Historia animalium

1

Historia animalium

Historia animalium (gr. Περὶ Τὰ Ζῷα Ἱστορίαι, łac. Historia Animālium – Historia naturalna zwierząt) – pisma

zoologiczne Arystotelesa ze Stagiry powstałe w środkowym okresie jego życia, prawdopodobnie od około 350 do

343 p.n.e. Zawierają liczne dane anatomiczne, fizjologiczne i behawioralne ponad 500 gatunków zwierząt oraz

pierwszą w historii klasyfikację zoologiczną. Wraz z De Partibus Animalium ("O częściach zwierząt") i De

Generatione Animalium ("O rodzeniu się zwierząt") znane są pod nazwą De Animalibus.

Historia prac

Platon (z lewej) i Arystoteles na fresku Szkoła Ateńska Rafaela Santi

Napisanie Historia animalium poprzedzone było

kilkuletnim pobytem autora na wyspie Lesbos – jednej

z największych wysp na Morzu Egejskim. Tam

Arystoteles badał zwierzęta morskie. Dokładne daty

powstania poszczególnych ksiąg nie są znane. Prace te

zaginęły w początkach naszej ery i zostały na długi

czas zapomniane. Odkryli je ponownie uczeni

arabscy

[1]

. Za ich pośrednictwem trafiły ponownie do

Europy, najpierw przez koncepcję filozofii przyrody.

W 1476 Teodor Gaza przetłumaczył je (bez księgi X)

na język angielski. Powstałe w XIX wieku wątpliwości

dotyczące autentyczności ksiąg VII–IX nie zostały

potwierdzone.

W starożytności powstała legenda, jakoby mecenasem

Arystotelesa podczas tworzenia jego "Zoologii" był

jego dawny wychowanek, Aleksander Macedoński,

który miał w tym celu ofiarować mu 800 talentów.

Według tej tradycji Aleksander miał mu również

dostarczyć wartościowych informacji o egzotycznych

zwierzętach spotykanych podczas podbojów, takich jak

słoń indyjski. Legenda ta, wsparta autorytetem

Pliniusza Starszego, została współcześnie podważona.

Kwota donacji przekraczałaby kilkukrotnie roczne dochody Macedonii. Ponadto, w okresie panowania Aleksander

był z Arystotelesem poróżniony (m.in. sprawą Kallisthenesa). Dzieło Arystotelesa powstało najprawdopodobniej w

ogóle przed podbojami Aleksandra, ewentualne dodatki mogły zaś zostać dodane później. Poza tym, podboje

Aleksandra nie były jedynymi kontaktami świata greckiego z egzotycznymi krainami, a opis słonia sugeruje raczej

znajomość słonia afrykańskiego niż indyjskiego. Legenda o wzajemnej współpracy Arystotelesa-przyrodnika i

Aleksandra-odkrywcy prawdopodobnie miała na celu apologię ich obu. Inne źródła (Claudius Aelianus) sugerują, że

to raczej Filip II Macedoński sponsorował Arystotelesa

[2]

.

Historia animalium

2

Przedmiot badań

Dzieło składa się z 10 ksiąg opisujących anatomię człowieka i 581 gatunków zwierząt, biologię ich rozwoju,

problem bezpłodności, sposoby pobierania pokarmu, poruszania się oraz patologie. Anatomia wielu gatunków

została opisana bardzo szczegółowo. Niektóre opisy, jak hektokotylus głowonogów, czy rozwój łożyska mustela

siwego, doczekały się potwierdzenia dopiero w XIX wieku

[3]

. Arystoteles przedstawił też pierwszą klasyfikację

zwierząt

[1]

.

Klasyfikacja zwierząt

W arystotelesowskiej klasyfikacji zwierząt dominowały grupy utworzone na zasadzie dychotomii cech, w tym

określonych kryteriami negatywnymi, tzn. obecności danej cechy lub jej braku: skrzydlate i bezskrzydłe, uwłosione

lub upierzone, czworonożne lub dwunożne itd. Sam autor dostrzegał wady takiego podejścia. Uznał, że punktem

wyjściowym badania biologicznego powinna być znajomość konkretnych organizmów, a dopiero na jej podstawie

możliwe jest wyciąganie wniosków ogólnych. Przyznawał też, że w niektórych przypadkach przynależność do

konkretnej grupy jest niejasna, co ma miejsce wtedy, gdy dane zwierzę wykazuje cechy dwóch grup. Problemy tego

typu przysporzyła m.in. klasyfikacja pustelników, które mimo przewagi cech skorupiaków żyją w muszlach, jak

mięczaki, albo tzw. zwierzokrzewy, które wykazują zarówno cechy uważane w czasach Arystotelesa za roślinne, jak

i zwierzęce.

Dwie podstawowe grupy zwierząt, jakie wydzielił Arystoteles nosiły nazwy:

• krwiste (Enamia) – ptaki, ryby, walenie i czworonogi,

• bezkrwiste (Anamia) – mięczaki, skorupiaki, muszlowe i owady.

W przyjętej klasyfikacji Arystoteles uwzględniał cechy morfologiczne organizmów, ich czynności ustrojowe oraz

środowisko życia. Uważany jest przez to za doskonałego obserwatora przyrody, wybitnego naturalistę

[4]

.

Współcześnie przeprowadzone badania wykazały zbieżność wielu z wydzielonych przez niego jednostek z obecnie

uznawanymi taksonami

[5]

.

Znaczenie dla nauki

Historia animalium

3

Opisane przez Arystotelesa

przekształcone ramię samców

głowonogów (hektokotylus) zostało

odkryte ponownie dopiero w XIX wieku

Znaczenie prac Arystotelesa dla rozwoju biologii i systematyki biologicznej

jest różnie oceniane. Arystotelizm był uważany za przyczynę zastoju w

przyrodoznawstwie. Przypisuje mu się zainicjowanie idei uporządkowania

organizmów w tzw. drabinie jestestw (Scala Naturae), czyli szeregu ogniw

ułożonych od form najprostszych do najbardziej złożonych. Koncepcja ta

zdominowała teorie biologiczne Zachodu na wiele lat.

W swoich obserwacjach nie uniknął błędów. Uważał np., że najprostsze

organizmy powstają z materii nieożywionej, oraz że kobiety mają mniej

zębów niż mężczyźni; zakładał celowość organizacji ciała organizmu,

postrzegał przyrodę jako uporządkowaną i ciągłą, wykazującą stopniowanie,

całość. Arystoteles uważał celowość za wewnętrzną właściwość organizmów,

w odróżnieniu od idei kreacjonistycznej, która przypisuje celowość Stwórcy.

W Historia animalium Arystoteles spisał informacje, które stały się podstawą

do filozoficznej analizy relacji pomiędzy strukturą, funkcją i celem. Podejście

Stagiryty do klasyfikacji zwierząt skierowało uwagę późniejszych

systematyków na poszukiwanie naturalnego systemu klasyfikacji.

Arystotelizm został zdecydowanie odrzucony przez Galileusza i Newtona, był

ostro krytykowany przez Bertranda Russella, ale w naukach biologicznych

idee Arystotelesa odrodziły się ponownie w XVIII wieku i w pierwszej

połowie wieku XIX. Pod silnym jego wpływem pozostawało wielu znakomitych zoologów, m.in. Georges Cuvier,

Richard Owen i Louis Agassiz

[1]

.

Logika Arystotelesa miała istotne znaczenie dla rozwoju taksonomii. Stagiryta stosował zasadę podziału grupy

obiektów (w tym przypadku zwierząt) na mniejsze jednostki, aż do poziomu, na którym obiekt nie daje się podzielić.

W swoich traktatach zoologicznych wprowadził, zapożyczone od Platona, pojęcia eidos i genos, które stały się

podwalinami późniejszej koncepcji klasyfikowania zwierząt w oparciu o gatunki i rodzaje, a w konsekwencji

binominalnego nazewnictwa gatunków.

Księga I (przekład Pawła Siwka)

"przez rodzaj (...) rozumiem np. ptaka lub rybę, bo każda z tych grup zawiera cechę wyróżniającą ją z [własnego] gatunku;
toteż istnieje większa ilość gatunków ryb i ptaków"

Nie wprowadził wprawdzie pojęć odpowiadających rangom systematycznym, ale zwolennicy jego koncepcji

korzystali z jego dorobku jeszcze w XVIII wieku (np. Georges Cuvier w teorii typów). Louis Agassiz stwierdził:

Po Arystotelesie klasyfikacja systematyczna nie poczyniła żadnych postępów przez 2000 lat, aż do Linneusza.

Pogląd ten jest podzielany przez większość historyków biologii

[1]

.

Historia animalium

4

Wydanie polskie

Polski przekład Historia animalium w tłumaczeniu Pawła Siwka nosi tytuł Zoologia. Historia Animalium. Ukazał się

w serii Biblioteka Klasyków Filozofii, PWN, w 1982.

Przypisy

[1] Adam Urbanek: Jedno istnieje tylko zwierzę...: myśli przewodnie biologii porównawczej. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN

[Polskiej Akademii Nauk], 2007. ISBN 978-83-88147-08-1.

[2] James S. Romm. Aristotle's Elephant and the Myth of Alexander's Scientific Patronage (http:/

/

www.

jstor.

org/

stable/

295280). „The

American Journal of Philology”. 110 (4), ss. 566–575, zima 1989. The Johns Hopkins University Press. ISSN 00029475 (http:/

/

worldcat.

org/

issn/

00029475).

[3] The birth of zoology (http:/

/

access.

kcl.

clientarea.

net/

iss/

spec-old/

exhib/

allnature/

birth.

html)

(

ang.

)

. King's College London. [dostęp 17

kwietnia 2010].

[4] Crivellato E. & Ribatti D.. A portrait of Aristotle as an anatomist: historical article. (http:/

/

www.

ncbi.

nlm.

nih.

gov/

pubmed/

17072865).

„Clinical Anatomy”. 20 (5), ss. 447-85, 2007. PMID 17072865

(

ang.

)

.

[5] von Lieven A.F. & Humar M.. A cladistic analysis of Aristotle's animal groups in the Historia animalium (http:/

/

www.

ncbi.

nlm.

nih.

gov/

pubmed/

19203017). . 30 (2), ss. 227-62, 2008. PMID 19203017

(

ang.

)

.

Bibliografia

1. Adam Urbanek: Jedno istnieje tylko zwierzę...: myśli przewodnie biologii porównawczej. Warszawa: Muzeum i

Instytut Zoologii PAN [Polskiej Akademii Nauk], 2007. ISBN 978-83-88147-08-1.

Linki zewnętrzne

Wersje elektroniczne w języku angielskim:

1. Aristotle. Historia Animalium (http:/

/

etext.

virginia.

edu/

toc/

modeng/

public/

AriHian.

html)

(

ang.

)

. Electronic

Text Center, University of Virginia Library. [dostęp 17 kwietnia 2010].

2. The History of Animals (http:/

/

classics.

mit.

edu/

Aristotle/

history_anim.

html)

(

ang.

)

. The Internet Classics

Archive by Daniel C. Stevenson. [dostęp 17 kwietnia 2010].

Źródła i autorzy artykułu

5

Źródła i autorzy artykułu

Historia animalium  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=23445889  Autorzy: Andrzej Matras, Ark, Echooo, Masur, Panek

Źródła, licencje i autorzy grafik

Plik:Sanzio 01 Plato Aristotle.jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Sanzio_01_Plato_Aristotle.jpg  Licencja: Public Domain  Autorzy: Beria, Bibi Saint-Pol, G.dallorto,
Jacobolus, Kentin, Mattes, MonteChristof, Sailko, Tomisti, Wutsje, 5 anonimowych edycji

Plik:Argonauta bottgeri hectocotylus.jpg  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Argonauta_bottgeri_hectocotylus.jpg  Licencja: Public Domain  Autorzy: Citron, Mgiganteus,
Mithril

Plik:Quote-alpha.png  Źródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Quote-alpha.png  Licencja: GNU Free Documentation License  Autorzy: Aotake, Kenmayer, Sanguinez

Licencja

Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported
http:/

/

creativecommons.

org/

licenses/

by-sa/

3.

0/