Karol Marks PRZYCZYNEK DO KRYTYKI HEGLOWSKIEJ FILOZOFII PRAWA

DZIEJE RELIGII, FILOZOFII I NAUKI

do ko

ca staro

ytno

│

redniowiecze i odrodzenie

│

barok i o

wiecenie

│

1815-1914

│

1914-1989

jak i z czego studiowa

filozofi

│

moje wykłady

│

Wittgenstein

│

filozofowie i socjologowie nauki

Karol Marks

PRZYCZYNEK DO KRYTYKI HEGLOWSKIEJ FILOZOFII

PRAWA

WST

W Niemczech krytyka religii jest ju

w zasadniczych zarysach uko

czona; a przecie

krytyka religii stanowi przesłank

wszelkiej krytyki.

wieckie istnienie bł

du jest skompromitowane, skoro obalono jego niebia

oratio pro

aris et focis [modlitw

za ołtarze i ogniska domowe]. Człowiek, który w fantastycznej

rzeczywisto

ci nieba, gdzie szukał nadczłowieka, znalazł tylko odbicie samego siebie, nie

zechce ju

zadawala

znajdowaniem tylko pozoru siebie samego, tylko nie-człowieka,

kiedy poszukuje i poszukiwa

powinien prawdziwej swej rzeczywisto

ci.

Podstawa irreligijnej krytyki jest taka oto: człowiek tworzy religi

, nie za

religia -

człowieka. Religia jest to mianowicie samowiedza i poczucie samego siebie u człowieka,
który b

siebie jeszcze nie odnalazł, b

znów zagubił. Ale człowiek - to nie jest

istota oderwana, istniej

ca gdzie

poza

wiatem. Człowiek - to

wiat człowieka, pa

stwo,

społecze

stwo. To pa

stwo, to społecze

stwo stwarzaj

religi

, odwrócon

na opak

wiadomo

ść

wiata, s

one bowiem same odwróconym na opak

wiatem. Religia jest

ogóln

teori

tego

wiata, jego encyklopedycznym skrótem, jego logik

w popularnej

formie, jego spirytualistycznym point d`honneur, jego entuzjazmem, jego sankcj

moraln

, jego uroczystym dopełnieniem, jego ogóln

racj

bytu i pocieszeniem. Jest

urzeczywistnieniem istoty ludzkiej w fantazji, dlatego

e istota ludzka nie posiada

prawdziwej rzeczywisto

ci. Walka przeciw tej religii jest wi

c po

rednio walk

przeciw

owemu

wiatu, którego duchowym aromatem jest religia.

dza religijna jest jednocze

nie wyrazem rzeczywistej n

dzy i protestem przeciw n

dzy

rzeczywistej. Religia jest westchnieniem uci

nionego stworzenia, sercem nieczułego

wiata, jest dusz

bezdusznych stosunków. Religia jest opium ludu.

Prawdziwe szcz

ęś

cie ludu wymaga zniesienia religii jako urojonego szcz

ęś

cia ludu.

Wymaga

od kogo

porzucenia złudze

co do jego sytuacji to znaczy wymaga

porzucenia sytuacji, która bez złudze

obej

ść

nie mo

e. Krytyka religii jest wi

c w

zarodku krytyk

tego padołu płaczu, gdy

religia jest nimbem

ci tego padołu

płaczu.

Krytyka zniszczyła urojone kwiaty, upi

kszaj

ce kajdany, nie po to, by człowiek d

wigał

kajdany bez ułud i bez pociechy, ale po to, by zrzucił kajdany i rwał kwiaty

ywe. Krytyka

religii uwalnia człowieka od złudze

po to, by my

lał, działał, kształtował własn

rzeczywisto

ść

jako człowiek, który wyzbył si

złudze

i doszedł do rozumu; aby obracał

dokoła samego siebie, a wi

c dokoła swego rzeczywistego sło

ca. Religia jest

jedynie urojonym sło

cem, które dopóty obraca si

dokoła człowieka, dopóki człowiek nie

obraca si

dokoła samego siebie.

Jest tedy zadaniem historii, skoro rozwiał si

nadziemski

wiat prawdy, stworzy

podwaliny prawdy ziemskiej. Jest przede wszystkim zadaniem filozofii b

cej na

usługach historii, skoro zdemaskowano ju

posta

ludzkiej autoalienacji,

zdemaskowa

autoalienacj

w jej nie

tych postaciach. Krytyka nieba przeobra

Strona 1 z 9

Bez tytułu 1

2009-10-20

w ten sposób w krytyk

ziemi, krytyka religii - w krytyk

prawa, krytyka teologii - w

krytyk

polityki.

Poni

sze wywody - przyczynek do tego rodzaju pracy - nawi

zuj

nie bezpo

rednio do

oryginału, lecz do kopii, do niemieckiej filozofii pa

stwa i prawa, a to z tej prostej

przyczyny,

e nawi

zuj

do Niemiec.

Gdyby si

chciało nawi

do samego niemieckiego status quo, cho

by nawet w jedyny

wła

ciwy, tj. negatywny sposób, wynik pozostałby w ka

dym razie anachronizmem.

Nawet zaprzeczenie naszej tera

niejszo

ci politycznej nale

y ju

, jako pyłem pokryty

fakt, do lamusa historii nowoczesnych narodów. Gdy protestuj

przeciw pudrowanym

warkoczom, to wci

ąŜ

jeszcze pozostaj

mi nie pudrowane warkocze. Gdy protestuj

przeciw porz

dkom niemieckim z 1843 roku, to według francuskiej rachuby czasu

znajduj

zaledwie w 1789 roku, bynajmniej za

nie w ognisku tera

niejszo

ci.

Tak, historia Niemiec mo

e pochwali

ruchem, którego na firmamencie historycznym

nie dokonał przed ni

ani nie powtórzy za ni

aden naród. A mianowicie, podzielali

wespół z nowoczesnymi narodami nawroty do dawnych porz

dków, czyli restauracje, nie

podzielaj

c z nimi rewolucji. Przechodzili

my przez restauracje, po pierwsze dlatego,

inne narody odwa

yły si

na rewolucj

, a po drugie dlatego,

e inne narody doznawały

kontrrewolucji; w pierwszym wypadku dlatego,

e nasi władcy si

bali, w drugim dlatego,

e nasi władcy si

nie bali. My, ze swoimi pasterzami na czele, zwykli

my raz jeden tylko

znajdowa

w towarzystwie wolno

ci - w dniu jej pogrzebu.

Szkoła, która usprawiedliwia dzisiejsz

podło

ść

powoływaniem si

na wczorajsz

podło

ść

, szkoła, która ogłasza za bunt ka

dy okrzyk poddanego chłopa przeciw knutowi,

eli tylko jest to stary, tradycyjny, historyczny knut, szkoła, której historia pokazuje tylko

swe a posteriori - jak Bóg Izraela swemu słudze Moj

eszowi - historyczna szkoła prawa

wynalazłaby histori

niemieck

, gdyby sama nie była wynalazkiem historii niemieckiej.

Jako Szajlok, lecz Szajlok sługa, przysi

ga ona przy ka

dym funcie mi

sa wykrawanego

z serca ludu na swój oblig, na swój oblig chrze

cija

sko-germa

ski.

Natomiast dobroduszni entuzja

ci, Teutoni z krwi, a wolnomy

liciele z refleksji, szukaj

naszej historii wolno

ci po tamtej stronie naszych dziejów - w puszczach teuto

skich.

Czym jednak wobec tego ró

ni si

nasza historia wolno

ci od historii wolno

ci dzików,

skoro znale

źć

na tylko w lasach? A przy tym wiadomo: jak krzykniesz w las, tak las

odkrzyknie. Pokój tedy puszczom teuto

skim!

Wojna porz

dkom niemieckim! Zaiste! Znajduj

one poni

ej poziomu historii, s

poni

ej wszelkiej krytyki, pozostaj

jednak przedmiotem krytyki, podobnie jak zbrodniarz

cy poni

ej poziomu człowiecze

stwa pozostaje obiektem kata. W walce z nimi

krytyka nie jest nami

tno

rozumu, jest rozumem nami

tno

ci. Nie jest no

anatomicznym, lecz or

ęŜ

em. Przedmiotem krytyki jest jej wróg, którego nie chce ona ju

obala

argumentami, lecz chce zniszczy

. Albowiem duch owych porz

dków jest ju

obalony. Same przez si

nie zasługiwałyby one na uwag

, s

tworami równie godnymi

pogardy, jak pogardzanymi. Krytyka nie musi ju

wyja

nia

sobie swego stanowiska

wzgl

dem tego przedmiotu, bo wszelkie porachunki z nim sko

czyła. Nie jest ju

ona

celem samym w sobie, lecz jeszcze tylko

rodkiem do celu. Jej patos wyra

a si

głównie

w oburzeniu, jej praca polega głównie na demaskowaniu.

Chodzi o to, aby opisa

przygniataj

cy nacisk wywierany przez poszczególne warstwy

społeczne na siebie wzajemnie, powszechny nastrój niezadowolenia i bezczynno

ci,

ograniczono

ść

, która sam

siebie w równej mierze uznaje, jak i zapoznaje - wszystko to

te w system rz

dów, który

c z konserwacji wszelkiej marnoty, sam nie jest niczym

innym, jak tylko marnot

sprawuj

dy.

Strona 2 z 9

Bez tytułu 1

2009-10-20

Có

za widowisko! Posuni

ty do niesko

czono

ci podział społecze

stwa na

najró

norodniejsze kasty, które stoj

naprzeciw siebie ze swymi drobnymi antypatiami,

ze swym nieczystym sumieniem i sw

brutaln

mierno

, a które, wła

nie z powodu

dwuznacznej i podejrzliwej postawy wzgl

dem siebie, wszystkie bez ró

nicy, cho

ró

nie

pod wzgl

dem formalnym, traktowane s

przez swych władców jak istoty

ce z łaski

skiej. I nawet to,

e panowie ci nad nimi panuj

, nimi rz

e je posiadaj

własno

ść

, musz

one uznawa

i wyznawa

jako łask

niebios! Z drugiej strony - sami owi

władcy, których wielko

ść

stoi w odwrotnym stosunku do ich liczby!

Krytyka, która si

tymi sprawami zajmuje, jest krytyk

znajduj

w ogniu walki, a w

walce nie o to chodzi, czy przeciwnik jest równego rodu, szlachetnym, interesuj

cym

przeciwnikiem; chodzi o to, aby mu zada

cios. Chodzi o to, aby nie pozwoli

Niemcom

ani na jedn

chwil

łudzenia si

, ani na jedn

chwil

rezygnacji. Trzeba sprawi

, aby

rzeczywisty ucisk był jeszcze bardziej przygniataj

cy, dodaj

c do niego

wiadomo

ść

ucisku; trzeba ha

uczyni

jeszcze bardziej haniebn

, rozgłaszaj

c j

. Trzeba ka

warstw

społecze

stwa niemieckiego ukaza

jako partie honteuse społecze

stwa

niemieckiego, trzeba te skostniałe stosunki zmusi

do ta

ca, nuc

c im ich własn

melodi

! Trzeba uczy

lud strachu przed samym sob

, aby obudzi

w nim odwag

. W

ten sposób czyni si

zado

ść

nieodpartej potrzebie narodu niemieckiego, a potrzeby

narodów s

same ostatecznymi racjami ich zaspokojenia.

Ale nawet w narodach nowoczesnych ta walka z ciasn

tre

niemieckiego status quo

musi budzi

zainteresowanie, albowiem niemiecki status quo jest jawnym uwie

czeniem

ancien régime`u, a ancien régime to ukryta wada nowoczesnego pa

stwa. Walka z

polityczn

tera

niejszo

Niemiec jest walk

z przeszło

narodów nowoczesnych, a

reminiscencje tej przeszło

ci wci

ąŜ

jeszcze ci

ąŜą

nad tymi narodami. Pouczaj

cy to dla

nich widok obserwowa

, jak ancien régime, który u nich prze

ył sw

tragedi

, odgrywa

komedi

jako niemiecki revenant [upiór]. Tragiczne były dzieje ancien régime`u,

dopóki był on odwieczn

pot

wiata, wolno

ść

była pomysłem jednostek, słowem,

dopóki sam on wierzył i wierzy

musiał we własn

racj

bytu. Dopóki ancien régime jako

istniej

cy porz

dek

wiata walczył ze

wiatem, który dopiero powstawał, popełniał bł

d o

charakterze powszechno-dziejowym, a nie osobistym. Tote

upadek jego był tragiczny.

Natomiast obecny re

ym niemiecki, b

cy anachronizmem, jaskrawym zaprzeczeniem

powszechnie uznanych pewników, wystawion

na pokaz

wiata nico

ancien

régime`u, jeszcze tylko roi sobie,

e sam w siebie wierzy, i

Ŝą

da, aby

wiat podzielał to

urojenie. Gdyby wierzył w sw

własn

istot

, czy

by j

ukrywał pod mask

istoty obcej i

szukał dla siebie ratunku w obłudzie i sofizmatach? Nowoczesny ancien régime jest ju

tylko komediantem tego porz

dku

wiata, którego rzeczywi

ci bohaterowie wymarli.

Historia jest gruntowna i przechodzi przez wiele faz, zanim zło

y do grobu jak

ąś

star

formacj

. Ostatni

faz

danej formacji dziejowej jest jej komedia. Bogowie greccy, ju

raz

- w sposób tragiczny -

miertelnie ugodzeni w "Prometeuszu w okowach" Ajschylosa,

musieli jeszcze raz umrze

- w sposób komiczny - w "Rozmowach bogów" Lukiana.

Dlaczego taki jest przebieg historii? Aby ludzko

ść

mogła pogodnie rozsta

ze swoj

przeszło

. Takiego pogodnego losu historycznego domagamy si

dla politycznych

pot

g Niemiec.

Jednak

e gdy poddajemy krytyce nowoczesn

rzeczywisto

ść

polityczno-społeczn

, gdy

c krytyka wznosi si

do zagadnie

prawdziwie ludzkich, znajduje si

ona poza

niemieckim status quo; inaczej bowiem oceniałaby swój przedmiot poni

ej jego poziomu.

Oto przykład! Stosunek przemysłu, w ogóle

wiata bogactw, do

wiata politycznego jest

głównie zagadnieniem obecnych czasów. W jakiej postaci zagadnienie to zaczyna
zajmowa

Niemców? W postaci ceł ochronnych, systemu prohibicji, ekonomii narodowej.

Teutonizm przeniósł si

z ludzi na materi

, i oto pewnego dnia nasi rycerze bawełny i

bohaterowie

elaza spostrzegli,

e si

zamienili w patriotów. W Niemczech zaczyna si

Strona 3 z 9

Bez tytułu 1

2009-10-20

c uznawa

suwerenno

ść

monopolu wewn

trz kraju, przez to,

e u

ycza mu si

suwerenno

ci na zewn

trz. Zaczynaj

c teraz w Niemczech od tego, na czym we

Francji i Anglii ko

. Stare zgniłe porz

dki, przeciwko którym kraje te buntuj

teorii i które jeszcze zaledwie znosz

, jak si

znosi kajdany, witane s

w Niemczech niby

wschodz

ca jutrzenka pi

knej przyszło

ci, która ledwo wa

y si

przej

ść

od chytrej teorii

do najbardziej bezwzgl

dnej praktyki. Gdy we Francji i Anglii problem nosi nazw

ekonomia polityczna, czyli panowanie społecze

stwa nad bogactwami, w Niemczech

zwie si

on: ekonomia narodowa, czyli panowanie własno

ci prywatnej nad narodem. We

Francji i w Anglii d

ąŜ

y si

tedy do zniesienia monopolu a

do jego ostatecznych

konsekwencji. Tam chodzi o rozwi

zanie, tutaj dopiero o konflikt. Do

ść

wymowny to

przykład niemieckiej formy współczesnych problemów, przykład wskazuj

cy, jak to

historia nasza miała dot

d jedynie za zadanie na podobie

stwo niezdarnego rekruta

ladowa

oklepane wzory.

Gdyby zatem ogólny rozwój niemiecki nie wykraczał poza niemiecki rozwój polityczny,
Niemiec mógłby bra

udział w zagadnieniach tera

niejszo

ci co najwy

ej tak, jak mo

e w

nich bra

udział Rosjanin. Ale je

eli poszczególna jednostka nie musi podlega

tym

ograniczeniom, którym podlega naród, bynajmniej nie oznacza to,

e wyzwolony jest cały

naród, gdy wyzwolona jest dana jednostka. Scytowie nie zrobili ani kroku naprzód ku
greckiej kulturze, chocia

Grecja miała jednego Scyt

ród swoich filozofów.

Na szcz

ęś

cie my, Niemcy, nie jeste

my Scytami.

Podobnie jak ludy staro

ytne prze

ywały sw

prehistori

w wyobra

ni, w mitologii, tak

my, Niemcy, prze

ywamy sw

przyszł

histori

w my

li, w filozofii. Jeste

my filozoficznie

współcze

ni tera

niejszo

ci, nie b

c jej współcze

ni historycznie. Niemiecka filozofia

jest idealnym przedłu

eniem niemieckiej historii. Gdy wi

c zamiast oeuvres incomplètes

[nie zako

czonego wydania] naszej realnej historii poddajemy krytyce oeuvres

posthumes [wydanie po

miertne] naszej idealnej historii - filozofi

, to krytyka nasza stoi w

samym g

szczu zagadnie

, o których tera

niejszo

ść

powiada: That is the question! To,

co u narodów przoduj

cych stanowi faktyczny rozbrat z nowoczesnym ustrojem

stwowym, to w Niemczech, gdzie sam ten ustrój jeszcze nawet nie istnieje, stanowi

na razie krytyczny rozbrat z filozoficznym odzwierciedleniem tego ustroju.

Niemiecka filozofia prawa i pa

stwa jest jedyn

histori

niemieck

stoj

al pari z

oficjaln

nowoczesn

tera

niejszo

. Naród niemiecki musi wi

c t

swoj

marzeniach sennych prze

ywan

histori

doda

do swoich realnie istniej

cych

stosunków i podda

krytyce nie tylko te realnie istniej

ce stosunki, lecz zarazem ich

abstrakcyjne przedłu

enie. Jego przyszło

ść

nie mo

e si

ograniczy

ani do

bezpo

redniego zaprzeczenia jego realnych, ani do bezpo

redniego urzeczywistnienia

jego idealnych stosunków prawnych i pa

stwowych. Bezpo

rednie zaprzeczenie jego

realnych stosunków stanowi

bowiem jego stosunki idealne, bezpo

rednie za

urzeczywistnienie swoich stosunków idealnych naród niemiecki prze

ył ju

bez mała,

przypatruj

c si

siednim narodom. Dlatego te

słusznie domaga si

praktyczna partia

polityczna w Niemczech odrzucenia filozofii. Jej bł

d polega nie na tym

Ŝą

daniu, lecz na

tym,

e ograniczyła si

ona do tego

Ŝą

dania, którego na serio nie spełnia ani spełni

nie

e. Wydaje si

jej,

e dokonuje odrzucenia filozofii, je

eli odwraca si

do niej tyłem i z

odwrócon

twarz

ka o niej kilka gniewnych i banalnych frazesów. Wskutek

ograniczono

ci swego horyzontu nie zalicza ona te

filozofii do kr

gu niemieckiej

rzeczywisto

ci lub nawet wyobra

a sobie,

e filozofia stoi poni

ej praktyki niemieckiej i

teorii b

cych na jej usługach.

śą

dacie, aby nawi

zywa

do rzeczywistych zarodków

ycia, lecz zapominacie, i

rzeczywisty zarodek

ycia narodu niemieckiego rozwijał si

dot

d bujnie tylko pod jego czaszk

. Słowem, nie mo

ecie znie

ść

filozofii nie

urzeczywistniaj

c jej.

Strona 4 z 9

Bez tytułu 1

2009-10-20

Takiego samego bł

du, lecz w przeciwnym kierunku, dopu

ciła si

wywodz

ca si

filozofii teoretyczna partia polityczna.

Dostrzegała ona w obecnej walce tylko krytyczn

walk

filozofii ze

wiatem niemieckim, i

nie przyszło jej na my

e dotychczasowa filozofia sama nale

y do tego

wiata i jest

jego uzupełnieniem, cho

tylko idealnym. Krytyczna wzgl

dem swego przeciwnika,

zachowywała si

bezkrytycznie wzgl

dem samej siebie; wychodz

c bowiem z zało

filozofii albo poprzestawała na wynikach przez ni

osi

gni

tych, albo te

przeniesione

din

d postulaty i wyniki podawała za bezpo

rednie postulaty i wyniki filozofii, chocia

wła

nie na odwrót, mo

na je było uzyska

- zakładaj

e s

słuszne - wył

cznie przez

zaprzeczenie dotychczasowej filozofii, filozofii jako filozofii. Zastrzegamy sobie bardziej
szczegółowe scharakteryzowanie tej partii. Jej bł

d zasadniczy sprowadzi

na do

tego,

e wierzyła ona, i

na urzeczywistni

filozofi

nie znosz

c jej.

Krytyka niemieckiej filozofii pa

stwa i prawa, która znalazła u Hegla swe najbardziej

konsekwentne, najbogatsze i ostateczne uj

cie, jest jednym i drugim: zarówno krytyczn

analiz

nowoczesnego pa

stwa i zwi

zanej z nim rzeczywisto

ci, jak i stanowczym

odrzuceniem całego dotychczasowego charakteru niemieckiej

wiadomo

ci politycznej i

prawnej, której najznakomitszym, najbardziej uniwersalnym, do godno

ci nauki

podniesionym wyrazem jest wła

nie sama spekulatywna filozofia prawa. Je

eli tylko w

Niemczech mo

liwa była spekulatywna filozofia prawa, owe abstrakcyjne, pełne

przesady uj

cie my

lowe nowoczesnego pa

stwa, którego rzeczywisto

ść

pozostaje

wiatem, cho

by ten za

wiat le

ał nawet tylko po tamtej stronie Renu - to i na odwrót,

niemiecki obraz my

lowy nowoczesnego pa

stwa, abstrahuj

cy od rzeczywistego

człowieka, mo

liwy był jedynie dlatego i o tyle, o ile nowoczesne pa

stwo samo

abstrahuje od rzeczywistego człowieka, czyli całego człowieka zaspokaja jedynie w
sposób urojony. W polityce naród niemiecki dokonywał w my

li tego, czego inne narody

dokonywały w czynie. Niemcy były ich teoretycznym sumieniem. Abstrakcyjno

ść

wyniosło

ść

ich my

lenia szła zawsze w parze z ich jednostronn

i skarłowaciał

rzeczywisto

. Je

li wi

c status quo niemieckiej pa

stwowo

ci wyra

a zako

czenie

ancien régime`u i jest najbole

niejsz

drzazg

w ciele nowoczesnego pa

stwa - to status

quo niemieckiej wiedzy o pa

stwie wyra

a niezako

czenie nowoczesnego pa

stwa, jego

fizyczn

ułomno

ść

jako zdecydowana przeciwniczka dotychczasowego charakteru niemieckiej

wiadomo

ci politycznej, krytyka spekulatywnej filozofii prawa nie zatrzymuje si

sobie samej, lecz stawia sobie zadania, na których rozwi

zanie istnieje jeden tylko

rodek: praktyka.

Nasuwa si

pytanie, czy Niemcy mog

doj

ść

do praktyki à la bauteur des principes

cej na wysoko

ci zasad], to znaczy do rewolucji, która by d

wign

ła je nie tylko do

oficjalnego poziomu nowoczesnych narodów, lecz do wy

yn ludzkich, które b

najbli

przyszło

tych narodów?

ęŜ

krytyki nie mo

e oczywi

cie zast

krytyki or

ęŜ

em; sił

materialn

trzeba

odeprze

sił

materialn

, wszelako i teoria staje si

pot

materialn

, kiedy porywa za

sob

masy. Teoria zdolna jest porwa

masy, kiedy dostarcza dowodów ad hominem,

dowodzi za

ad hominem, kiedy staje si

radykalna. By

radykalnym to si

ąć

korzeni rzeczy. Lecz dla człowieka korzeniem jest sam człowiek. Oczywistym dowodem
radykalizmu teorii niemieckiej jest, a wi

c i jej energii praktycznej, jest jej punkt wyj

cia:

zdecydowane pozytywne zniesienie religii. Krytyka religii ko

czy si

tez

e człowiek jest

najwy

istot

dla człowieka, a wi

c ko

czy si

kategorycznym nakazem obalenia

wszystkich stosunków, w których człowiek jest istot

poni

, ujarzmion

, opuszczon

godn

pogardy - stosunków, których nic lepiej nie ilustruje, ni

słowa pewnego Francuza

Strona 5 z 9

Bez tytułu 1

2009-10-20

wypowiedziane w zwi

zku z projektem podatku od psów: Biedne psy! Chc

was

traktowa

jak ludzi!

Nawet z historycznego punktu widzenia emancypacja teoretyczna ma dla Niemiec
swoi

cie praktyczne znaczenie. Przeszło

ść

rewolucyjna Niemiec jest mianowicie

teoretyczna: jest ni

reformacja. Jak wtedy w mózgu mnicha, tak dzi

rewolucja poczyna

w mózgu filozofa.

Zaiste, Luter pokonał niewol

z dewocji, gdy

zamiast niej wprowadził niewol

przekonania. Złamał wiar

w autorytet, gdy

odbudował autorytet wiary. Przemienił

klechów w ludzi

wieckich, gdy

ludzi

wieckich przemienił w klechów. Uwolnił człowieka

od zewn

trznej religijno

ci, gdy

uczynił religijno

ść

wewn

trznym

wiatem człowieka.

Wyzwolił z kajdan ciało, gdy

zakuł w kajdany serce.

li jednak protestantyzm nie był wła

ciwym rozwi

zaniem, to był wła

ciwym

postawieniem zagadnienia. Nie chodziło ju

teraz o walk

człowieka

wieckiego z klech

poza nim, chodziło o walk

ze swym własnym wewn

trznym klech

, ze sw

klesz

natur

. I je

li dokonana przez protestantyzm przemiana

wieckich Niemców w klechów

wyemancypowała

wieckich papie

y, ksi

ąŜą

t, wraz z ich klerem, czyli szlacht

i filistrami,

to filozoficzna przemiana kleszych Niemców w ludzi wyemancypuje naród. Podobnie
jednak jak emancypacja nie ograniczyła si

do ksi

ąŜą

t, tak te

sekularyzacja dóbr nie

ograniczy si

do grabienia ko

cioła, co przede wszystkim zrealizowały obłudne Prusy. W

owym czasie powstanie chłopskie - to najbardziej radykalne wydarzenie w historii
niemieckiej - rozbiło si

o teologi

. Dzi

, kiedy sama teologia poniosła kl

, nasz

status quo - najjaskrawszy objaw niewoli w historii niemieckiej - rozbije si

o filozofi

. W

przededniu reformacji oficjalne Niemcy były najbardziej uni

onym pachołkiem Rzymu. W

przededniu swojej rewolucji s

one uni

onym pachołkiem czego

, co mniejsze jeszcze

Rzym, a mianowicie: Prus i Austrii, krautjunkrów i filistrów.

Jednak

e radykalnej rewolucji niemieckiej zdaje si

przeciwstawia

pewna trudno

ść

zasadnicza.

Rewolucje mianowicie wymagaj

pewnego czynnika biernego, pewnej podstawy

materialnej. Teoria urzeczywistnia si

w narodzie zawsze tylko o tyle, o ile stanowi

urzeczywistnienie jego potrzeb. Czy wi

c równolegle do ogromnego rozd

ku mi

dzy

postulatami niemieckiej my

li a odpowiedziami niemieckiej rzeczywisto

ci b

dzie istniał

taki sam rozbrat społecze

stwa obywatelskiego z pa

stwem i z sob

samym? Czy te

potrzeby teoretyczne b

bezpo

rednio potrzebami praktycznymi? Nie wystarcza, aby

l parła do urzeczywistnienia si

, trzeba, aby rzeczywisto

ść

sama narzucała my

Lecz Niemcy d

wign

ły si

redni szczebel emancypacji politycznej nie równocze

nie

z narodami nowoczesnymi. Nawet tego szczebla, który przekroczyły one w teorii, nie
osi

ły jeszcze w praktyce. Jak

e maj

one przeskoczy

, jednym salto mortale, nie

tylko granic

własnego rozwoju, lecz zarazem granic

rozwoju narodów nowoczesnych,

któr

musz

one w rzeczywisto

ci odczuwa

i stara

osi

ąć

jako wyzwalaj

przezwyci

ęŜ

enie własnej rzeczywistej granicy? Rewolucja radykalna mo

e by

tylko

rewolucj

wzniecon

przez radykalne potrzeby, dla których zdaje si

wła

nie brakowa

przesłanek i podatnej gleby.

Lecz je

li Niemcy wtórowały rozwojowi narodów nowoczesnych tylko oderwan

działalno

li, nie bior

c czynnego udziału w rzeczywistych walkach o ten rozwój, to

z drugiej strony uczestnicz

one w cierpieniach, które mu towarzysz

, nie uczestnicz

c w

płyn

cych ze

korzy

ciach i cz

ęś

ciowym zadowoleniu. Abstrakcyjnej działalno

ci z jednej

strony - odpowiada abstrakcyjne cierpienie z drugiej. Niemcy znajd

c pewnego

poranka na poziomie europejskiego rozkładu, nie b

c przedtem ani razu na poziomie

Strona 6 z 9

Bez tytułu 1

2009-10-20

europejskiej emancypacji. Mo

na je b

dzie porówna

z bałwochwalc

kanym

chorobami chrze

cija

stwa.

eli przyjrzymy si

przede wszystkim rz

dom pa

stwa niemieckich, to przekonamy si

e zaistniałe warunki, poło

enie Niemiec, poziom kultury niemieckiej, wreszcie własny

szcz

ęś

liwy instynkt zmuszaj

te rz

dy do tego, by kojarzyły cywilizowane wady

nowoczesnego ustroju pa

stwowego, którego zalety s

nam niedost

pne, z

barbarzy

skimi wadami ancien régime`u, którymi jeste

my a

nadto obdarzeni. W ten

sposób Niemcy musz

bra

coraz wi

kszy udział, je

eli nie w rozs

dnych, to

przynajmniej w nierozs

dnych poczynaniach równie

i tych systemów pa

stwowych,

które przewy

szaj

ich status quo. Czy jest, np. na

wiecie kraj, który by tak naiwnie

podzielał wszystkie złudzenia konstytucyjnego ustroju pa

stwowego, nie uczestnicz

c w

jego realnych osi

gni

ciach, jak tak zwane konstytucyjne Niemcy? Albo: czy nie musiał

to by

pomysł wła

nie niemieckiego rz

du, aby poł

czy

plagi cenzury z plagami

francuskich ustaw wrze

niowych, u których podstawy le

y wolno

ść

prasy! Podobnie jak w

rzymskim Panteonie mo

na było znale

źć

bóstwa wszystkich ludów, tak w

tym

cesarstwie rzymskim narodu niemieckiego odnajdzie si

grzechy wszystkich ustrojów

stwowych.

e ten eklektyzm osi

gnie nie przewidziany dotychczas poziom, tego

kojmi

jest zwłaszcza polityczno-estetyczna zachłanno

ść

króla niemieckiego

[Fryderyka Wilhelma IV], który zamierza odegra

wszystkie role królestwa, feudalnego i

biurokratycznego, absolutnego i konstytucyjnego, autokratycznego i demokratycznego -
je

li nie przez naród, to bodaj we własnej osobie, je

li nie dla narodu, to cho

by dla

samego siebie. Niemcy jako pa

stwo pozbawione tera

niejszo

ci politycznej,

ukonstytuowane w pewien własny

wiat, nie zdołaj

przezwyci

ęŜ

ogranicze

specyficznie niemieckich, je

eli nie przezwyci

ęŜ

ogranicze

, które powszechnie

wła

ciwe s

tera

niejszo

ci politycznej.

Dla Niemiec snem utopijnym jest nie radykalna rewolucja, nie ogólnoludzka
emancypacja, lecz raczej cz

ęś

ciowa, wył

cznie polityczna rewolucja, taka, która

pozostawia nie tkni

te filary gmachu. Na czym polega cz

ęś

ciowa, wył

cznie polityczna

rewolucja? Na tym,

e pewna cz

ęść

społecze

stwa obywatelskiego emancypuje si

zdobywa powszechn

władz

e pewna klasa, bior

c za punkt wyj

cia swe szczególne

poło

enie, usiłuje przeprowadzi

powszechn

emancypacj

społecze

stwa. Klasa ta

wyzwala całe społecze

stwo, ale tylko pod warunkiem,

e całe społecze

stwo znajduje

w sytuacji tej klasy,

e wi

c, np. posiada lub mo

e dowolnie zdoby

pieni

dze tudzie

wykształcenie.

adna klasa społecze

stwa obywatelskiego nie mo

e odegra

tej roli nie wzbudziwszy w

sobie i w masach momentu entuzjazmu, kiedy to brata si

ona i stapia z całym

społecze

stwem, kiedy uto

samia si

ze społecze

stwem, kiedy odczuwa si

uznaje za przedstawiciela całego społecze

stwa; kiedy jej roszczenia i prawa s

naprawd

roszczeniami i prawami samego społecze

stwa, a ona jest rzeczywi

cie

społecznym rozumem i sercem. Jedynie w imi

powszechnych praw społecze

stwa

jaka

szczególna klasa mo

Ŝą

dla siebie powszechnej władzy. Na to, aby zdoby

stanowisko oswobodziciela i wraz z tym mie

ść

politycznego wyzyskiwania

wszystkich warstw społecze

stwa w interesie własnej warstwy, nie wystarcza jedynie

energia rewolucyjna i moralne poczucie własnej siły. Po to, aby rewolucja narodu zbiegła
si

z emancypacj

jakiej

szczególnej klasy społecze

stwa obywatelskiego, aby jeden

stan mógł reprezentowa

całe społecze

stwo - po to musz

, z drugiej strony, wszystkie

wady społecze

stwa skupia

w jakiej

innej klasie, jaki

okre

lony stan musi by

powszechnym kamieniem obrazy, uciele

nieniem powszechnych ogranicze

, istnienie

pewnej szczególnej warstwy społecznej musi uchodzi

za notoryczne przest

pstwo

całego społecze

stwa, tak

e wyzwolenie si

od tej warstwy wydaje si

powszechnym

wyzwoleniem. A

eby jeden stan był par excellence stanem-oswobodzicielem, po to, z

drugiej strony, inny stan musi by

jawnym stanem-gn

bicielem. Powszechnie ujemne

Strona 7 z 9

Bez tytułu 1

2009-10-20

znaczenie szlachty francuskiej i francuskiego kleru było warunkiem powszechnie
dodatniego znaczenia granicz

cej z nimi bezpo

rednio i przeciwstawnej im klasy

bur

uazji.

Ale w Niemczech nie tylko

adna z poszczególnych klas nie ma konsekwencji, ci

odwagi i bezwzgl

dno

ci, które by zdołały wycisn

ąć

na niej pi

tno ujemnego

przedstawiciela społecze

stwa.

adna z klas nie ma te

owej wielko

ci ducha, który by

cho

na chwil

uto

samiał z duchem ludu, owej genialno

ci, która zdoła natchn

ąć

sił

materialn

, czyni

c z niej pot

polityczn

, owej rewolucyjnej odwagi, która ciska

wrogom harde wyzwanie: jestem niczym, a powinnam by

wszystkim. Istot

niemieckiej

moralno

ci i uczciwo

ci nie tylko jednostek, lecz równie

klas stanowi raczej ów skromny

egoizm, który broni własnej ograniczono

ci i pozwala innym broni

swojej ograniczono

przeciwko niemu. Dlatego te

stosunek ró

nych warstw społecze

stwa niemieckiego nie

jest dramatyczny, lecz epiczny. Ka

da z nich zaczyna czu

sob

i wyst

powa

obok

innych ze swymi odr

bnymi roszczeniami nie wtedy, kiedy jest uciskana, lecz wtedy,

kiedy zaistniałe stosunki stwarzaj

bez jej współudziału taki społeczny podkład, na który

ona ze swej strony mo

e wywiera

nacisk. Nawet samopoczucie moralne niemieckiej

klasy

redniej opiera si

tylko na

wiadomo

ci,

e jest ona ogóln

przedstawicielk

filisterskiej miernoty wszystkich pozostałych klas. Nie tylko tedy królowie niemieccy
dostaj

na tron mal à propos [nie w por

], lecz ka

da warstwa społecze

stwa

obywatelskiego prze

ywa sw

, zanim zdoła

swe zwyci

stwo, wznosi swe

własne bariery, zanim przezwyci

ęŜ

y bariery znajduj

ce si

na jej drodze, ujawnia sw

małoduszno

ść

, zanim zdoła przejawi

wspaniałomy

lno

ść

, tak

e nawet okazja do

odegrania wielkiej roli zawsze mija, zanim si

pojawi, a ka

da klasa, ledwo zacznie walk

z klas

stoj

powy

ej niej, jest ju

uwikłana w walk

z klas

stoj

poni

ej. St

władza ksi

ąŜę

ca toczy walk

z władz

królewsk

, biurokracja - ze szlacht

, bur

uazja - z

nimi wszystkimi, proletariat za

zaczyna ju

wst

powa

w bój z bur

uazj

. Zaledwie

klasa

rednia odwa

y si

ąć

l emancypacji ze swego stanowiska, a ju

rozwój

stosunków społecznych jak i post

p teorii politycznej uznaj

to stanowisko za

przestarzałe lub przynajmniej problematyczne.

We Francji do

ść

jest by

czym

, aby chcie

wszystkim. W Niemczech trzeba by

niczym, aby nie trzeba było wyrzec si

wszystkiego. We Francji cz

ęś

ciowa emancypacja

jest podstaw

powszechnej. W Niemczech powszechna emancypacja stanowi conditio

sine qua non wszelkiej emancypacji cz

ęś

ciowej. We Francji rzeczywisto

ść

stopniowego

wyzwalania, w Niemczech jego niemo

liwo

ść

musi da

pocz

tek całej wolno

ci. We

Francji ka

da klasa narodu jest politycznym idealist

i uwa

a si

przede wszystkim nie za

poszczególn

, lecz za przedstawicielk

potrzeb społecznych w ogóle. Rola

oswobodziciela przechodzi wi

c kolejno - w dramatycznym procesie - z jednej klasy

narodu francuskiego na drug

, a

przejdzie na klas

, która urzeczywistni wolno

ść

społeczn

nie w ten sposób,

e we

mie za punkt wyj

cia pewne warunki le

Ŝą

ce poza

człowiekiem, a jednak stworzone przez społecze

stwo ludzkie, lecz na odwrót,

zorganizuje wszystkie warunki ludzkiego istnienia bior

c za punkt wyj

cia wolno

ść

społeczn

. W Niemczech natomiast, gdzie

ycie praktyczne jest równie bezduszne, jak

ycie duchowe - niepraktyczne,

adna z klas społecze

stwa obywatelskiego nie ma ani

potrzeby, ani zdolno

ci do urzeczywistnienia powszechnej emancypacji, dopóki nie

zmusi jej do tego własna sytuacja bezpo

rednia, konieczno

ść

materialna, same jej

kajdany.

Gdzie tedy jest pozytywna mo

liwo

ść

emancypacji Niemiec?

Odpowied

: w powstaniu klasy okutej w kajdany radykalne, klasy społecze

stwa

obywatelskiego, która wcale nie jest klas

tego społecze

stwa; stanu, który oznacza

rozkład wszystkich stanów; warstwy, która ma charakter uniwersalny przez swe
uniwersalne cierpienia i nie ro

ci sobie pretensji do

adnych praw szczególnych, dlatego

Strona 8 z 9

Bez tytułu 1

2009-10-20

e w stosunku do niej dokonuje si

nie jakie

poszczególne bezprawie, lecz bezprawie w

ogóle; która nie mo

e si

odwoływa

do praw historycznych, lecz jeszcze tylko do

praw ludzkich; która znajduje si

nie w jednostronnym przeciwie

stwie do konsekwencji

niemieckiego ustroju pa

stwowego, lecz we wszechstronnym przeciwie

stwie do jego

zało

; która wreszcie nie mo

e wyzwoli

siebie, je

eli nie wyzwoli si

od wszystkich

pozostałych warstw społecze

stwa, a tym samym nie wyzwoli równie

i wszystkich

pozostałych warstw społecze

stwa; słowem, takiej warstwy, która stanowi

c całkowite

zaprzepaszczenie człowieka, mo

e odzyska

sam

siebie tylko przez całkowite

odzyskanie człowieka. Tym rozkładem społecznym w postaci odr

bnego stanu jest

proletariat.

W Niemczech proletariat zaczyna dopiero powstawa

wskutek rozwijaj

cego si

ruchu

przemysłowego; bowiem nie biedota powstała w sposób

ywiołowy stanowi proletariat,

lecz biedota wytworzona sztucznie, nie masa ludzka mechanicznie przygnieciona
ci

ęŜ

arem społecze

stwa, lecz masa wyrosła z gwałtownego rozkładu tego

społecze

stwa, a zwłaszcza z rozkładu stanu

redniego, chocia

stopniowo, jak to

rozumie si

samo przez si

, wł

cza si

do szeregów proletariatu tak

e biedota powstała

w sposób

ywiołowy i chrze

cija

sko-germa

skie chłopstwo pa

szczy

niane.

Głosz

c zniesienie dotychczasowego porz

dku

wiata, proletariat wypowiada tylko

tajemnic

swego własnego istnienia, gdy

jest on faktycznym zniesieniem tego porz

dku

wiata.

śą

daj

c zlikwidowania własno

ci prywatnej, proletariat podnosi jedynie do

zasady w stosunku do społecze

stwa to, co społecze

stwo podniosło do zasady w

stosunku do proletariatu - to, co ju

bez jego udziału uciele

niło si

w nim jako ujemny

wynik społecze

stwa. Proletariusz przeto ma takie same prawa do tworz

cego si

wiata, jakie ma król niemiecki do

wiata ju

stworzonego, kiedy nazywa naród swoim

narodem, jak konia - swoim koniem. Gdy król ogłasza naród za swoj

prywatn

własno

ść

, to wypowiada tylko,

e prywatny posiadacz jest królem.

Jak filozofia znajduje w proletariacie sw

bro

materialn

, tak proletariat znajduje w

filozofii sw

bro

duchow

, a gdy piorun my

li uderzy w gł

b owej naiwnej jeszcze gleby

ludowej, dokona si

emancypacja Niemców - przemiana ich w ludzi.

Stre

ść

my wyniki:

Jedynym mo

liwym w praktyce wyzwoleniem Niemiec jest wyzwolenie dokonuj

ce si

podstawie tej teorii, która głosi,

e najwy

dla człowieka istot

jest człowiek. W

Niemczech emancypacja od

redniowiecza mo

liwa jest tylko jako jednoczesna

emancypacja od cz

ęś

ciowego przezwyci

ęŜ

enia

redniowiecza. W Niemczech nie mo

znie

ść

adnego rodzaju niewoli nie znosz

c niewoli wszelkiego rodzaju. Gruntowne

Niemcy nie mog

robi

rewolucji nie robi

c rewolucji gruntownej. Emancypacja Niemca

jest emancypacj

człowieka. Głow

tej emancypacji jest filozofia, jej sercem - proletariat.

Filozofia nie mo

e si

urzeczywistni

bez zniesienia proletariatu, a proletariat nie mo

znie

ść

siebie bez urzeczywistnienia filozofii.

Kiedy dopełni

wszystkie warunki wewn

trzne, gromkie pianie galijskiego koguta

obwie

ci dzie

niemieckiego zmartwychwstania.

Strona 9 z 9

Bez tytułu 1

2009-10-20