1

Alojzy Feliński Barbara Radziwiłłówna (BN) oprac. Marian Szyjkowski

GENEZA DZIEŁA

Feliński urodził się w 1771 r. Pisał już w szkole – u Pijarów w Dąbrowicy (Kora i Alonzo, Kodus).
Z Wołynia przybył do Warszawy, gdzie poznał wybitnych twórców i dzieła. Z młodymi pisarzami
spotykał się, tłumacząc dzieła Corneille’a, Racine’a (nazywany jest polskim Racinem) i Woltera
(np. przekład 1. sceny I aktu Triumwiratu Woltera).

Teatr polski wystawiał mało francuskich dzieł, mało było też oryginalnych polskich tragedii
historycznych. Do stworzenia oryginalnej tragedii narodowej zachęciła Felińskiego lektura rękopisu
Ludgardy Ludwika Kropińskiego.

W 1809 r. zaczął zbierać materiał historyczny, od 1811 r. poprawia już dzieło, które krąży na
salonach. Feliński zostaje honorowym członkiem Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
W 1816 r. tworzy hymn (później narodowy) – Hymn na rocznicę ogłoszenia Królestwa Polskiego,
czyli Boże, coś Polskę...

23 lutego 1817 r. Barbara Radziwiłłówna wchodzi na scenę.

[Jest to dramat z czasów Królestwa Polskiego, które wówczas również istniało, ale królem był car.
Ukazuje więc zderzenie dwóch organizmów: demokracji polskiej i absolutyzmu rosyjskiego. –
przyp. na podstawie ćwiczeń]

STOSUNEK DO ŹRÓDEŁ HISTORYCZNYCH

Dramat w stylu francuskim – nie odtwarza kolorytu epoki, wykorzystuje rzeczowe motywy
osnowy.

Fakty z dwóch sejmów piotrkowskich (1548 i 1550) zostały ściągnięte w jeden dzień, do zamku
krakowskiego (zasada trzech jedności).
Feliński uzupełnia i przetwarza motywy historyczne:

•

Barbarę idealizuje

•

Izabellę czyni powiernicą Barbary, choć naprawdę się nie znały

•

Bonę oskarża niesłusznie o skrytobójstwo

•

Boratyńskiego czyni marszałkiem sejmu, przeceniając jego rolę

POPRZEDNICY FELIŃSKIEGO

Józef Wybicki Zygmunt August

•

utwór tendencyjny, w stylu Woltera (przeciwko polskiemu warcholstwu po I rozbiorze)

•

akcja dzieje się w czasie sejmu piotrkowskiego z 1548 r., zakończona wojną domową
prowadzoną przez Boratyńskiego i Kmitę

•

idealna Barbara ze swą powiernicą

•

chytra i mściwa Bona (jeszcze nie trucicielka)

•

ofiarna miłość Zygmunta gotowego abdykować

trzy podobieństwa

2

Franciszek Wężyk Barbara:

•

słabo zarysowany nieugięty charakter Zygmunta i intryga Bony

•

ten sam co u Felińskiego moment i miejsce

•

te same epizody:

o

rozmowa króla z Barbarą

o

podział senatorów

o

Kmita i Boratyński chcą rozwodu

o

król radzi się Tarnowskiego

o

powolne działanie trucizny

o

pojednanie Kmity z królem

o

ostatnie słowa Barbary o Polsce

•

patriotyzm Barbary

•

Bona jako jedyna konsekwentnie negatywna postać

•

zmiana kolejności scen

Ludwik Kropiński Ludgarda:

•

uznanie małżeństwa króla, które grozi krajowi komplikacjami – podobieństwo

•

małżeństwo jest etycznie karygodne, więc sprawa jest prosta (Feliński udziela obu stronom
mocnych argumentów)

•

detronizacja króla

WZORY OBCE
Brak jednego wzoru: Bona jest Racine’owska, walka wewnętrzna Barbary przypomina raczej
Corneille’a.

Podobieństwa do Corneille’a:

•

Feliński podkreśla miłość i bezinteresowność Barbary:

o

dialog z Izabellą i mężem

o

na kolanach błaga o zaniechanie wojny

o

umierając mówi: „Ty żyj, ocal gasnące ojców Polski plemię, / Od nieszczęść, od
upadku zachowaj tę ziemię”

•

Tarnowski jest upostaciowieniem wszelkich cnót obywatelskich, podobnie Boratyński i
Kmita

Podobieństwa do Racine’a:

•

Bona przekonuje syna do rozwodu, a ten wychodzi milcząc, jakby dał się przekonać (por.
Agryppina i Neron w Brytaniku Racine’a – tłumaczonym przez siostrę Felińskiego)

•

Boratyński i Tarnowski wspominają losy Tytusa i Bereniki (por. Berenice Racine’a):

o

Tytus, cesarz rzymski, pogrzebawszy ojca chce poślubić Berenikę, choć jest ona
cudzoziemką

o

senat uznaje cnoty i piękno dziewczyny, ale się sprzeciwia

o

Tytus tłumaczy ukochanej, że prawo jest ważniejsze, ale zwleka z decyzją

o

Berenika zwalnia go z przysięgi małżeńskiej, ale nie dla dobra państwa, lecz żeby
nie być przyczyną niepokoju ukochanego

podobieństwa

3

Barbara

Bona

czyste dobro

wcielenie zła

sentymentalizm

klasycyzm

Corneille

Racine

Polonia

obce, złe moce
(morderstwa dokonali obcy, gdy Polacy
doszli do porozumienia!)

TECHNIKA BUDOWY I KONSTRUKCJA FIGUR

Akt I
scena 1: zawiązek akcji (konflikt miłości i władzy) i główny rys charakteru Barbary, tj. patriotyzm
scena 2: antecedencje małżeństwa (współczujemy Barbarze, jesteśmy po jej stronie)
sceny 3-5: motywy działań Bony

Akt II
Zygmunt August jako potężny monarcha (przede wszystkim) i jako kochający mąż (prywatność
versus naród)

Akt III
Sprawa wytacza się na forum publiczne (patos redukuje sentymentalizm)
Zagęszczenie intryg Bony

Akt IV
Zatarg z Kmitą i wojna domowa
Nadzieja na załagodzenie sprawy, Bona znika

Akt V
Rozpacz pary królewskiej, gdy sejm odrzuca małżeństwo
Radość po zmianie decyzji sejmu pod wpływem Boratyńskiego
Ś

mierć Barbary o północy, w porze złych przeczuć i zbrodni (Izabella: „Jakże ty więc, o Boże!

jesteś sprawiedliwym?”)

(postaci są scharakteryzowane przez słowa, a nie czyny)

[punkt kulminacyjny to moment najwyższego napięcia – tu: gdy sprawa oddana jest sejmowi]
[perypetia to nagłe odwrócenie losu bohaterów]

IDEA DZIEŁA

Apoteoza siły fizycznej i moralnej Polski niepodległej. Balsam wspomnień o Polsce, jej cnocie i
potędze. Król-monarcha w swojej pierwszej scenie:

•

groźna odpowiedź dla północnego cara

•

łaskawy wyrok dla książąt Rygi i Mitawy, których bierze w lenno

•

ukaranie wiarołomnego lennika wołoskiego

•

wezwanie do hołdu książąt Prus i Pomorza

W 1821 r. rząd rosyjski zawiesił wystawianie Barbary...

rośnie napięcie

moc Jagiellonów i
Polski od morza do
morza

4

WIERSZOWANIE

Brak stylowego bogactwa tropów i figur, brak obfitości rymów.

Różnorodność rytmiczna! 13-zgłoskowiec występuje w 5 grupach metrycznych:

1.

dwa zdania równorzędne

•

wyrazistość konturów rytmicznych

•

często z anaforą

„Wszystkom wcześnie przewidział, wszystkiemu zaradzę”

2.

asymetria syntaktyczno-rytmiczna

•

zdania nie rozgraniczone średniówką

•

symetria + asymetria = brak jednostajności

„Wiarołomna! tyś sama

pozbyć się mię chciała!

Ty mi broń wytrąciłaś,

ty radę ich wsparłaś!

Ty mnie zdradziłaś, ty mi

z ręki się wydarłaś!”

3.

asymetria syntaktyczna

•

nieparzysta ilość członów syntaktycznych w wersie

„Stój, siostro! Mąż ci wierny... Poseł w zmowie z Boną...”

4.

jedno zdanie tworzy jeden wers

•

zwartość i spoistość

•

przestawnia, która uwypukla średniówkę i spaja obie połowy

„Nacóżbym cię pochlebną

miał uwodzić mową,

Radziwiłłówna – polską

nie będzie królową.”

5.

sploty syntaktyczno-rytmiczne

•

różnorodność toku wiersza

JĘZYK

Język nie jest XVI-wieczny, nie ma stylizacji archaicznej. Nie jest to też XIX-wieczna polszczyzna
mówiona (to widać w monologach do siebie):

•

apostrofy do abstraktów

•

powtórzenia

•

pytania retoryczne

•

szyk przestawny

•

peryfraza („w pierś mieczem uderzyć” = zabić)

5

Dodatek na podstawie ćwiczeń:

Miejsce akcji: zamek królewski

Czas akcji: XVI wiek

•

ranek, kiedy August wydaje rozkazy

„[...] idź, książąt dzierżących Prusy i Pomorze
Obwieść, niechaj na moim dziś stawią się dworze,
I w dniu, który Augusta szczęściu poświęcony
Ma uwieńczyć koroną czoło jego żony,
Swoim blaskiem świetności przyczyniając nowej,
Niech razem z swoim królem złożą hołd Królowej.” [Akt II, scena 1, wers 29-34]

•

Barbara prosi o odłożenie decyzji, August się nie zgadza

„Nie... dziś... umrzeć lub stwierdzić trzeba nasze śluby” [Akt II, scena 3, wers 253]

•

Barbara czeka na wyrok sejmu

„Noc w połowie, okryła ciemność niebo grzmiące,
Czuwa stolica, świateł tryskają tysiące” [Akt V, scena 1, wers 19-20]

•

Monty ucieka z zamku po otruciu

„[...] On, z murów zamku gdy uchodził skrycie,
Mimo ciemności nocy, mimo stroju zmiany” [Akt V, scena 6, wers 184-185]

** E.Z.**