DROGA W Ś WIETLE KŚIĘŻ YCA

Ambrose

Bierce

1

Oświadczenie Joela Hetmana, juniora

Jestem najnieszczęśliwszym z ludzi. Nie brak mi pieniędzy i poważania, zdrowia i wykształcenia ani
innych darów losu, których mi bliźni zazdroszczą, a jednak myślę sobie czasem, że byłoby im lepiej,
gdy¬bym nie miał ich wcale. Nie narzucałby mi się wten¬czas tak boleśnie kontrast między moim
pozornym a istotnym życiem. W nędzy i niedostatku mógłbym zapomnieć o ponurym sekrecie, który
gnębi mnie nie¬ustannie i zmusza do okropnych domysłów.

Jestem jedynakiem, rodzice moi, Joel i Julia Hetma¬nowie, nie mieli więcej dzieci. Ojciec był
zamożnym właścicielem ziemskim, matka była piękną i wytworną niewiastą. Ojciec kochał ją szalenie;
dopiero dziś wiem, ile zazdrości kryło się w jego uczuciu. Mieszka¬liśmy o kilka mil od Nashville, w
stanie Tennessee. Dom nasz stał w sadzie, niedaleko drogi. Był to duży budynek o nieregularnych
kształtach i nieokreślonej architekturze.

W opisywanym czasie miałem dziewiętnaście lat i studiowałem na uniwersytecie w Yale. Któregoś
dnia otrzymałem od ojca depeszę; żądał kategorycznie, abym natychmiast przyjechał do domu, choć
nie poda¬wał żadnych powodów. Dopiero daleki krewny, który czekał na dworcu w Nashville,
powiadomił mnie o tym, co zaszło: matka moja została zamordowana w barbarzyński sposób. Z jakich
przyczyn i przez kogo — nikt nie umiał dociec. Stało się to w okolicznościach nastę¬pujących:

Ojciec mój wybrał się do Nashville zapowiadając, że wróci następnego dnia po południu. Interes,
który miał załatwić, jakoś nie doszedł do skutku, więc ojciec wyruszył nocą w drogę powrotną i wrócił
przed samym świtem. W zeznaniach złożonych przed koronerem wyjaśnił, że nie mając przy sobie
klucza i nie chcąc budzić służby, poszedł bez określonego zamiaru na podwórze za domem.
Wychodząc zza węgła, usły¬szał, jak ktoś po cichu zamyka drzwi. W ciemnościach zamajaczyła postać
jakiegoś mężczyzny i znikła wśród drzew, zanim zdążył ją dogonić. Zresztą nie wy¬silał się specjalnie w
przekonaniu, że to któraś ze słu¬żących urządza sobie nocne schadzki. Wszedł do domu i udał się na
górę do sypialni matki. Drzwi stały otwo-rem. W ciemnościach potknął się o jakiś ciężki przed¬miot i
runął jak długi. Daruję sobie szczegóły; to moja matka leżała uduszona na podłodze.

Nic nie zginęło z domu, służba niczego nie słyszała, i z wyjątkiem okropnych palców odciśniętych na
gard¬le zmarłej — Boże mój, obym mógł o nich zapom¬nieć! — żadnego śladu po zbrodniarzu nigdy
nie odna¬leziono.

Zrezygnowałem ze studiów, żeby nie opuszczać ojca, który naturalnie zmienił się bardzo. Odznaczał
się zawsze spokojnym i milczącym usposobieniem, ale te¬raz popadł w taką apatię, że dosłownie nic
go nie interesowało. A jednak byle szelest wywoływał w nim chorobliwą reakcję, rzec by można —
trwogę. Ktoś stąpnął, gdzieś stuknęły drzwi, a ojciec wzdrygał się, bladł, a potem popadał w jeszcze
głębszą melan¬cholię. Myślę, że był zupełnie wyczerpany nerwowo.

Mnie natomiast chroniła młodość, która stanowi bal¬sam na każdą ranę. Nie wiedziałem, co to
rozpacz, i nie umiałem docenić siły ciosu, który mnie spotkał.

Którejś nocy, w kilka miesięcy po owym strasznym wypadku, wracaliśmy z ojcem na piechotę z
miasta. Księżyc w pełni świecił wysoko na nieboskłonie, pano¬wał wokół dostojny spokój letniej nocy,
tylko cykady grały nieustannie i nasze kroki rozlegały się na drodze bielejącej upiornie między
czarnymi cieniami drzew. Ujrzeliśmy nasz dom, wszystkie okna były ciemne. Kiedy zbliżaliśmy się do
bramy, ojciec przy¬stanął gwałtownie i ścisnął mnie za ramię.

— Jezus, Maria! Cóż to takiego? — wyszeptał.

— Nic nie słyszę — odparłem.

— Ale patrz.,. Patrz! — zawołał wskazując palcem na drogę.

— Niczego nie widzę — rzekłem. — Chodź, ojcze, wejdźmy do domu. Żle się czujesz.

Puścił mnie i stał skamieniały na środku księżyco¬wej drogi, wytrzeszczając oczy, jak by był niespełna
rozumu. W świetle księżyca jego blada i zastygła twarz robiła rozpaczliwe wrażenie. Pociągnąłem go
łagodnie za rękaw, ale widać zapomniał o moim istnieniu. Za¬czął się cofać krok po kroku, ani na
moment nie odry¬wając oczu od tego, co widział albo myślał, że widzi. Nie zdążyłem odwrócić się za
nim, gdy coś mnie przy¬kuło do miejsca. Stałem ogłupiały. Całkiem nie pamię¬tam strachu, chyba że
objawił się raptownym chłodem, który mnie przeniknął. Zupełnie jak by lodowaty wiatr smagnął mnie
po twarzy i zmroził do szpiku kości; czułem jego powiew we włosach.

W tejże chwili zaskoczyła mnie smuga światła, pada¬jąca z okna. To jedna ze służących zapaliła
lampę; mówiła później, że obudziło ją jakieś złe przeczucie.

Kiedy rozejrzałem się za ojcem — nie było po nim śla¬du. I od tej pory żadna wieść o jego losie nie
dotarła do mnie.

2

Oświadczenie Gaspara Grattana

Dzisiaj ponoć żyję, jutro w tym pokoju będzie leżał nieczuły kawał gliny, którym jakże długo byłem.
Jeśli ktoś uchyli rąbek płótna, aby zajrzeć mi w twarz, to tylko dla zaspokojenia niezdrowej
ciekawości. Zapew¬ne znajdą się inni, którzy zapytają: „Kto to taki?" Do¬starczam jedynej
odpowiedzi, jaką w ogóle potrafię dać — Gaspar Grattan. Zaiste to powinno wystarczyć. Nazwisko to
służyło moim skromnym potrzebom przez dwadzieścia lat, sam nie wiem jak długiego życia.
Faktycznie sam się tak nazwałem, ale nie posiadając innego miana, miałem do tego prawo. Na tej

ziemi człek musi mieć nazwisko, jeśli nawet nie określa ono tożsamości — inaczej powstałby
niesamowity bałagan. Niektórzy wprawdzie mają tylko numery, co również wydaje się
niewystarczające.

Weźmy taki wypadek. Któregoś dnia szedłem sobie ulicą wielkiego miasta i natknąłem się na dwóch
lu¬dzi w mundurach. Jeden z nich zwalniając kroku zaj¬rzał mi ciekawie w twarz i powiedział do
towarzy¬sza: „Ten gość wygląda jak 767". Liczba ta wydała mi się skądś znajoma i straszna.
Odruchowo rzuciłem się w boczną uliczkę i uciekałem ile sił, aż upadłem wy¬czerpany na polnej
drodze za miastem.

Nie zapomniałem nigdy tego numeru, odżywa mi zawsze w pamięci wraz ze sprośnym szwargotem,
sal¬wami ponurego śmiechu, szczękiem żelaznych drzwi. Więc powiadam, że nazwisko — nawet
przybrane — lepsze jest niż numer. Wkrótce będę miał jedno i dru¬gie w rejestrze cmentarnym. Co
za bogactwo!

Tego, kto znajdzie te zapiski, muszę poprosić o odro¬binę wyrozumiałości. Nie jest to historia mojego
ży¬cia, gdyż brak mi danych, aby ją napisać. To tylko katalog okaleczonych i nie powiązanych ze sobą
wspomnień. Czasem przesuwają mi się przed oczyma jak korale, a czasem widzę je jako szkarłatne
sny, szkarłatne plamy wśród mroku, ognie płonące spokoj¬nie i krwawo wśród wielkiego pustkowia
na sabacie czarownic.

Stojąc u brzegu wieczności odwracam się, by spoj¬rzeć raz jeszcze w głąb lądu na szlak, który
przesze¬dłem. Przez dwadzieścia lat widać dość wyraźnie mo¬je ślady — ślady skrwawionych stóp.
Prowadzą przez nędzę i ból, kręte i niepewne, jak by ktoś szedł sła¬niając się pod ciężarem...

„Zagubiony, samotny, wlokąc smutek jak kulę u nogi."

Jakże zachwyca ta wizja poety, jakże okrutnie zachwyca — mnie, który ją ucieleśniam!

Wzrok mój gubi się tam, gdzie via dolorosa, szlak moich cierpień i grzechów, wyłania się z mgły.
Wiem, 'e długość jej wynosi tylko dwadzieścia lat, a jestem przecież starym człowiekiem.

Nikt nie pamięta swoich narodzin — dowiaduje się od innych. Ale ze mną miało się inaczej: życie dało
mi od razu szczodrą ręką pełnię władz fizycznych i umy¬słowych. O poprzednim istnieniu wiem tyle,
co inni, w każdym z nas czasem coś zająknie się o nim — może nam się przypomina, a może śni.
Pamiętam tylko, że obudziłem się jako człowiek dojrzały — i przyjąłem to bez zdziwienia.
Spostrzegłem po pro¬stu, że idę przez las na obolałych nogach, ledwie przy-odziany, bardzo znużony i
głodny. Napotkałem jakąś zagrodę, podszedłem i poprosiłem o jedzenie, które ktoś mi podał pytając,
jak się nazywam. Nie miałem pojęcia. A jednak wiedziałem, że każdy posiada na¬zwisko. Zmieszałem
się okropnie i czmychnąłem stam-tąd. Zbliżała się noc, więc położyłem się w lesie i za¬snąłem.

Nazajutrz wszedłem do dużego miasta, którego na¬zwy nie wymienię. Nie będę też przytaczał
dalszych szczegółów mego życia, które właśnie dobiega koń¬ca — wiecznej włóczęgi człowieka
prześladowanego strachem i przytłaczającym poczuciem zbrodni. Spró¬buję, czy uda mi się zmieścić
to w zwięzłym opo¬wiadaniu.

Zdaje się, że byłem niegdyś zamożnym plantato¬rem, mieszkałem niedaleko wielkiego miasta.
Kochałem swoją żonę, ale nie ufałem jej. Mieliśmy — jak mi się czasem wydaje — jedno dziecko,

syna, który zapowiadał się na bardzo utalentowanego młodzieńca. Widzę go niewyraźnie, jak przez
mgłę, a chwilami całkiem niknie mi z oczu.

Któregoś nieszczęsnego wieczoru przyszło mi na myśl, aby przekonać się o wierności swojej żony w
prostacki i banalny sposób, zaczerpnięty z roman¬sideł. Powiedziałem żonie, że wrócę dopiero
następ¬nego dnia po południu, i pojechałem do miasta. Ale wróciłem przed świtem, żeby dostać się
do domu tyl¬nymi drzwiami, których zamek specjalnie przerobi¬łem. Drzwi ustępowały za
naciśnięciem klamki, choć zdawało się, że są przyzwoicie zamknięte. Zaszedłem więc od podwórka i
raptem usłyszałem, jak drzwi po cichu się uchylają, wymknął się nimi jakiś mężczyzna i czmychnął w
mrok. Rzuciłem się za nim. Gdybym go dopadł, zamordowałbym, ale nie zdołałem go na¬wet
rozpoznać, tak szybko zniknął mi z oczu. Chwi-lami nie potrafię sobie wmówić, że był to człowiek.

Oszalały z zazdrości i gniewu, wpadłem do domu i wbiegłem na górę po schodach. Drzwi do sypialni
żony były zamknięte, ale łatwo dostałem się do środ¬ka, gdyż miały również sfałszowany zamek.
Dopiero po chwili odnalazłem w ciemnościach jej łóżko, na-macałem rozrzuconą pościel, ale żony w
niej nie zna¬lazłem.

„Uciekła na dół — pomyślałem — i schowała się przede mną w hallu".

Zawróciłem, ale w złym, przeciwnie — dobrym kierunku. But mój, zawadził o nią — zaczaiła się w
kącie. Schwyciłem ją za gardło, zanim zdążyła pi¬snąć. Wyrywała mi się, ale przygniotłem ją kolanami
do podłogi. I bez żadnych oskarżeń, bez słowa udusi¬łem ją w ciemnościach.

Tak kończy się sen. Opowiedziałem go w czasie prze¬szłym, choć bardziej pasowałby czas
teraźniejszy, gdyż stale ta ponura tragedia rozgrywa się na nowo w mojej świadomości — stale
układam plan, przeży¬wam mękę dowiedzionej zdrady, biorę odwet za krzywdę. W tym momencie
wszystko znika, zapadam się w pustkę. A potem deszcz tłucze o brudne szybki w oknie albo śnieg
okrywa moje skąpe odzienie, koła dudnią na ubogich uliczkach, gdzie w nędzy upływa moje życie,
strawione na nikczemnej pracy. Nie przy¬pominam sobie słońca ani ptaków. Może są, ale słońce
zgasło, a ptaki nie śpiewają.

A oto drugi sen, druga mara nocna. Stoję na drodze w świetle księżyca. Wyczuwam czyjąś obecność,
ale nie wiem czyją. Raptem w cieniu dużego budynku mi¬ga biała szata i oto staje przede mną
kobieca postać — żona. Ma martwą twarz, sine znaki na szyi. Patrzy mi prosto w oczy, nie ma w jej
spojrzeniu ani wyrzutu, ani nienawiści, ani groźby, tylko najstraszniejsze, co być może — świadectwo
rozpoznania. Przed tą przeraźliwą zjawą uciekam w trwodze — trwoga mnie ogarnia, gdy to piszę.
Jezus, Maria. Patrz! to...

Wrócił mi już spokój, ale doprawdy nie mam nic więcej do powiedzenia: incydent kończy się tam,
gdzie się zaczął, ginie w mroku i niepewności.

Tak, odzyskałem znowu panowanie nad sobą — „ster swojej duszy". Ale nie mogę zaznać
wytchnienia, to tylko nowa faza pokuty. Istota mojej kary nie zmienia się, zmieniają się jedynie formy,
z których jedną sta¬nowi cisza. Mimo wszystko, to tylko dożywotnie wię¬zienie. „Śmierć mordercy!"
— jest głupią karą: zło¬czyńca wybrał pokutę trwałą. Dzisiaj mój wyrok się kończy.

Pokój z wami, chociaż sam nigdy go nie zaznałem.

3

Oświadczenie śp. Julii Hetmanowej

przekazane przez medium, madam Bayrolles

Wcześnie udałem się na spoczynek i prawie natych¬miast zasnęłam spokojnym snem. Obudził mnie
nieo¬kreślony lęk, który często towarzyszy nam w tamtym, wcześniejszym życiu. Nie miał żadnych
podstaw, a jednak nie mogłam go się pozbyć. Mąż mój, Joel Hetman, wyjechał z domu, służba spała w
drugim skrzydle, ale byłam do tego przyzwyczajona i nigdy mnie to nie niepokoiło. Tymczasem
ogarnął mnie tak przeraźliwy strach, że przezwyciężając słabość usiad-łam i zapaliłam lampę przy
łóżku. Wbrew oczekiwa¬niom nie zaznałam ulgi; zdawało mi się, że światło naraża mnie na jeszcze
większe niebezpieczeństwo — przenika przez szparę zdradzając mnie wobec każdej zmory, jaka tylko
czyha za drzwiami. Wy, którzy posiadacie jeszcze kształt cielesny, narażeni na okropieństwa
wyobraźni, pomyślcie, jak potwornie trzeba się bać, aby w mroku szukać schronienia przed
zło¬wrogimi stworami nocy. Wyjść naprzeciw niewidzial¬nego wroga to strategia rozpaczy.

Zgasiłam lampę, schowałam głowę pod kołdrę i le¬żałam dygocząc na całym ciele. Zapomniałam o
modli¬twie, nie miałam siły krzyknąć. W tym żałosnym sta¬nie przeleżałam niejedną, jak wy mówicie,
godzi¬nę — po tej stronie nie ma godzin, czas nie istnieje.

Wreszcie stało się — usłyszałam ciche kroki na scho¬dach. Ktoś wspinał się powoli, ostrożnie i
niepewnie, jakby po omacku. Jakaś ślepa i złowroga siła, której nie da się niczym ubłagać. Przyszło mi
na myśl, że zo¬stawiłam światło w hallu, i stąd wywnioskowałam, że to monstrum jest ślepe. Było to
niekonsekwentne i głu¬pie przypuszczenie, gdyż przed chwilą bałam się świat¬ła, ale cóż z tego?
Strach nie ma rozumu, to kompletny głupiec. Okropne obrazy, jakie wywołuje, i tchórzliwe rady,
które szepcze do ucha, nie mają ze sobą żadnego związku. Wiemy o tym dobrze, my, którzy
przeszliśmy do Królestwa Trwogi, którzy kryjemy się w wieczy¬stym mroku tam, gdzie upływało nasze
dawne życie, niewidoczni dla siebie samych, chowamy się jednak po kątach. Pragniemy odezwać się
do naszych bliskich, lecz jesteśmy niemi i boimy się ich nie mniej niż oni nas. Czasem wyzwalamy się
przezwyciężając niemoc dzięki nieśmiertelnej sile miłości czy nienawiści — ukazujemy się tym,
których pragniemy ostrzec, pocie¬szyć lub ukarać. Nikt z nas nie wie, w jakim kształcie jawimy się w
ich oczach; wiemy tylko, że na nasz wi¬dok przerażenie ogarnia nawet tych, którym jak naj¬bardziej
pragniemy dodać otuchy i od których sami oczekujemy pocieszenia i sympatii.

Darujcie mi tę nieskładną dygresję. Jakże mogę się z wami porozumieć tak prymitywnym sposobem
— wy nic nie rozumiecie. Zadajecie nam głupie pytania. Pytacie o to, czego nikt nie wie albo o czym
nam mówić nie wolno. Wiele z tego, co wiemy i potrafimy wyrazić po naszemu, w waszym języku nic
nie znaczy. Wasz kulawy język i intelekt niewiele nam pomaga. Myśli¬cie, że jesteśmy z innego
świata. Nieprawda, znamy tylko wasz świat, choć dla nas nie ma na nim słońca, ani ciepła, ani muzyki,

ani śmiechu, ani ptaków, ani żadnej bliskiej istoty. O Boże, gdybyście wiedzieli, co to znaczy być
duchem — kryć się i drżeć w odmienio-nym świecie, być wydanym na pastwę obaw i roz¬paczy.

Nie, nie umarłam ze strachu. Tamto zawróciło z dro¬gi. Usłyszałam, jak w popłochu zbiega po
schodach. Zerwałam się z łóżka, aby zawołać o pomoc. Zaledwie drżącą ręką namacałam klamkę,
kiedy — Boże mój! — usłyszałam, że wraca. Na schodach zadudniły gwał¬towne kroki, aż dom
zadygotał. Uciekłam do kąta i skuliłam się na podłodze. Usiłowałam się modlić, usi¬łowałam
wymówić imię męża. Drzwi otworzyły się z trzaskiem i na chwilę straciłam przytomność. Ocknꬳam
się czując, że coś dusi mnie za gardło i przygniata do ziemi, zaczęłam tłuc pięściami coraz słabiej i
sła¬biej, język wyszedł mi na brodę. I znalazłam się po tej stronie życia.

Nie, nie mam pojęcia, co to było. W chwili śmierci kończy się bilans naszej wiedzy o minionym życiu.
Wiem dużo o swoim obecnym istnieniu, ale nie wiem nic nowego o poprzedniej egzystencji, mogę
czytać tylko w tym, co zachowała pamięć. Nie przypuszczaj¬cie, że śmierć wznosi nas na szczyty
prawdy ponad zawikłany krajobraz codziennego życia. Znajdujemy się nadal w Dolinie Cieniów, ukryci
w zaroślach przy¬glądamy się temu, co wyprawiają jej mieszkańcy, sza¬leni i złośliwi. Jakim cudem
mielibyśmy wiedzieć coś nowego o zamierzchłej już dla nas przeszłości?

Za chwilę opowiem, co wydarzyło się pewnej nocy, My wiemy, kiedy jest noc, bo wy udajecie się
wówczas na spoczynek. Więc bez obaw możemy wyjść z kryjó¬wek i odwiedzać nasze domy.
Zazieramy przez okna, nie boimy się nawet wejść do środka i przyjrzeć się we śnie waszym twarzom.
Długo snułam się w pobli¬żu — nie opuszczamy dawnych miejsc, dopóki żyje w nich ktoś przez nas
ukochany czy znienawidzony. Starałam się na próżno dać znać o sobie, aby mój mąż i syn pojęli, że
istnieję, że bardzo ich kocham i głębo¬ko im współczuję. Gdy zbliżałam się do nich w nocy, od razu
budzili się ze snu, a gdy z rozpaczy ośmieli¬łam się podejść do nich w dzień, odstraszyli mnie
spojrzeniem przeraźliwych oczu żywych ludzi.

Owej nocy szukałam ich daremnie. Nie było ich ani w domu, ani w ogródku zalanym światłem
księżyca. Wprawdzie słońce nigdy nam nie świeci, ale księżyc pozostał z nami, widzimy go nocą i za
dnia w pełni czy na nowiu, tylko wschodzi i zachodzi tak samo, jak po tamtej stronie życia.

Wyszłam z ogródka na drogę, wokół panowała ci¬sza. Wałęsałam się żałośnie w bladym świetle
księży¬ca. Raptem usłyszałam głos męża. Krzyknął coś ze zdumienia, a syn przekonywał go i
uspokajał. I oto w cieniu drzew ujrzałam ich obu — tak blisko! Mąż nie spuszczał ze mnie oczu.
Widział mnie — nareszcie, nareszcie mnie widział! Nie czułam już strachu. Mi¬łość moja skruszyła
pieczęć śmierci. Zawołałam w uniesieniu — na pewno zawołałam: „Widzi mnie! Widzi i pojmie!"
Opanowałam się i z uroczym uśmiechem wyszłam mu naprzeciw — niech weźmie mnie w ramiona,
niech go pocieszę, przemówię do nich obu stwarzając więź między światem żywych i umar¬łych.

Niestety. Twarz mu zbielała z trwogi, w oczach po-

jawił się zwierzęcy lęk. Zaczął cofać się przede mną i nagle rzucił się do ucieczki. Umknął do lasu i
prze¬padł, sama nie wiem gdzie.

Nie udało mi się nigdy dać znać o sobie mojemu biednemu chłopcu, którego osamotniliśmy oboje.
Wkrótce i on znajdzie się w Krainie Cieniów i postra¬dam go na zawsze.