
nie mąciła oficjalnie przyjętej i narzuconej narodowi ideologii. Wiersz powstał w czasie
politycznych „przepychanek” pomiędzy władzą a opozycją. Autorka nie serwuje tu
jednoznacznych ocen, nie opowiada się po żadnej stronie. Tekst utworu pozornie jest
napuszoną mową obrońcy dawnego porządku, krytykującego swobodę w myśleniu,
ukazującego, jak wielkie skutki może mieć taki „proceder”. W istocie mamy tu przykład
konceptu i przewrotnej ironii.
Wykorzystane w wierszu słownictwo pochodzi z obszaru semantycznego rozważań o
prawdziwej pornografii i rozluźnieniu obyczajów: rozpusta, rozwiązłe, wszeteczne, nagi,
dzika, hulaszcza, lubieżne obmacywanie, drażliwy, tarło, łączenie się w pary, płeć,
deprawować, stręczyć do nierządu, zakazane, różowe pośladki, zapłodnić, parzyć się,
podglądać itp. Pornografia kojarzy się ze swobodą obyczajową. Tak pojmowaną wolność
poetka przenosi w rejony rozważań o myśleniu. Podobnie jak tytułowe zjawisko rozluźnienia
zachowań, niczym nie skrępowana myśl wędruje zakazanymi drogami, rozsiewa się i
rozkrzewia według własnego uznania – dowolnie, wszędzie, coraz pewniej – Pleni się ta
swawola jak wiatropylny chwast // na grządce wytyczonej pod stokrotki. Ustalony oficjalny
„porządek myślenia” (grządka stokrotek) szybko i łatwo ulega zakłóceniu (chwast).
Zuchwałość i wyuzdanie, określenia pornografii, doskonale charakteryzują swobodę myśli.

Dla takich, którzy myślą, święte nie jest nic.
Zuchwałe nazywanie rzeczy po imieniu,
rozwiązłe analizy, wszeteczne syntezy,
pogoń za nagim faktem dzika i hulaszcza,
lubieżne obmacywanie drażliwych tematów,
tarło poglądów – w to im właśnie graj.

Wolna myśl jednoczy w pary i trójkąty (grupuje zwolenników tych samych poglądów), bez
względu na wiek, płeć, relacje rodzinne czy towarzyskie. Oprócz wzajemnego „zapładniania
się” mysią (a przy tym „rozmnażania” niepokornych), zajmują się oni lekturą książek –
jednak dziwnie odmiennych od tych, które leżą w polu zainteresowań miłośników cielesnej
nagości. Są to wydawnictwa pozbawione zdjęć i rysunków. Ich wartością są ważne zdania,
paznokciem zakreślone albo kredką. Od razu są wychwytywane przez kolejnych czytelników,
zarażają swoją ideą.
Spotkania ludzi o zdolności do niczym niezależnej myśli zostały tu określone jako schadzki,
podczas których parzy się ledwie herbata [...]. Nogę na nogę każdy sam sobie nakłada.
Zachowanie uczestników łatwo kojarzy się z konspiracją:

Czasem tylko ktoś wstanie,
zbliży się do okna
i przez szparę w firankach
podgląda ulicę.

Swoboda myśli i tego typu spotkania są dla władzy szczególnie niebezpieczne, dlatego
trzeba uważać, czy w pobliżu nie ma zagrożenia – stróżów prawa i obrońców obowiązującej
ideologii. Polityczny wydźwięk utworu jest dosyć jednoznaczny. Podejmujący krytykę

wolnego myślenia podmiot sam siebie stawia w negatywnym świetle: skoro twierdzi, że to
właśnie wolność poglądów jest bardziej niebezpieczna od pornografii, powszechnie
potępianej obyczajowej rozpusty – reprezentuje reżim. Jest to jednak szczególny mówca –
figura ironiczna, prowokująca do reakcji – znowu w postaci niezależnych poglądów.
Programowo krępowane wolne myślenie w totalitarnym systemie rozwija się jednak
proporcjonalnie do ograniczeń – przecież nikt nie potrafi go ujarzmić i zniszczyć, ono
odróżnia prymitywnych zwolenników pornografii od ludzi przejętych sprawami narodowymi.
Mimo patetycznego tonu wiersza, autorka nie używa „dostojnych” słów, jak naród, ojczyzna,
obrona wolności politycznej, przecież podmiot jest ich przeciwnikiem. Owa dyskrecja,
oszczędność leksykalna nie jest jednak przeszkodą w zrozumieniu intencji poetki – to właśnie
wolność myśli jest wielką wartością, pozwala zachować niezależność i godność w systemie
zniewalającym i poniżającym człowieka. Głos w sprawie pornografii to ironią ocalony przed
łatwym patosem hymn na cześć konspiracji w czasie stanu wojennego.

17

Wolność w świecie zdominowanym przez totalitaryzm możliwa jest już tylko w myślach.
Są one tak niebezpieczne, ponieważ nie podlegają kontroli przez kogoś innego.
Upowszechniane ustnie lub w druku mogą przynieść represje, dlatego trzeba czuwać, czy ktoś
niepowołany nie podsłuchuje.
Wieloznaczność kontekstu, w którym występuje słowo wolność, pozwala poetce ukazać
wpływ swobodnej myśli, gorszej, groźniejszej w skutkach od pornografii. Wiersz w
przewrotnej, ironicznej refleksji ukazuje sytuację ludzi w ustroju zdominowanym przez
narzuconą ideologię i dwie postawy: pierwsza to dosłownie odczytane stanowisko podmiotu,
druga zaś – to ta właściwa, pożądana z punktu widzenia człowieka pragnącego zachować
godność i niezależność. Nawet jeśli swoboda, odmienność myśli jest oficjalnie potępiana (jak
pornografia), nie znaczy to, że ów „zakazany owoc” nie ma zwolenników. Właśnie w sferze
myśli, poglądów można bronić się przed zalewem obcej, wrogiej, fałszywej ideologii.
Głos w sprawie pornografii to wiersz wolny, bezrymowy, bazujący na porównaniu wolnej
myśli z pornografią, krzyżujący słownictwo z obu tych poziomów skojarzeń. Retoryczny styl
przemówienia, patos i hiperbole obracają się jak gdyby przeciwko mówcy (podmiotowi
lirycznemu). Czytelnik łatwo wychwytuje ironiczny podtekst i komentarz. Poetka unika
wypowiadania się wprost, pozwala na indywidualne odczytanie utworu, jednak sposób ujęcia,
misterne operowanie konia, gra wieloznacznością słów prowadzą wprost do wrażenia, że tekst
jest przewrotną formą obrony swobodnego, niezależnego myślenia jako wysoce ważnej
wartości, ostoi wolności w zniewolonym państwie. Za pozorną maską krytyki kryje się
pochwała postawy „myślących”.

Kot w pustym mieszkaniu

Wiersz (opublikowany w t. Koniec i początek, 1993) ukazuje stosunek do śmierci kogoś
bliskiego, kochanego z perspektywy opuszczonego, smutnego i samotnego kota, który
intuicyjnie, z wielką siłą odczuwa brak „swojego” człowieka. Zachowanie zwierzęcia
ś

wiadczy o zagubieniu, poczuciu pustki, tęsknocie. Bez bliskiej osoby traci on wręcz sens

ż

ycia. Przed kim teraz ma się popisywać, do kogo łasić, na kogo czekać, by powrócił do

domu. Kot doskonale orientuje się, że w mieszkaniu zaszła jakaś zasadnicza zmiana, której
nie sposób w pełni zrozumieć, ale wyraźnie się ją odczuwa.

Nic tu niby nie zmienione,
a jednak pozamieniane.
Niby nie przesunięte,
a jednak porozsuwane.
I wieczorami lampa już nie świeci.

Zaobserwowane przez kota innowacje są niepokojące, dręczące, nie do zaakceptowania.
Zwierzę stara się zrozumieć nową rzeczywistość. Całym sobą oczekuje przyjścia człowieka:
nasłuchuje i analizuje odgłosy kroków na schodach, stwierdza, że inna ręka kładzie rybę na
talerzyk, że rozkład dnia i to, co go wypełnia, wygląda teraz inaczej.

Ktoś tutaj był i był,
a potem nagłe zniknął
i uporczywie go nie ma.

Kot stara się sprostać dziwnej i trudnej sytuacji – gdzie tylko może, szuka swojego pana lub
pani. Zagląda nawet pod dywan i – mimo zakazu – rozrzuca papiery, byle tylko powrócił
poprzedni szczęśliwy stan rzeczy. Przygotowuje sobie plan powitania człowieka: kiedy się
wreszcie pojawi, powinien odczuć, że kot jest obrażony.

Już on się dowie,
ż

e z kotem tak nie można.

Będzie się szło w jego stronę
jakby się wcale nie chciało,
pomalutku,
na bardzo obrażonych łapach.
I żadnych skoków pisków na początek.

Doskwierający brak bliskiej osoby sprawia, że kot przeżywa kolejno różne stany: poczucie
pustki i zagubienia, oczekiwanie, nasłuchiwanie, poszukiwanie, plan powitania człowieka –
trzeba przecież dać mu nauczkę za tak nieludzkie potraktowanie swojego zwierzaka. Ten
wyjątkowy współczesny tren przedstawia kota jako istotę cierpiącą po stracie przyjaciela. Jest
on jednak bohaterem przeżywającym nagłą rozłąkę w sposób wyjątkowo ludzki. Nie do końca
rozumie powody nieobecności człowieka (ludzie oszołomieni bólem często reagują podobnie,
nie przyjmują do wiadomości czyjejś śmierci), z niepokojem i zaskoczony analizuje nową
sytuację, nie zgadza się na rozstanie na zawsze (podejmuje wysiłek poszukiwania, planuje
swoje zachowanie podczas spotkania).

Umrzeć – tego nie robi się kotu.
Bo co ma począć kot
w pustym mieszkaniu.

Z wielką prostotą, szczerością i poczuciem bezsilności podmiot wypowiada te oczywiste
słowa. Sens kociego życia został nagle poddany w wątpliwość. Wydaje się, że egzystencja
bez opiekuna i przyjaciela, jeśli nawet okaże się możliwa (ktoś przecież o kota zadbał,
dokarmia go), nie będzie szczęśliwa – każda istota potrzebuje miłości, pragnie kochać i być
kochaną. To jest możliwe tylko w stałych relacjach między osobami lub człowiekiem a
zwierzęciem.
W roli upersonifikowanego zdolnością do myślenia i określonych reakcji kota można
również dostrzec człowieka. Wytrącony z równowagi nie radzi sobie z faktem śmierci bliskiej
osoby. Wiersz jest więc – ogólnie biorąc – poetycką refleksją o śmierci, smutku, poczuciu
pustki po stracie kogoś, bez kogo trudno wyobrazić sobie dalsze życie. Utwór pozbawiony
jest wieloznaczności. Prostota ujęcia wzmaga siłę wyrazu. W funkcji podmiotu dostrzegamy
samego kota, chociaż wypowiada się o sobie w formie bezokoliczników i w rodzaju nijakim –
np. będzie się szło – użytym jak gdyby w funkcji bezosobowej. Ten element wprowadza
wrażenie uogólnienia refleksji – po prostu zazwyczaj reakcje opuszczonych i samotnych z
powodu czyjegoś odejścia na zawsze są podobne. Człowiek analizuje tę sytuacje z punktu
widzenia kota, jakby wcielając się w jego postać. Śmierć jest wiec czynnikiem burzącym
porządek, spokój, normalny stan rzeczy. Mówiący, baśniowy kot, zdolny do głębokich
przeżyć i buntu wprowadza w smutny ton refleksji o śmierci nutę stonowanego żartu, jego
bunt i pretensje do człowieka są naiwne i zabawne, nie zmienia to jednak sytuacji, że koci
ś

wiat zawalił się, brakuje elementu spajającego, najbardziej istotnego. Z delikatną ironią

poetka ukazuje, jak trudno wprost, po ludzku wyrazić swój ból, o wiele łatwiej i bez
skrępowania wyraża go w milczeniu kot. Taki punkt widzenia podpowiada Wiesława
Wantuch, dodając, że utwór został napisany po śmierci męża poetki.

18

Niektórzy lubią poezję

Wiersz zamieszczony w tomie Koniec i początek z 1993 r. już w tytule ujawnia
powszechnie znaną prawdę – poezja jest obiektem zainteresowania niewielu ludzi. Tylko
niektórzy, nie wszyscy, mniejszość lubi poezję. Wśród nich jest spora grupa takich, którzy
deklarują swoją sympatię dla tej dziedziny piśmiennictwa, dlatego, że „muszą”. Są to
uczniowie i sami poeci. Naprawdę bezinteresownie i szczerze poświęcają jej uwagę nieliczni
– będzie tych osób chyba dwie na tysiąc. Podmiot liryczny niczego nie sugeruje ani nie
podpowiada, po prostu stwierdza, że poezja ma niewielu czytelników, ale to wcale nie
wpływa na jej ocenę, nie przesądza o wartości.
Tak jak można lubić jakieś potrawy, kolory, stroje itp., mówi się o upodobaniu do wierszy.
Podmiot liryczny jednak stwierdza, że w przeciwieństwie do wymienionych elementów
codzienności, poezja nie daje się precyzyjnie określić, zdefiniować, chociaż wiele takich prób
podejmowano. To, że jest owiana nutą tajemnicy, niezwykłości, niepowtarzalna, jedyna w
każdej konkretnej realizacji (wierszu), stanowi jej największą wartość. Na pytanie, co to
takiego poezja, osoba mówiąca w liryku odpowiada: A ja nie wiem i nie wiem i trzymam się
tego // jak zbawiennej poręczy. Powtórzone stwierdzenie nie wiem wskazuje, że mimo woli
człowiek dąży do uściśleń i definicji, jednak nawet wieloletnie pisanie wierszy (poznawanie
poezji zarówno w doświadczeniu czytelniczym jak i podczas aktu tworzenia) nie daje
podstaw do jednoznacznych etykiet. Owa niedefiniowalność poezji sprawia, że jest ona
zawsze atrakcyjna, za każdym razem frapująca, nowa.
Nazywanie, określanie, ujmowanie w ścisłą terminologię to działania nie przystające do
liryki. Nie są potrzebne ani właściwe. Czytelnicy poezji, chociaż nieliczni, a także jej twórcy,
nie przestaną czytać i pisać wierszy z powodu braku definicji. Wystarczy, że jedni i drudzy po
prostu są – to uzasadnia istnienie takiej dziedziny twórczości.
Niektórzy lubią poezję to wiersz wolny, biały, o budowie stroficznej. Składa się z trzech
sześciowersowych zwrotek o różnej liczbie sylab (od dwu do trzynastu). Pierwsze wersy
poszczególnych strof układają się w zdanie umieszczone już raz w tytule: Niektórzy lubią
poezję. Charakterystyczną cechą poetyki utworu są powtórzenia: anafora i paralelizm
składniowy w strofie drugiej oraz wspomniane już wyznanie: nie wiem w trzeciej,
podkreślające stan świadomości podmiotu lirycznego dotyczący tego, czym jest poezja.
Ów swoisty, prosty manifest – czy raczej antymanifest poetycki – nie propaguje żadnego
programu, nie określa zadań liryki ani charakteru powołania artystycznego twórcy. Autorka
wyraźnie sugeruje, że nie o to chodzi. Wystarczy, że wiersze powstają i znajdują czytelników.
To, że stanowią oni zaledwie małą cząstkę wśród innych, nie umniejsza sensu pisania ani
rangi poezji.

Znaczenie poetyckiego dorobku Wisławy Szymborskiej

Wisława Szymborska jest wielkim poetą. Takim, którego można postawić obok
najwybitniejszych poetów polskich II polowy XX wieku: Czesława Miłosza, Zbigniewa
Bieńkowskiego, Tadeusza Różewicza, Mirona Białoszewskiego, a może – kto wie – po prostu
największym.

19

Przywołana wyżej opinia M. Głowińskiego, wygłoszona z okazji nadania tytułu doktora
honoris causa przez Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu, jeszcze w tym samym roku
(1996) została poparta decyzją o przyznaniu polskiej poetce literackiej Nagrody Nobla,
uznawanej za najwyższe wyróżnienie w tej dziedzinie na świecie. Stało się ono okazją do
przypomnienia dorobku W. Szymborskiej oraz wywołało liczne wypowiedzi na temat jej
twórczości.
Na uwagę zasługuje bogactwo tematyczne, wielość sposobów ujęcia refleksji poetyckiej
oraz różnorodność środków artystycznych. Poprzez wypowiedzi o sztuce, m.in. Kobiety
Rubensa, Miniatura średniowieczna, autorka ukazuje mentalność ludzi dawnych epok, ich
sposób widzenia świata, pojmowanie piękna i drugiego człowieka. W wierszach o charakterze
filozoficznym przygląda się różnym autonomicznym bytom, ich wzajemnym relacjom,
poprzez nie opisuje całość świata. Wiele tu uwag o biologicznej naturze człowieka,
przemijaniu (Nic dwa razy, W rzece Heraklita, Schyłek wieku, Muzeum), śmierci i stosunku do
niej (Kot w pustym mieszkaniu, żartobliwy Nagrobek), prostocie i złożoności bytów (Cebula).
Przedmiotem zainteresowania autorki jest sława i jej związki z mitem, z wczesną śmiercią
poety (W biały dzień), oraz sama poezja – czym jest i czy w ogóle trzeba ją jakoś określać
(Radość pisania, Niektórzy lubią poezję). W. Szymborska nie unika również tematów
ocierających się o politykę, analizuje współczesność i jej stosunek do przeszłości (Parada
wojskowa, Rehabilitacja, Głos w sprawie pornografii). Wśród wielu motywów i tematów
uwagę poetki przykuwa człowiek w jego niepowtarzalności, indywidualności, a przy tym –
przynależności do świata natury.
Ujęcie refleksji – za każdym razem inne i interesujące – często zaskakuje konceptem,
zestawieniem sensów, nagłymi skojarzeniami. Przeżywanie śmierci bliskiej osoby
Szymborska ukazuje z perspektywy kota i ujmuje jak gdyby w kocich kategoriach. Stosując w
gruncie rzeczy proste „chwyty”, mówiąc o rzeczach codziennych, powszechnie znanych
(Cebula), tworząc słowne kalambury (Parada wojskowa), wykorzystując semantyczne
możliwości języka, np. wieloznaczność (Glos w sprawie pornografii), w wielu utworach – za
każdym razem inaczej – poetka dotyka istotnych dla człowieka zagadnień: jego natury,
sposobu istnienia, poczucia zagrożenia, przygląda się mu się, zestawiając z innymi
stworzeniami, zastanawia się, co uczyniła z nim cywilizacja (Psalm). Poetka potrafi w sposób
dyskretny i subtelny mówić o uczuciach (Miłość od pierwszego wejrzenia, Kot w pustym
mieszkaniu), o konieczności naprawienia błędów (Rehabilitacja), dokonania właściwej oceny
sytuacji politycznej w kraju (Głos w sprawie pornografii) oraz na świecie (Parada
wojskowa).
Podmiot liryczny wypowiada się w kwestiach istotnych, zasadniczych, niejako w imieniu
każdego człowieka (choć zazwyczaj sformułowania świadczą o tym, że mówi kobieta,
niekiedy zaś konstrukcja tekstu przyjmuje postać liryki maski albo roli). Poetka często opiera
swoje liryki na koncepcie i efekcie zaskoczenia – najczęściej pojawia się on na końcu
wiersza, w celnie sformułowanej poincie.
Szymborska zawsze mówi głosem zwykłym, trochę przyciszonym. Nigdy nie używa krzyku
czy tonu mentorskiego. Bawi się językiem codziennym i tworzy ironiczne odniesienia do
tradycji. Jest sobą. W nic się nie stroi. Co to znaczy? Przede wszystkim jest kobietą. Poetką.
Osobą myślącą, przeżywającą radość i cierpienie bez szczególnej ostentacji. Głos człowieka
ogólnego w jej poezji to w sposób naturalny akurat głos poetki, kobiety, czyli poetki
Szymborskiej.

20

Chociaż często nazywana Pierwszą Damą literatury polskiej i doceniona najwyższym
wyróżnieniem, Wisława Szymborska nie przestaje być osobą skromną, nie ulegającą
zwyczajom prowokowanym przez sławę. Unika wywiadów i publicznych wystąpień, sprawia
wrażenie zażenowanej wielkim rozgłosem i zainteresowaniem, jakie wzbudziła jako laureatka

Nagrody Nobla. Pragnie, aby – jak dotąd – przemawiały do odbiorców przede wszystkim jej
wiersze.
Twórczość W. Szymborskiej, zaliczana do nurtu intelektualnego, odwołuje się do tradycji,
kultury, sztuki, filozofii. Dzięki prostocie ujęcia i subtelnej ironii wiersze te nie są
pompatycznym komentarzem losu człowieka, ale – nawet w lirykach o retorycznym
charakterze – przemawiają wprost do uczuć. Dzięki temu, że nie zawierają gotowych recept,
rad, pouczeń i stanowczych odpowiedzi na postawione pytania, skłaniają do osobistych
przemyśleń, zachęcają do samodzielnych poszukiwań, do wysiłku poznawczego, ćwiczeń
intelektualnych – skojarzeń, zestawień, weryfikacji pozornie oczywistych twierdzeń.
Poetka włącza „drobiazgi”, „oczywistości” i „banały” w perspektywy rozległej historii
ludzkości, historii życia naturalnego, w perspektywy niekiedy kosmiczne czy zgoła
metafizyczne, w pojemne perspektywy wartości zasadniczych i niezbywalnych

21

– właśnie ta

umiejętność pozwala oceniać jej dorobek jako doniosły, ważny, rozjaśniający wątpliwości
współczesnej egzystencji.
Często podkreślane związki twórczości W. Szymborskiej z wierszami B. Leśmiana można
wykazać chociażby na podstawie podejmowanych tematów (człowiek jako element natury,
motyw przemijania) oraz skłonności do poetyckiego filozofowania. Sposób ujęcia –
zwięzłość, celność sformułowań, gra znaczeniami – pozwala kojarzyć tę lirykę z
osiągnięciami J. Przybosia. Upodobanie do konceptu, oksymoronu, kalamburu słownego,
ironii i zaskakującej pointy sprawia, że autorka sytuuje się wśród twórców nawiązujących do
poetyki baroku. Te i inne sposoby opisywania liryki Szymborskiej poprzez kojarzenie z
innymi dokonaniami w literaturze nie zmieniają istoty zjawiska – jest to poezja zakorzeniona
w szeroko pojętej kulturze, ale zawsze świeża, wzruszająca, pobudzająca do rozmyślań,
prezentująca różne punkty widzenia (polifoniczna) i oryginalna. Nie znajdziemy tu ocierającej
się o fałsz nuty patosu, tonu wyższości czy chęci kształtowania postaw. Jest sporo
niejednoznaczności, niepewności i niepokoju. Obok radości pojawiają się akcenty smutne a
nawet dramatyczne – bo czy może człowiekowi wystarczyć sama świadomość przemijania,
czy nie potrzebuje szukać odpowiedzi na pytanie, co dalej, co potem? W. Szymborska nie
zmierza do łatwych wniosków – każdy musi dążyć do nich samodzielnie – i to również jest
wielka, niezaprzeczalna wartość jej wierszy.

Przypisy

1. Informacje biograficzne zaczerpnięto z następujących źródeł: B. Gomulicka, Szymborska

Wisława, w: Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t. 2, Warszawa 1985, s. 440-
441; A. Legeżyńska, Wisława Szymborska, Poznań 1996, s. 11-21; S. Balbus, Świat ze
wszystkich stron świata. O Wisławie Szymborskiej, Kraków 1996, s. 13-35.

2. Wypowiedź poetki zamieszczona w: W. Ligęza, Przepustowość owiec. Rozmowa z

Wisława Szymborska, „Teksty Drugie” 1991, nr 4, cyt. za: A. Legeżyńska, dz. cyt., s. 14.

3. Por. M. Baranowska, Tak lekko było nic o tym nie wiedzieć... Szymborska i świat,

Wrocław 1996, s. 31-36.

4. W. Szymborska, Poezje wybrane, wybór i wstęp autorki, Warszawa 1967, s. 6.
5. Por. np. uwagi w podręczniku szkolnym: B. Chrząstowska, E. Wiegandtowa, S.

Wysłouch, Literatura współczesna. Podręcznik dla klas maturalnych, Poznań 1995, s. 96.

6. S. Balbus, dz. cyt., s. 34-35.
7. M. Baranowska, dz. cyt., s. 49.
8. Tamże, s. 28.
9. J. Kwiatkowski, Słowo wstępne, w: W. Szymborska, Poezje, Warszawa 1987, s. 12.

10. G. Borkowska, Szymborska ekscentryczna, w: Szymborska. Szkice, Warszawa 1996, s. 56-

57.

11. A. Legeżyńska, dz. cyt., s. 108.
12. J. Kwiatkowski, dz. cyt., s. 6.
13. A. Węgrzyniakowa, Nie ma rozpusty większej niż myślenie. O poezji Wisławy

Szymborskiej, Katowice 1997, s. 35-36.

14. Tamże, s. 82.
15. Tamże, s. 83-84.
16. A. Wiatr, Syzyf w piekle współczesności, rzecz o Wisławie Szymborskiej, Warszawa 1996,

s. 74.

17. E. Balcerzan, W szkole świata, w: Szymborska. Szkice, dz. cyt., s. 36.
18. W. Wantuch, Miłość na wieży Babel w: Wokół Szymborskiej, pod red. B. Judkowiak, E.

Nowickiej, B. Sienkiewicz, Poznań 1996, s. 103.

19. M. Głowiński, Opinia o twórczości poetyckiej Pani Wisławy Szymborskiej, w: Wokół

Szymborskiej, dz. cyt., s. 11.

20. M. Baranowska, dz. cyt., s. 23.
21. S. Balbus, dz. cyt., s. 40.

Spis treści

Twórczość Wisławy Szymborskiej
Nic dwa razy
Rehabilitacja
Cień
Kobiety Rubensa
Nagrobek
W rzece Heraklita
Psalm
Miniatura średniowieczna
Cebula
Parada wojskowa
Schyłek wieku
Głos w sprawie pornografii
Kot w pustym mieszkaniu
Niektórzy lubią poezję
Znaczenie poetyckiego dorobku Wisławy Szymborskiej
Przypisy