PRACA POGL
DOWA
Małgorzata Urbańska-Kosińska1, Anna Czapracka2,
Jerzy T. Marcinkowski3
1
Oddział Dziecięcy Szpitala Wojewódzkiego im. Karola Marcinkowskiego SP ZOZ w Zielonej Górze
2
Krajowe Centrum Kształcenia Kadr Sądów Powszechnych i Prokuratury w Warszawie
3
Katedra Medycyny Społecznej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu
Opieka nauczycieli nad dzieckiem chorym
na cukrzycÄ™ typu 1 w szkole i przedszkolu
w świetle obowiązujących w Polsce przepisów
 spojrzenie lekarza i prawnika
The teachers care of children ill with IDDM at a school and a kindergarten
in the context of legally binding acts  a doctor s and lawyer s point of view
dr n. med. Małgorzata Urbańska-Kosińska
W 1988 roku ukończyła studia na Wydziale Lekarskim Akademii Medycznej w Poznaniu. Specjalista pediatra, w trakcie
specjalizacji z diabetologii. Pracuje na Oddziale Dziecięcym Szpitala Wojewódzkiego w Zielonej Górze oraz w Poradni
Diabetologicznej NZOZ  Consilium w Zielonej Górze. W 2007 roku uzyskała stopień doktora nauk medycznych (rozpra-
wa doktorska pt.  Sytuacja społeczna dziecka z cukrzycą typu 1 w regionie zielonogórskim ) na Uniwersytecie Medycz-
nym w Poznaniu, Wydział Lekarski. Członek Polskiego Towarzystwa Pediatrycznego i Polskiego Towarzystwa Diabeto-
logicznego. Członek Rady Okręgowej Izby Lekarskiej w Zielonej Górze, w latach 1998 2006 sekretarz Rady OIL.
mgr prawa Anna Czapracka
Sędzia Sądu Okręgowego w Poznaniu. Orzekała w VIII Wydziale Ubezpieczeń Społecznych w latach 2000 2006. Od
2006 roku pracuje w Krajowym Centrum Szkolenia Kadr Sądów Powszechnych i Prokuratury w Warszawie (od marca
2009 roku w Krajowej Szkole Sądownictwa i Prokuratury)  Dział Współpracy Międzynarodowej.
prof. UM dr hab. n. med. Jerzy Tadeusz Marcinkowski
Urodził się 1 maja 1948 roku w Wadowicach. W 1971 roku ukończył studia na Wydziale Lekarskim Akademii Medycznej
w Poznaniu. W 1977 roku uzyskał I stopień specjalizacji z medycyny społecznej, w 1979 roku II stopień specjalizacji
z higieny środowiska, a w 1982 roku II stopień specjalizacji z neurologii, natomiast w 2004 roku II stopień specjalizacji ze
zdrowia publicznego. W 1974 roku uzyskał stopień doktora nauk medycznych, natomiast w 1997 roku  doktora
habilitowanego. W 2004 roku został profesorem nadzwyczajnym Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu. Jest kierowni-
kiem Katedry Medycyny Społecznej oraz kierownikiem Zakładu Higieny. Jest członkiem Komitetu Epidemiologii
i Zdrowia Publicznego Wydziału Nauk Medycznych Polskiej Akademii Nauk Oddziału Komitetu Ergonomii Oddziału
Wielkopolskiego Polskiej Akademii Nauk. Pełni funkcję konsultanta wojewódzkiego w dziedzinie epidemiologii dla
województwa wielkopolskiego i lubuskiego. Od 2006 roku jest wiceprezesem Polskiego Towarzystwa Higienicznego, od
2008 roku  Polskiego Towarzystwa Medycyny Społecznej i Zdrowia Publicznego, zaś od 2007 roku  Polskiego
Towarzystwa Terapii Manualnej w Modelu Holistycznym. Pełni
funkcjÄ™ Redaktora Naczelnego kwartalnika  Problemy Higieny
i Epidemiologii  organu Polskiego Towarzystwa Higienicznego
od 2005 roku. W latach 1993 2005 był zastępcą okręgowego
rzecznika odpowiedzialności zawodowej. Od 1983 roku pełni funk-
cję biegłego sądowego Sądu Okręgowego w Poznaniu w dzie-
Adres do korespondencji:
dzinie neurologii. Jego zainteresowania naukowe obejmujÄ…: hi-
dr med. Małgorzata Urbańska-Kosińska
gienÄ™ i epidemiologiÄ™, ergonomiÄ™, profilaktykÄ™ w zawodach me-
Oddział Dziecięcy Szpitala Wojewódzkiego
dycznych, medycynę społeczną, zdrowie publiczne, ocenę jako-
im. Karola Marcinkowskiego SP ZOZ w Zielonej Górze
ści opieki zdrowotnej, w tym genezę i losy skarg przeciwko leka-
ul. Zyty 26, 65 046 Zielona Góra
rzom, orzecznictwo lekarskie. Jest promotorem 21 prac doktor-
e-mail: [e-mail]
skich i 39 prac magisterskich.
Diabetologia Doświadczalna i Kliniczna 2009, 9, 1, 1 7
Copyright © 2009 Via Medica, ISSN 1643 3165
www.ddk.viamedica.pl
1
Diabetologia Doświadczalna i Kliniczna 2009, Vol. 9, No. 1
Abstract
Duty of help in case of threat of health and life are regulated
Taking care of children with IDDM at school and kindergar- in Penal Code nevertheless performing this duty towards
ten in Poland makes some problems. A caregiver s knowled- child with IDDM is in contradiction to more detailed acts
ge about diabetes is necessary to provide them with a pro- which forbid carrying out medical interventions to a person
per care. Moreover, there is a need of performing medical who is not medically educated.
interventions. Parents and doctors expect co-operation of Parents and doctors expectations are in contradiction to
teachers. The range of care depends on teacher s approach, lawyers opinions about teachers responsibility. Legal
and may be different, mainly because of unclear questions rules do not indicate in clear way the range of teachers
in legal acts. The aim of the study was to analysis of legally
duties, but according to legal binding rules  performing
binding acts connected with taking care of children ill with medical interventions by them is forbidden. Specific cha-
IDDM in educational institutions and indication of the range racter of IDDM causes the need of enacting legal rules
of teachers duties that result from those regulations.
due to ensure safety of children and teachers taking care
General duty of providing care by teachers of all pupils of them.
results mainly from acts like: System of Education Act and Diabet Dośw Klin 2009; 9, 1: 1 7
Act  Teacher s Card but these regulations don t indicate key words: diabetes mellitus type 1, children with IDDM,
any concrete duties of teacher connected with  care . taking care at educational institutions, caregiver
ce się do tego szczególnego rodzaju opieki, jakiej wy-
Wstęp
maga dziecko z cukrzycÄ… typu 1.
W Polsce jest około 16 000 dzieci poniżej 18. roku Nadrzędną ustawą jest Konstytucja Rzeczypospo-
życia z cukrzycą typu 1, a w ciągu ostatnich lat obser- litej Polskiej. Jej klauzule zawierają wskazówki ogólne.
wuje siÄ™ tendencjÄ™ wzrostowÄ… wskaz
nika chorobowości [1]. I tak, art. 32 zakazuje dyskryminacji w życiu społecz-
Narastają zatem problemy związane z opieką nad tymi nym z jakiejkolwiek przyczyny  a więc również z po-
dziećmi w szkole i przedszkolu, gdyż dziecko z cukrzycą wodu cukrzycy.
typu 1 wymaga szczególnej, dodatkowej opieki. Z jed- Z kolei art. 68 mówi, że wśród osób, w stosunku do
nej strony wiąże się ona z koniecznością codziennego, których władze publiczne mają szczególne zobowiąza-
wielokrotnego wykonywania wielu zabiegów medycz- nia dotyczące zapewnienia im szczególnej opieki zdro-
nych, takich jak pobranie krwi w celu oznaczenia glike- wotnej, znajdują się dzieci i osoby niepełnosprawne.
mii, interpretacja tego wyniku, ustalenie dawki insuliny Zatem dziecko z cukrzycą, zarówno z racji swego wie-
i jej podanie w iniekcji czy wreszcie wykonanie zastrzy- ku, jak i niepełnosprawności, powinno być objęte szcze-
ku glukagonu w sytuacji ciężkiego niedocukrzenia. gólną opieką państwa. Powinno mieć też zapewniony
Z drugiej strony dziecko z cukrzycą typu 1 wymaga równy dostęp do wykształcenia, co gwarantuje art. 70 kon-
pewnych dodatkowych działań opiekuńczych, takich jak stytucji.
dopilnowanie, czy zjadło posiłek w odpowiedniej ilości Konstytucja nie ma bezpośredniego zastosowania,
i czy jakość tego posiłku jest właściwa, zwrócenie uwa- dopiero w ustawach mogą być nadawane konkretne
gi na aktywność fizyczną dziecka oraz odniesienie jej uprawnienia lub nakładane obowiązki.
do poziomu glikemii i spożywanego posiłku. Wymaga Czy istnieją przepisy szczegółowe, gwarantujące
to odpowiedniej wiedzy i umiejętności opartych na edu- dziecku z cukrzycą opiekę w czasie jego pobytu w szko-
kacji diabetologicznej. le czy przedszkolu w zakresie szerszym niż nad prze-
Dziecko jest szczególnym pacjentem  z racji swe- ciętnym dzieckiem?
go wieku zdanym na pomoc osób dorosłych. Są nimi Wśród przepisów szczegółowych zapewniających
oczywiście w pierwszym rzędzie opiekunowie prawni, opiekę ze strony szkoły i nauczyciela znajduje się Usta-
czyli zwykle rodzice, jednak w chwili rozpoczęcia nauki wa o systemie oświaty z dnia 7 września 1991 roku
w przedszkolu czy szkole, gdzie spędza nierzadko 1/3 do- art. 1 (tekst jednolity: Dz.U. 2004 r., nr 256, poz. 2572,
by, zarówno rodzice, jak i lekarze oczekują, że dziecko z póz
n. zm.), która mówi, że:  Szkoła zapewnia realiza-
będzie mieć wsparcie w nauczycielach. Z praktyki wyni- cję prawa dzieci i młodzieży do wychowania i opieki,
ka, że zakres działań opiekuńczych, na jaki godzą się odpowiednich do wieku i osiągniętego rozwoju . Rów-
nauczyciele, bywa bardzo różny. nież ustawa  Karta Nauczyciela z dnia 26 stycznia
Celem pracy było znalezienie odpowiedzi na pyta- 1982 r., rozdz. 2 art. 6 (tekst jednolity: Dz.U. 2006 r., nr 97,
nie, jakiego zakresu opieki można się domagać od na- poz. 674, z póz
n. zm.) obok zadań dydaktycznych i wycho-
uczycieli w świetle obowiązującego w Polsce prawa? wawczych wymienia zadanie opiekuńcze nauczyciela:
Aby odpowiedzieć na to pytanie, przeanalizowano  Nauczyciel zobowiązany jest rzetelnie realizować za-
akty prawne obowiÄ…zujÄ…ce w naszym kraju, a odnoszÄ…- dania zwiÄ…zane z powierzonym mu stanowiskiem oraz
www.ddk.viamedica.pl
2
Małgorzata Urbańska-Kosińska i wsp. Opieka nauczycieli nad dzieckiem chorym na cukrzycę typu 1
podstawowymi funkcjami szkoły: dydaktyczną, wycho- troską o ich zdrowie, postawę moralną i obywatelską
wawczą i opiekuńczą . z poszanowaniem godności osobistej ucznia , ale bez
Należy jednak wskazać, że z punktu widzenia prawa zdefiniowania tego działania.
żadna z wymienionych ustaw nie definiuje, na czym ma Istnieje natomiast wiele przepisów prawnych, w któ-
polegać funkcja opiekuńcza nauczyciela. Trzeba bo- rych określa się konieczność posiadania uprawnień do
wiem zdawać sobie sprawę, że pojęcie  opieka jest wykonywania zabiegów i czynności polegających na
terminem prawnym. Tymczasem nauczyciel nie jest pobraniu od pacjenta materiału do badań (a więc np.
opiekunem prawnym w rozumieniu przepisów Kodeksu pobrania krwi na oznaczenie glikemii), leczenia (a więc
Rodzinnego i Opiekuńczego, dlatego też jego rola opie- ustalenia dawki leku czy jego podania), badania stanu
kuńcza może być różnie interpretowana. O tym, że in- zdrowia oraz pielęgnacji chorych. I tak, w Ustawie
terpretacje te mogą być skrajnie różne, świadczą dwie o zakładach opieki zdrowotnej z dnia 30 sierpnia 1991
opinie prawnicze sformułowane w odniesieniu do faktu, roku (Dz.U. z 1991 r., nr 91, poz. 408, z póz
n. zm.) mówi
że ustawy nie definiują funkcji opiekuńczej nauczyciela. się, że:  Świadczenia zdrowotne udzielane są wyłącz-
W pierwszej z nich (Chałas J. i wsp. Kancelaria praw- nie przez osoby wykonujące zawód medyczny oraz
na w Katowicach) twierdzi się, że skoro ustawy nie defi- spełniające wymagania zdrowotne, określone w odręb-
niują tej funkcji, to  (...) Należy przyjąć, że w pojęciu tym nych przepisach . Te odrębne przepisy to:
zawiera się realizacja wszelkich działań mających na  Ustawa o zawodzie lekarza z dnia 5 grudnia 1996 r.
celu zapewnienie uczniom właściwej opieki w szkole, (Dz.U. tekst jednolity z 2002 r., nr 21, poz. 204,
w szczególności bezpieczeństwa uczniów. Można z póz
n. zm.);
uznać, że jest to wystarczająca podstawa do wymaga-  Ustawa o zawodach pielęgniarki i położnej z dnia
nia od nauczycieli, aby zwracali szczególną uwagę na 5 lipca 1996 r. (Dz.U. tekst jednolity z 2001 r., nr 57,
uczniów chorych na cukrzycę i zapewniali im właściwą poz. 602, z poz
n. zm.);
opiekÄ™ podczas przebywania w szkole. (...) Przepisy nie  Ustawa o diagnostyce laboratoryjnej z dnia 27 lip-
wyjaśniają natomiast, jakie czynności powinien podej- ca 2001 r. (Dz.U. z 2001 r., nr 100, poz. 1083, z póz
n.
mować nauczyciel wobec ucznia chorego na cukrzycę . zm.);
Z kolei w drugiej opinii prawnej (Czapracka A. Krajo-  Ustawa o zawodzie felczera z dnia 20 lipca 1950 r.
we Centrum Kształcenia Kadr Sądów Powszechnych (Dz.U. tekst jednolity z 1950 r., nr 36, poz. 336,
i Prokuratury w Warszawie) uważa się, że skoro klauzu- z póz
n. zm.);
le generalne art. 6 ustawy  Karta Nauczyciela ani prze-  Ustawa o państwowym ratownictwie medycznym
pisy Ustawy o systemie oświaty nie nakładają na na- z dnia 25 lipca 2001 r. (Dz.U. z 2001 r., nr 113, poz. 1207,
uczycieli żadnych konkretnych zobowiązań, to  (...) Na z póz
n. zm.).
żadnym nauczycielu szkoły publicznej  niezatrudnio- Określają one w bardzo szczegółowy sposób zakres
nym przez placówki przystosowane do opieki nad dzieć- działań leczniczo-terapeutycznych, jakie mogą być wy-
mi niepełnosprawnymi  nie ciążą żadne szczególne konywanie przez przedstawicieli poszczególnych zawo-
obowiązki . Zatem już kwestia wymagania od nauczy- dów medycznych.
cieli zwrócenia szczególnej uwagi na dziecko z cukrzycą Żadne natomiast przepisy nie upoważniają nauczy-
typu 1 nie jest jednoznacznie określona i nie daje odpo- ciela do wkraczania w kompetencje opieki medycznej
wiedzi na pytanie, jakiego zakresu tej opieki możemy  nie może on wykonywać jakichkolwiek zabiegów
od nich wymagać. medycznych. Należy również zdawać sobie sprawę, że
Jeszcze trudniejsza jest sytuacja prawna związana rodzice dziecka nie mogą upoważnić nauczyciela do
z koniecznością wykonywania u dziecka z cukrzycą wy- dokonywania tych zabiegów.
mienionych wcześniej zabiegów medycznych. Dlatego też nie można stwierdzić bezprawności za-
Co prawda, przepis art. 68 Konstytucji Rzeczypo- niechania w przypadku odmowy wykonywania takich
spolitej Polskiej przyznaje każdemu prawo do ochro- zabiegów  ma ona bowiem miejsce tylko wtedy, gdy-
ny zdrowia, a w ustępie 3 zobowiązuje władze publicz- by istniał obowiązek działania lub też zakaz sprowadze-
ne do zapewnienia szczególnej opieki zdrowotnej dzie- nia skutku, który przez zaniechania mógłby zostać spro-
ciom i osobom niepełnosprawnym, jest jednak zbyt wadzony.
ogólny, podobnie jak zobowiązania wyrażone w Usta- Kto więc, jeśli nie nauczyciel w placówce oświatowo-
wie o systemie oświaty z dnia 7 września 1991 roku wychowawczej może zająć się tymi zadaniami opieki
(tekst jednolity: Dz.U. 2004 r., nr 256, poz. 2572, z póz
n. nad dzieckiem z cukrzycą, które wymagają wykonania
zm.). W art. 4 tej ustawy zwraca się uwagę na koniecz- zabiegów medycznych?
ność troski o zdrowie ucznia:  Nauczyciel w swoich Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Zdrowia
działaniach dydaktycznych, wychowawczych i opiekuń- w sprawie zakresu i organizacji profilaktycznej opie-
czych ma obowiązek kierowania się dobrem uczniów, ki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą z dnia 22 grud-
www.ddk.viamedica.pl
3
Diabetologia Doświadczalna i Kliniczna 2009, Vol. 9, No. 1
nia 2004 roku (Dz.U. nr 282, poz. 2814) oraz Ustawą bez narażenia siebie lub innej osoby na niebezpieczeń-
o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych stwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdro-
ze środków publicznych z dnia 27 sierpnia 2004 roku wiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3 , co
(Dz.U. nr 210, poz. 2135, z póz
n. zm.) tylko pielęgniarka oznacza, że w sytuacji szczególnej nauczyciel mógłby
i higienistka szkolna mają prawo dokonywania zabie- wykonać zastrzyk z glukagonu. To przekonanie staje
gów leczniczych, a także obowiązek współpracy z ro- się mniej pewne, gdy zapoznamy się z kolejnym
dzicami i lekarzami. Rozwiązanie to powoduje jednak art. 162 ż 2 Kodeksu Karnego:  Nie popełnia prze-
wiele problemów. stępstwa, kto nie udziela pomocy, do której jest koniecz-
Przede wszystkim, jedynie w 30% szkół w Polsce ne poddanie się zabiegowi lekarskiemu albo w warun-
pielęgniarka jest obecna w szkole codziennie [2]. We- kach, w których możliwa jest niezwłoczna pomoc ze
dług informacji Instytutu Matki i Dziecka w roku szkol- strony instytucji lub osoby do tego powołanej . Wezwa-
nym 2001/2002 w większości przypadków jedna pielę- nie niezwłocznej pomocy, czyli Pogotowia Ratunkowe-
gniarka lub higienistka szkolna sprawowała opiekę nad go, nie jest problemem, pozostaje nim jednak czas przy-
uczniami w dwóch, trzech, a nawet w większej liczbie bycia takiej pomocy.
szkół; nierzadko jedna pielęgniarka opiekowała się Nauczyciel mający pod opieką dziecko z cukrzycą
szkołami z terenu całej gminy [3]. Wynika to między jest w bardzo trudnej sytuacji. Wiedząc, że w razie utra-
innymi z faktu przyjmowania kryterium ilościowego  ty przytomności z powodu hipoglikemii powinno się po-
pielęgniarce przypisana jest pewna liczba uczniów, któ- dać glukagon, nie może tego zrobić, bo jest to niezgod-
rymi ma się opiekować; na przykład ze sprawozdania ne z prawem w świetle wspomnianych wcześniej ustaw.
Ministerstwa Zdrowia MZ-06 z roku szkolnego 2000/ Ryzyko podjęcia, bezprawnego w świetle przepisów,
2001 wynika, że w szkołach podstawowych na jedną działania wyklucza możliwość przejęcia przez nauczy-
pielęgniarkę/higienistkę szkolną przypadało średnio ciela zabiegów medycznych wobec dziecka chorego
1000 1100 uczniów, w gimnazjach 900 1000 uczniów, na cukrzycę, mimo potrzeby medycznej i relatywnie nie-
a w szkołach ponadgimnazjalnych około 1300 uczniów. wysokiego ryzyka wystąpienia komplikacji. Kodeks Kar-
Sytuacja w najbliższych latach raczej się nie zmieni, ny nie daje jednoznacznej odpowiedzi, czy w sytuacji
gdyż przyjęty w 2004 roku Rządowy Program  Profilak- zagrożenia życia taka interwencja jest dopuszczalna.
tyczna opieka zdrowotna nad dziećmi i młodzieżą Istnieje zatem konieczność kazuistycznego odniesienia
w środowisku nauczania i wychowania [4] nadal zakła- się do okoliczności faktycznych każdego zdarzenia, co,
da kryterium ilościowe: jedna pielęgniarka docelowo po- zawierając element ocenny, rodzi wątpliwości natury
winna objąć opieką 800 uczniów (dopuszcza się zwięk- prawnej. Sytuację komplikuje jeszcze fakt, że nauczy-
szenie liczby uczniów do 1000), a maksymalnie 2 3 mniej- ciel jest osobą zobowiązaną do opieki nad uczniem,
sze szkoły. W przypadku szkół specjalnych czy integra- w związku z czym w razie narażenia ucznia na bezpo-
cyjnych liczba uczniów objętych opieką pielęgniarską średnie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego
powinna być mniejsza niż 800, nie ma jednak wytycz- uszczerbku na zdrowiu podlega zaostrzonej odpowie-
nych zalecających codzienną obecność pielęgniarki dzialności (art. 160 ż 2 Kodeksu Karnego).
w takiej szkole. Pozostaje więc model pielęgniarki  krą- Do czasu wprowadzenia  niewątpliwie niezbęd-
żącej między szkołami. nych  nowelizacji w aktualnych przepisach należało-
Jednak nawet codzienna obecność pielęgniarki by oprzeć się na rozwiązaniach zgodnych z obecnie
w szkole nie rozwiązuje w pełni problemu. W przypadku obowiązującym prawem.
wyjścia grupy czy klasy poza szkołę, na przykład na Aktualnie istnieją dwa rozwiązania przedstawionej
spacer czy do teatru (nie wspominajÄ…c o wyjazdach na sytuacji zwiÄ…zanej z  medycznym aspektem opieki nad
wycieczkę) pielęgniarka musiałaby towarzyszyć dziec- dzieckiem z cukrzycą.
ku choremu na cukrzycę. Sytuacja byłaby w zasadzie Pierwszym z nich jest nauczanie indywidualne dziec-
nierozwiązywalna w przypadku obecności więcej niż ka w domu, pod opieką rodziców (wykonujących wspo-
jednego dziecka z cukrzycą w szkole  a takich szkół mniane zabiegi medyczne), którego podstawą jest orze-
jest i będzie coraz więcej. czenie o potrzebie kształcenia specjalnego, wydane
Szczególny niepokój budzi w tym momencie wyobra- przez zespół orzekający poradni psychologiczno-peda-
żenie sobie sytuacji bezpośredniego zagrożenia życia gogicznej na podstawie Rozporządzenia Ministerstwa
dziecka pod postacią ciężkiej hipoglikemii, wymagają- Edukacji Narodowej w sprawie orzekania o potrze-
cej podania zastrzyku glukagonu. Co prawda art. 162 ż 1 bie kształcenia specjalnego lub indywidualnego na-
Kodeksu Karnego mówi, że:  Kto człowiekowi znajdu- uczania dzieci i młodzieży z dnia 12 lutego 2007 roku
jącemu się w położeniu grożącym bezpośrednim nie- (Dz.U. nr 13, poz. 114, zm. z 2003 r., nr 23, poz. 192).
bezpieczeństwem utraty życia albo ciężkiego uszczerb- Nauczanie to zwykle przebiega w ograniczonej liczbie
ku na zdrowiu nie udziela pomocy, mogąc jej udzielić godzin, przedmiotów i wykładowców, a ponadto nie
www.ddk.viamedica.pl
4
Małgorzata Urbańska-Kosińska i wsp. Opieka nauczycieli nad dzieckiem chorym na cukrzycę typu 1
spełnia jednej z podstawowych funkcji edukacji w pla- kowane zabiegi medyczne  dializę otrzewnową, żywie-
cówkach oświatowo-wychowawczych, jaką jest kontakt nie pozajelitowe, nie wspominając o wykonywaniu iniek-
z rówieśnikami i kształtowanie prawidłowych relacji spo- cji wielu leków na przykład przeciwzakrzepowych i hor-
łecznych przez dziecko. Ponadto, trudno sobie wyobra- monalnych. Hipokryzją więc byłoby utrzymywanie, że za-
zić, aby blisko 16 000 osób (a tyle jest dzieci z cukrzycą biegi medyczne przeprowadzają tylko i wyłącznie osoby
typu 1 w Polsce) uczyło się indywidualnie. wykonujące określony zawód medyczny. Może należy
Drugim możliwym w świetle obowiązującego aktual- rozdzielić pojęcie  zabieg medyczny od pojęcia  świad-
nie prawa rozwiÄ…zaniem jest stworzenie specjalnych czenie medyczne , wykonywanie tych drugich rezerwu-
ośrodków zapewniających realizację obowiązku szkol- jąc dla osób mających wykształcenie medyczne, z wy-
nego dla dzieci niepełnosprawnych (Rozporządzenie mogami określonymi odpowiednimi ustawami.
Ministra Zdrowia w sprawie zakresu i organizacji pro- Zakładając, że opisane na wstępie artykułu czynno-
filaktycznej opieki zdrowotnej nad dziećmi i mło- ści  medyczne niezbędne w opiece nad dzieckiem
dzieżą z dnia 22 grudnia 2004 roku na podstawie Usta- z cukrzycą typu 1 nazwiemy  zabiegami medycznymi ,
wy o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowa- które prawo po nowelizacji pozwoliłoby wykonywać
nych ze środków publicznych z dnia 27 sierpnia 2004 ro- osobom opiekującym się dzieckiem (po uzyskaniu od-
ku Dz.U., nr 210, poz. 2135, z póz
n. zm.). Ośrodki takie powiedniego, poświadczonego certyfikatem, przeszko-
funkcjonują i są stworzone na przykład dla dzieci niewi- lenia), nie byłoby przeszkód prawnych, aby taką osobą
domych i głuchoniemych. Nie oceniając takiego stano- mógł być nauczyciel w szkole czy przedszkolu.
wiska ustawodawcy, trzeba stwierdzić, że ten stan praw- Tego typu rozwiązanie przyjęto w Stanach Zjedno-
ny pozwala na eliminacjÄ™ dziecka chorego na cukrzycÄ™, czonych, gdzie niewÄ…tpliwie opieka nad dzieckiem
które wymaga monitorowania stężenia glukozy we krwi z cukrzycą typu 1 w placówkach oświatowo-wychowaw-
czy podawania insuliny również w trakcie pobytu w pla- czych jest zorganizowana w sposób wyjątkowo prze-
cówce szkolnej, z nauczania w placówkach otwartych, myślany i spójny [5]. Nadrzędnym założeniem jest fakt
kierując je do placówek specjalistycznych, przystosowa- zakazu dyskryminacji osób niepełnosprawnych, wyni-
nych do zapewnienia opieki medycznej. kający z wielu aktów prawnych (504 Rehabilitation Act
Wydaje się, że takie rozwiązanie nie byłoby zaakcep- [1973], American with Disabilities Act, Individuals
towane przez rodziców dzieci z cukrzycą, jak też nie jest with Disability Education Act). Dziecko z cukrzycą
potrzebne, gdyż dzieci te potrafią normalnie funkcjono- jest automatycznie uznawane za niepełnosprawne.
wać w szkole, a wymagają tylko pewnego wsparcia W związku z tym każda szkoła czy inna placówka korzy-
i dodatkowej opieki. Ich niepełnosprawność jest innego stająca z finansowania federalnego musi odpowiednio
rodzaju niż niepełnosprawność dzieci niesłyszących czy dostosować się do specjalnych potrzeb dziecka z cu-
niewidomych, przy czym należy pamiętać, że dzieci te krzycą. Dotyczy to w pierwszej kolejności obowiązko-
mają prawo wyboru i uczęszczania do normalnej szkoły wej edukacji diabetologicznej (obejmującej także umie-
publicznej. Przymusowe przebywanie dzieci z cukrzycą jętność wykonywania zabiegów medycznych) całego
w specjalnych szkołach nosiłoby znamiona dyskrymi- personelu szkoły (nie tylko nauczycieli, ale i pielęgniarki
nacji, co jest niedopuszczalne w świetle obowiązujące- szkolnej, administracji, kierowcy autobusu szkolnego
go prawa. itp.). Drugim elementem jest sporzÄ…dzenie planu opieki
Jak wynika z powyższej analizy przepisów, niezbęd- diabetologicznej, który w formie pisemnej w sposób in-
na jest ich nowelizacja. W pierwszej kolejności powinna dywidualny i bardzo szczegółowy określa zasady opie-
ona dotyczyć szczegółowego określenia zakresu wy- ki nad dzieckiem w szkole (np. dawki, czas i miejsce
maganych od nauczyciela działań w opiece nad dziec- podawania insuliny, docelowe wartości glikemii). W pla-
kiem z cukrzycą, z uwzględnieniem obowiązkowej eduka- nie tym zaznaczone są nie tylko obowiązki szkoły, ale
cji nauczycieli mających pod opieką małego diabetyka. także obowiązki rodziców (np. zapewnienie glukome-
Nie da się tej rekonstrukcji przepisów dokonać bez zmian tru, dodatkowych posiłków) oraz ucznia (w zależności
w poglądach na wykonywanie zabiegów medycznych. od jego wieku czy możliwości intelektualnych).
Zmiana ta jest niezbędna, gdyż w miarę rozwoju na- Nie ma przeszkód, aby w Polsce zastosować ame-
uki i technologii w rzeczywistości bardzo wiele zabie- rykańskie rozwiązania. W naszym kraju również ist-
gów medycznych wykonują osoby bez wykształcenia nieje zakaz dyskryminacji, określony nie tylko przez
medycznego i odpowiednich uprawnień. Przecież ro- art. 32 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, ale
dzice dziecka z cukrzycÄ… rzadko sÄ… osobami majÄ…cymi i wiele konwencji ratyfikowanych przez PolskÄ™ (m.in.
zawód medyczny, a uczy się ich i wymaga od nich Powszechna Deklaracja Praw Człowieka ONZ, Eu-
wykonywania zabiegów określonych jako  medyczne . ropejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka
W innych dziedzinach medycyny rodzice czy opiekuno- i Podstawowych Wolności, Konwencja o Prawach
wie lub sami pacjenci wykonują dużo bardziej skompli- Dziecka ONZ art. 23).
www.ddk.viamedica.pl
5
Diabetologia Doświadczalna i Kliniczna 2009, Vol. 9, No. 1
Problematyczne natomiast okazuje się uznanie dziec- Podsumowując, należy stwierdzić, że oczekiwania
ka z cukrzycą typu 1 za niepełnosprawne. W naszej rodziców dzieci z cukrzycą typu 1 oraz leczących ich
rzeczywistości dziecko takie jednocześnie jest oraz nie
lekarzy nie zawsze są zbieżne z poglądami prawni-
jest niepełnosprawne.
ków na temat odpowiedzialności nauczycieli dotyczą-
Dziecko z cukrzycą typu 1 spełnia kryteria niepełno- cej opieki nad dzieckiem z cukrzycą typu 1 w placów-
sprawności wynikające z Rozporządzenia Ministra
ce oświatowo-wychowawczej. Zarówno rodzice, jak
Pracy i Polityki Społecznej z dnia 1 marca 2002 roku
i lekarze oczekujÄ… pomocy ze strony nauczycieli, ale
(minimum 12 miesięcy przewidywanego upośledzenia
przepisy prawa nie określają zakresu dozwolonych
stanu zdrowia, konieczność zapewnienia stałej opieki
lub koniecznych działań nauczyciela w opiece nad
w sposób przewyższający zakres opieki nad zdrowym
dzieckiem z cukrzycÄ…, natomiast zabraniajÄ… wykony-
dzieckiem w danym wieku, konieczność częstych za-
wania zabiegów medycznych. Specyfika opieki nad
biegów leczniczych i rehabilitacyjnych w domu i poza
dzieckiem z cukrzycą powoduje pilną konieczność
domem).
nowelizacji przepisów w celu określenia zakresu tej
Natomiast inaczej wyglÄ…da sprawa z punktu widze-
opieki i metod jej realizacji, aby zapewnić bezpieczeń-
nia orzecznictwa pedagogicznego. Za niepełnospraw-
stwo dziecku z cukrzycÄ… oraz opiekujÄ…cym siÄ™ nim
ne uważane jest dziecko, które ma orzeczenie o potrze-
nauczycielom.
bie kształcenia specjalnego, wydane przez zespół orze-
kajÄ…cy publicznej poradni psychologiczno-pedagogicz-
Streszczenie
nej. Nie używa się tu pojęcia  niepełnosprawność ,
W Polsce jest około 16 000 dzieci chorych na cukrzycę typu 1.
a pojęcia  uczniów o specjalnych potrzebach edukacyj-
IstniejÄ… zatem problemy zwiÄ…zane z opiekÄ… nad nimi
nych wynikających ze specyficznych trudności w ucze-
w szkole i przedszkolu, która wymaga wiedzy na temat obja-
niu się. Bycie dzieckiem niepełnosprawnym z punktu
wów tej choroby i postępowania w zagrożeniu zdrowia
widzenia orzecznictwa medycznego nie jest według
i życia, wpływu diety i aktywności fizycznej. Ponadto istnieje
Ministerstwa Edukacji Narodowej i Szkolnictwa jedno- konieczność wykonania zabiegów medycznych (iniekcja in-
znaczne z posiadaniem specjalnych potrzeb edukacyj- suliny czy glukagonu, oznaczenie glikemii). Rodzice i leka-
rze oczekują współpracy ze strony nauczycieli. Zakres opie-
nych. Wydanie orzeczenia może skutkować określe-
ki nad dzieckiem z cukrzycą typu 1, na który godzą się na-
niem potrzeby kształcenia w szkole specjalnej, indywi-
uczyciele, jest bardzo różny, co wynika między innymi z nie-
dualnego nauczania bÄ…dz
korzystania z zajęć rewalida-
jasności istniejących w obowiązującym prawie. Celem pracy
cyjno-wychowawczych (RozporzÄ…dzenie Ministerstwa
była analiza przepisów związanych z opieką nad dzieckiem
Edukacji Narodowej w sprawie orzekania o potrze-
z cukrzycą w placówkach oświatowych i określenie wynika-
bie kształcenia specjalnego lub indywidualnego na-
jącego z nich zakresu obowiązków nauczycieli.
uczania dzieci i młodzieży z dnia 12 lutego 2001 roku;
Ogólny obowiązek zapewnienia opieki wszystkim uczniom,
Dz.U. nr 13, poz. 114, zm. z 2003 r., nr 23, poz. 192).
w tym kierowania się troską o ich zdrowie, nakładają na
Być może ustawowe zakwalifikowanie dziecka z cu- nauczycieli między innymi: Ustawa o systemie oświaty oraz
krzycą typu 1 do grupy uczniów z orzeczeniem peda- ustawa  Karta Nauczyciela , ale klauzule te nie określają
żadnych konkretnych zobowiązań. Sytuacje zagrożenia
gogicznym o specjalnych potrzebach byłoby podstawą
życia dziecka podlegają usankcjonowaniu przepisami Ko-
do rozwiązania problemu opieki nad tymi dziećmi i speł-
deksu Karnego. Wypełnienie tego obowiązku w przypadku
nienia ich specyficznych potrzeb, wynikajÄ…cych przede
dzieci z cukrzycą typu 1 jest sprzeczne ze szczegółowymi
wszystkim z konieczności opieki sprawowanej przez wy-
przepisami zabraniającymi wykonywania zabiegów me-
edukowanych diabetologicznie nauczycieli. Na dziecko
dycznych przez osoby nieposiadające wykształcenia me-
z tak zwanym  orzeczeniem szkoła otrzymuje dodat-
dycznego, takimi jak: Ustawa o zakładach opieki zdrowot-
kową subwencję z budżetu gminy (ustalaną w postaci
nej, o zawodzie lekarza, pielęgniarki i położnej, felczera,
wskaz
nika odnoszącego się do zwykłej subwencji o diagnostyce laboratoryjnej, o państwowym ratownictwie
medycznym.
oświatowej). Fundusze te powinny być przeznaczone
Oczekiwania rodziców dzieci z cukrzycą typu 1 i diabetolo-
przede wszystkim na edukację nauczycieli z placówki
gów są sprzeczne z poglądami prawników na temat odpo-
oświatowo-wychowawczej, do której takie dziecko
wiedzialności nauczycieli. Przepisy nie pozwalają na jedno-
uczęszcza. Edukacja nauczycieli jest podstawowym
znacznie określenie zakresu działań nauczyciela, a zabra-
ogniwem zapewnienia prawidłowej opieki małemu dia-
niają wykonywania zabiegów medycznych. Specyfika opie-
betykowi w placówce oświatowo-wychowawczej [6].
ki nad dzieckiem z cukrzycą powoduje konieczność ustale-
Tego typu rozwiązanie wymagałoby niewielkich ko-
nia norm prawnych w celu określenia zakresu tej opieki,
rekt prawnych, zaÅ› przy odpowiednim dopracowaniu
aby zapewnić bezpieczeństwo dziecku z cukrzycą i opieku-
szczegółów zapewniłoby właściwą opiekę przebywa- jącym się nim nauczycielom.
jącym w szkole czy przedszkolu dzieciom, a bezpie- Diabet Dośw Klin 2009; 9, 1: 1 7
słowa kluczowe: cukrzyca typu 1, dziecko z cukrzycą,
czeństwo prawne nauczycielom opiekującym się tymi
opieka w placówkach oświatowych
dziećmi.
www.ddk.viamedica.pl
6
Małgorzata Urbańska-Kosińska i wsp. Opieka nauczycieli nad dzieckiem chorym na cukrzycę typu 1
w środowisku nauczania i wychowania (www.oskko.edu.pl/
Piśmiennictwo
/oskko/systemprofilaktycznej.html).
4. RzÄ…dowy program  Profilaktyczna opieka zdrowotna nad
1. Jarosz-Chobot P., Otto-Buczkowska E., Polańska J. Epide-
dziećmi i młodzieżą w środowisku nauczania i wychowania
miologia cukrzycy typu I w populacji rozwojowej: aktualne
(www.oipip.siedlce.ikk.pl/doc/rzadowy.rtf).
trendy i czynniki ryzyka. Przegl. Pediatr. 2003; 33: 128 132.
5. Rights of children with diabetes in schools. March 2005
2. Oblacińska A., Jodkowska M., Tabak I., Ostręga W. Jakość
(www.idf.org). Diabetes at school: what a child s health care
profilaktycznej opieki zdrowotnej nad uczniami w szkołach
team needs to know about federal disability law. Diabetes
ponadgimnazjalnych w Polsce w opinii pielęgniarek i higie-
Spectrum 2002; 15: 63 64.
nistek szkolnych. Prob. Hig. Epidemiol. 2005; 86: 87 92.
6. Dziatkowiak H., GÄ…siorowska M. Edukacja diabetologicz-
3. Stanowisko Ogólnopolskiego Stowarzyszenia Kadry Kierow- na nauczycieli   brakujące ogniwo w szkolnej opiece
niczej Oświaty w sprawie projektu  Założenia do systemu nad dzieckiem chorym na cukrzycę. Diabetol. Pol. 2003;
profilaktycznej opieki zdrowotnej nad dziećmi i młodzieżą 10: 164.
www.ddk.viamedica.pl
7