•

Kup książkę

•

Poleć książkę

•

Oceń książkę

•

Księgarnia internetowa

•

Lubię to! » Nasza społeczność

Tytuł oryginału: Game of Thrones and Philosophy

Tłumaczenie: Arkadiusz Romanek

ISBN: 978-83-246-5221-1

Copyright © 2012 by John Wiley & Sons.

All Rights Reserved. This translation published under license.

Published by John Wiley & Sons, Inc., Hoboken, New Jersey.

Translation copyright © 2012 by Helion S.A.

No part of this book may be reproduced or transmitted in any form or by any means,

electronic or mechanical, including photocopying, recording or by any information

storage retrieval system, without permission from the Publisher.

Wiley, the Wiley logo and related trade dress are trademarks or registered trademarks

of John Wiley & Sons, Inc. and/or its affiliates, in the United States and other countries,

and may not be used without written permission.

Wszelkie prawa zastrzeżone. Nieautoryzowane rozpowszechnianie całości lub fragmentu

niniejszej publikacji w jakiejkolwiek postaci jest zabronione. Wykonywanie kopii metodą

kserograficzną, fotograficzną, a także kopiowanie książki na nośniku filmowym,

magnetycznym lub innym powoduje naruszenie praw autorskich niniejszej publikacji.

Wszystkie znaki występujące w tekście są zastrzeżonymi znakami firmowymi bądź

towarowymi ich właścicieli.

Autor oraz Wydawnictwo HELION dołożyli wszelkich starań, by zawarte

w tej książce informacje były kompletne i rzetelne. Nie biorą jednak żadnej

odpowiedzialności ani za ich wykorzystanie, ani za związane z tym ewentualne

naruszenie praw patentowych lub autorskich. Autor oraz Wydawnictwo HELION

nie ponoszą również żadnej odpowiedzialności za ewentualne szkody wynikłe

z wykorzystania informacji zawartych w książce.

Wydawnictwo HELION

ul. Kościuszki 1c, 44-100 GLIWICE

tel. [phone]

e-mail: [e-mail]

WWW: http://editio.pl (księgarnia internetowa, katalog książek)

Printed in Poland.

Spis treści

Przedmowa

6

Elio M. Garcia i Linda Antonsson

Kruk z zamku Wiley

9

Podzikowania

11

Wprowadzenie

13

Henry Jacoby

CZĘŚĆ I

„W GRZE O TRON ZWYCIĘŻA SIĘ ALBO UMIERA”

1 Maester Hobbes udaje si do Królewskiej Przystani

17

Greg Littmann

2 To wielka zbrodnia okama króla

31

Don Fallis

3 Uczestnictwo w grze o tron: kilka lekcji od Machiavellego

43

Marcus Schulzke

4 Wojna w Westeros i teoria wojny sprawiedliwej

59

Richard H. Corrigan

GRA O TRON I FILOZOFIA

4

CZĘŚĆ II

„CZEGO SIĘ NIE ROBI Z MIŁOŚCI”

5 Nadchodzi zima! Nieciekawe perspektywy

dla szczliwoci w Westeros

73

Eric J. Silverman

6 mier lorda Starka: niebezpieczestwa idealizmu

85

David Hahn

7 Lord Eddard Stark, królowa Cersei Lannister:

moralne osdy z rónych perspektyw

97

Albert J. J. Anglberger i Aleksander Hieke

8 To byaby lito: wybór pomidzy yciem i mierci

w Westeros i za Wskim Morzem

109

Matthew Tedesco

CZĘŚĆ III

„NADCHODZI ZIMA”

9 Wargowie, upiory i wilkory:

umys i metafizyka w stylu Westeros

125

Henry Jacoby

10 Magia, nauka i metafizyka w Grze o tron

139

Edward Cox

11 „Nic nie wiesz, Jonie Snow”:

epistemiczna skromno za Murem

151

Abraham P. Schwab

12 „Dlaczego na wiecie nie ma sprawiedliwoci?”:

bogowie i problem za

163

Jaron Daniël Schoone

SPIS TREŚCI

5

CZĘŚĆ IV

„KTO WYDAJE WYROK, SAM POWINIEN GO WYKONAĆ”

13 Dlaczego Joffrey powinien postpowa moralnie,

jeli wygra ju gr o tron?

177

Daniel Haas

14 Traf moralny Tyriona Lannistera

191

Christopher Robichaud

15 Konfrontacja Dany z dzikim wiatem:

relatywizm kulturowy w Grze o tron

203

Katherine Tullmann

16 „Nie ma prawdziwych rycerzy”:

niesprawiedliwo rycerskoci

215

Stacey Goguen

CZĘŚĆ V

„ZADAJESZ CIOS OSTRYM KOŃCEM”

17 Przeznaczenie, wolno i autentyczno w Grze o tron

231

Michael J. Sigrist

18 Nikt nie taczy wodnego taca

243

Henry Jacoby

19 Czego si nie robi z mioci: seks, kamstwa i teoria gier

257

R. Shannon Duval

20 Do tego szalestwa!

Wiedza, wadza i obd w Pieni Lodu i Ognia

271

Chad William Timm

Autorzy podrozdziaów

283

Lista odcinków serialu Gra o tron

290

Przypisy

291

Uczestnictwo w grze o tron:

kilka lekcji od Machiavellego

Marcus Schulzke

W

Pieni Lodu i Ognia czytelnik poznaje ca rzesz bohaterów o zoo-

nych charakterach, którzy próbuj zdoby elazny Tron lub przynajmniej
przetrwa w penym niebezpieczestw wiecie Westeros. Kada posta dla
osignicia wyznaczonego sobie celu stosuje wasn strategi, jednak wraz
z upywem czasu staje si jasne, e niektóre z nich s znacznie bardziej sku-
teczne ni inne. Pewni bohaterowie potrafi wyj cao nawet z najwik-
szych opresji, podczas gdy inni daj si wciga w puapki i kocz swój
ywot. Filozofia Niccolò Machiavellego (1469 – 1527) moe pomóc nam
zrozumie, dlaczego niektórzy bohaterowie sagi Martina osigaj sukces,
a pozostali ponosz poraki. Machiavelli dobrze rozumia, na czym polega
walka o wadz. Do dzi wszak sowo „makiaweliczny” jest uywane na
okrelenie ludzi, którzy s mistrzami w posugiwaniu si si i sprytem.

Wedug Machiavellego istniej dwa róne rodzaje ksistw: dziedziczne

i nowe. Panowanie w kadym z nich wymaga innego rodzaju wadcy

1

.

Wadcy dziedziczni mog utrzyma si na tronie, stosujc polityk swych
poprzedników. Ciesz si bezpieczn pozycj, poniewa s czci dynastii
o ustalonej pozycji, która stworzya dla siebie bezpieczn baz wadzy.
Nowi wadcy staj przed znacznie wikszym wyzwaniem. Poprzez przej-
cie wadzy i w wyniku pokonania kogo innego nie tylko robi sobie

3

MARCUS SCHULZKE

44

nowych wrogów, ale pokazuj take innym, w jaki sposób mona zdoby
tron. Stanie si nowym wadc wymaga wielkich umiejtnoci i sporego
szczcia, a poniewa tylko te pierwsze mona w jaki sposób wyksztaci
poprzez nauk, wane jest sprawne naladowanie umiejtnoci wielkich
wadców.

Najbardziej znane dzieo Machiavellego —

Ksi — pene jest rad

dla tych, którzy aspiruj do miana nowych wadców

i

. W celu zilustrowa-

nia ponadczasowych lekcji dotyczcych tego, jak sta si nowym wadc
i jak broni swojego ksistwa przed zakusami uzurpatorów, Machiavelli
opowiada historie tych, którym udao si sign po wadz, oraz tych,
dla których te dziaania zakoczyy si porak. Skoncentrowanie si na
kwestii walki o ustanowienie nowych ksistw sprawia, e

Ksi jest do-

skona „soczewk”, przez któr mona oglda i ocenia wydarzenia
z

Pieni Lodu i Ognia. Jak si przekonamy, Wojna Piciu Królów toczy si

zgodnie z logik makiawelicznej teorii walki o wadz i moe stanowi
przykad praktycznego zastosowania dla najwaniejszych nauk Niccolò
Machiavellego.

Aerys Targaryen, Obkany Król, który panowa w Westeros przed

Robertem Baratheonem, rozpoczyna swoje rzdy z pozycji wadcy, po-
niewa by spadkobierc i czonkiem dugiej linii rodu Targaryenów.
Dysponowa wszystkimi przewagami, z jakimi wizao si bycie królem
dziedzicznym, a mimo to roztrwoni je w konsekwencji okrutnych i irracjo-
nalnych dziaa. Kiedy zosta obalony, Westeros utracio rzdzc dyna-
sti, a elazny Tron sta si niestabilnym ródem wadzy, kontrolowanym
przez kolejnych królów, którzy musieli radzi sobie z wieloma problemami
opisywanymi przez Machiavellego. Wszyscy yjcy czonkowie rodziny
Targaryenów i wszyscy, którzy ich wspierali, stali si wrogami Roberta.
Z kolei wszyscy ci, którzy pomogli Baratheonowi obj tron, myleli tylko
o czerpaniu korzyci w zamian za udzielone wsparcie i pragnli zdoby

i

Z

tytuem

Ksicia wie si may problem natury tumaczeniowej. Tytu oryginau

brzmia

Il principe i prawdopodobnie Machiavellemu chodzio raczej o znaczenie

aciskiego sowa

princeps, czyli „ten, który zajmuje pierwsze miejsce”, a wic tytu

powinien raczej brzmie „Wadca”, a nie „Ksi”. Jednak druga wersja przyja
si od czasów pierwszego tumaczenia Antoniego Sozaskiego w 1868 roku i tak
ju zostao, bo nikt nie omieli si zmienia tytuu —

przyp. tum.

UCZESTNICTWO W GRZE O TRON: KILKA LEKCJI OD MACHIAVELLEGO

45

wpyw na nowego króla. Wraz z upadkiem Obkanego Króla rozpocza
si walka o wadz. Doszo do ustanowienia kolejnej dynastii

ii

.

Virtù i fortuna

Machiavelli by zdania, e o powodzeniu walki o wadz decyduj dwie
siy:

virtù i fortuna. Virtù to umiejtnoci, które pozwalaj przej wadz

i utrzyma j w rkach. Jednak konkretny skad

virtù zmienia si wa-

ciwie bez przerwy w zalenoci od okolicznoci. Podczas bitwy

virtù mo-

e oznacza miae uderzenie na wroga, pomimo e takie dziaanie wie
si z wielkimi niebezpieczestwami. W innych okolicznociach, takich
jak planowanie zamachu,

virtù moe wymaga ostronoci i cierpliwoci.

Umiejtnoci strategiczne Robba oraz spryt Littlefingera, który mani-
puluje innymi ludmi, to przykady rónych sposobów prowadzcych do
sigania po wadz, cho w kadym z nich mona znale

virtù.

Zamiast przedstawi jednoznaczne definicje lub list cech dobrego

wadcy, Machiavelli ilustruje swoj koncepcj poprzez przytoczenie opo-
wieci o historycznych postaciach, które charakteryzoway si

virtù, i tych,

którym go brakowao. Najlepszym sposobem opanowania

virtù jest na-

ladowanie wielkich postaci z przeszoci, przy czym nie mona nala-
dowa ich zbyt dosownie, poniewa takie dziaanie sprawia, e czowiek
staje si przewidywalny

2

. Zamiast kopiowa, Machiavelli radzi swoim

czytelnikom, aby sami wycignli wnioski z przekazanych wskazówek,
a potem zastosowali je w nowych okolicznociach, odkrywajc wasn,
niepowtarzaln drog do objcia tronu.

Pomimo niedopowiedze dotyczcych znaczenia

virtù Machiavelli

bardzo jednoznacznie stwierdza:

virtù nie jest cnot. Cnota jest zwykle

powizana z chlubnymi cechami moralnymi. Czowiek cnotliwy jest uczci-
wy, odwany i lojalny. Kto charakteryzujcy si

virtù moe posiada

i znajdowa praktyczne zastosowanie dla kadej z tych cech, ale tylko
wówczas, gdy s one uyteczne. Ludzie z

virtù czsto wydaj si osobami

penymi cnót tylko dlatego, e uatwia im to przejcie i utrzymanie wadzy.

ii

Cho w gruncie rzeczy Robert Baratheon by waciwie spokrewniony z Targary-

enami poprzez babk, a jednoczenie córk króla Aegona V Targaryena, wola
mówi, e „zawdzicza tron swemu motowi” —

przyp. tum.

MARCUS SCHULZKE

46

Moralno w rzeczywistoci moe by przeszkod, gdy uniemoliwia
dziaania niezbdne do uzyskania przewagi nad przeciwnikami.

Troska o kwestie zwizane z etyk i moralnoci sprawia, e silni bo-

haterowie sagi, tacy jak Ned Stark, staj si podatni na ciosy, podczas gdy
po zwycistwo sigaj ci, którzy wiedz, kiedy naley postpowa niemo-
ralnie. Ta kwestia staje si jasna wówczas, gdy Lysa oskara Bronna o to, e
podczas próby walki i procesu Tyriona najemnik nie walczy w zgo-
dzie z rycerskim honorem. Bronn wycign wówczas rk w kierunku
otworu, w którym znikn jego przeciwnik, i stwierdzi: „Nie” („The
Golden Crown”)

iii

. Ambitny król musi zatem wiedzie, kiedy trzeba by

cnotliwym, a kiedy okrutnym. Musi take wiedzie, jak sprawi, by jego
dziaania wydaway si dobre, i jak obciy innych win za swoje nie-
cne uczynki

3

. Machiavelli nie zaleca wadcom dziaa nieetycznych.

Przeciwnie, radzi im, aby w ogóle unikali mylenia w kategoriach aktów
moralnych i niemoralnych. Twierdzi, e dziaania s dobre lub ze w za-
lenoci od tego, czy zwikszaj, czy zmniejszaj wadz ksicia. Terrory-
zowanie innych przynosi czsto odwrotny skutek, poniewa wadcy, którzy
sprawiaj, e poddani ich nienawidz, czsto prowokuj bunty.

Termin

fortuna najczciej tumaczy si jako „szczcie”

iv

. Do kate-

gorii wydarze „fortunnych” trafiaj wszelkie zdarzenia — dobre i ze —
znajdujce si poza kontrol czowieka. Mieszcz si zatem w tej grupie

iii

Autor tego rozdziau przywouje wydarzenia z szóstego odcinka

Gry o tron —

amerykaskiego serialu fantasy stworzonego przez Davida Benioffa i Dana Weissa
dla telewizji HBO; w serialu próba walki odbywa si w komnacie tronowej Orlego
Gniazda (std ten „otwór”, do którego Bronn wrzuca ciao rycerza), podczas gdy
w ksice Bronn i ser Vardis Egen walcz w ogrodzie, a przedstawiciel Lysy Arryn
ginie po przygnieceniu posgiem —

przyp. tum.

iv

W polskiej tradycji tumaczeniowej przyjo si przekada sowo

fortuna jako

„szczcie”, a

virtù jako „dzielno” lub „mstwo”; patrz Il principe, rozdzia VI:

E perché questo evento di diventare di privato principe, presuppone o

virtù o fortuna,

pare che l'una o l'altra di queste dua cose mitighi in parte di molte difficultà: non di
manco, colui che è stato meno sulla fortuna, si è mantenuto più. W tumaczeniu
Czesawa Nanke:

A poniewa ten przypadek, e kto z prywatnego czowieka staje si

ksiciem, kae domyla si

mstwa lub szczcia, przeto zdaje si, e jedno lub drugie

agodzi nieco liczne trudnoci. Jednak atwiej utrzymywa si ten, kto mniej liczy na
szczcie. Niccolò Machiavelli, Ksi, Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa
1984, s. 48 —

przyp. tum.

UCZESTNICTWO W GRZE O TRON: KILKA LEKCJI OD MACHIAVELLEGO

47

dziaania innych ludzi oraz klski ywioowe. Kiedy „fortuna nam sprzyja”,
poradzimy sobie nawet w najbardziej beznadziejnych okolicznociach —
tak jak wówczas, gdy Tyrion mia szczcie przekona Bronna do wyst-
pienia w jego imieniu w próbie walki. Tyle e

fortuna jest sojusznikiem

niepewnym, który w kadej chwili moe nas opuci. Z tego wzgldu —
wedug Machiavellego — nie wolno pozostawia nic przypadkowi. Osoby
dysponujce

virtù osigaj sukces, poniewa same dbaj o „stworzenie”

wasnego szczcia. Machiavelli pisze: „szczcie jest jak kobieta, któr
trzeba koniecznie bi i drczy, aby j posi; i tacy, którzy to czyni,
zwyciaj atwiej ni ci, którzy postpuj ogldnie”

4

. Fortuna moe by

kapryna, a wic konieczne jest podjcie odpowiednich dziaa, które
pozwol si zabezpieczy. W wielu przykadach z historii podawanych
przez Machiavellego

fortuna jest si, która doprowadza do zguby nawet

najwikszych generaów i wadców.

Moemy co najwyej mie nadziej, e unikniemy szkodliwych skut-

ków dziaa Fortuny dziki przygotowaniu si na wszelkie ewentualnoci
i szybkiemu przystosowaniu do nowych okolicznoci. Ci, którzy podaj
wadzy, powinni si zaangaowa w cig walk o zdobycie kontroli nad
Fortun — poprzez zastosowanie rozwiza siowych i oszustwa. Musz
oni dysponowa

virtù w celu uzyskania cakowitej kontroli nad swoj

sytuacj, tak aby ona „nie zdobya kontroli nad nimi”. Wiele przyka-
dów Machiavellego dotyczy ludzi, którzy osignli sukces midzy innymi
dziki temu, e byli szczliwymi beneficjentami dobrych wyroków bogini
Fortuny. Jak zaznacza Machiavelli, rzadko jednak wystarcza samo szczcie.
Wielu ludzi ma szczcie, ale wielko wymaga praktycznego wykorzy-
stania szczcia dla wasnych korzyci. Machiavelli pisze: „Otó te spo-
sobnoci przyniosy owym mom powodzenie, a nadzwyczajna dzielno
i mdro [

virtù] pozwolia im dostrzec t sposobno, dziki czemu pod-

nieli i uszczliwili sw ojczyzn”

5

.

Upadek królów

Walka o elazny Tron — jak przewidywa Machiavelli — przebiegaa
pod dyktando tych samych si

virtù i fortuna, które ksztatoway przebieg

walki o wadz w Italii czasu renesansu. Gracze uczestniczcy w grze
o tron nieustannie zmagali si z bogini Fortun, zwikszajc swoj

MARCUS SCHULZKE

48

wadz i eliminujc rywali. Paradoksalnie niektóre z najbardziej wpy-
wowych postaci decydujcych o losach wiata Westeros s jednoczenie
tymi, które maj najmniejsz szans na zwycistwo w walce z Fortun.
Viserys Targaryen, Robert Baratheon, Joffrey Baratheon, Ned Stark
i Robb Stark popeniaj najbardziej podstawowe bdy, które mona
popeni podczas prób przejcia lub utrzymania wadzy.

Viserys Targaryen jest pyszny, arogancki i brutalny. Doskonale pa-

suje do opisu obalonego przywódcy Machiavellego, jako e brat Dany
nie myli o niczym innym jak tylko o powrocie do miejsca, które uwaa
za sobie nalene

6

. Viserys dla elaznego Tronu jest gotów zrobi wszystko

— nawet powici wasn siostr, a jednoczenie czstokro popenia
kardynalne bdy, które czyni go uzalenionym od innych. Najwik-
szym bdem jest chyba jego decyzja oddania siostry khalowi Drogo,
poniewa zmusza Viserysa do polegania zarówno na wadcy khalasaru,
jak i Daenerys. Oczywicie arogancja Viserysa jeszcze bardziej zwiksza
negatywne konsekwencje popenionego bdu.

Machiavelli twierdzi, e kto aspirujcy do roli ksicia musi uzyska

wsparcie zwykych ludzi albo monych — przedstawicieli arystokracji

7

.

To drugie rozwizanie pocztkowo moe si wydawa bardziej atrakcyjne,
jako e ludzie ci maj w swoich rkach pewn wadz, rodki niezbdne
do stworzenia armii, a take dowiadczenie w polityce. Machiavelli od-
radza jednak sprzymierzanie si z arystokracj, jako e takie rozwizanie
wyrónia si jednym bardzo istotnym minusem: moni oferuj swoje po-
parcie dla pretendenta do tronu tylko wtedy, gdy suy to ich wasnym
celom. Wielu panów, wcznie z Walderem Freyem i Roosem Boltonem,
zmienia obozy z myl o osobistych zyskach. Gdyby Viserys pokona sw
dum i poy wystarczajco dugo, aby poprowadzi armi khala Drogo
do Westeros w celu odzyskania tronu, mógby stwierdzi, e Drogo lub
jego siostra nie robi niczego bezinteresownie i oczekuj czego w za-
mian [za uyczenie armii]. Musiaby przyzna, e jest cakowicie od nich
uzaleniony i zmuszony spenia wszystkie ich wymagania. Tyle e Viserys
nigdy nie mia okazji opanowa tej lekcji Machiavellego. Drogo i jego
siostra zdali sobie spraw z siy, jak dysponowali — oraz ich przewagi
nad aroganckim czowiekiem — i stracili do niego cierpliwo nad dugo
przed tym, jak Viserys mia okazj doprowadzi do inwazji w Westeros.

UCZESTNICTWO W GRZE O TRON: KILKA LEKCJI OD MACHIAVELLEGO

49

Machiavelli przekonuje, e o wiele atwiej zadowoli masy ni arysto-

kracj, poniewa ich jedynym pragnieniem jest uniknicie ucisku

8

. Kady,

kto moe obieca im bezpieczestwo i wolno, zdobdzie sobie stae po-
parcie. Gdyby Viserys szuka wsparcia zwykych ludzi, mogoby si okaza,
e s oni bardziej skonni do znoszenia jego aroganckich zachowa.

Król Robert Baratheon jest czowiekiem bardzo rónicym si od

Viserysa, ale i on cierpi z powodu powanych wad, które czyni go zym
wadc. Historia rebelii Roberta i jego dojcie do wadzy sugeruj, e by
kiedy czowiekiem o wielkim

virtù. Udao mu si przej kontrol nad

Westeros, zreorganizowa rzd, a nastpnie umieci lojalnych sojusz-
ników na kluczowych stanowiskach. Nawet kiedy Robert staje si le-
niwy i niezdolny do zarzdzania finansami królestwa, wci cieszy si
powszechnym poparciem i jest zbyt potny dla wszystkich pretendentów,
aby ci próbowali bezporedniego ataku. Mimo to w jednej istotnej kwestii
Robert przypomina Viserysa. Czsto pozwala, aby emocje dyktoway mu,
co ma robi. Na przykad szybko wybucha zoci i odwouje Neda ze
stanowiska królewskiego namiestnika, gdy ten sprzeciwia si zamordowa-
niu Daenerys (tylko po to, aby cofn swoj decyzj, gdy mija gniew)

9

.

Te silne emocje czyni Roberta czowiekiem kaprynym i niezdolnym
do unikania konfliktów, w które jest uwikany. Bez tej umiejtnoci za-
ley od wyroków Fortuny, która sprawia, e nie potrafi pohamowa emo-
cji wpywajcych na jego dziaania. Ostatecznie brak kontroli nad emocja-
mi prowadzi Roberta do niewaciwej oceny swoich doradców i przyjació.
Jego zo sprawia, e zraa do siebie ludzi honoru, takich jak Ned Stark,
a duma uzalenia go od dwulicowych doradców, którzy mu schlebiaj.

Nastpca Roberta, Joffrey, wstpuje na tron wówczas, gdy jest jesz-

cze zbyt mody i zbyt niedojrzay, aby w peni rozumie konsekwencje
swoich czynów. Podekscytowanie wanie uzyskan wadz i ch znale-
zienia praktycznego zastosowania dla swojej królewskiej woli sprawiaj,
e pierwotnie jego bezwzgldne dziaania wydaj si jeszcze zrozumiae.
Joffrey musi dziaa gwatownie, aby wyeliminowa swoich przeciwni-
ków w Królewskiej Przystani oraz zmobilizowa armi i przeciwstawi si
innym kandydatom do tronu. Postpuje wic bez litoci — zarówno wobec
swoich przyjació, jak i wrogów. Popenia jednak fatalny bd, sprawiajc,

MARCUS SCHULZKE

50

e poddani zaczynaj go nienawidzi. Machiavelli przyznaje, e okru-
ciestwo jest czsto elementem niezbdnym, ale mówi te, e naley po-
sugiwa si nim ostronie, aby nie robi sobie wrogów. Zalecajc, aby
niepopularne dziaania podejmowa szybko, Machiavelli stwierdza: „Z tego
naley wycign wniosek, e zdobywca, opanowawszy rzdy, powinien
przygotowa i popeni naraz wszystkie nieodzowne okruciestwa, aby
nie wracajc do nich codziennie i nie powtarzajc ich, móg doda lu-
dziom otuchy i pozyska ich dobrodziejstwami”

10

. Niestety Joffrey staje

si okrutnikiem nie tylko wtedy, gdy jest to konieczne, ale zawsze, gdy
ma ochot da dowód swojej wadzy.

W jednym z najbardziej znanych fragmentów

Ksicia Machiavelli po-

rusza kwesti zwizan z pytaniem o to, czy lepiej jest by kochanym,
czy budzi strach. Nie ma nic dziwnego w stwierdzeniu, e najbardziej
podan sytuacj jest taka, gdy poddani kochaj wadc,

ale te si go

boj. Jeli jednak trzeba wybra — mio lub strach — strach jest
znacznie lepszy ni mio, poniewa wzbudza bardziej wiarygodne emocje.

„A mniej boj si ludzie krzywdzi kogo, kto budzi mio, ni
tego, który budzi strach. Albowiem mio jest trzymana wzem
zobowiza, który ludzie, poniewa s nikczemni, zrywaj, skoro
tylko nadarzy si sposobno osobistej korzyci, natomiast strach
jest oparty na obawie kary; ten wic nie zawiedzie nigdy”

11

.

Machiavelli ostrzega jednak tych, którzy stosujc terror, chcieliby

sprawi, e poddani bd si ich bali. Autor

Ksicia zauwaa, e najgo-

rzej jest dopuci do tego, by wadca zosta znienawidzony, poniewa
nienawi moe prowadzi ludzi do podjcia dziaa nawet wtedy, gdy
odczuwaj strach. Joffrey wzbudza strach — zarówno u swoich przyja-
ció, jak i wrogów, ale to jego okruciestwo sprawia, e zaczynaj nie-
nawidzi go osoby z dworu, mieszkacy Królewskiej Przystani, a nawet
jego wasny brat. Tylko szczciu zawdzicza ocalenie przed dnym krwi
tumem, kiedy królewski orszak przemierza ulice miasta (w

Starciu królów).

Jednak fakt, e musi polega na szczciu, jest dowodem, i Joffrey nie
moe by uwaany za dobry wzór królewskich cnót

12

.

UCZESTNICTWO W GRZE O TRON: KILKA LEKCJI OD MACHIAVELLEGO

51

Moralność i zależność

Nie wszystkie pene ostrzee opowieci

Pieni Lodu i Ognia opisuj czyny

okrutnych lub kaprynych królów, a mimo to niektórzy z tych pozytyw-
nych bohaterów take wyróniaj si brakiem

virtù. Chocia Ned Stark

nigdy nie by konkurentem do elaznego Tronu, zdoby spor wadz.
Bardzo róny od Viserysa, Roberta lub Joffreya, Ned zawsze kierowa si
ideami sprawiedliwoci i uczciwoci. Wielki wojownik i jedna z najbardziej
szanowanych postaci — Eddard Stark dobrze radzi sobie take jako
administrator, przyjaciel oraz czowiek peen cnót. Jednak pomimo tych
wszystkich zalet lord Winterfell jest te najlepszym przykadem, jak niebez-
pieczne bywaj moralno oraz etyka dla osób zamieszanych w polityk.

Ned czsto moe si cieszy z przychylnoci losu, który pozwala mu

wiele osign bez potrzeby naraania wyznawanych wartoci. Fortuna
daa mu pozycj namiestnika króla i pozwolia powróci na to stanowi-
sko po pierwszej rezygnacji. Jednak Ned rzadko wykorzystuje w peni to,
co podsuwa mu szczcie. Zamiast tego dziaa z umiarem i zgodnie ze
swoim niedwuznacznym oraz bezkompromisowym wyczuciem dobra i za.
Machiavelli zwraca jednak uwag na to, jak wanym elementem

virtù

jest wiadomo tego, kiedy

nie czyni dobra:

„[…] wszak sposób, w jaki si yje, jest tak róny od tego, w jaki
si y powinno, e kto, chcc czyni tak, jak si czyni powinno,
nie czyni tak, jak inni ludzie czyni, ten gotuje raczej swój upadek
ni przetrwanie; bowiem czowiek, który pragnie zawsze i wszdzie
wytrwa w dobrem, pa koniecznie musi midzy tylu ludmi, którzy
nie s dobrymi. Otó niezbdnym jest dla ksicia, który pragnie
utrzyma si, aby potrafi nie by dobrym i zalenie od potrzeby
posugiwa si lub nie posugiwa dobroci”

13

.

Nedowi brakuje umiejtnoci oceny, kiedy powinien zapomnie

o swojej dobroci. Uczciwo i lojalno czyni go dobrym przyjacielem
Roberta i wzorem dla swoich dzieci, ale wartoci te okazuj si kosz-
towne, gdy staje w szranki z tymi, których nie ograniczaj zasady etyczne.
Ned ostrzega Cersei, e powie Robertowi prawd o pochodzeniu nastpcy
tronu, i ujawnia swoje plany Littlefingerowi, co pozwala im reagowa na
ruchy namiestnika z duym wyprzedzeniem. Stark zbyt atwo ufa innym

MARCUS SCHULZKE

52

ludziom, dotrzymuje sowa i odmawia ukrywania swoich myli czy czynów.
Cnoty moralne Neda ostatecznie prowadz go do mierci, kiedy pope-
nia fatalny bd, obdarzajc zaufaniem Littlefingera, czowieka, który
znacznie przewysza go przebiegoci. Okazuje si jednak, e jego bd
by jeszcze wikszy, zwaszcza e Littlefinger sam ostrzeg Neda, by ten
nie ufa nikomu, i e jego decyzja o udzieleniu poparcia Stannisowi Bara-
theonowi jako spadkobiercy Roberta doprowadzi do aktów przemocy.

Syn Neda, Robb, wyznaje podobne wartoci, ale znacznie lepiej przy-

stosowuje si do okolicznoci. Ze wszystkich królów

Pieni Lodu i Ognia

Robb Stark chyba najbardziej zblia si do ideau koncepcji Machiavel-
lego i

virtù. Król Pónocy jest doskonaym dowódc, umiejtnie zdoby-

wa poparcie rodów i potrafi tworzy plany dugoterminowych dziaa,
które pozwalaj zwikszy jego kontrol nad Fortun. Jednak Robb po-
penia jeden z bdów, które Machiavelli uwaa za kardynalne: zbyt
mocno zaley od innych w kwestii militarnej. Chocia Robb ma wasnych
lojalnych zwolenników, zabezpiecza przepraw w Bliniakach i uzupe-
nia swoje szeregi ludmi Waldera Freya w zamian za obietnic polubie-
nia jednej z córek chorego Tullych. W ten sposób uzalenia si od
niepewnego lorda, który kontroluje wan przepraw, i mczyzn, któ-
rych lojalno wynika wycznie z umowy maeskiej. By moe Robb nie
mia innego wyboru. Musia zdoby zaufanie Freya, kiedy przekracza
Trident w Bliniakach, ale nie pooy kresu swojej zalenoci od razu
— to znaczy wówczas, gdy dysponowa najwikszymi siami.

Machiavelli ostrzega przed kadym rodzajem zalenoci, zwaszcza

wtedy, gdy trzeba polega na kim potnym. Jedn z najgroniejszych
zalenoci jest wykorzystywanie obcych onierzy. Machiavelli twierdzi,
e najemnicy s mniej skonni zaryzykowa swoje ycie w walce, a po
zwycistwie zaley im na dopilnowaniu interesów innych [a nie wadcy]

14

.

Z tych powodów — wedug Machiavellego — istotne jest zachowanie
zasady polegania wycznie na wasnych onierzach, nawet jeli oznacza
to wystawienie mniejszej armii

v

. Chocia Freyowie pomagaj Robbowi

podczas wielu bitew, atwo przychodzi im zmiana obozów, gdy Król Pónocy
ostatecznie nie zgadza si na zawarcie maestwa z córk Waldera Freya

15

.

v

Wicej na temat oceny i roli najemników w rozdziale XII

Ksicia, zatytuowanym

„O rónych rodzajach milicji i o wojsku najemnym” —

przyp. tum.

UCZESTNICTWO W GRZE O TRON: KILKA LEKCJI OD MACHIAVELLEGO

53

Poprzez pokadanie zaufania w onierzach kaprynego sojusznika o nie-
pewnej lojalnoci Robb sta si wadc wraliwym. Co gorsza, Robb nie
nauczy si niczego na swoim bdzie. Powtórzy go, kiedy uda si do
siedziby Freyów i po raz kolejny próbowa zyska sobie ich lojalno, nie
uwzgldniajc przy tym wskazówek Machiavellego, który zaleca pole-
ganie wycznie na wasnych onierzach.

Zawsze noś maskę

To dziwne, ale postaciami

Pieni Lodu i Ognia, które wydaj si charak-

teryzowa najwiksz

virtù, s osoby niezajmujce najwyszych stano-

wisk wadzy. Nie s to najbardziej popularni bohaterowie ani najbardziej
sugestywni mówcy, ani nawet najwiksi wojownicy. Postaci z najwikszym
virtù wyróniaj si wyjtkow umiejtnoci manipulowania innymi bo-
haterami i niezalenego dziaania. Udaje im si przetrwa w wiecie roz-
dartym przez wojny nawet wówczas, gdy s cigani, atakowani i wizieni.

Lord Petyr „Littlefinger” Baelish jest jedn z najbardziej makiawe-

licznych postaci sagi. Nie dysponuje potg militarn i, w porównaniu
z innymi panami z powieci Martina, jest raczej biedny, ale jako starszy
nad monet i twórca rozlegej sieci szpiegów posiada wielki wpyw na
to, co dzieje si na dworze. Cho nigdy nie próbuje przej tronu, wie,
jak manipulowa innymi, by zawsze mie siln pozycj, niezalenie od
tego, kto rzdzi Westeros. Zamiast otwarcie opowiedzie si po stronie
jednego z pretendentów do tronu, oferuje swoj pomoc wszystkim, ale
nigdy nie angauje si w stopniu wikszym ni ten wymagany dla za-
chowania jego pozycji. Kiedy Littlefinger musi zrobi co, co mogoby
przysporzy mu wrogów, czsto korzysta z usug poredników, dziki
czemu zyskuje szans uchylenia si przed odpowiedzialnoci lub zama-
skowania swojego udziau pod paszczykiem dobrej woli.

Kiedy Littlefinger oferuje Nedowi swoj pomoc w wyniesieniu na

tron Stannisa jako prawowitego spadkobiercy Roberta, jest te wyranie
zaniepokojony perspektyw wojny domowej, do jakiej moe doj w kon-
sekwencji dziaa lorda Winterfell. Zamiast jednak walczy z Nedem
otwarcie, sprzymierza si z Cersei i wykorzystuje j do schwytania i uwi-
zienia namiestnika. Nawet wtedy, gdy Ned zostaje uwiziony, Littlefinger
podaje si za ofiar okolicznoci, w których nie móg postpi inaczej

16

.

MARCUS SCHULZKE

54

Poniewa nigdy nikogo osobicie nie umierca i rzadko podejmuje zde-
cydowane kroki, Littlefinger nie musi ujawnia swoich prawdziwych
zamiarów. Tak wietnie udaje mu si gra na kilka frontów i ukrywa
swoje prawdziwe motywy, e nawet my sami — czytelnicy — mamy
trudnoci w ocenie tego, komu waciwie sprzyja starszy nad monet.

Chocia Arya Stark jest jedn z najmniejszych (fizycznie) i najbar-

dziej bezbronnych bohaterek sagi, dziewczynk mona zaliczy do grupy
postaci charakteryzujcych si najwiksz

virtù. Przez ca Pie Lodu

i Ognia Arya musi walczy z przeciwnociami bogini Fortuny. Jest drob-
niejsza i nie tak pikna jak Sansa. Poniewa jest dziewczynk, zostaje
zepchnita na margines oraz wzgardzona z powodu niekonwencjonal-
nych zachowa. Kiedy ginie jej ojciec, a ona sama musi ucieka z Kró-
lewskiej Przystani, nie ma innego wyjcia, jak tylko radzi sobie z jeszcze
wikszymi przeciwnociami losu. Odtd musi liczy tylko na siebie.
Innymi sowy, Fortuna wyjtkowo jej nie sprzyja, bezlitonie dowiad-
czajc dziewczynk. A mimo to Arya daje sobie rad — posugujc si
wycznie swoimi umiejtnociami. Ukrywa nie tylko swoje zamiary, ale
i tosamo. Udaje si jej zdoby zaufanie jednego z Ludzi Bez Twarzy
— zabójców, którzy potrafi zmienia swój wygld wedle uznania. Ale
przecie nawet wczeniej Arya jest „bez twarzy” — ukrywa si za swoj
anonimowoci, podajc si to za zwyk dziewczynk, to za chopaka, i jest
zdolna do odegrania takiej roli, jaka jest jej w danej chwili potrzebna.

Virtù wymaga dostosowania si do okolicznoci, niezalenie, czy te

nakazuj odwoanie si do uycia siy, czy oszustwa. Machiavelli uywa
w tym przypadku metaforycznego obrazu lwa i lisa

17

. Lis jest przebiegy

i dziki swojemu sprytowi potrafi unika puapek. Lew budzi strach i moe
pokona innych w bezporedniej walce. Ksi powinien dziaa niczym
lew i lis, wiedzc, kiedy okrelona rola jest odpowiednia do okolicznoci.
Chocia Littlefinger i Arya charakteryzuj si

virtù, nie przypominaj

wzorców Machiavellego, poniewa nie dysponuj wojskowymi umiejt-
nociami. Jak wyjania autor

Ksicia, znaczne umiejtnoci militarne s

najszybszym gwarantem dojcia do wadzy i jest to przewaga, któr zwykle
posiadaj osoby z

virtù

18

. Littlefinger i Arya to doskonae lisy, które czasami

przemieniaj si w lwy, ale postaci te nigdy nie otrzymuj cech pozwa-
lajcych im sta si wielkimi wodzami na polu bitwy i pokona pot-
nych przeciwników w bezporedniej walce.

UCZESTNICTWO W GRZE O TRON: KILKA LEKCJI OD MACHIAVELLEGO

55

Jon Snow pokazuje z kolei, jak wiele moe osign kto, kto poczy

w sobie cechy lwa i lisa. Na pocztku sagi poznajemy go jako niechcianego
bkarta, ale Jon z czasem awansuje w szeregach Nocnej Stray, by osta-
tecznie zosta Lordem Dowódc. Jon jest wyszkolonym wojownikiem,
zdolnym do pokonania innych w boju, co te sam wielokrotnie pokazuje
w kontaktach ze swoimi wrogami po obu stronach Muru. Jednak Jon potrafi
te dostrzec chwile, w których nie moe wygra bezporedniej walki. Kiedy
dzicy osaczaj grup zwiadowców, Jon niechtnie przyjmuje rozkaz pod-
dania si i przyczenia do nich, udajc, e zmiana jego nastawienia jest
szczera. Chocia ta decyzja sprawia, e jest on wewntrznie rozdarty, nikomu
nie ujawnia swoich prawdziwych uczu. Pokonuje wasne obawy i pomaga
dzikim tak dugo, jak musi, aby przetrwa i powróci do Nocnej Stray.

Littlefinger, Arya i Jon potrafi przedstawi si dokadnie w takim

wietle, w jakim chc by widziani, a na dodatek przekona innych, e
ich maska jest prawdziwa. Spodobaoby si to Machiavellemu. Autor
Ksicia kadzie tak wielki nacisk na kwesti wizerunku, e osoba z virtù
jest charakteryzowana jako kto, kto dysponuje tak wielk elastyczno-
ci, e potrafi w kadej chwili zmienia nawet starannie opracowane
pozory niczym za dotkniciem czarodziejskiej ródki.

„[…] Powinien wic ksi uchodzi za litociwego, dotrzymujcego
wiary, ludzkiego, religijnego, prawego i by nim w rzeczywistoci,
lecz umys musi mie skonny do tego, by móg i umia dziaa prze-
ciwnie, gdy zajdzie potrzeba”

19

.

Na podstawie tego fragmentu

Ksicia wycigamy jednoznaczny wnio-

sek, e tak naprawd liczy si

uchodzenie (za litociwego, ludzkiego, pra-

wego itd.). Machiavelli uwaa, e posiadanie jednej lub innej cechy nie ma
znaczenia, tak dugo jak sprawiamy wraenie, e j posiadamy. W istocie
rzeczywiste posiadanie tych cech moe przynie katastrofalne efekty,
jako e cechy moralne mog kolidowa ze zdolnociami do przyjcia fa-
szywych masek i wprowadzania innych w bd.

MARCUS SCHULZKE

56

Ci, którzy sami kierują swoim szczęściem

Postaciami, które najlepiej przedstawiaj wzorce Machiavellego koja-
rzone z

virtù, s Tyrion Lannister i Daenerys Targaryen. Ci bohaterowie

potrafi wpywa na wasne szczcie, dostosowa si do nowych oko-
licznoci i oszukiwa innych. Udaje im si uj cao z wielu gronych
sytuacji, tworzy armie i nawizywa korzystne sojusze.

Tyrion jest karem i czowiekiem niedysponujcym wielk tyzn

fizyczn, ale niezmiennie potrafi nadrobi innymi zaletami to, co traci
z powodu niskiego wzrostu. Cho nie jest wyjtkowo sprawnym wojowni-
kiem, daje si pozna jako dobry dowódca, czowiek zdolny do signi-
cia po wygran nawet wówczas, gdy jego przeciwnik dysponuje wyran
przewag liczebn. Kiedy Królewska Przysta staje przed niebezpiecze-
stwem ataku armii Stannisa Baratheona, Tyrion zachowuje si dokadnie
tak, jak zaleca Machiavelli. Przygotowuje plany przyszej bitwy, rozwa-
ajc wszystkie moliwe sposoby dziaania i przewidujc przebieg praw-
dopodobnego starcia. Zanim Stannis znajdzie si w bezporedniej bliskoci
murów miasta, Tyrionowi uda si sign po zwycistwo w bitwie morskiej.
Dziki pomysowej puapce niszczy wiksz cz floty inwazyjnej

20

.

Jednym z najwikszych atutów Tyriona jest jego umiejtno doko-

nywania nagych, radykalnych zmian stanowiska. W tym wzgldzie przy-
pomina Littlefingera, chocia problemy, z jakimi musi sobie radzi, s
o wiele powaniejsze. Littlefinger potrafi umiejtnie lawirowa w wie-
cie Królewskiej Przystani, ale rzadko staje przed jakim wyzwaniem wy-
magajcym od niego wielkich wyrzecze. Tyrion — przeciwnie. Udaje
mu si zapanowa nad sytuacj zarówno w lochach, jak i na wrogim te-
rytorium czy na polu bitwy. Krasnal ma jednak jedn powan sabo:
atwo ulega kobiecym wdzikom. Co gorsza, nieustannie przycigaj go
kobiety, które niszcz jego reputacj oraz relacje z rodzin. Machiavelli
ostrzega, e „gdy odmienia si los, a ludzie trzymaj si z uporem swych
sposobów, szczci si im, gdy jedno drugiemu odpowiada, nie szczci,
gdy nie ma tej zgodnoci”

21

. Tyrion jest stay w swojej saboci do kobiet

i chocia ta jego wada wielokrotnie grozi mu popadniciem w prawdziwe
kopoty, tak umiejtnie udaje i tak manipuluje ludmi, e rzadko musi
polega na szczciu lub czyjej pomocy.

UCZESTNICTWO W GRZE O TRON: KILKA LEKCJI OD MACHIAVELLEGO

57

Cho Machiavelli jasno daje do zrozumienia, e aby odnie sukces,

potrzebne s wyjtkowe umiejtnoci, wyjania równie, e elementem
niezbdnym do przejcia wadzy i wykorzystania swoich umiejtnoci
jest armia. Nawet tak mdrzy prawodawcy jak Mojesz, Cyrus, Tezeusz
i Romulus niczego by nie osignli bez potgi militarnej

22

. W pierwszych

rozdziaach sagi Daenerys jest tylko sab dziewczyn, znajdujc si
najpierw na asce brata, a potem ma. yje tylko dlatego, e jest chro-
niona przez khala Drogo i ser Joraha. Swoj pozycj khaleesi zawdzicza
szczciu oraz maestwu zaaranowanemu przez innych. W miar upywu
czasu staje si jednak coraz bardziej kompetentna i zaczyna zachowywa
si jak prawdziwa wadczyni. Kiedy khal Drogo umiera, Dany uczy si
wszystkiego, co pozwoli jej przey. Korzysta z rady Machiavellego, two-
rzc swoj armi i zmniejszajc uzalenienie od innych. Co waniejsze,
jej zwolennicy pochodz z najbardziej podatnych na dziaania wadcy
grup spoecznych.

W odrónieniu od brata, który stara si przekona do swojej sprawy

arystokracj, Daenerys tworzy armi na bazie uwolnionych niewolni-
ków, którzy s wobec niej cakowicie lojalni i nie maj innych ambicji,
jak tylko chroni swoj wolno. Daenerys jest kochana, ale wród jej
zwolenników s te tacy, którzy si jej boj. Uwalniajc niewolników
i dajc im moliwo przyczenia si do niej z wasnej woli, Dany gwa-
rantuje sobie trwae wsparcie. Tego rodzaju wsparcie i ochrona s znacz-
nie bardziej wartociowe ni mury zamków, za którymi chowa si tylu
wielkich ludzi z Westeros. Machiavelli pisa: „Przeto najlepsz twierdz,
jaka by moe, jest przychylno ludu”

23

. Tysice sprzymierzeców smoczej

królowej kocha j i lka si jej. Dziewczyna jest gotowa, by ich oszukiwa
i umiejtnie na nich wpywa, oraz zdolna do beznamitnego podejmo-
wania trudnych decyzji. To sprawia, e Dany stanowi najlepszy przykad
bohatera dysponujcego

virtù i staje si faworytk w walce o tron.

MARCUS SCHULZKE

58

Ostatnia lekcja

Podobnie jak Italia czasów renesansu za ycia Machiavellego, wiat
Pieni Lodu i Ognia jest rozdarty przez cige konflikty, wojny i walki po-
lityczne. Bohaterowie dysponujcy wyjtkowym szczciem i

virtù prze-

trwaj. Inni stan si ofiarami konfliktu. Jednak nawet ci, którzy posia-
daj

virtù lub korzystaj z dobrodziejstw sprzyjajcego losu, stale musz

mie si na bacznoci. Tak jak w prawdziwym wiecie, kady jest zagro-
ony. By moe najwaniejsz lekcj Machiavellego jest uwiadomienie
sobie tego, e wadza jest ulotna i e ulec mog nawet najpotniejsi
z nas, jeli tylko stan si zbyt leniwi lub gdy pojawi si kto dysponujcy
wikszymi umiejtnociami. Nie ma bezpiecznej przystani — nawet dla
takich ludzi jak Tyrion Lannister i Daenerys Targaryen. Mamy do czy-
nienia z cig walk o wadz.

1

Niccolò Machiavelli, Il principe [dzieo Machiavellego opublikowano po raz pierwszy w 1523 roku, wszystkie cytaty w tym rozdziale pochodz z polskiego przekadu Czesawa Nanke z 1920 roku, przejrzanego i uzupenionego przez Jana Malarczyka; Niccolò Machiavelli, Ksie, Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1984; podzia: „Jakie s rodzaje ksistw i w jaki sposób si je pozyskuje” w rozdziale I, s. 35].

2

Niccolò Machiavelli, Ksi, Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1984, s. 49.

3

Tame, s. 60.

4

Tame, s. 112.

5

Tame, s. 50.

6

Tame, s. 45.

7

Tame, s. 62.

8

Tame, s. 62 – 63.

9

George R. R. Martin, Gra o tron, przekad Pawe Kruk, wydanie przejrza i poprawi Micha Jakuszewski, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Pozna 2011, s. 372 – 449.

10

Niccolò Machiavelli, Ksi, s. 61.

11

Tame, s. 84.

12

George R. R. Martin, Starcie królów, przekad Micha Jakuszewski, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Pozna 2011, s. 536 – 543.

13

Niccolò Machiavelli, Ksi, s. 80.

14

Tame, s. 82 – 83.

15

George R. R. Martin, Nawanica mieczy, tom I: Stal i nieg, przekad Micha Jakuszewski, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Pozna 2007, s. 208.

16 George R. R. Martin, Gra o tron, s. 551.
17 Niccolò Machiavelli, Ksi, s. 86 – 87.
18 Tame, s. 77.
19 Tame, s. 87.
20

George R. R. Martin, Starcie królów, s. 742 – 753.

21

Niccolò Machiavelli, Ksi, s. 112.

22

Tame, s. 49.

23

Tame, s. 101.