ANTYSEMITYZM-potocznie: antyżyd. rasizm lub szowinizm. A. jest jednym z 

najbardziej nadużywanych i zakłamywanych pojęć w ostatnich czasach; nieprecyzyjne jest 
samo stosowanie terminu „a." (wprowadzonego 1879 przez W. Marra) wyłącznie w 
odniesieniu do Żydów, ponieważ ogromną część Semitów stanowią narody arab.; w 
codziennej praktyce bardzo często zniekształca się pojęcie a. odnoszące się do antyżyd. 
rasizmu, przenosząc je na rzeczy z nim nieporównywalne; terminu tego nadużywa się dla 
dyskwalifikowania każdej osoby w jakikolwiek sposób krytykującej konkretne zachowanie 
osób pochodzenia żyd. lub polemizującej z nimi, a także w odniesieniu do krytyki zachowań 
Żydów w historii, krytyki cech ich charakteru nar., antychrześc. sformułowań Talmudu czy 
fanatyzmu wyznaniowego we współcz. Izraelu. 

Miano antysemity można zyskać za przypomnienie zachowania → Judenratów i 

policji żyd. w czasie II wojny świat., sprzeciwianie się monopolizowaniu przez Żydów 
martyrologii okresu wojny (→ holocaust), eksploatowaniu jej w celach komercyjnych (→ 
Shoah-business) lub za protest przeciwko usunięciu krzyża upamiętniającego śmierć 
katolików w obozie koncentracyjnym → Auschwitz; dotyczy to również krytyki lobby żyd. w 
USA i krajach europ., konfliktów między Żydami i nie-Żydami w sprawach gospodarczo-
finansowych, starć partyjnych frakcji polit. (np. „Puławian" i „Natolińczyków" w Polsce od 
1956), krytyki utworów nieprzychylnych Polakom autorów żyd. (np. powieści L. Urisa czy 
film Shtetl M. Marzyńskiego); zarzut a. bardzo często odnosi się też do osób krytykujących 
polityków, twórców, publicystów czy biznesmenów, a nawet aferzystów pochodzenia 
żydowskiego; za antysemitę może być uznany zarówno ten, kto wyśmiewa żyd. wymowę 
(tzw. żydłaczenie), jak i ten, kto krytykuje przywłaszczanie przez autorów żyd. wielkich 
postaci z in. narodów, przypomina zbrodnie żyd. stalinowców w Rosji, Polsce i in. krajach; w 
spisie rzekomych przejawów antyżyd. rasizmu znajduje się krytyka zarówno pospiesznego 
sprzedania za bezcen gmachu „Pasty" Fundacji Nissenbaumów, jak i niehumanitarnego uboju 
zwierząt; w wydanym przez Żyd. Instytut Hist. wyborze źródeł z dziejów Żydów w Polsce 
Ideologia antysemicka (1994) za przejaw a. uznano krytykę złego stanu sanitarnego dzielnicy 
żyd. we Lwowie na łamach „Czasu" 1871; najczęściej oskarżenia o a. nie próbuje się nawet 
uzasadniać, rzucając je publicznie lub w charakterze pogłoski w kręgach towarzyskich na 
osobę reprezentującą odmienne poglądy polit.; tworzy się w ten sposób typ antysemity z 
mianowania; jednym z najskrajniejszych zarzutów a. „wsławił się" żyd. historyk S. Hirszhorn 
w Dziejach Żydów w Polsce (1921); za przejaw a. uznał on samo używanie przez instytucje 
oświatowe i społ. nazw akcentujących ich chrześcijańskość czy katolickość. 

Zarzuty a., najczęściej nieuzasadnione, kierowano w przeszłości przeciw wielu 

twórcom i politykom o bardzo różnych postawach i poglądach; znajdowali się wśród nich 
m.in.: Cyceron, Seneka, Strabon, Kwintylian, Horacy, Juwenalis, G. Chaucer, Erazm z 
Rotterdamu, W. Shakespeare, D. Defoe, D. Diderot, P.H. Holbach, J.W. Goethe, G.W.F. 
Hegel, A. Schopenhauer, Napoleon Bonaparte, W.M. Thackeray, J.G. Herder, I. Kant, Ch. 
Dickens, A. Puszkin, R. Wagner, F. Liszt, N. Gogol, F. Dostojewski, A. Czechow, I. 
Turgieniew, L. Tołstoj, J. Proudhon, E. Degas, A. Renoir, K. Marks (jako Żyd-antysemita), E. 
Renan, H.G. Wells, G.B. Shaw, T. Dreiser, T.A. Edison, W. Disney, G.K. Chesterton, W. 
Lippman (jako Żyd-antysemita), M. Bułhakow, B. Pasternak, A. Sołżenicyn, T.S. Eliot, gen. 
G. Patton, Ch. de Gaulle, A. Gide, H. Arendt (jako Żydówka-antysemitka), A.J. Toynbee; 
spośród Polaków o a. oskarżano m.in. P. Włodkowica, J. Ostroroga, M. Reja, P. Skargę, S. 
Czarnieckiego, S. Konarskiego, H. Kołłątaja, S. Staszica, J.U. Niemcewicza, M. 
Mochnackiego, Z. Krasińskiego, A. Mickiewicza, J.I. Kraszewskiego, B. Prusa, A. 
Świętochowskiego, W. Reymonta, S. Żeromskiego, R. Dmowskiego, J. Piłsudskiego, I. 
Paderewskiego, W. Sikorskiego, A. Słonimskiego (jako Żyda-antysemitę za uwagi o 
nadwrażliwości Żydów), J. Tuwima (jako Żyda-antysemitę za wiersze wyszydzające żyd. 
bankierów), S. Roweckiego-Grota, T. Bora-Komorowskiego, W. Andersa, prymasa A. 

Hlonda, św. Maksymiliana Marię Kolbego, prymasa S. Wyszyńskiego, M. Dąbrowską, S. 
Kisielewskiego, prymasa J. Glempa, a nawet pap. Jana Pawła II. 

Początki a. bardzo często mylnie wiąże się z powstaniem chrześcijaństwa, aby 

uzasadnić współcz. ataki na Kościół: w rzeczywistości historia a. sięga kilkuset lat przed 
powstaniem chrześcijaństwa: już za czasów faraona Merneptaha, który rozpoczął rządy w 
Egipcie ok. 1225 przed Chr., pojawił się najstarszy znany tekst antyżyd.: była to tzw. Stela 
Merneptaha, upamiętniająca jego zwycięstwo nad Żydami w 5. roku panowania: faraon 
triumfalnie obwieszczał w niej całkowite unicestwienie Izraela, który „nie ma już więcej 
nasienia"; podobne antyżyd. enuncjacje powtarzali później w starożytności liczni wrogowie 
Żydów od władców asyryjskich i babilońskich po wodzów helleńskich (Antioch) i rzym.: 
zawarta w Starym Testamencie Księga Estery opisuje historię zapiekłego wroga Żydów 
Hamana, wezyra króla Persji Kserksesa I (V w. przed Chr.): Haman, który mógłby być 
uznany za prekursora zbrodniczego a., namówił króla Kserksesa do wymordowania całego 
narodu żyd., łącznie z kobietami i dziećmi: wg Księgi Estery zamiar ten został zniweczony 
dzięki skutecznemu przeciwdziałaniu dwojga Żydów: Mardocheusza i Estery: nie tylko 
doprowadzili do obalenia i śmierci Hamana, ale uzyskali od Kserksesa dla Żydów prawo do 
wymordowania wszystkich swoich wrogów: skończyło się to wielką rzezią dokonaną przez 
Hebrajczyków na znienawidzonych przez siebie członkach innych nacji - wg księgi Estery 
miało ich zginąć 75 tys. (twierdzenie to wydaje się dość mocno przesadzone): całkowite 
unicestwienie przez Żydów ich wrogów w Persji jest dotąd corocznie świętowane przez nich 
w ramach specjalnego święta Purim. 

Silna nienawiść do Żydów cechowała staroż. Greków: począwszy od II w. przed Chr. 

Grecy byli sprawcami najgłośniejszych pogromów Żydów w starożytności. m.in. w 
Jerozolimie w II w. przed Chr. (jego sprawcą był jeden z wodzów Antiocha Wielkiego), w 
Aleksandrii 38 po Chr. i w żyd. dzielnicy Cezarei 66 po Chr.: u źródeł tych pogromów tkwiły 
głębokie konflikty narodowościowe, rel. i ekonom., nierzadko nasilające się także z winy 
Żydów: wybitny XIX-wieczny historyk żyd. H. Graetz opisuje w Historii Żydów bardzo 
uciążliwą dla ludności gr. działalność Żyda Józefa, przez 22 lata sprawującego w służbie 
Ptolomeuszy urząd gł. dzierżawcy podatków, czyli swego rodzaju wielkorządcy w krajach 
Syrii i Fenicji: „Józef stał się w istocie władcą całej Palestyny (...) Z nadzwyczajna 
surowośćią egzekwował podatki. W Gazie i Scytopolis, których grecka ludność ośmieliła się 
stawić mu opór i obrzuciła go obelgami, kazał ściąć najprzedniejszych i najbogatszych 
obywateli i zabrać na rzecz króla ich wielkie majątki. (...) tak dalece nie szczędził 
przedstawiających siłę płatniczą republik, że w obecności króla uczynił ktoś złośliwą uwagę: 
»Józef zdarł z całej Syrii mięso i same z niej kości zostawił« (...) Dzięki niezmiernym 
bogactwom, które Józef zebrał na dzierżawie podatków, spadł na Judeę prawdziwy deszcz 
złoty. Wydobył naród z ubóstwa i nędzy i zlał nań dostatek. Dla ściągania daniny potrzebował 
zaufanych poborców i wybierał ich oczywiście najczęściej spośród własnego narodu. Ci 
urzędnicy bogacili się przyrodzoną rzeczy koleją." 

Zdaniem współcz. autora Historii Żydów P. Johnsona w nasileniu się niechęci Greków 

do Żydów dużą rolę odegrało ustanowienie żyd. królestwa Hasmonejskiego (Machabeuszy) i 
jego „religijny ucisk greckich - pogańskich miast": już w 133 przed Chr. doradcy władcy 
seleucyjskiego Antiocha Sidetesa radzili mu, aby zniszczyć Jerozolimę i całkowicie 
unicestwić lud żyd: uzasadniali to tym. że „jest to jedyny lud na ziemi. który odmawia wejścia 
w stosunki z resztą ludności ". 

Wśród przyczyn nasilania się nastrojów antyżyd. w starożytności wyraźnie 

dominowała niechęć do opartych na rel. uzasadnieniach dążeń Żydów do izolowania się od 
otaczających ich narodów; wg Księgi Estery już w V w. przed Chr. wezyr króla Kserksesa I 
Haman wskazywał królowi Persów: „Wśród ludów wszystkich prowincji twojego królestwa 
żyje pewien lud w odosobnieniu od innych ludów. Prawa jego są zupełnie inne niż u 

wszystkich ludów": w uzyskanym przez Hamana dekrecie Kserksesa przeciwko Żydom 
znalazły się stwierdzenia: „Pośród wszystkich plemion świata żyje zmieszany z nimi pewien 
nieprzyjazny innym lud, z powodu swych praw wrogi wszystkim innym narodom (...) 
przekonaliśmy się, że jedynie ten naród pozostaje w niezgodzie z całym rodzajem ludzkim, że 
żyje w odosobnieniu na skutek stosowania dziwacznych obyczajów". 

Skrajny separatyzm Żydów w stosunku do in. narodów wynikał z samej idei narodu 

żyd. jako wybranego przez Boga: idea ta pomagała w integrowaniu Żydów w czasach obcych 
podbojów i rozproszenia po świecie, w tzw. diasporze: jeden z najwybitniejszych satyryków 
rzym., Juwenalis, pisał o Żydach już w I wieku przed Chr.: „Syn przesądnych czcicieli sabatu 
kłania się tylko niebu i obłokom. Za przykładem dawnych ojców brzydzi się ludzi (...). Nie 
wskazałby on drogi zbłąkanemu wędrowcowi obcej sekty ani źródła spragnionemu 
cudzoziemcowi"; kierowane przeciw Żydom oskarżenia o ksenofobię, pogardę dla in. 
narodów jako gorszych łączono ze strachem przed siłą Żydów jako zgodnie działających, 
przedsiębiorczych i niebezpiecznych konkurentów handl.: gr. geograf Strabon, autor 
pierwszej w dziejach geografii powsz. Świata, pisał w I w. przed C h r.: „Żydzi przeniknęli do 
wszystkich miast na całej powierzchni ziemi, nie znaleźć miejsca, gdzie by nie zagnieździli 
się i nie starali zapanować. Ściśle zjednoczeni, fanatyczni (...) groźni współzawodnicy 
kupców całego świata, sieją po całej ziemi postrach swych zimnych, wyrachowanych 
namiętności i wzbudzają ogólną nienawiść"; słynny rzym. historyk Tacyt oskarża Żydów o 
nienawistną wrogość wobec wszystkiego, co nie jest żyd. (adversus omnes hostile odium): 
retor i pedagog Kwintylian określał Żydów jako „naród szkodliwy dla innych". 

Szczególnym zarzewiem konfliktów we wszystkich krajach, w których Żydzi się 

osiedlali, stawał się ich monoteizm i gwałtowne negowanie istnienia wszelkich pogańskich 
bóstw; z powodu monoteizmu Pliniusz Starszy piętnował Żydów jako gens contumelia 
numinum insignis — naród odznaczający się pogardą dla bogów; Józef Flawiusz stwierdzał 
zaś: „Są winni tego, że nie czczą tych bogów jak inne narody". 

Wrogość do Żydów potęgowały stosowane przez nich bardzo rygorystyczne przepisy i 

tabu, zwł. prawa dotyczące diety i czystości, połączone z traktowaniem nie-Żydów jako 
rytualnie nieczystych; za najbardziej odpychającą praktykę uznano zabieg obrzezania, które 
cały świat gr.-rzym. traktował jako przejaw barbarzyństwa; zakaz spożywania wieprzowiny 
przez Żydów, uniemożliwiający im ucztowanie z poganami. przyjmowano zaś jako dowód 
aspoł. charakteru Żydów; staroż. Greków i Rzymian szokował nawet żyd. zwyczaj 
świętowania szabasu jako dnia całkowitej bezczynności; historyk Swetoniusz komentował: 
„Spędzać co siódmy dzień bezczynnie, to tracić siódmą część życia"; zajadły wróg Żydów 
Apion wywodzi etymologię słowa szabas od egip. Sabbatosis. tj. „ból w pachwinie", i 
przekonywał, że Hebrajczycy w czasie ich ucieczki z Egiptu pod wodzą Mojżesza po 6 dniach 
marszu zostali dotknięci tak ciężkimi wrzodami w pachwinie. że byli zmuszeni do 
odpoczynku dnia siódmego; szczególną niechęć budził żyd. zakaz małżeństw z nie-Żydami; 
traktowano go jako przejaw antyhumanitaryzmu, wręcz mizantropii. 

Wzrostowi antyżyd. fobii w starożytności sprzyjała skrajna bezwzględność okazywana 

przez Żydów w czasie wojen z sąsiadami i okrucieństwo wobec podbijanych ludów (np. 
Kananejczyków); w Biblii odnotowano, iż po zdobyciu Jerycha Żydzi „na mocy klątwy 
przeznaczyli na zabicie ostrzem miecza wszystko, co było w mieście, mężczyzn i kobiety, 
młodzieńców i starców, woły, owce i osły"; także po zdobyciu Chasoru, stolicy pn. Kanaanu, 
„ostrzem miecza pobili wszystko co żywe (obłożywszy klątwą). Nie pozostawiono żywej 
duszy, a Chasor spalono"; będąc bardzo wojowniczym narodem, Żydzi stawiali zaciekły opór 
licznym najeźdźcom, szczególnie wsławiając się kolejnymi powstaniami przeciwko 
Rzymowi, najpotężniejszemu państwu starożytności; okazywali w tych walkach skrajny upór 
i fanatyzm rel.-nar.; ok. 115 po Chr. Żydzi dokonali „okrutnej masakry 220 000 Greków na 
Cyrenajce i 240 000 Greków na Cyprze i olbrzymiej liczby ludności w Egipcie" (E. Gibbon, 

Zmierzch Cesarstwa Rzymskiego); po rozbiciu powstania żyd. wydano prawo zakazujące 
Żydom po wieczne czasy wstępu na Cypr, nawet gdyby wylądowali jako rozbitkowie; 
znienawidzeni przez Rzymian i Greków, po stłumieniu kolejnego powstania Bar Kochby (135 
po Chr.) Żydzi zostali zdziesiątkowani i rozproszeni po różnych częściach Imperium 
Rzymskiego. 

Już wcześniej rozproszenie wielkiej części Żydów (diaspora) stało się źródłem 

szczególnego nasilenia konfliktów na tle gosp.-handl. z. przedstawicielami in. narodów, zwł. 
Greków, którzy stanowili dużą część ówczesnych bogaczy i kupców; do szczególnie 
gwałtownych napięć gr.-żyd. dochodziło w Aleksandrii. gdzie mieszkała bardzo liczna 
społeczność żyd.: po kolejnych starciach w Aleksandrii cesarz Klaudiusz wezwał Żydów do 
bardziej tolerancyjnego odnoszenia się do religii in. ludów; w specjalnym edykcie dla 
Aleksandrii zagroził tamtejszej gminie żyd., że jeśli okażą się nietolerancyjni, będzie ich 
traktował jak ludzi roznoszących „po całym świecie powszechną zarazę". 

Często jednostronnie eksponuje się wyolbrzymione przejawy niechęci chrześcijan do 

Żydów w przeszłości, przemilcza zaś fakty świadczące o długiej historii nienawiści bardzo 
dużej części Żydów do chrześcijan; do najczęściej powielanych fałszów należy łączenie 
początków a. z powstaniem chrześcijaństwa; skrajnym tego przejawem jest oskarżanie o 
antysemityzm pierwszych apostołów, choć wszyscy oni byli akurat Żydami; prawdą jest, że 
konflikty między chrześcijanami a wyznawcami judaizmu zaczęły się już u zarania 
chrześcijaństwa, jednak faktycznymi ich sprawcami byli fanatycy judaizmu, obawiający się 
siły nowej religii; izrael. profesor I. Shahak pisał w Żydowskich dziejach i religii, iż: „W 
rzeczywistości (...) wrogość wobec chrześcijan datuje się z czasów, kiedy ci ostatni byli 
jeszcze słabi i sami cierpieli prześladowania (w tym prześladowania z rąk Żydów)"; 
wyznawcy judaizmu prześladowali już apostołów; jeden z siedmiu pierwszych diakonów - 
św. Szczepan został ukamienowany z wyroku żyd. Sanhedrynu; wśród chrześcijan utrwaliło 
się nawet przekonanie o poparciu większości Żydów dla kolejnych prześladowań chrześcijan 
przez cesarzy rzym.; E.H. Flannery pisał w The Anguish of the Jews. że: „Prześladowanie 
Żydów za Nerona było bez wątpienia spowodowane przez żydowskie donosy (...). 
Przypuszczalnymi ich sprawcami byli Poppea, żona Nerona, żydowska prozelitka i jej 
otoczenie"; apologeta chrześcijaństwa z przełomu II/III w. Tertulian wyrzucał Żydom, że 
podżegają do prześladowań chrześcijan (synagogas Judeornm fontes persecutionem) 
natomiast Orygenes w swym Contra Celsum napiętnował żyd. obelgi przeciwko Jezusowi 
Chrystusowi. 

Pod koniec I w. powstała pełna wrogości do chrześcijan Modlitwa przeciw heretykom, 

stanowiąca część codziennych nabożeństw żyd.; nasilanie się sporów chrześc.-żyd. I-III w. 
miało miejsce w warunkach wyraźnego uprzywilejowania wyznawców judaizmu przez rzym. 
władze: judaizm był religią uznawaną w imperium rzym. w tym samym czasie, gdy 
chrześcijan poddawano krwawym prześladowaniom: znamienna pod tym względem była 
postawa ostatniego wielkiego prześladowcy chrześcijan - cesarza Dioklecjana; jak pisze 
Graetz: „Dioklecjan okazał się dla Żydów nader przychylnym, tym przychylniejszym może, 
im bardziej nienawidził chrześcijan"; szczególną przychylnością wobec Żydów odznaczał się 
również ces. Julian Apostata. znany z prób osłabienia i wykorzenienia chrześcijaństwa; 
Graetz pisze o Apostacie: „w faworach, jakie zlewał na Żydów grała niewątpliwie pewną rolę 
chęć dokuczenia chrześcijanom". 

Wbrew niektórym filosemickim uogólnieniom postępowanie Żydów nieraz 

nacechowane było mściwością i okrucieństwem; po początkowym okresie współdziałania z 
Mahometem Żydzi zaczęli go konsekwentnie zwalczać, uciekając się do prób zabójstwa - od 
próby strącenia go z tarasu po próbę otrucia przez Żydówkę Zajnabę; władca małego żyd. 
państwa w Arabii Jussuf DhuNovas (520-530) wsławił się „okrutną rozprawą ze swymi 
wasalami chrześcijańskimi"; wg Graetza Dhu Novas „obległ zamieszkane przez chrześcijan 

miasto Nadżaran i zdobywszy je, wywarł swój gniew na mieszkańcach; stugębna fama 
rozgłosiła po świecie wypadki nadżarańskie, przesadzając liczbę ich ofiar i przeistaczając 
ukaranie buntowników w prześladowanie chrześcijan przez króla żydowskiego, w pełną łez i 
krwi martyrologię"; wymordowanie chrześć, mieszkańców Nadżaranu przez Dhu Nowasa 
sprowokowało przeciwko niemu odwet chrześć, władcy Etiopii Elesbaa; Etiopowie rozbili 
państwo żydowsko-himjaryckie i - jak pisze Graetz - „Najbardziej pastwili się nad Żydami, 
których tysiące poległy w ekspiacji za męczenników nadżarańskich''; te początki 
wielowiecznych wzajemnych uprzedzeń między Żydami a chrześcijanami zostały niemal 
całkowicie zapomniane. 

W umacnianiu wrogości do Żydów niemałą rolę odegrały zarzuty poddające w 

wątpliwość ich lojalność wobec państw chrześć., w których mieszkali; niejednokrotnie 
zarzucano im wiarołomstwo i spiskowanie z ościennymi wrogami tych państw; w Bizancjum 
powszechnie oskarżano Żydów o sprzyjanie najeźdźczej armii perskiej, która z ich pomocą 
zdobyła 614 Jerozolimę (wymordowano przy tym ok. 90 tys. chrześcijan): S. Runciman pisał 
w Dziejach wypraw krzyżowych o okolicznościach, w jakich padła Jerozolima: „Patriarcha 
Jerozolimy Zachariasz gotów był zrezygnować z obrony miasta, aby uniknąć rozlewu, 
jednakże ludność chrześcijańska nie chciała tak łatwo oddać się w ręce najeźdźców. W dniu 5 
maja, przy pomocy Żydów zamieszkałych w obrębie murów obronnych, Persowie wdarli się 
do miasta. Doszło do wydarzeń mrożących krew w żyłach. Wśród płonących kościołów i 
domostw wymordowano wszystkich chrześcijan, część z nich zginęła z rąk żołdactwa 
perskiego. a jeszcze więcej zabili Żydzi"; Graetz przyznaje w swej Historii Żydów, „Wieść o 
słabości oręża chrześcijańskiego i o zwycięskim pochodzie armii perskiej natchnęła Żydów 
palestyńskich wielką odwagą(...) Dzielna ludność żydowska Tyberiady, Nazaretu i innych 
miast galilejskich stanęła niezwłocznie pod chorągwiami perskiemi. Zastęp ten, dyszący 
zemstą, nie oszczędził z pewnością chrześcijan i ich kościoła w Tyberiadzie (...) Rzecz to 
całkiem możliwa, że Żydzi srożyli się bezwzględnie nad świętościami chrześcijańskimi (...) 
Pospołu z Persami uwijali się po Palestynie burząc kościoły i klasztory". 

629 po odzyskaniu Judei przez Bizancjum doszło z kolei do zemsty chrześcijan na 

Żydach, którzy stali się ofiarami wielkiej masakry w Jerozolimie: 635-639 Bizantyjczycy 
utracili Palestynę, łącznie z Jerozolimą, na rzecz muzułmańskich Arabów; w czasie 
zdobywania Palestyny Arabowie korzystali z czynnej pomocy Żydów, służących im za 
przewodników (wg S. Runcimana). 

Powszechnie oskarżano Żydów o zdradzieckie postępowanie wobec chrześcijan w 

Hiszpanii; 694 wzięli oni udział w nieudanym spisku, zmierzającym do obalenia chrześc. 
państwa Wizygotów przez muzułmanów z Afryki; kilkanaście lat później Żydzi hiszp. 
gremialnie poparli muzułmańskich najeźdźców na Półwysep Iberyjski: Graetz pisze, że 
zwycięzcy Arabowie byli wszędzie popierani przez Żydów, którzy m.in. otworzyli im bramy 
do stolicy kraju Toledo w czasie „gdy chrześcijanie błagali w kościele świętych o obronę 
kraju i wiary"; zwycięzcy właśnie Żydom powierzali zadanie strzeżenia zdobytych miast. 

W XII w. z kolei oskarżano Żydów bizant. o wspieranie najeźdźczych armii Turków 

seldżuckich: w XV w. ostateczny podbój Konstantynopola przez Turków miał nastąpić dzięki 
wdarciu się ich do miasta przez dzielnicę żyd. przy aktywnym wsparciu jej mieszkańców (S.J. 
Shaw. TheJews of the Ottoman Empire and the Turkish Republic, New York 1991). 

Znaczącym źródłem zatargów między Żydami a chrześcijanami stały się spory 

wynikłe na tle gospodarczo-finansowym; sprzyjało temu wyspecjalizowanie się Żydów w 
lichwie, czyli pożyczaniu pieniędzy na procent w sytuacji, gdy prawo kanoniczne zakazało 
tego chrześcijanom (od 1179 wszyscy trudniący się lichwą narażeni byli na ekskomunikę): 
Żydom natomiast ich prawa rel. zabraniały pożyczać na procent między sobą, ale pozwalały 
pożyczać obcym; np. żyd. Księga Powtórzonego Prawa głosi: „Od obcego możesz się 
domagać, ale od brata nie będziesz żądał odsetek"; Johnson w Historii Żydów wskazuje, że 

nacjonalistycznie nastawieni Żydzi (np. rabin Akiwa) wyraźnie popierali zróżnicowanie 
między Żydami a nie-Żydami i stosowanie bez ograniczeń lichwy wobec gojów; XIV-
wieczny Żyd franc. Lewi ben Gerszom głosił wprost, że słusznym było obciążanie gojów 
odsetkami, „ponieważ nie powinno się przyczyniać do zarobku bałwochwalcy ... a wyrządzać 
mu tak wiele szkody, jak to możliwe bez naruszenia sprawiedliwości"; zmonopolizowanie 
lichwy przez Żydów było źródłem konfliktów z chrześcijanami gł. na skutek pobierania 
nadmiernie wysokich procentów; Graetz pisze: „Aby zgromadzić duże kapitały zmuszeni byli 
Żydzi pożyczać na lichwiarskie procenty, a nawet oszukiwać. Ściągali tym na siebie 
nienawiść ludności i nowe prześladowania". 

1290 doszło na tym tle do wypędzenia Żydów z Anglii: „Żydzi byli gąbkami króla. 

Wysysali pieniądze z jego poddanych, udzielając lichwiarskich pożyczek, a przed 
wściekłością dłużników broniło jedynie potężne ramię króla, który z kolei ciągnął, ile chciał z 
ich stale narastających bogactw. (...) Ale ilekroć król cofał swe osłaniające ramię, od razu 
straszliwe pogromy kładły kres Żydom i ich zdradliwym pergaminom. Za panowania 
Edwarda I ten niefortunny układ stosunków w okrutny sposób dobiegł końca. (...) Wygnanie 
Żydów sławiono jako poświęcenie ze strony króla" (G. Macaulay Trevelyan, Historia Anglii). 

Niemałą rolę w podsycaniu antyżyd. nastrojów we wczesnym średniowieczu odegrał 

bardzo wydatny udział Żydów w handlu chrześć. niewolnikami; żyd. historyk H. Nussbaum 
pisał: „Pośrednikami zaś tego oburzającego - w swoim czasie wszakże naturą warunków 
społecznych usprawiedliwionego handlu (niewolnikami) byli Żydzi mający rozległe 
stosunki"; ściągało to na nich niejednokrotnie potępienie ze strony czołowych postaci 
Kościoła, w tym m.in. pap. Grzegorza I Wielkiego, skądinąd znanego jako obrońca Żydów 
przed prześladowaniami, próbami nawracania ich siłą itp.; Grzegorz I uznał handlowanie 
przez Żydów niewolnikami chrześc. za jedyne przestępstwo Żydów, które powinno być 
zwalczane z całą siłą; sprawa ta stawała się niejednokrotnie problemem sporów w różnych 
państwach chrześc. wczesnego średniowiecza; już 589 król Wizygotów w Hiszpanii Reccared 
zakazał Żydom nabywania niewolników chrześc., czym zyskał sobie gorącą pochwałę pap. 
Grzegorza I. 

Na pocz. VIII w. we Francji spór o chrześc. niewolników stał się źródłem bardzo 

ostrego konfliktu miedzy Kościołem a Żydami; niewolnica żyd. właściciela z Lyonu zbiegła z 
domu swego pana i przyjęła chrzest z rąk bpa lyońskiego Agobarda, cieszącego się wielkim 
autorytetem i później zaliczonego przez Kościół w poczet świętych; żyd. mistrz Eberard 
zagroził biskupowi, że jeśli nie odda on natychmiast zbiegłej niewolnicy, to zostanie do tego 
zmuszony karami: rozgorzał zacięty spór, który skończył się złożeniem bpa Agobarda z 
urzędu mimo. że jego argumentacja była nie do podważenia z punktu widzenia ówczesnych 
praw kanonicznych; ces. Ludwik Pobożny jednak bezwarunkowo stanął w sporze po stronie 
Żydów. 

Podobnym niepowodzeniem skończyło się wystąpienie bpa praskiego św. Wojciecha 

przeciwko handlowaniu przez Żydów niewolnikami chrześc.: w tym czasie - wg H. Graetza - 
Żydzi handlowali przeważnie niewolnikami pochodzenia słow., których wywozili na zachód 
Europy, zwł. do Hiszpanii; oburzenie św. Wojciecha wywoływał fakt, że w Czechach „lud o 
twardym karku a folgujący namiętnościom" sprzedawał Żydom niewolników bez względu na 
chrzest; próba ukrócenia handlu chrześc. niewolnikami przez św. Wojciecha zakończyła się 
jednak fiaskiem, gdyż - jak pisano w jednej ze średniow. kronik: „Przeklęte złoto handlarzy 
taką moc posiadło, iż świątobliwy mąż [św. Wojciech - J.R.N.] musiał swe biskupstwo 
porzucić, między innymi z powodu braku pieniędzy na wykupienie niewolników-chrześcijan, 
ile ich był zakupił jeden kupiec żydowski" (cyt. za: I. Schiper. Dzieje handlu żydowskiego na 
ziemiach polskich). 

W ostatnich dziesięcioleciach skrajne rozmiary przybrała upowszechniana przez wielu 

żyd. i filosemickich historyków i publicystów teoria o trwających od wielu stuleci 

prześladowaniach Żydów, którzy jakoby wciąż padali ofiarami rozjuszonego rasistowskiego i 
rel. a.: podstawą tej teorii stalą się upowszechniana w początkach państwa Izrael dość 
szczególna, cierpiętnicza wizja historii Żydów; po 1948, gł. pod wpływem premiera Ben 
Guriona, ukazywano całą dotychczasową historię narodu żyd, jako nieprzerwaną falę 
prześladowań ze strony pogan, chrześcijan i muzułmanów; w imię utylitarnych celów polit. 
nowego państwa izrael. starano się dowieść, że życie Żydów w diasporze jest niemożliwe do 
zniesienia ze względu na ciągłe okrutne prześladowania ze strony in. narodów; twierdzenia te 
stanowiły trzon odrębnej żyd. martyrologicznej szkoły historiozoficznej, zw. łzawą(ang. 
Lachrymose), która głosiła jakoby jedynym w dziejach okresem wolnym od pogardy i 
prześladowań były czasy posiadania własnej państwowości (w starożytności do czasów 
opanowania Judei przez Rzym i współcz. po utworzeniu Izraela); teoria ta była w całkowitej 
sprzeczności z rzeczywistym obrazem dziejów Żydów, np. w Polsce, przez stulecia 
nazywanej „rajem dla Żydów"; zwolennicy łzawej historiografii żyd. skrajnie deformowali 
również dzieje Żydów w Hiszpanii, przedstawiając je wyłącznie jako czas nieprzerwanych 
prześladowań aż do ostatecznego wypędzenia; zacierali prawdę o „złotych wiekach" Żydów 
w Hiszpanii, czasach gdy świetnie prosperowali oni pod rządami niektórych chrześc., królów 
aragońskich i kastylijskich. 

Nieprawdziwe jest również uogólnianie całej historii Żydów w innych chrześc., 

krajach Europy Zach. jako ciągu prześladowań i terroru, pokazywanie Żydów jako 
bezbronnych ofiar, zdanych na łaskę i niełaskę otoczenia; rzetelni historycy od dawna 
poddawali krytyce tego typu uogólnienia; trudno byłoby bowiem uznać, że los Żydów w VII-
X w. był gorszy od losu niewolników chrześc., i pogańskich, którymi handlowali: zwraca się 
uwagę również i na to, że los Żydów w średniowieczu był bez porównania lepszy od sytuacji 
chłopów pańszczyźnianych; I. Shahak pisał, że „najbiedniejszy nawet żydowski rzemieślnik, 
ekonom czy skromny pisarczyk byli w znacznie korzystniejszej sytuacji niż chłop 
pańszczyźniany"; wg rabina S. Rappaporta: „Niektórzy żydowscy historycy współcześni 
posuwają się nawet do deklarowania, że w okresie od dziewiątego do dwunastego stulecia 
Żydom żyło się lepiej niż ich chrześcijańskim sąsiadom" (S. Rappaport. Jew and Gentile: The 
Philo-Semitic Aspect); zdaniem żyd. naukowca prof. I.A. Argusa z Yeshiva University w 
Nowym Jorku do końca XII w. Żydzi cieszyli się wręcz uprzywilejowanym statusem w 
Europie Zachodniej. 

Dopiero pod koniec XI w. pojawiły się pierwsze zagrożenia dla Żydów wraz z atakami 

na nich ze strony pospólstwa towarzyszącego krzyżowcom w pierwszej wyprawie krzyżowej 
(1096); w kilku krajach doszło wówczas do masakr Żydów, zwł. w Niemczech i Czechach; 
inspiracją do ataków na Żydów stawały się opowieści ukazujące ich jako „zdradliwych 
pomocników" muzułmanów; niektórym prowodyrom ataków na Żydów, chcącym ich po 
prostu obrabować, łatwo było przekonać pospólstwo, że nie warto iść daleko na walkę z 
muzułmanami, jeśli tuż obok są in. niewierni - Żydzi; faktem jest, że w antyżyd. masakrach i 
plądrowaniach brały gł. udział męty społeczne i że pałace biskupie okazywały się najlepszym 
schronieniem dla ściganych Żydów. 

Jak pisał F. de Fontette w Historii antysemityzmu: „Wypada zauważyć, że prawie 

wszędzie hrabiowie i biskupi starali się bronić Żydów"; w czasie drugiej wyprawy krzyżowej, 
gdy znów doszło do masakr Żydów, w ich obronie wystąpił najbardziej podziwiany i 
wpływowy chrześcijanin XII w. św. Bernard z Clairvaux; w licznych wystąpieniach 
piętnował on wszelkie próby atakowania Żydów, głosząc, że są one w jaskrawej sprzeczności 
z Pismem św. i obciążone grzechem śmiertelnym": hebrajski kronikarz drugiej krucjaty 
Efraim z Bonn nazwał go wprost „zbąwcą żydów"; nie przeszkadza to jednak niektórym 
wrogim chrześcijaństwu autorom żyd. przedstawiać działania rozpasanego motłochu jako 
wyraz cechującej chrześcijaństwo nieubłaganej nienawiści do Żydów; przemilczane są przy 
tym takie fakty, jak to, że sami biskupi niejednokrotnie bezwzględnie tłumili antyżyd. 

wystąpienia pospólstwa w czasie wypraw krzyżowych; jak pisze Johnson w Historii Żydów: 
„Biskup Speyer szybko stłumił rozruchy, używając siły i wieszając przywódców (...) To samo 
uczynił arcybiskup Kolonii. W Moguncji jednak sam arcybiskup musiał uciekać. by ratować 
życie": niekiedy dochodzi do skrajnych deformacji zwielokrotniających liczbę żyd. ofiar 
napaści pospólstwa w czasie wypraw krzyżowych, np. w wyd. 1986 broszurze Unii Amer. 
Kongregacji Hebrajskich znalazła się informacja, iż krzyżowcy zabili rzekomo aż l mln 
Żydów: z oburzeniem napiętnował to fałszerstwo amer. rabin M. Saperstein. pisząc, że: „W 
rzeczywistości z rąk plebsu rabującego pod hasłami krucjaty zginęło dokładnie 200 razy 
mniej Żydów - 5 tysięcy osób" (M. Saperstein: Moments of Crisis in Jewish-Christian 
Relations, London 1989). 

W czasie pierwszych wypraw krzyżowych istniały już przyczyny wpływające na 

nasilanie się antyżyd. fobii: zawiść o bogactwo znajdujące się w rękach Żydów, niechęć do 
żyd. lichwiarzy, wrogość wobec izolujących się obcych, rel. uprzedzenia do narodu, który 
odrzucił Chrystusa, i doprowadził do jego ukrzyżowania; w świadomości przeciętnych 
chrześcijan przez całe stulecia dominowała wizja Żydów jako narodu Judasza i faryzeuszy 
popierających skazanie Jezusa na śmierć, przesłaniająca obraz Żydów jako narodu Jezusa i 
pierwszych apostołów; 1144 w Norwich w Anglii pojawiło się po raz pierwszy fałszywe 
oskarżenie Żydów o mord rytualny (kilkaset lat wcześniej podobne oskarżenia wysuwano 
wobec chrześcijan w Persji): znajdowało ono posłuch u ciemnego pospólstwa, stając się 
powodem do wystąpień antyżyd. w różnych krajach Europy Zach.: oskarżeń o mord rytualny 
nie zdołały całkowicie wyeliminować nawet kolejne potępienia ich przez papieży 
Innocentego IV i Grzegorza X. 

W średniowieczu nie brakowało różnych form urzędowych upokorzeń Żydów; 

pierwszy zainicjował je kalif abbasydzki Harun al Raszid, nakładając 807 na Żydów 
obowiązek noszenia żółtej odznaki na ubraniach: sobór laterański IV nakazał nosić Żydom 
(1215) krążek, kawałek żółtego płótna: wg autora Historii antysemityzmu F. de Fontette 
krążek ten nie był początkowo oznaką hańby i stosowano go z dużą „elastycznością"; 
skrajnym przejawem dyskryminacji było zarządzenie islamskiego szacha Persji XVI w. 
postanawiające, że Żydzi nie mogą chodzić bez dużego kawałka drewna na plecach, co 
praktycznie skazywało ich na pozostanie w domu: wyrazem izolacji Żydów od otoczenia były 
różnorodne getta: trwa dyskusja nad tym, czy były to getta pożądane, czy wymuszone: 
prawdopodobnie wcześniejsze były getta wymuszone na Żydach, ale pisze Johnson: „we 
wczesnośredniowiecznej Europie często Żydzi wymagali segregacji i wysokich murów jako 
warunku osiedlenia się w mieście''. 

Niechęć do Żydów i obawy przed ich oddziaływaniem na chrześcijan wpływały na 

różne godzące w Żydów restrykcje prawodawstwa kość.: sobór w Nicei (325) nakazywał, by 
„nikt z nimi nie wchodził w żadne stosunki ani dla zysku, ani z powodu jedzenia czy picia"; 
III synod w Toledo zakazał Żydom posiadania niewolników chrześc., piastowania urzędów 
(które dawałyby im możliwość karania chrześcijan) i małżeństw Żydów z nie-Żydami: IV 
synod w Toledo rzucił klątwę na osoby udzielające Żydom protekcji: sobór w 
Konstantynopolu (692) zakazał korzystania z usług Żydów-lekarzy; sobór laterański III 
(1179) zabronił Żydom trzymania chrześc. poddanych, służby i rzemieślników: sobór 
laterański IV zakazał Żydom piastowania stanowisk w administracji państw, i w służbie publ.: 
te i im podobne godzące w Żydów postanowienia restrykcyjne „najczęściej w niewielkim 
stopniu były przestrzegane w praktyce, nawet przez rozlicznych papieży, którzy np. bardzo 
chętnie korzystali z usług Żydów-lekarzy; bez porównania skuteczniejsze były zalecenia 
Talmudu nakazujące Żydom maksymalne ograniczenie stosunków z chrześcijanami, o czym 
jednak na ogół nic nie piszą autorzy książek o a., tacy jak F. de Fontette. 

Pisząc o przejawach antyżyd. uprzedzeń w historii chrześc. Europy, nie można 

równocześnie zapominać o sile panujących wśród Żydów uprzedzeń do chrześcijan; co 

najgorsze, wyrażały się one już w różnych fanatycznie antychrześc. zapisach Talmudu, 
traktowanego przez Żydów jako podstawę wykładni judaizmu: izrael. naukowiec, prof. I. 
Shahak (Żydowskie dzieje i religia) przytoczył liczne przykłady zaleceń Talmudu. służących 
wpajaniu pogardy i nienawiści do nie-Żydów. czyli gojów: przewidywały one m.in. że „każdy 
pobożny Żyd, przechodząc obok nieżydowskiego cmentarza, musi wypowiedzieć 
przekleństwo pod adresem spoczywających tam gojów, a przechodząc obok cmentarza 
żydowskiego, ma obowiązek chwalić Boga. To samo odnosi się do żywych: pobożny Żyd, 
widząc duże zgromadzenie Żydów, musi pochwalić Boga, mijając zaś zgromadzenie gojów, 
powinien wypowiedzieć pod ich adresem przekleństwo. Zabudowania nie są z tego 
wyłączone: Talmud nakazuje, by Żyd, przechodząc obok osiedla zamieszkanego przez gojów, 
prosił Boga o zniszczenie go - jeśli zaś zabudowania są w ruinie, powinien dziękować Bogu 
za zemstę (...) Nakaz ten został »wzbogacony« przez nowy zwyczaj; mianowicie przechodząc 
obok kościoła czy krzyża - Żyd ma zwyczaj spluwać (zwykle trzy razy), co jest 
»udoskonaleniem« innej obowiązkowej reguły (...) Zwyczaj ten stał się w dziejach 
europejskiego żydostwa przyczyną wielu incydentów. Jeden z najgłośniejszych, którego 
skutki są wciąż widoczne, miał miejsce w czternastowiecznej Pradze. Czeski król Karol IV 
(który był także cesarzem rzymskim) polecił wmurowanie wspaniałego krucyfiksu pośrodku 
wybudowanego za jego czasów i istniejącego do dzisiaj mostu kamiennego. Pewnego razu 
doniesiono mu, ze prascy Żydzi mają zwyczaj spluwać ilekroć przechodzą obok krucyfiksu. 
Jako osławiony obrońca Żydów nie wszczął przeciwko nim prześladowań, lecz nakazał 
gminie żydowskiej pokryć koszty wyrycia na krzyżu złotymi literami hebrajskimi słowa 
Adonai (Pan): słowo to jest jednym z siedmiu najświętszych imion Boga i w jego pobliżu nie 
wolno okazywać najmniejszych nawet oznak braku szacunku. Spluwanie ustało." 

W Talmudzie było wiele agresywnych sformułowań wobec „nieczystych" gojów, np.: 

„każdy goj, który studiuje Talmud i każdy Żyd, który mu w tym pomaga, powinni umrzeć", 
„Żyd musi i powinien krzywo-przysięgać, kiedy goje pytają go, czy nasze księgi zawierają 
cokolwiek przeciwko nim". „Żydzi to ludzkie istoty, ale narody świata nie są istotami 
ludzkimi, lecz zwierzęcymi", „jeżeli goj zabije goja lub Żyda, jest za to odpowiedzialny; ale 
jeżeli Żyd zabije goja nie jest odpowiedzialny", „nie będziesz krzywdził twego bliźniego 
(Biblia), ale nie jest powiedziane: »nie będziesz krzywdził goja«", „na dom goja patrzy się jak 
na zagrodę zwierząt" (cyt. za; ks. A. Zwoliński, Starsi bracia, Kraków 1994). 

W Talmudzie znajdowało się także wiele drastycznych ataków na chrześcijan 

nazywanych tam „bałwochwalcami, mordercami, gorszymi od zwierząt"; dusze chrześcijan 
nazywano „złymi i nieczystymi” a zwłoki „padliną"; nie brakowało również bardzo 
plugawych treści uwłaczających Jezusowi i Matce Boskiej. 

Swego rodzaju symbolem siły fanatycznych uprzedzeń rel. wśród Żydów są zalecenia, 

które znajdują się u największego średniow. żyd. filozofa Mojżesza Majmonidesa (1135-
1204); jego Miszne Tora uważana jest za najstarszy kodeks prawa talmudycznego: w księdze 
tej roiło się od napastliwych ataków wymierzonych przeciw chrześcijaństwu i samemu 
Jezusowi; Majmonides zalecał Żydom, by nie ratowali w żadnym razie życia gojów (z 
wyjątkiem sytuacji grożących wybuchem wrogości wobec Żydów): „jeśli chodzi o gojów, z 
którymi nie jesteśmy w stanie wojny.... nie wolno powodować śmierci, lecz równocześnie 
zabronione jest ich ratowanie wówczas, gdy w jakiś sposób zagrożone jest ich życie... Jeśli 
dajmy na to, ujrzymy goja wpadającego do morza, nie powinniśmy go ratować, ponieważ 
zostało napisane: »Nie będziesz czyhał na życie bliźniego swego« - a przecież goj nie jest 
naszym bliźnim" (Shahak. Żydowskie dzieje i religia.) Majmonides przyjmował jako 
generalną zasadę to, że każdy poganin, który nie należy do ludu Izraela powinien być 
wypędzony, a nawet zabity; „Każdy poganin, który nie przestrzega przykazań Noego, 
powinien być, jeśli znajdzie się pod naszymi rządami, zabity." (Zwoliński, Starsi bracia): 

równie bezwzględne były zalecenia Majmonidesa pod adresem niewiernych Żydów; 
nakazywał wprost ich eksterminację: „Obowiązkiem jest tępienie ich własnymi rękami". 

Raz rozpoczęte napaści na Żydów, bezkarne rabunki i mordy stały się zachętą do 

kolejnych antyżyd. wystąpień pospólstwa w wielu krajach Europy Zach.; do szczególnie 
okrutnych prześladowań Żydów wielokrotnie dochodziło w Niemczech; już w czasie 
pierwszej wyprawy krzyżowej (1096) doszło do krwawych masakr w Spirze, Trierze. 
Moguncji i Wormacji (zginęło ok. 1500 Żydów); ścigani przez motłoch Żydzi kolońscy 
masowo w akcie desperacji popełniali samobójstwa; „Wielu zadało sobie śmierć w jeziorach i 
bagnach. Przykład dał im pewien starzec uczony, Samuel Ben-Jechiel. Zarżnął pośrodku wód 
swego dzielnego, dorodnego syna, zmówiwszy uprzednio błogosławieństwo. które ofiara 
podchwyciła pobożnym „amen", poczem całe otoczenie zaintonowało »Słuchaj lzraelu« i 
rzuciło się w odmęty". (Graetz): do kolejnych masakr Żydów w Niemczech doszło w czasie 
drugiej wyprawy krzyżowej (1146); inicjatorem rzezi stał się franc. mnich Rudolf, który 
podburzał pospólstwo do masakrowania Żydów okrzykami: Hep! Hep! (skrót od Hierosolyma 
Est Perdita - Jerozolima jest zniszczona); okrzyki te stały się w przyszłości ulubionymi 
hasłami niem. antysemitów, zagrzewających do kolejnych pogromów; 1298 doszło do 
kolejnej fali prześladowań Żydów we Frankonii, Bawarii i Austrii: impulsem do masakr stało 
się oskarżenie, że znieważyli hostię w miasteczku Röttiingen we Frankonii; do nast. fali 
prześladowań doszło podczas wojen domowych za panowania Ludwika Bawarskiego; 1336-
37 organizowała napaści na Żydów na wielkich połaciach Niemiec zorganizowana banda 
chłopstwa i pospólstwa miejskiego, która przezwała się „żydobójcami” (Judendenschläger); 
„Nigdzie nie tępiono Żydów z taką systematycznością i pasją, jak w świętem państwie 
rzymsko-niemieckim" (Graetz); XIV-wieczny autor Closener ze Strasburga pisał: „Gotówka 
Żydów była ową trucizną, co ich zabijała". 

Obcość i izolacja Żydów sprzyjały powstawaniu najskrajniejszych pogłosek na ich 

temat wśród niem. pospólstwa, zwł. w czasach różnych katastrof: np. w czasie wielkiej 
epidemii w Niemczech oskarżono Żydów o zatrucie studzien; 14 II 1349 tłum napadł na 
Żydów na Judengasse w Strasburgu i zapędził ich na cmentarz, gdzie spalono 2 tys. ludzi; 
tylko niewielka cząstka spośród nich uratowała życie, deklarując chęć przejścia na wiarę 
chrześc.; zagrabione skarby Żydów rozdzielono między niem. mieszczan: niedługo potem 
doszło do spalenia ponad 400 Żydów w Wormacji; potem przyszła kolej na masakry Żydów 
w Moguncji i Kolonii; były w Niemczech całe rodziny, które chlubiły się udziałem w paleniu 
Żydów i same „z dumą'" nazywały się Judenbraterami (Judenbrater - Żydopiek). 

Kłamstwem są częste twierdzenia współcz. (zwł. Żydów), że zagłada Żydów przez 

Niemców w czasie II wojny świat. była tylko jednorazowym epizodem - „przyszła grupa 
zbrodniarzy, kierowana przez wariata i dokonała mordu; podczas, gdy polski antysemityzm 
był zjawiskiem trwałym" (wg wywiadu izrael. profesora U. Hupperta, kryty kującego tego 
typu postawy Żydów). 

Przekleństwem Żydów było ich bogactwo; skrajnie tendencyjnym uproszczeniem jest 

stosowane często przez niechętnych chrześcijaństwu autorów, doszukiwanie się wciąż 
nietolerancji i uprzedzeń rel. jako gł. przyczyny prześladowań Żydów; fakty wskazują, że 
najczęstszym powodem prześladowań ze strony poszczególnych władców w Europie Zach. 
były_pustki w skarbcu, który chciano jak najszybciej zapełnić kosztem Żydów: typowe pod 
tym względem było zachowanie króla Francji Filipa IV Pięknego, który gwałtownie walczył z 
pap. Bonifacym VIII o wpływy, a nie o prawdy wiary; stał się on jednym z 
najbezwzględniejszych grabieżców żyd. mienia; 1306 doprowadził do niespodziewanego 
uwięzienia wszystkich franc. Żydów; w więzieniach zakomunikowano im, że mają w ciągu 
miesiąca opuścić Francję, zostawiając w niej cały swój dobytek; zagrożono przy tym śmiercią 
każdemu, kto pozostanie we Francji po wyznaczonym czasie: w oznaczonym terminie 
wygnano z Francji ok. 100 tys. Żydów, okradając ich z całego mienia, poza odzieniem, 

rabując ogromne ilości złota, srebra i drogich kamieni: historyk Graetz nie ma wątpliwości co 
do intencji króla Filipa IV Pięknego: „Cóż mogło spowodować mądrego raczej 
nieklerykalnego monarchę, który bronił przedtem Żydów przeciw duchowieństwu, do tak 
nagłej zmiany usposobienia. Nie chodziło tu bynajmniej o nietolerancję kościelną, ani też o 
ustępstwa woli ludowej. Bezpośrednią przyczyną była żądza złota. Zatargi z papieżem i 
wojny z buntowniczymi Flamandczykami tak dalece wyczerpały jego kasę i do tak 
niemiłosiernych zniewoliły go ździerstw. że według szyderczego głosu ówczesnej pieśni 
ludowej »nawet kura w garnku nie była bezpieczna od szponów królewskich«. Mieniem 
żydowskim chciał Filip zasilić swój skarb suchotniczy." 

Żydzi powrócili do Francji 1315 i już 1321 padli ofiarą kolejnej nagonki; oskarżono 

ich o inspirowanie zbrodniczych działań grupy trędowatych w Guienne, którzy będąc 
niezadowoleni ze złego pożywienia, pozatruwali studnie i rzeki, powodując śmierć wielu 
ludzi: oskarżenie stało się pretekstem do wymuszenia od Żydów ogromnej grzywny na sumę 
150 000 funtów paryskich: w zakład ewentualnej wypłaty uwięziono najbogatszych Żydów, a 
na majątki ich i należytości nałożono sekwestr. 

Skrajna chciwość, a nie rzekome antyżyd. fobie rel., kierowała ang, królem Janem bez 

Ziemi: 1210 wymusił on na Żydach ogromną daninę w kwocie 66 tys. marek; gdy nadzwyczaj 
bogaty Abraham z Bristolu nie chciał wypłacić wyznaczonej mu części (10 tys. marek) król 
Jan nakazał wyrywać mu po jednym zębie dziennie, dotąd, aż nie zgodzi się wpłacić całej 
sumy do król. skarbca: królowi Anglii Edwardowi I przypisuje się nienasycony głód gotówki 
jako gł. motyw wystąpienia przeciwko Żydom (1278); nastręczył się ku temu dogodny 
pretekst: Żydów oskarżano wówczas o ciągłe fałszowanie monet i nawet Graetz przyznaje, że 
300 Żydów przekonano o winę tej zbrodni: za 300 winnych zapłaciło 10 tys. Żydów, którzy 
ucierpieli przy tej okazji: 12 lat później król Edward wykorzystał oskarżenia o lichwę dla 
całkowitego wygnania Żydów z Anglii: bryt. historyk G.M. Trevelyan komentował w Historii 
Anglii to wygnanie Żydów (pod oskarżeniami lichwy) z Anglii: „Możliwe, że Edward I 
usuwając z wyspy Żydów działał w myśl najlepszych intencji swoich czasów. Wygnanie 
Żydów sławiono jako poświęcenie ze strony króla i oczywiście było ono niezmiernie 
popularne. Było to o tyle wykonalne, że nadszedł czas, kiedy stało się możliwe zdobywanie 
przez króla i magnatów pieniędzy gdzie indziej, od lichwiarskich »chrześcijan« (...) Kiedy 
Żydzi powrócili do Anglii, w czasach Stuart i Hannowerczyków, przekonali się, że Anglicy 
opanowali swój rynek pieniężny i wszystkie wolne zawody (...) Toteż stosunki Żydów i 
Anglików odnowiły się pod pomyślniejszymi auspicjami niż te, które nawet obecnie 
przeważają w krajach, gdzie ludność miejscowa nie ma dość sprytu albo sposobności, by 
nabrać zwyczaju prowadzenia swych własnych interesów." 

W Czechach (1096) Żydzi padli ofiarą pogromu gł. z rąk towarzyszącego krzyżowcom 

pospólstwa, które wlokło Żydów praskich do chrztu i zabijało opornych; obawiając się 
dalszych gwałtów, i nie czując ochrony ze strony księcia Wratysława II, Żydzi postanowili 
opuścić kraj wraz z całym swoim mieniem: uprzedzony o tym książę nakazał obsadzić 
żołnierzami ich domy; podskarbi księcia oświadczył żyd. starszyznie, że wszystko, co 
posiadają, należy do księcia. bo pochodzi z rabunku jego własności: „Ze skarbów 
jerozolimskich niceście do Czech nie przywieźli. Pokonani przez Wespazjana i za bezcen 
sprzedani, rozproszyliście się po świecie. Nagoście przyszli do kraju, nago zeń wynijdźcie": 
czes. Żydów ograbiono z całego mienia, zanim pozwolono im schronić się do Polski; czes. 
biskup kronikarz Kosmas odnotował, iż Żydom zabrano w Czechach więcej złota niż 
mieszkańcom Troi po upadku ich miasta. 

Za panowania króla Wacława IV Luksemburskiego doszło do kolejnej masakry czes. 

Żydów 1389: wymordowano ich ok. 4 tys., znieważano zwłoki pomordowanych i spalono 
praską synagogę: 1542 oskarżono ich jako rzekomych sprawców pożarów, które spustoszyły 
Pragę i kilka in. miast czes.: kolejny raz wypędzono ich z Czech, jedynie 9 rodzin żyd. 

uzyskało zezwolenie na dalszy pobyt w Pradze; po 20 latach Żydów odwołano z wygnania: 
jak jednak ocenia Graetz, spośród Żydów „powróciły do Pragi same tylko męty. Chrześcijanie 
padali niewątpliwie często ofiarą oszukańczych praktyk tego tałatajstwa": spowodowało to 
kolejne wygnanie Żydów z Pragi (1561), przy czym na żyd. wychodźców napadli rozbójniczy 
rycerze i ograbili ich: dopiero po śmierci niechętnego Żydom ces. Ferdynanda I udało się u 
jego syna Maksymiliana (późniejszego ces.) wyjednać cofnięcie dekretu banicyjnego i 
dopuszczenie Żydów do Pragi i kilku in. miast czeskich. 

Kolejne fale prześladowań dotknęły również Żydów w Austrii; 1420 oskarżono ich o 

zabójstwo dzieci chrześc., i o znieważenie hostii; arcyksiążę Albrecht nakazał równocześnie 
uwięzić wszystkich Żydów austr.; skonfiskowano majątki zamożnych Żydów, a ubogich 
natychmiast wydalono z kraju; III 1421 ponad 100 Żydów spalono w Wiedniu; Albrecht 
wydał zaś rozporządzenia zakazujące mieszkania jakiegokolwiek Żyda w Austrii w 
przyszłości; 1559 Ferdynand wprowadził dla nielicznych Żydów austr. „meldunek kartkowy", 
czyli tzw. „kartę żyd." (Judenzettel): każdy zamieszkały w Austrii Żyd, przybywając w 
interesach do Wiednia, musiał się w jak najkrótszym czasie zameldować u marszałka 
krajowego i wyjaśnić jak długo będzie przebywać w tem mieście i czym zamierza handlować; 
w ślad za tym ograniczeniem wyszedł dekret rugujący Żydów wraz z żonami, dziećmi i 
dobytkiem z Austrii Dolnej i Gorycji; na Rusi już 1113 doszło do buntu lud. w Kijowie, w 
czasie którego ograbiono domy Żydów kijowskich; nastąpiło to tuż po śmierci Światopełka II, 
który otaczał Żydów szczególną opieką; przez całe stulecia liczba Żydów na terenie Rusi, a 
później państwa moskiewskiego, była stosunkowo niewielka: po ich przejściowym 
zwiększeniu, wraz z włączeniem do Moskwy rzeczypospolitej Nowogrodu Wielkiego, szybko 
rozpoczęły się prześladowania Żydów; uzasadniano je szerzeniem się herezji judaizujących 
(żidowstwujuszczich): władze uznały Żydów za element szkodliwy dla państwa 
moskiewskiego i zabroniły dopuszczania ich nawet na krótkotrwałe pobyty; 1550 król Polski 
Zygmunt August próbował wstawiać się za kupcami żyd. z Litwy do cara Iwana IV 
Groźnego, prosząc go, by dopuścił ich do swego kraju; w odpowiedzi Iwan napisał, że Żydzi 
„przywozili zioła trujące i wielorakie szkody czynili poddanym cara, przeto królowi nie 
przystoi wdawać się za nimi"; podkreślił również, że Żydów za „ich złe sprawy" wypędzano 
również z in. państw, a niektórych nawet śmiercią karano; stąd, nie chcąc krzywdy swych 
poddanych, wzbraniał Żydom dostępu do swego państwa, i prosił króla, „aby w tej sprawie 
już więcej się do niego nie zwracał". 

Po zdobyciu Połocka (1563) Iwan IV Groźny zapytany, co robić z Żydami, odrzekł, iż 

tych, którzy zgodzą się przyjąć chrzest, należy ochrzcić, zaś wszystkich nie zgadzających się 
na to, utopić w Dźwinie; Moskwa konsekwentnie włączała do umów z Polską żądanie 
niedopuszczania przez Polskę Żydów do państwa moskiewskiego (w umowach z 1601, 1678, 
1686); przy powołaniu na tron moskiewski królewicza Władysława (1610) bojarzy zastrzegli 
sobie w punkcie 4 swego układu z hetmanem S. Żółkiewskim, że Żydzi nie będą mogli 
wjeżdżać do państwa moskiewskiego dla prowadzenia handlu. 

Żydów odstraszały od Moskwy przypadki barbarzyńskiego traktowania; 

mieszkającego w Moskwie lekarza z Wenecji Leona Żydowicza stracono (1498) za to, że nie 
zdołał wyleczyć syna cara Iwana III. In. lekarz Daniel von Haden, Żyd z Wrocławia, w czasie 
buntu strzelców (1682) został oskarżony o otrucie cara Fiodora Aleksiejewicza i wraz z 
synem porąbany na kawałki. 

Bardzo ważnym, a ciągle zbyt rzadko przypominanym źródłem najostrzejszych 

wystąpień antyżyd., zwł. wszelkiego rodzaju zajść ulicznych i masakr była nienawiść do 
Żydów ze strony najuboższych warstw społ.: „Należy podkreślić, że w okresie najgorszych 
prześladowań antyżydowskich, a więc wtedy, gdy Żydów zabijano, elita rządząca - cesarze, 
papieże, królowie, arystokracja, wyższe duchowieństwo, jak również bogata burżuazja w 
miastach autonomicznych - zawsze była po stronie Żydów. Ich wrogowie natomiast 

wywodzili się przeważnie z najbardziej gnębionych i wyzyskiwanych klas społecznych; 
często też byli to ludzie, z którymi Żydzi spotykali się na co dzień, jak na przykład mnisi z 
zakonów żebraczych. Prawdą jest natomiast, że w większości przypadków (choć na pewno 
nie zawsze) przedstawiciele władzy bronili Żydów, i to nie z pobudek humanitarnych, czy z 
powodu jakiejś specjalnej sympatii dla nich, lecz zwyczajnie ze względu na swe własne 
interesy; po pierwsze, Żydzi byli dla nich pożyteczni i mogli na nich zarobić; po drugie, 
bronili w ten sposób „prawa i porządku", po trzecie, sami nienawidzili niższych klas i 
obawiali się, że wystąpienia przeciwko Żydom mogą się kiedyś przekształcić w bunty 
przeciw nim samym (...) Dlatego więc wszystkie masakry Żydów w okresie judaizmu 
klasycznego były rezultatem rebelii chłopskich lub rozruchów ludowych." (Shahak, 
Żydowskie dzieje i religia). 

Można by przytoczyć rozliczne przykłady masakr Żydów w różnych krajach Europy, 

potwierdzających twierdzenia Shahaka; począwszy od pierwszej większej masakry Żydów w 
czasie I krucjaty dokonanej przez bandy wieśniaków i nędzarzy, podążających za Piotrem 
Pustelnikiem, antyżyd. rozruchów w Anglii w czasie II krucjaty, stanowiących wyraźnie 
część powstania chłopskiego, masakr Żydów w miastach niem. w okresie wybuchów Czarnej 
Śmierci, po okrutne rzezie na Ukrainie w czasie powstania B. Chmielnickiego; Shahak nie 
bez racji pisał, że wystąpienia Kozaków i powstańców chłopskich na Ukrainie przeciwko 
Żydom w owym czasie nie były wcale aktem bezinteresownego, niczym nie uzasadnionego 
a., jak przedstawiają niektórzy autorzy żyd., lecz „powstaniem chłopskim, buntem 
gnębionych, prawdziwych nieszczęśników – zemstą na sługach polskiej szlachty." 

Czasami Żydzi sami przyczyniali się do prowokowania wystąpień przeciwko sobie, 

lekkomyślnie angażując się solidarnie całą społecznością żyd. po jednej ze stron w wojnie 
domowej; tak stało się np. w Kastyli, gdy wspólnoty żyd. udzieliły bezwzględnego poparcia 
królowi Piotrowi I Okrutnemu w czasie jego wieloletniej wojny domowej przeciwko 
przyrodniemu bratu. Henrykowi hrabiemu Trastamara (po zwycięstwie rządzącemu jako 
Henryk II); osiedla żyd. w Toledo, Burgos i in. licznych miastach służyły praktycznie jako 
garnizony Piotra w czasie wojny domowej i ucierpiały szczególnie mocno w rezultacie swego 
zaangażowania po stronie przegranej: podobnie zachowywali się Żydzi pod rządami różnych 
władców muzułmańskich, gdzie często popierali reżimy oderwane od większości ludów, nad 
którymi sprawowali władzę dzięki pacyfikującej wszelki opór najemnej armii, np. w 
królestwie Grenady, gdzie wezyr królestwa Żyd Samuel Ibn-Nagdil zaangażował się wraz z 
całą miejscową społecznością żyd. w popieranie tyrani i nielicznej grupki wojowników 
berberyjskich nad arabskojęzycznymi poddanymi; syn Samuela - Józef, również wezyr w 
Grenadzie, zginął wraz z wymordowanymi przez tłum 1500 rodzinami żyd. za zamieszanie 
się w grenadzkie konflikty narodowościowe; jak pisze Graetz: „Powstanie przeciw Józefowi 
Ibn-Nagdili w Grenadzie było pierwszym prześladowaniem Żydów na półwyspie 
pirenejskim"; z kolei w chanacie perskim za czasów wielkiego chana Persji Arguna, Żyd Saad 
Addaul został wyniesiony do godności ministra finansów i uznany za „podporę państwa" 
(1288): forując wszędzie swych żyd. współwyznawców kosztem dyskryminowanych przez 
Mongołów mahometan, odsuniętych od wszystkich urzędów, sprowokował wybuch 
nienawiści mahometan przeciw Żydom; 1291 ludność mahometańska napadła na Żydów we 
wszystkich miastach chanatu, aby pomścić się na nich za upokorzenia doznane od Mongołów; 
w różnych krajach muzułmańskich Żydzi na ogół stawali się podporami reżimów opartych na 
władzy mniejszości rel. lub nar., np. bardzo mocno wspierali imperium fatymidzkie powstałe 
po podboju Egiptu (969). opierające się na władzy ismailicko-szyickiej mniejszości rel.; 
zdaniem Shahaka; „W takim systemie rola Żydów - była podobna do roli janczarów. Stąd 
najlepszą pozycję zajmowali oni wtedy, gdy u władzy znajdował się reżim oderwany 
politycznie od ludu, którym rządził. Z chwilą dojścia do władzy Turków (jak również innych 

muzułmanów, na przykład Albańczyków) pozycja Żydów w imperium ottomańskim uległa 
osłabieniu ". 

Pouczające wydają się przyczyny drastycznego pogorszenia sytuacji Żydów w 

Hiszpanii, która przez całe stulecia była uważana za najbezpieczniejszy dla Żydów kraj świata 
łac.; rzetelne analizy hist. jednoznacznie wskazują, iż bardzo duża część nieszczęść żyd. w 
tym kraju spowodowana została przez własne błędy Żydów, np. wykorzystanie wielkich 
wpływów Żydów na dworze króla Alfonsa XI do skrajnych lichwiarskich działań: „Niektórzy 
bogaci Żydzi, dufni we wpływy swych przyjaciół u dworu, prowadzili niesumienny handel 
pieniędzmi, pobierali wysokie procenty i niemiłosiernie ścigali opieszałych dłużników 
chrześcijańskich. Sam król, ciągnąc pośrednio zyski z tej lichwy, popierał ją u Żydów i 
muzułmanów. Skargi ludności na lichwiarzy żydowskich i mahometańskich. poczęły się 
coraz głośniej rozlegać. (...) Wina krwawego dramatu, którego pierwszy akt rozegrał się pod 
koniec wieku czternastego, a ostatni dopiero ku końcowi następnego stulecia, spada po części 
na samych Żydów hiszpańskich. Jeżeli nieprzyjaciele Żydów oskarżali ich, że się cisną do 
dworu i grandów, że dorabiają się lichwą znacznych majątków, że szeleszczą jedwabnemi 
szatami, to pretensje te odnosiły się oczywiście przede wszystkim do magnatów żyd., lecz za 
ich nieroztropność i wyniosłość musiał pokutować cały ogół. Nawet lepsze jednostki spośród 
samych Żydów narzekały na egoizm i przywary krezusów żydowskich " (Graetz. Historia 
Żydów). 

Szczególne wzburzenie wśród wielu środowisk Kastylii wywoływały działania 

skarbnika i faworyta króla don Pedra - dona Samuela Levi Ben Mera, który doszedł do bardzo 
wysokich urzędów, wciąż forując swoich współwyznawców na urzędy: ówczesny hiszp. 
poeta i kronikarz don Pedro Lopez de Ayala bez ogródek wyraził w jednym z utworów 
stosunek dworu do uprzywilejowanych dostojników żyd.: „Żydzi piją krew uciemiężonego 
chrześcijaństwa i łakną jego mienia jako dzierżawcy podatków. Don Abraham i don Samuel 
(...) uzyskują od króla wszystko, czego zapragną"; Graetz tak opisuje smutny koniec żyd. 
faworyta króla: „Upadek Samuela był życzeniem wielu Hiszpanów. Naraz rozkazał don 
Piedro skonfiskować cały majątek Samuela, składający się z 170 000 dublonów, 4000 marek 
srebra, 125 skrzynek materji tkanych zlotem i srebrem, 80 000 niewolników tudzież 60 000 
dublonów, stanowiących własność jego krewnych. W domu Samuela wykopano podobno z 
ziemi niezmierną moc złota i srebra ". 

Fatalne skutki dla Żydów przyniosło również nadużycie przez rabinów swych 

kompetencji sądowniczych (mieli prawo wydawania wyroku śmierci na Żydów) dla 
pośpiesznego zamordowania niewygodnego dla nich byłego gł. poborcy podatków Józefa 
Pichona, i to akurat w dniu koronacji młodego króla Jana I: za nadużycie uprawnień król odjął 
trybunałom żyd. wykonywane przez nie dotąd sądownictwo kryminalne nad Żydami i 
zaakceptował później kolejne ważne postanowienia godzące w pozycję Żydów: wg Graetza 
„bezwzględne postępowanie trybunału rabinicznego w Burgos", które doprowadziło do 
stracenia tak znakomitej i popularnej także wśród chrześcijan figury jak Pichon. „dało pochop 
do pierwszego krwawego prześladowania Żydów w Hiszpanii, które ostatnim następstwem 
pociągnęło za sobą zupełne ich wyrugowanie z półwyspu. Wśród ludności kastylskiej 
obudziła niesprawiedliwa egzekucja Józefa Pichona wielkie rozgoryczenie przeciw ogółowi 
żydowskiemu, gdyż bezprawie to nie było dziełem osób podrzędnych,  lecz najprzedniejszych 
przedstawicieli żydostwa, jego przełożonych i rabinów. Chrześcijanie sewilscy, którzy bardzo 
cenili Pichona, zapłonęli do nich taką nienawiścią, że czekali tylko sposobności, aby wywrzeć 
na nich swą zemstę ". 

Graetz pisze, że nienawiść do Żydów, wynikła z powodu ich zaangażowania się w 

wojnie domowej i okoliczności zamordowania Pichona były gł. przyczyną wielkiej rzezi 
Żydów w Sewilli, do której doszło 15 III 1391; rozjuszone tłumy zdemolowały bogatą 
dzielnicę żyd., mordując 4 tys. Żydów i zmuszając większość pozostałych do ochrzczenia się 

pod groźbą śmierci: wkrótce potem doszło do kolejnych rzezi Żydów w Kordobie, Toledo i 
blisko 70 in. gminach Kastylii; niedługo potem fala antyżyd. rzezi przerzuciła się do 
Walencji, niszcząc liczącą blisko 5 tys. osób gminę żyd.; potem doszło do kolejnych masakr 
w Mallorce i Barcelonie. 

Autor pierwszego od czasów Józefa Flawiusza hist. dzieła żyd. Szewet Jeducha (Bicz 

Judy) Salomon ibn Verga (ok. 1450-ok. 1525) w oparciu o co najmniej 64 przypadki 
prześladowań Żydów analizując powody, dla których byli oni tak znienawidzeni przez nie-
Żydów, doszedł do wniosku, iż „Jeśli Żydzi są uciskani, to jest to w dużej mierze ich własną 
winą (...) Jeśli chrześcijanie są nietolerancyjni, to żydzi nieprzejednani": wg Ibn Vergi z 
reguły uprzedzenia wobec Żydów pochodziły gł. ze strony ciemnej, niewykształconej 
biedoty: jak pisał Ibn Verga, z reguły „królowie Hiszpanii i Francji, arystokraci, uczeni i 
wszyscy dostojnicy byli usposobieni wobec Żydów przyjaźnie (...) nie ma nikogo, kto by ich 
nienawidził, z wyjątkiem pospólstwa. Ono ma zaś taki powód: Żyd jest arogancki i zawsze 
chce rządzić: nie pomyślelibyście nigdy, że to wygnańcy i niewolnicy przepędzani od jednego 
narodu do drugiego. Starają się uchodzić za panów i władców. Dlatego masy im zazdroszczą" 
(Johnson. Historia Żydów). 

Ibn Verga zalecał Żydom, by zerwali z apodyktyczną arogancją w stosunkach z nie-

Żydami, zachowywali się w przyszłości skromniej, wybrali drogę tolerancji rel. i 
wyrozumiałości: zalecenia te warto zestawić z licznymi skądinąd przykładami 
sprowokowania prześladowań Żydów ich własną zajadłością antychrześc.; np. za króla 
Wizygotów Wamby (672-680), korzystając z tolerancji króla, „utalentowani Żydzi ogłaszali 
pisma antychrześcijańskie, prawdopodobnie w języku łacińskim" (Graetz); spowodowało to 
przyjęcie szeregu praw antyżyd. już za następnego władcy Erwiga; skrajny antychrześc. 
pamfiet byłego księdza Wecelinusa, opublikowany przezeń po przejściu na judaizm, 
rozgniewał ces. Henryka II i stał się przyczyną pierwszego prześladowania Żydów w 
państwie niem. - edyktu Henryka II (1012) nakazującego opuszczenie przez Żydów 
Moguncji; niezbyt mądre - z punktu widzenia Żydów - okazało się opublikowanie przez nich 
w Rzymie (1480) za rządów „bardzo liberalnego papieża Sykstusa IV Miszne Tory Mojżesza 
Majmonidesa, pełnej napastliwych ataków przeciw chrześcijaństwu i samemu Jezusowi; 
zostało to później wykorzystane do gwałtownej kampanii przeciw judaizmowi i Żydom; 
decyzja królowej hiszp. Izabeli w sprawie powołania trybunału inkwizycyjnego (1480) 
przeciw Żydom została sprowokowana przez opublikowany na krótko przedtem zajadły atak 
jakiegoś Żyda na katolicyzm: Izabella wybrała zrazu drogę łagodności (...) Gdy więc na 
domiar złego pewien Żyd czy też nowochrześcijanin obraził parę królewską przez ogłoszenie 
pisemka, w którym napiętnował katolicyzm z jego bałwochwalskim kultem, a zarazem 
despotyczny charakter rządów państwa, królowa przechyliła się bardziej ku urzeczywistnieniu 
wniosku ustanowienia krwawego trybunału " (Graetz). 

Żydzi w średniowieczu ciężko zapłacili za fanatyczne antychrześc. zapisy Talmudu: 

nie przewidzieli bowiem możliwości ich ujawnienia chrześcijanom, co nastąpiło na skutek 
wystąpień kolejnych odstępców od wiary mojżeszowej; ich działania doprowadziły do publ. 
wyjawienia zarówno pełnych pogardy i nienawiści zapisów Talmudu na temat nie-Żydów, jak 
i zapisów uwłaczających Jezusowi i Matce Boskiej: wywołało to powsz. oburzenie, 
potępienie i palenie ksiąg Talmudu; z tej perspektywy Graetz przyznaje. że Żydzi popełnili 
wielką nieostrożność „uwieczniając" w Talmudzie niektóre tego typu sformułowania, „sądząc, 
że są między sobą i że świat nie dowie się o tym (...) za takie nierozważne wyrażenia 
powleczono Talmud na ławę oskarżonych, a z nim całe żydostwo, które według niego 
normowało swe życie." 

Nader niebezpieczne dla Żydów okazało się wystąpienie byłego talmudysty Doniona z 

La Rochelle we Francji demaskujące antychrześc. treści Talmudu: Donin przedstawił pap. 
Grzegorzowi IX wyciągi z Talmudu. zawierające bluźnierstwa przeciw Bogu, lżenie 

Chrystusa i Kościoła oraz zachęty do nierzetelności i oszukaństw w stosunkach z 
chrześcijanami; argumenty Donina skłoniły pap. do wydania nakazu konfiskaty Talmudu: 
Donin zachęcił również króla Francji Ludwika IX do zainicjowania swojej publ. debaty 
wokół Talmudu z 4 rabinami; świetnie znający Talmud Donin bez trudu odtworzył wszystkie 
jego najbardziej kompromitujące fragmenty, bluźniące Bogu Ojcu i zniesławiające Jezusa; 
przesądziło to o podjęciu (1242) decyzji publ. spalenia ksiąg Talmudu we Francji i 
sprowokowało prześladowania Żydów w Andegawii i Piktawji. 

Z kolejnymi oskarżeniami przeciwko Talmudowi wystąpił w Hiszpanii Żyd-neofita 

Paolo Christiani: dowodząc, że zawiera on wrogie Jezusowi i Matce Boskiej fragmenty, 
doprowadził do ogłoszenia przez pap. Klemensa IV bulli nakazującej konfiskowanie 
egzemplarzy Talmudu i palenie ich na stosach w przypadku. gdyby znalazły się tam 
bluźnierstwa: Talmud został potępiony jeszcze wielokrotnie przez różnych papieży, m.in. 
Juliusza III, Pawła IV, Piusa V, Grzegorza XIII, Klemensa VIII, Benedykta XIV. 

Żydzi-neofici odegrali bardzo dużą rolę nie tylko w ujawnieniu kompromitujących 

judaizm fanatycznych antychrześc. treści Talmudu, ale nierzadko bardzo gorliwie przyłączali 
się do prześladowań swoich rodaków, motywowani neofickim fanatyzmem rel.: zdaniem 
Graetza ,,Cierniem w ciele Żydów hiszpańskich byli neofici (...) Obeznani ze słabymi 
stronami żydostwa i judaizmu, mogli zadawać im ciosy dotkliwe": wg Graetza właśnie 
neofita Abner z Burgos (I. poł. XIV w.) był „fanatycznym prześladowcą swego plemienia", 
który „poniekąd zapoczątkował hańbę i wygnanie Żydów hiszpańskich"; in. neofita, 
poważany niegdyś rabin Salomon Levi z Burgos, po przejściu na chrześcijaństwo jako Pablo 
de Santa Maria stał się najzacieklejszym przeciwnikiem judaizmu; mając ogromne wpływy 
jako bp Cartageny i kanclerz Kastylii, a później egzekutor testamentu króla Henryka III i 
wychowawca infanta (następcy tronu), doprowadził do wprowadzenia licznych antyżyd. 
ustaw w Kastylii, w tym zakazu piastowania urzędów przez Żydów; zdaniem Graetza 
działania Pablo de Santa Maria zmierzały do takiego upokorzenia Żydów, aby przygnieceni 
nędzą, nawrócili się na wiarę chrześc.: inspirowane przez niego paragrafy edyktu antyżyd. 
nakazywały zamknięcie Żydów w odrębnych dzielnicach, noszenie przez nich specjalnej 
odzieży, zakazywały przenoszenia się z miasta do miasta. 

Graetz wylicza innych, podobnie gorliwych w zwalczaniu judaizmu, Żydów-neofitów, 

m.in.: Jozue Lorqui (Geronim de Santa Fć). który publicznie wystąpił w roli oskarżyciela 
Talmudu jako „steku bezeceństw i bluźnierstw", Juana de Espana, który zaatakował judaizm 
w specjalnym memoriale, Fernando Diaza de Toledo, który doprowadził do skazania na 
śmierć wpływowego orędownika Żydów kastylskich, kanclerza Alvaro de Luna; autorem 
podżegającej przeciw Żydom książki Gromy Chrystusa na Żydów jest neofita Pedro de 
Caballeria, pochodzący ze znakomitej rodziny żyd.; w Niemczech z kolei najgorliwszym 
inicjatorem prześladowań Talmudu w XVI w. był Żyd-neofita Józef Pfefferkorn; Johnson 
pisze, że jednym z najgorszych donosicieli w procesach przeciw Żydom był neofita Fernan 
Falcon, który był świadkiem oskarżenia nawet na pośmiertnym procesie własnego ojca, 
przypuszczalnie głowy lokalnej kryptożyd. gminy, a także we wszystkich procesach przeciw 
Żydom w Ciudad Real 1483-85: jego ulubione wyrażenie opisujące oskarżonego brzmiało: 
„Żyd pod każdym względem": neofita Juan de la Sierra na żądanie sądu udał się do Portugalii, 
dokąd uciekła jego matka i nakłonił ją do powrotu; nast. osądzono ją na śmierć i spalono. 

Motywem działania neofitów nie była domniemana nienawiść do rasy, z której sami 

się wywodzili, lecz głównie uprzedzenia rel., a czasem urazy osobiste; Żydzi-neofici 
zajmowali poczesne miejsce nawet wśród tych inkwizytorów, którzy odznaczyli się 
szczególną bezwzględnością w walce o „czystość wiary": Żydami byli m.in. 
najbezwzględniejszy z inkwizytorów Tomas de Torquemada oraz jego następca - Diego; pol. 
intelektualista pochodzenia żyd., Mieczysław Grydzewski, przed wojną redaktor naczelny 
„Wiadomości Literackich", a później londyńskich „Wiadomości". pisał w Silva rerum: „W 

szkicu »Hiszpania i Żydzi« (...) pisze Salvadore de Madariaga, że inkwizycja zawdzięcza 
swoje powstanie niezmożonej antyżydowskiej kampanii, prowadzonej w królestwach 
Aragonii i Kastylii przez kaznodziejów i pisarzy, z których prawie wszyscy byli pochodzenia 
żydowskiego. Na listę antyżydowskich traktatów, napisanych w XV w. przez chrześcijan 
pochodzenia żydowskiego, składa się bardzo wiele pozycji. Przywódcami ruchu byli w 
Kastylii Pablo de Santa Maria i Alonso de Espina, w Aragonii Jeronimo de Santa Fe i Pedro 
de la Cabalieria, wszyscy czterej Żydzi. Pierwszy inkwizytor Torquemada był pochodzenia 
żydowskiego: podobnie drugi, Deza [Diego-J.R.N.], przynajmniej po kądzieli. (...) trudno 
znaleźć bardziej ponurą postać niż O. Espina, spowiednik Henryka IV kastylijskiego i rektor 
uniwersytetu w Salamance. Podczas gdy Santa Maria występował tylko przeciw 
»niewiernym« Żydom, Espina piorunował przeciw własnym braciom-neofitom (...). 
Najokrutniejsze triumfy święciła inkwizycja za czasów Torquemady i Dezy. Torquemada był 
sztywnym dogmatykiem. Dezę rozpierały ambicje światowe, tolerował on straszliwe 
nadużycia niejakiego Lucera, którego głównym pomocnikiem był neofita Enriquo Nunez." 

Shahak przypomniał, że fanatycznym wyznawcom judaizmu należy się swoiste 

prekursorstwo w dziedzinie inkwizycji: to Żydzi powołali do życia pierwszą inkwizycję rel. i 
to ponad 100 lat przed ustanowieniem katol. Świętej inkwizycji: powstała ona w XIV w. i 
działała na terenie całej Kastylii za rządów protegującego Żydów Piotra I Okrutnego. 

Przyznanie rabinom w Hiszpanii władzy sądowniczej, łącznie z prawem skazywania 

na śmierć zaowocowało licznymi okrutnymi wyrokami; jak pisał Shahak: „Począwszy od XI 
wieku wychłostanie na śmierć karaity (członka heretyckiej sekty żydowskiej) nie było w 
Kastylii niczym wyjątkowym. Żydówkom, które ośmieliły się współżyć z gojami obcinano 
nosy; rabini tłumaczyli, że w ten sposób kobieta straci urodę, co zniechęci do niej jej 
nieżydowskiego kochanka. Osobnikom, którzy mieli czelność krytykować sądy rabinackie, 
obcinano ręce. „Niewierni małżonkowie skazani byli na więzienie, otrzymując przedtem 
dotkliwą chłostę. Jeśli podczas żydowskich dysput religijnych uznano kogoś za heretyka, 
tracił język": Graetz opisuje konkretne wyroki sędziów żyd. w Toledo za rabinatu Aszera 
(XIII w.): Żyda kordowańskiego, który w gniewie użył bluźnierstwa w jęz. arab., skazano na 
obcięcie języka, zaś piękną Żydówkę oskarżoną o stosunek z chrześcijaninem skazano na 
oszpecenie twarzy przez obcięcie nosa. 

Niejednokrotnie we wzajemnych sporach rel. w kręgach żyd. dochodziło do aktów 

niebywałego wręcz fanatyzmu i zacietrzewienia; rabin Salomon z Montpellier doprowadził do 
obrzucenia przez grupę duchownych żyd. klątwą pism Mojżesza Majmonidesa; broniąc trad. 
wizji Talmudu przed jego naukami, złożył donos do inkwizycji i doprowadził do publ. 
spalenia jego pism; to z kolei oburzyło większość Żydów, którzy wystąpili przeciw rabinowi 
Salomonowi; ponad 10 poplecznikom rabina, których oskarżono o oszczerstwo, obcięto 
języki; po śmierci Mojżesza Majmonidesa sprofanowano jego grób w Tyberiadzie, zacierając 
pochwalny napis na pomniku i zastępując go słowami: „Mojżesz Majmuni kacerz i banita." 

Jedną z ofiar skrajnego żyd. fanatyzmu padł słynny XVI-wieczny myśliciel żyd. Uriel 

Acosta (właśc. da Costa); kilkakrotnie wyklinany przez gminę żyd. w Amsterdamie, 15 lat 
pozostawał pod klątwą; gdy wreszcie podjął próbę pojednania, został ukarany w kącie 
synagogi karą 39 batów; nast. musiał położyć się na progu synagogi i wszyscy obecni 
przestępowali przez niego; nie mogąc znieść upokorzenia, popełnił samobójstwo: na stole w 
swoim mieszkaniu zostawił autobiografię Wizerunek własny żywota, ukazującą opis jego 
cierpień i piętnującą Żydów i judaizm (wyd. pol. 1933 i 1960 - ze wstępem L. 
Krakowskiego). 

Niektórzy autorzy żyd, głoszą absurdalne teorie o rzekomej chrześc., inspiracji 

nazistowskiej eksterminacji Żydów; w myśl ich twierdzeń chrześcijaństwo było wręcz 
prekursorskie w stosunku do zbrodniczego nazistowskiego rasowego a.; rzecznicy takich 
twierdzeń przeczą faktom hist., dowodzącym, że chrześcijaństwo już od samego początku 

było absolutnym przeciwnikiem rasizmu; pierwsi apostołowie zaczęli głosić słowo Boże 
wszystkim ludom; symboliczne pod tym względem były słowa św. Pawła: „Ani mężczyzna, 
ani kobieta, ani poganin, ani Greczyn, ani Żyd, nic nie znaczy, tylko nowe stworzenie"; in. 
swoistym symbolem otwartości chrześcijaństwa na nawrócenia niezależnie od rasy był fakt. 
że Żydem z pochodzenia był Jakub Leynez, pierwszy po Ignacym Loyoli generał zakonu 
jezuitów, przez kilkaset lat stanowiącego walczącą awangardę Kościoła katol.; o żyd. 
pochodzeniu Layneza pisał m.in. bryt. jezuita James Broderick w książce Powstanie i rozwój 
Towarzystwa Jezusowego. 

Autorzy twierdzeń o rzekomymi chrześc., rodowodzie nazistowskiego rasowego a. 

chętnie upowszechniają fałszywe uogólnienia, przedstawiające papieży jako rzekomych 
prześladowców Żydów; pozostaje to w jaskrawej sprzeczności z faktami hist.; przeważająca 
część papieży stanowczo broniła Żydów przed skutkami uprzedzeń; do wyjątków należeli 
papieże wrogo nastawienie do Żydów; obiektywni historycy żyd. (m.in. Graetz oraz żyd. 
historycy z Polski: H. Nussbaum, M. Bałaban i in.). a także niektórzy wybitni historycy 
współcz. (m.in. rabin Rappaport, rabin M. Saperstein) zdecydowanie sprzeciwiali się 
uogólnieniom o rzekomej szczególnej wrogości wyższego duchowieństwa i samych papieży 
wobec Żydów; H. Nussbaum pisał w Historii Żydów od Mojżesza do epoki obecnej, iż 
„położenie włoskich Żydów było znośne, gdyż głowy katolickiego Kościoła papieże wolni 
byli od dokuczliwej nietolerancji. Grzegorz I. zwany Wielkim i Świętym, który położył 
kamień węgielny panowaniu katolicyzmu, obwieścił zasadę, że Żydzi tylko namową i 
łagodnością, a nie przemocą nawracani być mają (590-604). Sumiennie przestrzegał praw 
obywatelskich nadanych Żydom, jako Rzymianom, przez rzymskich cesarzy"; w ocenie 
Bałabana „Przez długie wieki było położenie Żydów pod berłem papieskim znośne, a nawet -
jak na stosunki średniowieczne - dobre. Papieże odnosili się do nich łagodnie (...). Papieże 
XV wieku, to z małymi wyjątkami przyjaciele Żydów (...). Papieże epoki renesansu: Pius II, 
Sykstus IV, Aleksander VI biorą swoich Żydów w obronę przed zakusami szlachty i 
mieszczaństwa i starają się nawet złagodzić straszne skutki inkwizycji w Hiszpanii (M. 
Bałaban, Historia i literatura żydowska), podobne uwagi zamieścił Rappaport w wyd. 1980 
książce Jew and Gentile: The Philosemitic aspect: zdecydowanie wystąpił on przeciwko 
przyczernianiu obrazu stosunku chrześcijaństwa do Żydów, m.in. eksponując zasługi licznych 
papieży dla obrony Żydów; pisał: „Fakt, że żydowskie wspólnoty zawsze istniały pod rządami 
papieży dowodzi istnienia przychylnych dla nich aspektów w papieskiej polityce wobec 
Żydów. W papieskim mieście Rzym zasada tolerancji oznaczała ciągłe przetrwanie tamtejszej 
społeczności żydowskiej bez jednej przerwy spowodowanej przez wygnanie czy masakrę. 
Żydzi byli tolerowani z „miłości chrześcijańskiej" czy jako „żyjący świadkowie prawdy 
chrześcijaństwa"; Rappaport przytoczył liczne przykłady papieży, którzy bronili Żydów, 
począwszy od wspomnianego już Grzegorza Wielkiego, poprzez Kaliksta II, który wydał 
pierwszą z licznych bulli papieskich grożących ekskomuniką i in. karami tym, którzy 
próbowaliby nawracać Żydów siłą, po Innocentego IV, który wydał bullę piętnującą wszelkie 
próby oskarżania Żydów o mordy rytualne. 

Wzburzenie katolików wywołała nieskrywana radość środowisk żyd. okazywana z 

powodu wystąpień M. Lutra i postępów reformacji; jak pisze Graetz: „Niejeden gorący Żyd 
upatrywał w rokoszu luteranów przeciw papiestwu ruinę chrześcijaństwa w ogólności i triumf 
judaizmu. (...) Marzycielskie umysły pośród Żydów wiązały nawet (...) z ciosami, jakie 
poniosło papiestwo oraz adoracja relikwii i obrazów, najśmielsze nadzieje rychłego upadku 
Rzymu i zbliżania się mesjanicznej doby zbawienia"; Żydzi mieli nadzieję. że reformacja 
osłabi i podzieli ich wrogów: początkowo spotkali się zresztą z bardzo przychylnym 
przyjęciem Lutra, który oczekiwał masowych, spontanicznych nawróceń Żydów na 
zreformowaną przezeń religię; szybko przekonał się jednak, że twardo obstają oni przy swej 
wierze i oczekują, aby to on raczej nawrócił się na judaizm; oburzony na Żydów, którzy tak 

mocno zawiedli jego nadzieje. Luter stał się jednym z ich najzacieklejszych wrogów; 1543 
opublikował pamflet Von Juden und ihren Lügen (O Żydach i ich kłamstwach), uważany za 
najwcześniejsze dzieło nowoczesnego a.: szczególnie ostro Luter napiętnował Żydów za 
lichwiarstwo, głosząc, że posiadane przez Żydów bogactwo nie jest ich własnością, lecz 
zostało „wydarte nam lichwiarsko"; wg Lutra lichwiarz „jest farbowanym lisem: złodziejem i 
mordercą (...) Każdy, kto pożera, niszczy czy kradnie pożywienie drugiego, dopuszcza się 
równie wielkiego morderstwa ... jak ten, kto głodzi człowieka, i mimo tego siedzi na stołku 
bezpieczny, chociaż powinien wisieć na szubienicy i powinno go zjeść tyle kruków, ile ukradł 
guldenów". Nie masz zatem prócz Diabła, większego wroga człowieka na ziemi od natrętnego 
wierzyciela czy lichwiarza. ponieważ chce on być Bogiem ponad wszystkimi ludźmi (...) 
Lichwa jest mocarnym, olbrzymim potworem, niczym wilkołak (...) A skoro łamiemy kołem i 
ścinamy rozbójników, morderców i złodziei, o ileż bardziej powinniśmy łamać kołem, zabijać 
(...) tropić, przeklinać i ścinać wszystkich lichwiarzy"; Luter głosił w swym pamflecie. iż 
najpierw „powinny zostać podpalone ich synagogi, a cokolwiek się ostoi, powinno być 
zakopane w ziemi, tak aby nikt nigdy nie zobaczył ocalałego kamienia czy popiołu"; zalecił 
również zniszczenie wszystkich modlitewników żyd. i zakazanie nauczania rabinom; nast. 
chrześcijanie powinni „zburzyć i zniszczyć" żyd. domy, a mieszkańców „umieścić pod 
jednym dachem, albo w stajniach jak Cyganów, pokazać im, że nie są panami na naszej 
ziemi": planował również skonfiskowanie Żydom ich majątków i utworzenie z nich funduszy 
na zapomogi dla tych Żydów, którzy by się nawrócili na chrześcijaństwo: wg postulatów 
Lutra władze powinny zabronić Żydom wszelkiej podróży i zagrodzić im drogi: „niechaj 
siedzą w domu"; jako „jadowite, trujące robactwo" powinni być odesłani do przymusowej 
pracy i zarabiać na swój chleb „aż im pot będzie kapał z nosa"; Luter pisał także: „Krzepkich 
Żydów i Żydówki ma zwierzchność przynaglać do odrabiania pańszczyzny, dać mężczyznom 
do rąk cepy, siekierę i rydel, a kobiety zasadzić do kądzieli i wrzeciona". 

Antyżyd. tyradom Lutra towarzyszyły jego czynne działania przeciwko Żydom; 1537 

doprowadził do wypędzenia Żydów z Saksonii, nast. zainicjował ich wypędzenie z licznych 
miast niem.: sprawiło to, że niem. Żydzi szybko przestali popierać reformację: jeden z 
najbardziej wpływowych Żydów owych czasów, stary rabin z Alzacji Josel z Rosheim, 
publicznie potępił Lutra jako „zbója", zaś broniącego Kościoła katol. cesarza Karola V 
nazwał „aniołem pokoju"; doszło do tego. że Żydzi modlili się w synagogach o zwycięstwo 
wojsk ces. nad protestantami, wspomagali je pieniędzmi i zaopatrywali w żywność: z kolei 
ces. Karol V uznał Żydów za cennych sprzymierzeńców i nawet stał się ich protektorem; 
dzięki jego wstawiennictwu na kolejnych sejmach: w Augsburgu (1530). Speyer( 1544) i 
Regensburgu (1546) uniemożliwiono przeforsowanie decyzji o wypędzeniu Żydów z całych 
Niemiec. 

Niejednokrotnie podstawą do antyżyd. uprzedzeń stawały się konkretne przejawy 

wrogich działań ze strony Żydów: wymownym przykładem tego były działania Juana 
Miquesa (Józefa Nassi), byłego marrana z Portugalii; Nassi, zaufany doradca kolejnych 
sułtanów: Sulejmana i Selima II, zachęcał ich do działań przeciw krajom chrześc.: Hiszpanii, 
Francji i Wenecji, doprowadził też do napaści muzułmanów na Cypr; Graetz pisze z 
satysfakcją: „Józef Nassi (...) zatruł spokój niejednemu władcy i dyplomacie 
chrześcijańskiemu (...) Jego zawzięte nieprzyjaciółki, Francja i Wenecja doświadczyły potęgi 
księcia żydowskiego." 

Szukanie chrześc. źródeł wszelkich przejawów antyżydowskości w Europie Zach. w 

przeszłości jest sprzeczne z prawdą hist., zarówno ze względu na liczne przykłady 
występowania czołowych postaci Kościoła w obronie Żydów (choćby przeważającej części 
papieży), jak i na liczne przykłady fanatycznej niechęci wobec Żydów okazywanej przez 
ludzi nie mających nic wspólnego z chrześcijaństwem, czy wręcz wrogich mu ateistów lub 
sceptyków; niechętny Żydom był wróg Kościoła katol., XVIII-wieczny intelektualista 

oświeceniowy Wolter, nieraz szumnie nazywany „ojcem tolerancji"; nie mogąc przeboleć 
faktu, że został wyprowadzony w pole przy jakimś nieczystym interesie przez sprytniejszego 
od niego żyd. wspólnika, tym chętniej uogólniał swe antyżyd. fobie; nazywał Żydów 
„najbardziej wstrętnym narodem, pełnym ignorancji i barbarzyństwa, najbardziej ohydnego 
skąpstwa"; łaskawie dodawał jednak: „Nie należy ich palić"; przeciwnikiem Żydów był 
również in. XVIII-wieczny oświeceniowy wróg Kościoła i religii - filozof P.H. Holbach; 
nazywał on Żydów „wrogami rodzaju ludzkiego"; w swoich książkach, m.in. w L'Esprit du 
Judaisme (1770) głosił, że „Żydzi zawsze okazywali pogardę dla najczystszych nakazów 
moralnych i prawa narodów... Nakazano im być okrutnymi, nieludzkimi, złodziejami, 
zdrajcami i niedowiarkami. Wszystko to uważają za miłe Bogu uczynki" (Johnson, Historia 
Żydów); Johnson twierdzi, że „Na poparcie antyreligijnych analiz, P. Holbach zgromadził 
wszystkie społeczne i finansowe zarzuty stawiane Żydom"; bardzo niechętny Żydom był 
również kolejny XVIII-wieczny przeciwnik Kościoła, encyklopedysta D. Diderot, który 
głosił, że Żydzi posiadają „wszystkie wady właściwe ignoranckiemu i zabobonnemu 
narodowi". 

Urazy Żydów, poczucie krzywdy w stosunku do in. narodów sprzyjały podatności 

szerokich mas żyd. na wszelkiego rodzaju mistyczne teorie, obiecujące im swoiste 
„zadośćuczynienie" w przyszłości; w różnych okresach Żydzi z łatwością zawierzali 
przeróżnym przepowiedniom obiecującym ich rychłe zapanowanie nad in. narodami; Graetz 
pisze o fatalnym wpływie na Żydów pol. w XVII w. tego, że: „Wierząc w przepowiednię 
kłamliwego Zoharu, oczekiwali w roku 1648 przybycia Mesjasza i doby zbawienia, w której 
mieli zapanować nad światem i z tego powodu poczynali sobie bezwzględniej i 
niefrasobliwiej niż zwykle"; kilkanaście lat później wielkie rzesze Żydów wsch. (w imperium 
ottomańskim) i część Żydów zach. padły ofiarą szalbierstw „oszukańczego Mesjasza" - 
Sabbataja Cewi; łatwowierne masy żyd. zawierzyły opowieściom zwolenników Sabbataja, 
głoszącym, że 1666 „ukaże się Mesjasz w swej glorii; bez broni, tylko śpiewaniem pieśni 
weźmie sułtana do niewoli i ugruntuje panowanie Izraela nad wszystkimi narodami świata" 
(Graetz); wraz z publ. wystąpieniem rzekomego Mesjasza - Sabbataja „Istny dur opanował 
prawie wszystkich Żydów w Jerozolimie i gminach pobliskich (...). Szał Smyrneńczyków nie 
znał granic. Okazywano mu wszelkie dowody czci (...) Zamęt w umysłach przejawiał się w 
sposobie, jakim wyznawcy smyrneńscy usiłowali zasłużyć na udział w tej dobie łaski (...) 
kąpali się w przejmująco zimnej wodzie, albo nawet w śniegu; niektórzy zakopywali się po 
szyję w ziemi i trwali w tym grobie, dopóki im ciało nie zdrętwiało z zimna i wilgoci (...) 
Taki szał ogarnął jego wyznawców, że żenili i wydawali za mąż dwunastoletnie dzieci, a 
nawet jeszcze młodsze - 700 takich par zaślubiono - aby zgodnie z przesądem kabalistycznym 
wcielić resztę nie narodzonych jeszcze dusz i usunąć tem ostatnią przeszkodę do nastania 
doby mesjanicznej (...) W Hamburgu gorszy może jeszcze szał ogarnął Żydów (...) Kto 
wszedłszy do synagogi, widział podrygi, skoki i pląsy, z rodałami na ramieniu mężów 
poważnych i czcigodnych (...) musiał ich wziąć za obłąkańców" (Graetz). 

Fatalny dla obrazu Żydów w świecie okazał się fakt, że najciemniejsze w ich historii 

duchowej stulecia (XV-XVIII w.) przypadły akurat na czas, gdy Europa Zach. przeżywała 
okresy najpierw czasy odrodzenia i humanizmu, a później oświecenia; historycy żyd. pisali 
nie bez racji o „ogromnych spustoszeniach", jakie wyrządziła w umysłach żyd. owych stuleci 
dominacja → Kabały, pełnej wróżb, → magii i → egzorcyzmów, oparcia się na wierze w 
magiczną siłę kombinacji liter imienia boskiego i różnych tekstów bibl.; Graetz zarzuca 
czołowym kabalistom, że: „Zaćmili oni światło judaizmu ciemną mgłą swych doktryn 
mistycznych i czystą wiarę w Boga spaczyli w dziwaczne, nieraz nawet bluźniercze majaki. 
Mrok, zalegający w następnych wiekach żydostwo jest w znacznej części ich dziełem. 
Świadomem lub nieświadomem kuglarstwem sprowadzili na bezdroża współczesnych i 

potomnych (...). Prawie wszystkich rabinów i przewodników gmin żydowskich otumaniła 
Kabała, zarówno w miasteczku polskim, jak i w oświeconym Amsterdamie". 

Trudno zrozumieć, co zadecydowało o zdominowaniu umysłów żyd. na całe stulecia 

przez ekscentrycznych kabalistów typu Abrahama Abulafii, który głosił, że, rozkład i 
transpozycja wierszy biblijnych, a zwłaszcza imion bożych, by z nich tworzyć nowe wyrazy i 
traktowania liter jako liczb (Gematrja) oto pierwsza droga do skomunikowania się ze światem 
duchów (...) Należy przy tem wymawiać litery imion bożych w dłuższych lub krótkich 
przystankach, z modulacjami głosu, lub też wypisać je w pewnym porządku, a jednocześnie 
wykonywać forsowne ruchy, łamańce i pokłony, aż się w głosie zakręci, a serce opłynie 
żarem. Wtedy człowiek wpada w sen i doznaje uczucia, jakby dusza rozstawała się z ciałem. 
W tym stanie, gdy go ćwiczeniami przedłużyć, wylewa się obfitość boża w duszę człowieka, 
łączy się z nią w pocałunku i objawienie prorocze wynika zeń całkiem naturalnie" (Graetz). 

Wpadnięcie środowisk żyd. na cale stulecia pod wpływy kabalistów budziło do nich 

niechęć zarówno wśród chrześc. duchowieństwa, piętnującego skrajne zabobony jak i wśród 
wolnomyślicieli typu Woltera, który nazywał Żydów narodem pełnym „przesądów 
najbardziej zasługujących na pogardę"; bardzo wiele uprzedzeń antyżyd. nasiliło się w 
czasach rozkwitu Kabały wśród Żydów; umacnianiu się obrazu „ciemnych", „skrajnie 
zacofanych" Żydów sprzyjał fakt, że kilkuwiecznej dominacji szarlataństw kabalistycznych 
towarzyszyła równoczesna wrogość Żydów do prawdziwej nauki; jej ofiarą padł słynny B. 
Spinoza, uważany dziś za jednego z wielkich prekursorów nowoż. myśli filoz. i za 
„pierwszego nowoczesnego Żyda"; najpierw jakiś żyd. fanatyk w Amsterdamie próbował go 
zabić w momencie, gdy wychodził on z teatru; gdy zamach się nie powiódł, doszło do 
obłożenia Spinozy niezwykle obostrzoną klątwą w synagodze, wykluczającą go z żyd. 
wspólnoty rel.; jeszcze prawie 300 lat po jego śmierci izrael. premier D. Ben Gurion na 
próżno starał się o odwołanie wyklęcia Spinozy, dziś powszechnie uważanego za 
największego żyd. myśliciela tamtych stuleci. 

W czasach współcz., gdy Żydzi mogą się pochlubić tak wielką ilością wybitnych 

naukowców i ludzi kultury, z trudem sobie można wyobrazić prawdziwe rozmiary 
obskurantyzmu, jaki panował wśród nich niemal do końca XVIII w.; „Żydzi europejscy (...) 
do roku 1780 traktowali naukę, z wyłączeniem tekstów talmudycznych i żydowsko-
mistycznych, z najwyższą pogardą (...) Surowo zabronione było (...) studiowanie matematyki 
czy nauk przyrodniczych. Geografia, historia - nawet historia żydowska - były kompletnie 
nieznane. Zmysł krytycznego myślenia, tak rzekomo typowy dla Żydów, przed rokiem 1780 
praktycznie nie istniał. Niczego się tak nie bano, niczego tak nie tępiono, jak 
najskromniejszych nawet innowacji (...) Świat, który stworzyli sobie Żydzi, popadł w 
najskrajniejsze przesądy, fanatyzm i ignorancję; był to świat, w którym autor przedmowy do 
wydanej po raz pierwszy w języku hebrajskim (opublikowanej w Rosji w 1803 roku) książki 
o geografii uskarżał się, że wielu wybitnych rabinów wciąż neguje istnienie kontynentu 
amerykańskiego, twierdząc, że jest to »niemożliwe«" (Shahak, Żydowskie dzieje i religia). 

Wiek XVII, nieszczęśliwy dla Żydów na pol. ziemiach wsch. (powstanie B. 

Chmielnickiego), okazał się bardzo korzystny dla Żydów w niektórych krajach Europy Środk. 
i Zach.; w czasie wyniszczającej liczne kraje wojny trzydziestoletniej Żydzi nie tylko mieli 
się lepiej niż ogół ludności, lecz wręcz prosperowali (Johnson); zarabiając na kredytach i 
dostawach żywności, broni i koni, stali się niezbędni dla wszystkich stron; dowódcy ces., 
Szwedzi i luteranie zabraniali łupienia żyd. dzielnic; za swe usługi Żydzi uzyskali status 
uprzywilejowania, nie byli zmuszani do udzielania kwater, byli zabezpieczeni przed 
wszelkimi in. formami nękania; w rezultacie społeczność żyd. Europy Środk. przeżyła wojnę 
trzydziestoletnią bez liczebnych strat, podczas gdy Czechy i wielka część Niemiec uległy 
strasznemu wyludnieniu. 

Coraz potężniejsi finansowo Żydzi umożliwili swym wsparciem finansowym (2 mln 

guldenów od rodziny Lopeza Suasso) skuteczną inwazję Wilhelma Orańskiego na Anglię; wg 
Johnsona Żydzi zgromadzili gros środków finansowych, które utrzymywały wielką koalicję 
przeciwko Ludwikowi XIV i doprowadziły do obalenia jego dominacji w Europie; 
szczególnie silnie umocnili swą pozycję gosp. w Anglii, do której wrócili w latach 60. XVII 
w. 

Znacznie bardziej zawikłane były losy Żydów w Austrii; II 1670 nakazano wszystkim 

Żydom opuszczenie w ciągu kilku miesięcy Wiednia i całej Austrii „pod karą cielesną i3 
gardłową"; 1744-45 Maria Teresa dokonała kolejnego ich wypędzenia, choć po 3 latach 
znowu ich wpuszczono do tego kraju; podwojono jednak podatek pogłówny ściągany od 
Żydów, wprowadzając opłatę 4 guldenów od rodziny żyd.; równocześnie nakazano usunięcie 
z Austrii wszystkich Żydów - biedaków, którzy by nie byli w stanie zapłacić tego podatku „za 
tolerancję" (osławione Betteljudengesetz); zabroniono Żydom handlu artykułami tworzącymi 
monopol państw.; ces. Józef II zniósł niektóre ograniczenia wobec Żydów, w tym zakaz ich 
uczęszczania na uniwersytety, ale wprowadził równocześnie nowe restrykcje; zakazał 
używania jęz. hebrajskiego i jidysz w sprawach handl. i umowach publ., zlikwidował 
sądownictwo rabiniczne, zakazał Żydom pobytu na wsi, jeśli zajmowali się 
„nieproduktywnymi" zajęciami (szynkarstwem i lichwą); szynkarstwo i arendy stanowiły 
1764/65 podstawę bytu dla blisko poł. ludności żyd. osiadłej na terenach Rzeczypospolitej, 
które dostały się później pod zabór austr.; po pół wieku działań restrykcji austr. odsetek 
szynkarzy żyd. i arendarzy na tych terenach spadł aż 7-krotnie; bardzo ograniczono również 
żyd. tzw. proletariat szmaciany, żyjący z „wietrznych" zarobków; przeniósł się on na skutek 
zarządzeń austr., godzących w Betteljuden, na tereny zaboru rosyjskiego. 

Prawo austr. z 1787 zmusiło Żydów do przyjmowania brzmiących z niemiecka imion i 

nazwisk; całkowicie zakazano używania hebrajsko brzmiących nazwisk, a austr. biurokraci 
sporządzili wykaz dopuszczalnych nazwisk; trzeba było dobrze zapłacić, by uzyskać lepsze 
nazwiska (Diamant, Saphir czy Kluger); biedniejszym Żydom zostawały szczególnie hojnie 
wydzielane nazwiska: Weiss (biały), Schwartz (czarny), Gross (duży) i Klein (mały): części 
Żydów złośliwi biurokraci austr. przydzielali ohydnie brzmiące, odstręczające nazwiska, np. 
Eselkopf(ośla głowa). Galgenstrick (sznur szubieniczny). Taschengregger (kieszonkowiec). 
Borgenicht (nie pożyczaj); 1813 urzędnicy austr, obarczyli Żydów specjalną „taksą 
korekcyjną" (Kollektentaxe), czyli opłatą od każdego Żyda przybywającego do Wiednia: 
szpiedzy policyjni czyhali na każdego Żyda, który po przybyciu do Wiednia nie zaopatrzył się 
w kartę meldunkową i traktowali go jako kryminalistę. 

W Prusach pod rządami Fryderyka II wydano (1750) prawa żyd., które rozróżniały 

„zwyczajnych" i „nadzwyczajnych" Żydów; „zwyczajnych" pozbawiono dziedzicznych praw 
zamieszkania, „nadzwyczajni" mogli je przekazać tylko jednemu dziecku: Żydów zmuszano 
także do obowiązkowych zakupów towarów państw, i ograniczono ich dostęp do licznych 
zawodów; 1772-80 doszło do wypędzenia biedniejszej części Żydów z Prus z inicjatywy 
Fryderyka II. 

Wprowadzone przez władze prus. (1797) tzw, „generalne urządzenie Żydów" 

(General-Judenreglement) stwierdzało, że rząd pragnie przeciwdziałać „lichwiarskiemu 
postępowaniu Żydów" (wucherisches Handeln), „ich zbyt wielkiemu rozmnażaniu się. które 
wychodzi na szkodę wiernym, chrześc., poddanym" oraz „oszukaństwu Żydów i krańcowemu 
zepsuciu ich etycznego charakteru": w tym celu m.in. zapowiedziano wydalenie Żydów bez 
określonego zawodu, zakaz handlowania przez nich na wsiach, wydawanie konsensów na 
małżeństwo wyłącznie Żydom powyżej 25 lat, i to pod warunkiem, że nie osiedlą się na wsi. 

Rosja nawet po wprowadzeniu „europeizujących" reform Piotra I konsekwentnie 

przestrzegała zamknięcia swych granic dla Żydów: fiaskiem zakończyło się wystąpienie 
burmistrza amsterdamskiego M. Witsena jako orędownika Żydów z prośbą o otwarcie dla 

nich granic państwa carów: Piotr I odrzucił jego prośbę, cynicznie motywując to tym, iż jego 
ros. poddani są tak biegli w handlu i szalbierstwie, że biedni Żydzi ponieśliby tylko ciężkie 
straty, przenosząc się do Rosji: w uniwersale hetmana Skoropadzkiego z 1721 wezwano do 
wypędzenia z granic państwa moskiewskiego Żydów przebywających jeszcze na terenach 
lewobrzeżnej Ukrainy: 1727 najwyższa Rada Tajna ponowiła nakaz banicyjny rozkazując 
wydalić wszystkich Żydów z państwa moskiewskiego za granicę i nadal nie wpuszczać ich 
pod żadnym pozorem: 2 XI 1742 caryca Elżbieta Piotrowna wydała specjalny ukaz, 
nakazujący wydalenie za granicę wszystkich Żydów tak z guberni wielkorosyjskich, jak i 
małorosyjskich, i nigdy więcej nie dopuszczanie ich wewnątrz granic państwa: 1743 Senat 
prosił carową, o dopuszczenie Żydów na jarmarki do Rosji, powołując się na straty skarbu 
poniesione na skutek ich wydalenia: caryca odrzuciła ten apel stwierdzeniem: „Od wrogów 
Chrystusa nie chcę korzyści interesownych". 

Rozbiory Polski spowodowały włączenie do Rosji terenów zamieszkałych przez 

wielką ilość Żydów; caryca Katarzyna II starała się wyciągnąć od nich jak najwięcej 
pieniędzy dla skarbu, a równocześnie przekształcić w siłę pomagającą w podporządkowaniu 
Rosji zabranych Polsce ziem: szybko pozbawiono ich przywilejów, jakimi cieszyli się w 
dawn. Rzeczypospolitej i zlikwidowano samodzielność kahałów: ros. dygnitarze zalecali jak 
największą ostrożność w polityce wobec Żydów, bardzo krytycznie oceniając ich rolę w życiu 
gosp.; gubernator mohylewski Kachowski pisał w memoriale z 1773: „Żydzi, aczkolwiek 
naród trzeźwy, lecz leniwy, oszukujący (...) Naród ten przez pochlebstwo i chytrość wkrada 
się w łaskę i protekcję majętniejszych mieszkańców, aby tą drogą zwiększyć swój kredyt. 
Szynkują wódkę i poją nią chłopów. Do wódki dodają różnych ziół. aby tym sposobem 
łatwiej doprowadzić chłopów do utraty przytomności: gdy do takiego stanu chłopa 
doprowadzą, wówczas obdzierają go z grosza, a nadto zapiszą mu tyle długu, ile sami zechcą 
i później ściągają to w gotówce lub ziarnie. (...) Żydzi plenią się tam, gdzie rząd jest słaby i 
nie dbały o wymiar sprawiedliwości". 

Aby zapobiec swobodnemu przemieszczaniu się Żydów w głąb państwa 

moskiewskiego, ukazem carowej (1791) dano Żydom prawo zamieszkania wyłącznie w 
guberniach białor., w namiestnictwie Jekatierinosławskim i w ziemi Tauryckiej: tak 
zainicjowano uderzające przez ponad 100 lat w Żydów przepisy o tzw. strefie osiadłości; 
wraz z kolejnymi rozbiorami Polski poszerzono ją o dalsze oderwane od Polski ziemie; w 
XIX w. strefa osiadłości, poza którą nie wolno było Żydom się przemieszczać objęła oprócz 
Kongresówki 15 guberni: wileńską, grodzieńską, kowieńską, witebską, mohylewską, mińską, 
kijowską (bez miasta Kijów), podolską, wołyńską, czernichowską, połtawską, 
jekatierinosławską, chersońską, taurycką i bessarabską. 

Władze carskie podjęły działania dla ograniczenia żyd. szynkarstwa i arend, 

rozpoczynając rugowanie Żydów z osad miejskich; politykę tę kontynuowano za kolejnych 
carów: m.in. po ukazie cara Aleksandra I z 11 IV 1823, nakazującym usunięcie Żydów ze wsi 
białostockich, w ciągu zaledwie kilku lat wyrugowano ok. 40 tys. Żydów wiejskich, 
zwiększając nimi szeregi miejskiego proletariatu „szmacianego": długotrwałe rugi i represje 
wobec Żydów wiejskich i szynkarzy spowodowały zasadnicze zmiany; w poł. XIX w. z 
wyrobu i handlu trunkami żyło już zaledwie ok. 6% Żydów na kresach, podczas gdy jeszcze 
na pocz. XIX w. aż 40 % ludności żyd. na kresach temu zawdzięczała swoje utrzymanie; 
Żydzi we wszystkich 3 zaborach poczuli, co oznaczał dla nich upadek tak tolerancyjnej i 
wspaniałomyślnej (kosztem swoich własnych interesów) Rzeczypospolitej. 

Przyznanie równych praw Żydom w konstytucji USA (1787) i w czasie rewolucji 

franc. przyspieszyło proces równouprawnienia Żydów w różnych krajach świata; zdobyciu 
przez nich pełni praw polit. towarzyszyło umacnianie posiadanych potencjałów gosp. i 
finansowych, wykorzystywanie ich dla wpływania na różne wydarzenia na arenie międzynar. 
(np. wpływ stanowiska Rotschilda na decyzję rządów Francji i Anglii o nieinterweniowaniu 

na rzecz Polski w czasie powstania styczniowego); XIX w. zapoczątkował zdobywanie przez 
środowiska żyd. dominującej pozycji w świecie mediów: dominacja finansowo-gospodarcza 
środowisk żyd. w licznych krajach prowadziła do pogłębienia nastrojów antyżyd.: współcz. 
zapomina się, że słynną sprawę Dreyfusa (→ Dreyfusa sprawa), która tak podzieliła Francję, 
poprzedziły potężne afery finansowe, w które byli zamieszani czołowi finansiści żyd.. 
począwszy od krachu (1882) Union Generale. wielkiego banku katol., który spowodował 
wysunięcie przeciwko finansjerze żyd. zarzutów zlikwidowania niebezpiecznego nieżyd. 
konkurenta; Johnson pisze w Historii Żydów: „W 1892 wybuchł skandal panamski, w samym 
centrum którego znajdował się (...) baron Jacques de Reinach. Jego tajemnicza śmierć - być 
może samobójstwo — tylko podsyciła ogólne poruszenie przyniosła złośliwą satysfakcję 
antysemitom (...) Dwa następne skandale, w które byli uwikłani Żydzi - Union Generale w 
roku 1882 i Agencji d'Escompte w roku 1889 odsłoniły bezmiar przestępstw finansowych i 
wydawało się. że potwierdzają one teorię spisku finansowego."; oszustwo znane pod nazwą 
„afery panamskiej" doprowadziło do utraty oszczędności setek tys. drobnych ciułaczy, 
przyczyniając się do błyskawicznego wzrostu a., który przedtem byt we Francji zjawiskiem 
prawie nieznanym; w latach 30. XX w. podobną rolę detonatora nastrojów antyżyd., odegrała 
wielka finansowa afera Żyda Stawiskiego. 

Antyżydowskość często była prowokowana przez żyd. rasizm i szowinizm, 

przekonanie o absolutnej wyższości Żydów jako „narodu wybranego"; jednym z prekursorów 
nowoczesnego rasizmu był najsłynniejszy polityk pochodzenia żyd. Benjamin Disraeli, przez 
wiele lat premier Anglii za rządów królowej Wiktorii, współtwórca Imperium Bryt.; 
twierdząc, że pogardza „destrukcyjną doktryną współczesnych czasów o naturalnej równości 
ludzi", głosił, że Żydzi są lepsi od in. narodów, a żyd. talenty wynikają z wyjątkowych 
uzdolnień Hebrajczyków, którzy stanowią - w przeciwieństwie do innych – „czystą, 
niezepsutą rasę": bohaterem swej książki Conigsby (1844) Disraeli uczynił 
wszystkowiedzącego mentora, żyd. supermana Sidonię, wzorowanego na L. Rotschildzie: 
Sidonia mówi w pewnym fragmencie książki: „Wszystko opiera się na rasie i nie ma innej 
prawdy."; w ocenie Johnsona: „Disraeli głosił przyrodzoną wyższość pewnych ras na długo 
przedtem, zanim darwiniści społeczni uczynili tę tezę modną, a Hitler - zbrodniczą". 

Słynna myślicielka żyd. H. → Arendt pisała o Disraelim jako o prawdziwym 

„fanatyku rasy", człowieku, który „stworzył rozwiniętą doktrynę rasową" (Korzenie 
totalitaryzmu); komentując ciągłą skłonność Disraeliego do wiązania różnych „tajnych sił" w 
historii z Żydami stwierdzała: „W tym osobliwym złudzeniu znajdujemy już zapowiedź nawet 
najbardziej pomysłowych wyczynów propagandowych Hitlera: wrzask o tajnym sojuszu 
żydowskich kapitalistów z żydowskimi socjalistami." 

Podczas gdy w większości krajów Europy wciąż umacniała się pozycja Żydów w 

życiu polit. (np. premierostwo Disraeliego), Rosja począwszy od lat 80. XIX w. stawała się 
terenem coraz bezwzględniejszych ich prześladowań: nadal utrzymywano skrajne bariery 
adm. na drodze ich przemieszczania się i rozwoju w postaci tzw. strefy osiedlenia, traktowano 
jako obywateli drugiej kategorii, nie dopuszczano ich do wyższych stanowisk w administracji 
itp.; dyskryminowani Żydzi odgrywali coraz większą rolę w ruchach rewolucyjnych i 
odśrodkowych; to z kolei popchnęło władze carskie do organizowania serii krwawych 
pogromów (m.in. w Jelizawetgradzie, Kijowie, Odessie, Bałcie, Rostowie nad Donem i 
Jekaterynosławiu); zabito lub zraniono setki Żydów, zniszczono tysiące domów i sklepów 
żyd.; K. P. Pobiedonoscew, wszechwładny doradca cara Aleksandra III, akcentował swój 
sposób na „rozwiązanie" kwestii żyd. w Rosji: „trzecia część Żydów zginie, trzecia część 
wyemigruje, a trzecią część się zasymiluje": pogromy i antyżyd. ustawodawstwo nic nie 
pomogły, popchnęły tylko tym większą część Żydów do antycarskiego ruchu rewolucyjnego, 
w którym zaczęli odgrywać nieproporcjonalnie dużą rolę; skutki tego dały się później odczuć 

po przewrocie bolszew. 1917; carat odpowiadał na to kolejnymi pogromami, m.in. 
szczególnie krwawymi masakrami Żydów w Kiszyniowie (1903, 1905). 

1917 Żydzi wzięli bardzo licznie udział w przewrocie bolszew. i wywarli nader 

znaczący wpływ na tworzenie państwa sow. i jego organów terroru (→ CzeKa): Żydami były 
m.in. tak znane w skali międzynar. postaci, jak L. Trocki (właśc. Bronstein) - komisarz spraw 
zagranicznych w pierwszym rządzie W. Lenina, gł. organizator przewrotu bolszew., 
organizator Armii Czerwonej i faktyczny jej dowódca w czasie wojny domowej (jako 
komisarz spraw wojsk.), przywódca Międzynarodówki Komun., członek triumwiratu 
rządzącego po śmierci Lenina G. Zinowjew (właśc. Radomyslski), przewodniczący Rady 
Najwyższego Sowietu J. Swierdłow (właśc. Solomon). przewodniczący Ogólnoros. 
Centralnego Komitetu Wykonawczego (WCIK), najwyższego organu władzy prawodawczej, 
wykonawczej i kontrolującej w Ros. FSRR, członek triumwiratu rządzącego ZSRR po śmierci 
Lenina L. Kamieniew (właśc. Rosenfeld), kierownik centralnej, europ. sekcji Komisariatu 
Ludowego Spraw Zagranicznych, członek władz Międzynarodówki Komun. K. Radek (właśc. 
Sobelsohn), przewodniczący sow. delegacji na rozmowy z Polską 1920 A. Joffe, lud. 
komisarz spraw zagranicznych M. Litwinów (właśc. Mojsiejewicz Wallach), I wicepremier 
ZSRR i długoletni członek Biura Polit. KC KPZR, odpowiedzialny za doprowadzenie do 
głodu na Ukrainie, który pochłonął 6 mln ofiar L.M. Kaganowicz; sam Lenin był synem 
Żydówki, córki lekarza policyjnego Blanca. 

Izrael. historyk L. Rappaport w książce Stalin War Againsf the Jews pisał, że Żydzi 

dominowali w pierwszym leninowskim Biurze Polit.; P. Lendvai akcentował w książce 
Antysemityzm bez Żydów, że Żydzi 1921-22 stanowili większość w Biurze Polit. partii 
bolszew.: bardzo liczni autorzy podkreślali ogromne wpływy polityków pochodzenia żyd. w 
kręgach partii bolszew.; ks. Zwoliński pisał (Starsi bracia) o zdominowaniu przez działaczy 
żyd. kręgów najwyższych urzędników państw., Centralnego Komitetu Wykonawczego, 
policji polit; wg żyd. historyka S. Barona „bezgranicznie nieproporcjonalna liczba Żydów 
weszła do sowieckiej tajnej policji CzeKa"; spośród bolszewików żyd. pochodzenia 
wywodzili się m.in. szef piotrogrodzkiej CzeKa M. Uricki, lud. komisarz, spraw wewn. 1934-
36, gł. nadzorca masowych represji w ramach „wielkiej czystki" G.G. Jagoda, twórca i gł. 
nadzorca systemu łagrów (Gułagów) tur. Żyd M.A. Frenkel, gen. NKWD L. Reichnian, 
preparujący procesy moskiewskie, gen. NKWD L. Eitington, który zorganizował (1940) 
udany zamach na Trockiego, sędzia śledczy L. Szejnin, prawa ręka prokuratora A. 
Wyszyńskiego w wielkich procesach moskiewskich (1936-38), płk L. Szwarcman, kat Babla i 
Meyerholda, szef misji NKWD w „czerwonej Hiszpanii" A. Orłow (właśc. L. Feldbin). 
odpowiedzialny m.in za zamordowanie w więzieniu przywódcy POUM A. Nina, szef 
wydziału NKWD do zadań specjalnych S. Spiegelglass; były przewodniczący komisji 
partyjnej badającej zbrodnie Stalin. A.N. Jakowlew stwierdził, że na czele 11 spośród 12 
istniejących kompleksów łagrów stali Żydzi (12., miński, kierowany był przez Ormianina). 

Niektórzy światlejsi Żydzi od pocz. z zaniepokojeniem reagowali na dominację 

środowisk żyd. w bolszew. aparacie władzy; najwybitniejszy żyd. historyk w Rosji S. 
Dubnow notował w swym dzienniku pod datą 7 I 1918; „Rewolucja utonęła w błocie niskich 
instynktów... Kiedyś chyba wyjdziemy z błota epoki przejściowej, ale nigdy nam nie 
wybaczą, że żydowscy spekulanci rewolucji wzięli udział w bolszewickim terrorze. 
Żydowscy towarzysze i współpracownicy Lenina, Troccy, Uriccy, zaćmiewają swego mistrza. 
Instytut Smolny po cichu nazywają Centro-żydem. Później o tem będą mówić głośno, i 
antysemityzm we wszystkie warstwy rosyjskiego społeczeństwa zapuści głębokie korzenie"; 
w czasie publ. wykładu 22 I 1918 Dubnow na próżno postulował, aby projektowany zjazd 
żyd. wyrzekł się nowego despotyzmu bolszew., który w przyszłości „wywoła pogromy, 
głównie żydowskie", podobne niepokoje żywili in., bardziej dalekowzroczni Żydzi; rabin 
Moskwy powiedział Trockiemu: „Troccy robią rewolucje, rachunki płacą Bronszteinowie." 

W. Churchill, skądinąd znany z filosemityzmu. przerażony tym, co się działo w Rosji, 

napisał w londyńskim „Illustrated Sunday Herald" (8 11 1920) w artykule Syjonizm kontra 
bolszewizm - spór o duszę narodu żydowskiego, iż bolszewizm jest to „złowieszczy (sinister) 
spisek międzynarodowego żydostwa(...) W końcu owa banda wybitnych osobistości 
podziemnego światka wielkich miast Europy i Ameryki schwyciła naród rosyjski kołtun na 
łbie i stała się niekwestionowanymi panami tego olbrzymiego imperium". 

Historyk J.Z. Muller pisząc o warunkach, w których ukształtował się negatywny 

sterotyp żydokomuny, twierdził: „W sytuacji, gdy większość przedrewolucyjnych urzędników 
inteligencji odmówiła kolaborowania z bolszewikami lub wzbudzała ich podejrzenia, 
wykształceni Żydzi zajęli ważne i szczególnie odpowiedzialne stanowiska w administracji 
nowego reżimu. W rezultacie wielu Rosjan zetknęło się po raz pierwszy z nową władzą w 
osobie komisarza, oficera tajnej policji lub urzędnika pochodzenia żydowskiego" (Arabowie i 
Żydzi): Johnson pisze: „Żydowscy bolszewicy byli liczni w CzeKa jako komisarze - 
inspektorzy podatkowi i biurokraci. Odgrywali wiodącą rolę w rajdach organizowanych przez 
Lenina i Trockiego, by wydobyć ziarno od gromadzących zapasy chłopów. Nienawidzono ich 
z powodu całej tej działalności (...) Jedyne sowieckie archiwum, którego zawartość znana jest 
na Zachodzie, dotyczące spraw Somleńska w latach 1917-1938, przekonuje, że chłopi 
utożsamiali reżim sowiecki i żydowskich pośredników. W 1922 pojawiły się groźby, że jeżeli 
komisarze zabiorą z cerkwi złote ozdoby »żaden Żyd nie przeżyje, wszystkich zabijemy 
jednej nocy«" (Historia Żydów): nastroje antyżyd. prowokowała bardzo znacząca rola 
odgrywana przez różnych bolszewików pochodzenia żyd. w bezwzględnej walce z religią 
prawosł. i katol. w ZSRR; przewodził jej wieloletni przywódca kilkumilionowego Związku 
→ Bezbożników, bolszewik pochodzenia żyd. J. Jarosławski (właśc. Miniej Izrailewicz 
Gubelman); jak pisał o nim A. Grajewski: „Ten zawodowy rewolucjonista, syn żydowskich 
zesłańców w czasach caratu, stworzył wielki koncern prasy ateistycznej oraz opracował 
system wychowania ateistycznego oraz plan zniszczenia Cerkwi prawosławnej i in. grup 
religijnych. Do końca swego życia, tj. do 1943 roku, nadzorował przygotowanie wszystkich 
kampanii antyreligijnych (...) uzasadniał konieczność bezwzględnej ateizacji wszystkimi 
dostępnymi państwu środkami. Ten morderca zza biurka był odpowiedzialny za katorgę 
tysięcy duchownych i ludzi świeckich, zniszczenie bezcennych zabytków starej kultury 
rosyjskiej, ruinę tysięcy cerkwi" (Rosja i krzyż, Wrocław 1989). 

Ogromnie duża pozycja Żydów w administracji Rosji Radz. w pierwszych latach jej 

istnienia sprzyjała pozyskaniu wielu Żydów z in. państw dla idei świat. rewolucji komun.; 
komuniści żyd. byli nieproporcjonalnie liczni wśród aktywu Komun. Partii Niemiec, a kilku z 
działaczy żyd. (R. Luksemburg. L. Jogiches. P. Levi i A. Thalheimer) odegrało bardzo dużą 
rolę w stłumionej 1919 ruchawce rewolucyjnej w Niemczech; działacze żyd. pochodzenia 
odegrali czołową rolę w komun. rewolucji w Bawarii (1919); premier Republiki Bawarskiej, 
żyd. krytyk teatralny K. Eisner w ciągu krótkiego czasu tak skompromitował rewolucyjne 
rządy nierealną polityką socjalną, że jego partia zdobyła w wyborach zaledwie 2,5% głosów; 
po zamordowaniu Eisnera władzę w Bawarii przejęła grupa intelektualistów, gł. pochodzenia 
żyd., ogłaszając powstanie republiki rad: w skład krótkotrwałego rządu wchodzili m.in. 
działacze żyd.: anarchista G. Landauer, dramatopisrz E. Toller, mówca-demagog E. Mühsam i 
teoretyk socjalizmu O. Neurath, który jako komisarz spraw uspołecznienia „wsławił się" 
planem uspołecznienia niemal wszystkiego, wzbudzając powsz. przerażenie w Bawarii; żyd. 
przywódca Bawarskiej Republiki Rad E. Levine-Nissen został stracony po jej obaleniu przez 
wojsko przysłane przez rząd centralny z Berlina. 

We władzach istniejącej 133 dni Węg. Republiki Rad zdecydowanie dominowali 

komuniści żyd.; wg referatu historyka G. Litvana wygłoszonego na Hebrajskim 
Uniwersytecie w Jerozolimie (1991) na 55 lud. komisarzy Węg. Republiki Rad (odpowiednik 
ministrów) 33 było Żydami: Żydami byli faktyczny dyktator Republiki Rad B. Kun, szef jej 

bezpieki T. Szamuelly i szef policji polit. O. Korvin-Klein; jedynym wpływowym nie-Żydem 
był piastujący stanowisko przewodniczącego rady rewolucyjnej S. Garbai; późniejszy 
krwawy dyktator Węgier M. Rakosi (Roth) żartował, że Garbai otrzymał stanowisko tylko po 
to - „żeby ktoś mógł podpisywać wyroki śmierci w sobotę". 

Zdominowana przez żyd. bolszewików Węg. Republika Rad przeszła do historii jako 

przykład skrajnie absurdalnego eksperymentu społ.-gosp.; upaństwowiono wszystkie 
przedsiębiorstwa zatrudniające powyżej 10 osób, wszystkie mieszkania, meble „zbyteczne w 
stosunku do codziennych potrzeb", złoto, biżuterię, kolekcje znaczków pocztowych i monet, 
zakazano produkcji i sprzedaży wina: w parze z tym poszły posunięcia uderzające w węg. 
patriotyzm i religię; zakazano grania hymnu nar., karano za wywieszenie trójkolorowego 
sztandaru nar., niszczono pomniki węg. królów i bohaterów; skrajnie antyrel. polityka Węg. 
Republiki Rad doprowadziła do skonfiskowania całej własności kościołów (poza budynkami i 
wyposażeniem niezbędnym do ceremonii rel.), pozbawienia duchownych praw wyborczych, 
rozwinięcia szeroko zakrojonej agitacji ateistycznej; wojujący ateizm prowadził nieraz do 
skrajnych wybryków (np. przypadek splunięcia na hostię w dniu Bożego Ciała przez 
niejakiego L. Reissa); antyrel. polityka władz spowodowała wybuch krwawo stłumionego 
buntu wiernych w Kałócsy; wszystko to przyczyniło się do bardzo mocnego wzrostu 
nastrojów antyżyd. na Węgrzech. 

Znany franc. sowietolog A. Besancon pisał XII 1986 na łamach paryskiej „Kultury", 

że spektakularny akces części narodu żyd. do ruchu komun, „miał poważne skutki. Zwiększył 
jego siłę (...) udział Żydów (...) mógł się wydawać decydujący w rozprzestrzenianiu 
kominternowskiego komunizmu na cały świat. Zbrodniczy charakter tego ruchu dostarczał 
nowych i potężnych argumentów antysemityzmowi (...) Oto u wejścia na scenę historii Żydzi 
skompromitowali się udziałem w przedsięwzięciu destrukcyjnym". 

Demonstrowana przez komunistów żyd. w różnych krajach bezgraniczna wręcz 

gotowość podporządkowywania interesów krajów, w których żyli idei świat. rewolucji 
komun. i internacjonalizmowi stawała się czynnikiem wyraźnie prowokującym nasilenie 
nastrojów antyżyd. w różnych krajach; powstawał i umacniał się stereotyp żydokomuny, 
szczególnie silny w tych krajach, które - jak Polska, Węgry, Litwa czy Rumunia - widziały 
bezpośrednie zagrożenie dla swojej suwerenności ze strony ZSRR; coraz bardziej traktowano 
komunistów pochodzenia żyd. (B. Kuna, M. Rakosiego na Węgrzech, A. Warszawskiego i 
licznych in. przywódców KPP w Polsce) jako wrogów aspiracji narodów, wśród których 
działali, gotowych na spełnienie każdego życzenia Kremla; kolaboracja przeważającej części 
środowisk żyd. z Sowietami na Kresach Wsch. II Rzeczypospolitej 1939-41 (→→ 
antypolskie wystąpienia na Kresach Wschodnich) w pełni potwierdziła negatywne opinie o 
prosow. środowiskach żyd. w Polsce. 

Zbrodniczy charakter bolszewizmu i strach przed jego eksportem do in. krajów 

Europy zostały bardzo zręcznie wykorzystane przez A. Hitlera i in. twórców ideologii 
nazistowskiej; dążąc do stworzenia własnego zbrodniczego systemu totalitarnego, naziści 
umiejętnie eksploatowali nasilające się w latach 20. polit. i gosp. nastroje antyżyd.; stawiając 
na niem. szowinizm, starali się obrócić przeciw Żydom nienawiść narodu niem., głęboko 
sfrustrowanego klęską w I wojnie świat.; atakując świat. „plutokrację" żyd. i „zdradę żyd. 
polityków" (W. Rathenau i in.) obciążali ich winą za rzekome wbicie Niemcom „noża w 
plecy", „narzucone Niemcom reparacje" itd.; historycy na ogół są zdania, że o wyjątkowo 
dużej roli a - w ideologii nazizmu, mającej ostatecznie doprowadzić do holocaustu (→ 
antysemityzm a holocaust) Żydów, zdecydowała przede wszystkim wyjątkowa fobia antyżyd. 
u samego Hitlera; zwracano uwagę, że poza Hitlerem i raczej drugorzędnymi postaciami w 
obozie nazistowskim A. Rosenbergiem i J. Streicherem „zdumiewająco niewielu czołowych 
przywódców nazistów było zaciekłymi antysemitami"; jak pisał M. R. Marrus w książce 
Holocaust: „Ani Goebbels, ani Himmler, Goring, Frank, Hoss, bracia Strasser nie robili 

wrażenia, by wstąpili do partii nazistowskiej z powodu antysemityzmu": o rozmiarach a. w 
programie i działaniach partii nazistowskiej po zdobyciu władzy zadecydował więc przede 
wszystkim ogromny stopień nasilenia nienawiści do Żydów u Hitlera, co nie usprawiedliwia 
jednak przeważającej części narodu niem., która akceptowała kolejne posunięcia 
dyskryminujące wobec Żydów, a w końcu nawet ich eksterminację. 

Już wkrótce po zdobyciu władzy przez nazistów zaczęto wprowadzać pierwsze 

restrykcje dyskryminujące Żydów; 7 IV 1933 wykluczono ich z sądów handl., 22 IV - ze 
stanowisk adwokackich i lekarskich oraz z ubezpieczeń społ., 2 VI - z zawodu dentysty; 15 
IX nastąpiło przejście do najskrajniejszej formy rasistowskiego a. - tzw. ustaw norymberskich 
o obywatelstwie Rzeszy i o ochronie krwi niem.; przewidywały one, że urzędnicy państw. i 
właściciele dziedzicznych gospodarstw rolnych będą musieli wykazywać się czystością 
aryjskiego pochodzenia aż do 1800 wstecz; zakazano zarówno związków prawnych, jak i 
pozamałżeńskich między Żydami a obywatelami krwi niemieckiej. 

W nocy z 9/10 XI 1938 naziści zorganizowali wielki pogrom Żydów niem., nazwany 

później Nocą Kryształową od tysięcy szyb, które wybito w żyd. sklepach. świątyniach i 
mieszkaniach; w czasie pogromu zginęło ok. 40 Żydów, setki in. poraniono, podpalono 191 
synagog - a 76 całkowicie zniszczono. 

Na drzwiach licznych sklepów spożywczych pojawiły się napisy: „Żydom wstęp 

wzbroniony": aptekarze odmawiali sprzedaży lekarstw Żydom; XI 1938 wydano im zakaz 
wchodzenia do teatrów, kin, cyrków: 28 XII 1938 zakazano Żydom korzystania z wagonów 
sypialnych, wagonów restauracyjnych, zatrzymywania się w niektórych hotelach, później 
zakazano korzystania z plaż, pływalni i miejscowości wypoczynkowych: począwszy od IX 
1939 zabroniono Żydom przebywania poza domem po godz. 20.00; pozbawiono ich 
telefonów, a potem zakazano korzystania z budek telefonicznych; kartki żywnościowe dla 
Żydów ostemplowano literą „J", zmniejszając przydzielane na nie racje. później ograniczając 
tylko do określonych godzin możliwość dokonywania na nie zakupów; Johnson tłumaczy te 
restrykcje tym. iż: „Jedną z obsesji Hitlera było przekonanie, że pierwsza wojna światowa 
została przegrana na froncie wewnętrznym z powodu braków żywnościowych wywołanych 
przez żydowskich spekulantów. Był zdecydowany nie dopuścić do tego, aby Żydzi mogli 
zjadać choć drobinę więcej niż było to niezbędne i w jego antyżydowskiej polityce 
Ministerstwo Żywności odgrywało znaczącą rolę. Przedsiębierało ono coraz to nowe i 
surowsze działania, mające w efekcie doprowadzić do wygłodzenia Żydów"; na pocz. 1940 
zniesiono zasiłki dla Żydów, X 1941 Żydów pozbawiono ubrań ochronnych, spawaczy - 
okularów i rękawic. 

Na terenach okupowanej Polski już od jesieni 1939 Niemcy postępowali dużo 

bezwzględniej, nierzadko dokonując grupowych egzekucji Żydów; podobne akcje 
eksterminacyjne wobec Żydów, i to na znacznie większą skalę, podejmowały wojska 
nazistowskie na terenie ZSRR, od pierwszych chwil po napadnięciu na Sowietów; były to 
jednak na ogół „spontaniczne", nieusystematyzowane egzekucje; wg historyków celem 
nazistów od „Kryształowej nocy" do X 1941 było doprowadzenie do emigracji Żydów z 
Niemiec; X 1941 podjęto decyzję o zablokowaniu wyjazdów Żydów z Niemiec i z 
okupowanej Europy jako osób niebezpiecznych z punktu widzenia interesów III Rzeszy; 20 I 
1942, podczas konferencji w Wannsee (przedmieścia Berlina), podjęto decyzję o przejściu do 
systematycznej eksterminacji Żydów, tzw. „rozwiązania ostatecznego" (Endlösung) kwestii 
żyd.; doprowadziło to do eksterminacji kilku mln Żydów; do dziś trwają spory, czy in. 
postawa niektórych narodów i rządów w Europie i Ameryce Pn. mogłaby wpłynąć na 
ograniczenie rozmiarów eksterminacji Żydów; wiele sporów wywołuje również problem 
zachowania się różnych wpływowych środowisk żyd. w Polsce i in. krajach okupowanych. 

Po II wojnie świat. pamięć o nieludzkich zbrodniach nazizmu na Żydach stała się w 

wielu krajach podstawą do gruntownego rozliczenia się z pozostałościami antyżyd. uprzedzeń 

rasowych i szowinistycznych; krytycznej ocenie poddano również politykę licznych krajów 
Zachodu w dobie wojny, pozostawienie Żydów „samotnymi wobec zagłady"; nie oznacza to 
jednak całkowitego wyeliminowania ekscesów antyżyd., napaści na Żydów, podpaleń 
synagog, itp.; np. wg żyd. Ligi Antydyfamacyjnej tylko w ciągu jednego roku (1994) w USA 
odnotowano 2066 aktów przemocy, napadów, podpaleń i prześladowań wymierzonych 
przeciwko Żydom; do wielu aktów przemocy wobec Żydów dochodziło również w licznych 
in. krajach Zachodu, od Austrii, Niemiec i Francji do Kanady i Australii. 

W licznych krajach zach. istnieją także i dziś różnego typu tendencje, negatywnie 

wpływające na stosunki Żydów i nie-Żydów; z jednej strony na stosunkach tych ciąży pamięć 
o znaczącej ilości działaczy żyd. pochodzenia wśród przywódców i teoretyków zach. partii 
komun. począwszy od KP USA, a także wśród najbardziej skrajnych prosow. 
propagandystów w zach. mediach: nie bez wpływu na nasilenie nastrojów antyżyd. 
pozostawały informacje o wielkiej roli sow. szpiegów żyd. pochodzenia (np. pary E. i J. 
Rosenbergów), odpowiedzialnej za przekazanie ZSRR tajemnic bomby atomowej, czy grupy 
szpiegów związanej ze szpiegowaniem amer. atomowego Manhattan Project: K. Fuchsa, H. 
Golda, D. Greenglassa, A. Brothmana, M. Moskowitza, A. Slacka i M. Sobella: krytyczny 
rezonans wywołują również sprawy penetrowania życia polit. różnych krajów Zachodu przez 
agentów Mossadu. 

Wiele niechęci do Żydów wywoływała i wywołuje dominacja żyd. dziennikarzy w 

mediach niektórych krajów zach. (np. USA), nieproporcjonalnie wielkie wpływy tamtejszego 
polit. lobby żyd. bardzo krytycznie oceniana jest rola opanowanych przez Żydów centrów 
film. (np. Hollywood) w upowszechnianiu antywartości, podważaniu idei ojczyzny, religii, 
rodziny, co znakomicie obnażył żyd. autor książki o Hollywood - M. Medved. 

W krajach Europy Środk.-Wsch. istnieje ciągle jeszcze wiele utrudnień, hamujących 

wzajemny dialog między Żydami i nie-Żydami: do szczególnego nasilenia problemów wokół 
kwestii żyd. bardzo mocno przyczyniły się straszne lata stalinizmu, kiedy wielu działaczy 
komun, pochodzenia żyd. wykorzystano jako narzędzie sow. terroru w ujarzmianiu Europy 
Środk.-Wsch.; słynny pol. intelektualista pochodzenia żyd. L. Tyrmand pisał w Cywilizacji 
komunizmu: „Gdy Armia Czerwona przystępowała do sowietyzowania Europy Wschodniej, 
na czele czechosłowackiej ekipy partyjnej stał Żyd (R. Slansky - sekretarz generalny partii 
komunistycznej). Węgry kneblował Żyd [M. Rakosi-J.R.N.), w Rumunii rządziła Żydówka 
[A. Pauker — J.R.N.), a Polska miała u władzy figuranta-Polaka, za którym na węzłowych 
pozycjach stali żydowscy komuniści, wypełniający z fanatycznym oddaniem 
najbezwzględniejsze rozkazy Kremla. Za przywódcami zaś stały lojalne szeregi komunistów 
żydowskiego pochodzenia, którzy jedynie byli w stanie uruchomić gospodarkę i administrację 
w Polsce, Rumunii, na Węgrzech, czyli w krajach drobnomieszczańskich, w których 
antykomunizm był rodzajem ogólnonarodowej religii. O czym Stalin wiedział, i wiedział, że 
tylko fanatycznie oddani komunizmowi Żydzi mogą zrobić dlań tę wstępną i niezbyt czystą 
robotę, co było częścią nr l planu. Z nadgorliwym zapałem rzucili się (Żydzi - J.R.N.) do 
sowietyzowania wschodnioeuropejskich społeczeństw, do budowania socjalizmu, do 
zacieśniania komunistycznej pętli na szyjach narodów starych, odpornych na przemoc i 
doświadczonych w walce o psychiczną niepodległość. Swym zelanctwem przekreślili 
największą szansę, jaką mieli Żydzi na tych terenach od średniowiecza (...) eksponowany 
serwilizm Żydów-komunistów w służbie sowieckiego imperializmu sprawiał wrażenie 
samobójczego obłędu." 

Na Węgrzech, gdzie doszło do najstraszliwszego stalin. terroru, w okresie 

największych zbrodni wszyscy 4 politycy z kierowniczej „czwórki" byli żyd. pochodzenia: 
Rakosi (właśc. Roth), E. Geró (właśc. Singer), M. Farkas (właśc. Wolt) i J. Revai, podobnie 
jak zdecydowana większość in. przywódców partyjnych: Żydami z pochodzenia byli szefowie 
bestialskiej służby bezpieczeństwa (AVH): G. Peter (B. Auspitz) i V. Farkas: gł. 

odpowiedzialnym za wprowadzenie najbardziej krwawej dyktatury w Europie Środk. był 
Rakosi, pierwszy sekretarz partii komun.: jego zastępcą, a później następcą, był Geró, gł. 
odpowiedzialny za sprowokowanie Węgrów do nar. powstania 1956 (→ antysowieckie 
powstania): znany węg. historyk emigracyjny M. Molnar pisał: „Na szczycie hierarchii niemal 
wszyscy przywódcy są pochodzenia żydowskiego, podobnie jak, choć w nieco zmniejszonej 
proporcji, w aparacie Komitetu Centralnego, w policji politycznej, prasie, wydawnictwach, 
teatrze, kinie...władza należy w znacznej mierze do towarzyszy wywodzących się z drobnej 
burżuazji żydowskiej." (cyt. za: Czarna księga komunizmu. Warszawa 1999 ); w komun. 
Czechosłowacji jednym z najbardziej fanatycznych stalinowców był sekretarz generalny KP 
Czechosłowacji, działacz żyd. pochodzenia, R. Slansky (właśc. Salzmann): R. Taborsky pisał 
w wyd. w Princeton (USA) monografii historii komunizmu w Czechosłowacji 1948-60, iż 
„Żaden człowiek KPCz nie był bardziej uporczywy w realizowaniu linii Moskwy i żaden nie 
symbolizował lepiej od Slanskyego podporządkowania Kremlowi (...) Po lutym 1948 
atakował Gottwalda za »miękkość«, twierdząc, że partia powinna była natychmiast po wojnie 
zagarnąć władzę w Czechach zamiast tracić czas na kompromisy z elementami 
burżuazyjnymi. Gorliwie tropił wrogów politycznych": IX 1951 Slansky został jednak 
usunięty z funkcji sekretarza generalnego partii, a później uwięziony i stracony w jednym ze 
sfabrykowanych procesów. 

Wywodzący się z Węgier słynny austr. sowietolog żyd. pochodzenia P. Lendvai pisał, 

że w Rumunii trzon wyszkolonych w Sowietach komunistów kierowany był przez Annę 
Pauker, córkę żydowskiego rabina (...) To ona, a nie nominalny przywódca Gheorgiu Dej była 
tam najbardziej potężną figurą po 1945. Tak było aż do usunięcia Pauker w maju 1952" 
(Lendvai, Antisemitism in Eastern Europe).  

Pauker, zanim doszła do władzy w Rumunii - dała na emigracji w ZSRR szczególny 

wzór „lojalności" wobec Stalina; 1936 zadenuncjowała swego męża Marcela, działacza 
Międzynarodówki Komun., stawiając mu zarzut trockizmu (zlikwidowano go już rok 
później); podporami Pauker byli 3 in. Żydzi, „agenci Moskwy" w sferach rum. władzy: M. 
Roller, L. Rautu i I. Chisiniewski. 

Spośród niem. komunistów żyd. pochodzenia tylko niewielu zdołało przetrwać wojnę, 

większość została wydana przez Stalina gestapo po podpisaniu paktu Ribbentrop-Mołotow: 
spośród ocalałych komunistów żyd. wywodził się m.in. szef wywiadu NRD M. Wolt, a także 
szef Biura Informacji - faktycznego ministerstwa propagandy NRD - G. Eisler oraz znana z 
okrutnych wyroków wiceprezes Sądu Najwyższego, a później Minister Sprawiedliwości 
„czerwona Hilda" - H. Benjamin: za czasów jej nadzoru nad resortem sprawiedliwości 
skazano 200 tys. obywateli NRD za „przestępstwa polityczne". 

Lendvai pisał w wydanej w podziemnym wydawnictwie solidarnościowym książce 

Antysemityzm bez Żydów. „Na narody tradycyjnie uczulone na kwestię swej niezawisłości i 
prestiżu spadł wkrotce po wojnie podwójny cios: komunizm i sowietyzacja. A Żydzi 
znajdowali się wówczas na stanowiskach premierów, pierwszych sekretarzy, ministrów i 
szefów policji w tych samych krajach, gdzie ich ojcowie byli zaledwie tolerowanymi 
intruzami (...) Urazy pogłębiała świadomość, że to obcy, pozostający w służbie obcego 
mocarstwa narzucają obcy system (...) Członek wspólnoty żydowskiej spotykał się na tych 
terenach z nienawiścią nie tylko jako członek wspólnoty komunistów, lecz także jako symbol 
władzy typu kolonialnego, namiestnik sowiecki (...) Wybitna rola polityczna bardziej niż 
cokolwiek innego umacniała resentymenty antysemickie wśród upokarzanych i 
poskramianych ludów Europy Wschodniej. 

Nieuchronny proces utożsamiania Żydów z władzą przybrał po przewrocie 

komunistycznym rozmiary bezprecedensowe. Logiczną tego konsekwencją było skupienie się 
powszechnego niezadowolenia przede wszystkim na »Żydach nadwornych« stalinowskiego 
imperium: na Rakosich, Slanskich i Bermanach (...) Należeli oni do otaczanej respektem i 

strachem grupy „towarzyszy z ZSRR": gł. przyczyny niechęci do Żydów w Europie Środk. 
wywodzą się z atmosfery lat stalinizmu 1944-53, gdy Żydzi byli powszechnie postrzegani 
jako narzędzie sowietyzacji krajów tego regionu; sprawy te wymagają pełnego wyjaśnienia 
dla oczyszczenia atmosfery we wzajemnych stosunkach między Żydami i nie-Żydami w 
różnych krajach Europy Środk.-Wsch., a zwł. w Polsce i na Węgrzech; wiele zależy od tego, 
czy strona żyd. okaże dość gotowości do pełnego rozliczenia z ciemnymi kartami działalności 
sow. agentów żyd. pochodzenia w krajach tego regionu 1944-56 oraz uznania roli odegranej 
przez nich w sowietyzowaniu narodów ujarzmionych. 

W krajach Trzeciego Świata, a zwł. wśród państw muzułmańskich w Azji i Afryce, 

niechęć do Żydów wynikała (i wynika) gł. z powodu negatywnej oceny ich stosunków z 
państwami arab.; tragiczny konflikt między Żydami a światem arab. eksplodował w kilku 
kolejnych wojnach od 1948; stroną poszkodowaną w tym konflikcie okazali się Arabowie, 
zwł. Palestyńczycy, których setki tysięcy zmuszono do opuszczenia ojczyzny; szowinizm 
niektórych polityków izrael. (na czele z M. Beginem) doprowadzał często po II wojnie świat. 
do masakr cywilnej ludności arab., m.in. rzezi ponad 250 mieszkańców →Deir Jassin (9 IV 
1948); jak pisał 1994 Shahak: „Liczba nie-Żydów zabitych przez Żydów w ciągu ostatnich 
czterdziestu lat przewyższa znacznie liczbę Żydów zabitych przez nie-Żydów. Rozmiar 
prześladowań i aktów dyskryminacji stosowanych wobec nie-Żydów przez „państwo 
żydowskie z poparciem żydowskiej diaspory jest nieporównanie większy niż cierpienia 
zadawane Żydom przez wrogie im reżymy"; nie sprzyjał przełamaniu niechęci wobec Żydów 
coraz bardziej nasilający się w latach 90. żyd. triumfalizm wraz ze wzrostem wpływów lobby 
żyd. w różnych krajach na czele z USA oraz umocnieniem agresywnych elementów w 
polityce Izraela za rządów B. Netanjahu. 

 
M. Bałaban, Historia i literatura żydowska. Lwów 1925; H. Graetz, Historia Żydów, 

Warszawa 1929; I. Schiper, Dnieje handlu żydowskiego na ziemiach polskich. Warszawa 
1937: E.H. Flannery, The Anguish of the Jews, New York 1965; P. Lendvai, Antisemitism in 
Eastern Europe, London 1971; S. Rappaport, Jew and Gentile: The Philo-semitic aspect, 
New York 1980; A.M. Lilienthal, Druga strona medalu, Warszawa 1985; D. Reed, The 
controversy of Zion, Western Australia 1985; H. Arendt, Eichmann w Jerozolimie, Kraków 
1987; P. Lendvai, Antysemityzm bez Żydów, Warszawa 1987; S. Runciman, Dzieje wypraw 
krzyżowych, Warszawa 1987; H. Nussbaum, Historia Żydów od Mojżesza do epoki obecnej. 
Warszawa 1989; M. Saperstein, Moments of Crisis in Jewish-Christian Relations, London 
1989; Arabowie i Żydzi, Warszawa 1990; F. de Fontette, Historia antysemityzmu, Warszawa 
1992; H. Arendt, Korzenie totalitaryzmu, Warszawa 1993; P. Johnson, Historia Żydów, 
Kraków 1993; M.R. Marrus, Holocaust, Warszawa 1993; ks. A. Zwoliński, Starsi bracia, 
Kraków 1994; R. Szabó, A kommunista párt és a zsidósag Magyarországon (1945-1956), 
Budapest 1995; I. Shahak, Żydowskie dzieje i religia, Warszawa-Chicago 1997. 

 
 
Jerzy Robert Nowak