Technik_farmaceutyczny_322[10].O1.03

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Organizm jako całość

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Budowa i czynność narządów układu ruchu

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Budowa i czynność układu nerwowego

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4. Budowa i czynność układu krążenia

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

4.5. Budowa i czynność układu oddechowego

4.5.1. Materiał nauczania

4.5.2. Pytania sprawdzające

4.5.3. Ćwiczenia

4.5.4. Sprawdzian postępów

4.6. Budowa i czynność układu moczowego

4.6.1. Materiał nauczania

4.6.2. Pytania sprawdzające

4.6.3. Ćwiczenia

4.6.4. Sprawdzian postępów

4.7. Budowa i czynność układu rozrodczego

4.7.1. Materiał nauczania

4.7.2. Pytania sprawdzające

4.7.3. Ćwiczenia

4.7.4. Sprawdzian postępów

4.8. Budowa i czynność układu trawiennego

4.8.1. Materiał nauczania

4.8.2. Pytania sprawdzające

4.8.3. Ćwiczenia

4.8.4. Sprawdzian postępów

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.9. Budowa i czynność układu endokrynologicznego

4.9.1. Materiał nauczania

4.9.2. Pytania sprawdzające

4.9.3. Ćwiczenia

4.9.4. Sprawdzian postępów

4.10. Budowa i czynność skóry i narządów zmysłu

4.10.1. Materiał nauczania

4.10.2. Pytania sprawdzające

4.10.3. Ćwiczenia

4.10.4. Sprawdzian postępów

4.11. Podstawowe procesy patologiczne

4.11.1. Materiał nauczania

4.11.2. Pytania sprawdzające

4.11.3. Ćwiczenia

4.11.4. Sprawdzian postępów

4.12. Patologia układowa

4.12.1. Materiał nauczania

4.12.2. Pytania sprawdzające

4.12.3. Ćwiczenia

4.12.4. Sprawdzian postępów

5.Sprawdzian osiągnięć

6.Literatura

102

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

–

posłużyć się podstawowymi pojęciami z zakresu anatomii, fizjologii, patofizjologii,

–

scharakteryzować budowę tkanek,

–

rozróżnić poszczególne części ciała człowieka oraz określić ich położenie,

–

scharakteryzować budowę i czynność układu nerwowego,

–

scharakteryzować budowę i czynność układu krążenia,

–

wyjaśnić budowę i funkcję układu oddechowego,

–

wyjaśnić budowę i funkcję układu moczowego,

–

wyjaśnić budowę i funkcję układu rozrodczego,

–

wyjaśnić budowę i funkcję układu trawiennego,

–

wyjaśnić budowę i funkcję układu endokrynologicznego,

–

wyjaśnić budowę i funkcję skóry,

–

wyjaśnić pojęcie zdrowia i choroby,

–

dokonać klasyfikacji chorób oraz określić ich przebieg i objawy,

–

scharakteryzować czynniki chorobotwórcze,

–

wyjaśnić proces starzenia się ustroju,

–

wyjaśnić podstawowe procesy patologiczne,

–

scharakteryzować choroby dotyczące poszczególnych układów i narządów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Organizm jako całość

4.1.1. Materiał nauczania

Człowiek jest ustrojem wielokomórkowym. Powstaje przez zespolenie się komórki

płciowej  żeńskiej  i  komórki  płciowej  męskiej.  W ciągu  życia  przechodzi  wiele  faz rozwoju,
rozwój ten dzieli się na okres płodowy i pozapłodowy. Rozwój płodowy dotyczy wzrastania
i kształtowania się zarodka. Stopniowo zwiększa się liczba jego komórek i ich masa. Komórki
różnicują  się,  wyodrębniają  się  zespoły  przystosowane  do  wykonywania  poszczególnych
czynności  rozwijającego  się  zarodka.  W  przebiegu  tego  różnicowania  wyodrębniają  się
struktury zwane tkankami.

Komórka jest strukturalną i czynnościową jednostką organizmów żywych, zdolną do

wykonywania  podstawowych  czynności  życiowych,  takich  jak  odżywianie,  pobudliwość,
praca  mechaniczna,  fizyczna,  chemiczna  oraz  rozmnażanie.  Komórka  składa  się  z  dwóch
zasadniczych  części:  jądra  i  cytoplazmy.  Cytoplazma  jest  oddzielona  od  otoczenia  błoną
komórkową.  Podstawowym  składnikiem  cytoplazmy  jest  cytosol  (macierz),  w  którym
znajdują  się  struktury  zwane  organellami.  Należą  do  nich:  jądro  komórkowe,  rybosomy,
siateczka śródplazmatyczna, aparat Golgiego, endosomy i lizosomy, mitochondria.
Jądro  komórkowe  jest  częścią  komórki,  w  której  znajduje się  materiał  genetyczny w  postaci
kwasu  dezoksyrybonukleinowego  (DNA).  Jądro  jest  oddzielone  od  cytoplazmy  otoczką
jądrową,  która  otacza  karioplazmę.  Głównym  składnikiem  karioplazmy  jest  chromatyna,
która  stanowi  kompleks  DNA.  Chromatyna  bierze  udział  w  przepisywaniu  kodu
genetycznego  DNA  na  kod  genetyczny  RNA  oraz  w  syntezie  DNA.  Chromosomy  są
skondensowaną postacią chromatyny, przygotowaną do rozdzielenia i przekazania komórkom
potomnym w czasie mitozy.
Genom  człowieka  składa  się  z  46  chromosomów,  w  tym  44  autosomów  i  dwóch
chromosomów płciowych (XX lub XY).
Zestaw  chromosomów  komórki  płciowej  składa  się  z  23  chromosomów,  w  tym  22
autosomów i jednego chromosomu płciowego X lub Y.
Wzrost komórek, tkanek narządów i całego organizmu jest zwiększeniem ich masy
i objętości.

Tkanka to zespół komórek pełniących wyspecjalizowane funkcje oraz wytwarzana przez

nie istota międzykomórkowa. Rozróżnia się cztery rodzaje tkanek: nabłonkową, łączną,
mięśniową i nerwową.

Tkanka nabłonkowa, czyli nabłonki wchodzą w skład wielu narządów; pokrywają

zewnętrzna  powierzchnię  skóry  jako  naskórek,  wyścielają  jamy  ciała  jako  nabłonek
surowiczy,  wyścielają  naczynia  krwionośne  jako  śródbłonek,  ponadto  wyścielają  przewody
oraz tworzą narządy zwane gruczołami zewnątrz i wewnątrzwydzielniczymi. Pełnią
w narządach różne czynności i budową swoją są do tego przystosowane.
Tkanka nabłonkowa spełnia funkcje: ochronną, wydzielniczą, wchłaniającą, zmysłową.

Tkanka łączna obejmuje wiele tkanek różniących się budową i czynnością.

Wyróżniamy: tkanki  łączne właściwe  (zarodkową,  luźną, zbitą), tkanki  łączne o charakterze
swoistym  (barwnikową,  siateczkową,  tłuszczową),  tkanki  łączne  szkieletowe(chrzęstną,
kostną).
Tkanki  łączne  pełnią  trzy  podstawowe  funkcje:  stanowią  zrąb  i  ochronę  mechaniczna  dla
innych narządów, transportują substancje odżywcze i produkty metabolizmu, bronią organizm
przed obcymi związkami chemicznymi takimi jak wirusy, bakterie i inne obce komórki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Tkanka mięśniowa jest czynnym elementem narządów ruchu: czynność jej polega na

kurczeniu  się  i  rozkurczaniu.  Zbudowana  jest  z  komórek  mięśniowych  zwanych  włóknami
mięśniowymi.  Tkanka  ta  występuje  w  ustroju  człowieka  w  trzech  postaciach:  tkanki
mięśniowej  gładkiej  (w  narządach  wewnętrznych),  tkanki  mięśniowej  poprzecznie
prążkowanej szkieletowej i tkanki mięśniowej poprzecznie prążkowanej sercowej.

Tkanka nerwowa zbudowana jest z komórek nerwowych zwanych neuronami. Neuron

składa się z ciała komórki nerwowej oraz dwóch rodzajów wypustek (aksonu i dendrytów).
Pęczki aksonów i dendrytów tworzą włókno nerwowe. Glej, czyli neuroglej, tworzy zrąb
tkanki nerwowej ośrodkowego układu nerwowego i pośredniczy w jej odżywianiu.

Narząd jest to kilka tkanek zajmujących wspólne terytorium i pełniących

skoordynowane funkcje. Narządy ciała zbudowane z różnego rodzaju tkanek połączone
w jednostki wyższego rzędu to układy narządów. Odróżniamy następujące układy narządów:

−

układ szkieletowy: kości, stawy i więzadła,

−

układ mięśniowy: mięśnie gładkie, poprzecznie prążkowane szkieletowe, miesień
sercowy,

−

układ trawienny: przewód pokarmowy – jama ustna, gardło, przełyk, żołądek, jelito
cienkie, jelito grube, odbytnica, gruczoły trawienne – wątroba, trzustka,

−

układ oddechowy: płuca, drogi oddechowe – jama nosowa, krtań, tchawica, oskrzela,

−

układ moczowy: nerki, moczowody, pęcherz moczowy, cewka moczowa,

−

układ płciowy: narządy płciowe żeńskie, narządy płciowe męskie,

−

układ wewnątrzwydzielniczy (dokrewny, hormonalny): gruczoły wydzielania wewnętrznego,

−

układ krążenia: serce, naczynia krwionośne, śledziona,

−

układ chłonny: naczynia i węzły chłonne,

−

układ nerwowy: centralny układ nerwowy – mózgowie, rdzeń kręgowy; obwodowy układ
nerwowy – nerwy czaszkowe, nerwy rdzeniowe,

−

narządy zmysłów: oko, ucho, eksteroreceptory,

−

powłoka wspólna (skóra).

Części ciała jest to pojęcie trójwymiarowe i oznacza wycinek organizmu jako całości.

Ciało dzieli się na następujące części: głowę, szyję, tułów i kończyny.
Okolica ciała jest to pojęcie dwuwymiarowe i oznacza wycinek powierzchni ciała np. okolica
czołowa,  przednia  szyi,  podobojczykowa,  podżebrowa,  kroczowa,  naramienna,  pośladkowa,
przednia goleni.
Ciało człowieka jest zbudowane według figury dwubocznie symetrycznej, w której wyróżnia
się trzy zasadnicze rodzaje płaszczyzn anatomicznych i osi.
Płaszczyzny stanowią: płaszczyzny strzałkowe, płaszczyzny czołowe, płaszczyzny poziome.
Osie  to:  osie  strzałkowe  lub  przednio-tylne  biegną  w  płaszczyznach  strzałkowych,  osie
poziome – lub poprzeczne biegną w płaszczyznach poziomych prostopadle do osi poprzednio
wymienionych, osie podłużne –  lub czaszkowo-ogonowe biegną prostopadle do płaszczyzny
poziomej.
Na  powierzchni  ciała  przeprowadza  się  również  linie  topograficzne  ułatwiające  rzutowanie
narządów.  Są  to:  linia  pośrodkowa  przednia,  linia  środkowo-obojczykowa,  linia  pachowa,
linia  łopatkowa,  linia  pośrodkowa  tylna.  Oprócz  wymienionych  linii  wyróżnia  się  linie
dodatkowe.  Są  to  miedzy  innymi:  linia  mostkowa,  pachowa  przednia,  pachowa  tylna,
przykręgowa.
Ponadto  wyróżnia  się  miana  oznaczające  kierunek  położenia  części  ciała:  czaszkowy,
ogonowy, grzbietowy, górny, dolny, przedni, tylny, przyśrodkowy, boczny, środkowy, prawy,
lewy, strzałkowy, czołowy, bliższy, dalszy.
Do jam ciała zalicza się jamę klatki piersiowej, jamę brzuszna i jamę miednicy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Co to jest tkanka?
2.  Jakie tkanki występują w organizmie człowieka?
3.  Jaką rolę w organizmie pełni tkanka nabłonkowa?
4.  W których miejscach naszego ciała znajdują się nabłonki?
5.  Jaką rolę w organizmie pełni tkanka łączna?
6.  Jakie rozróżniamy rodzaje tkanek łącznych?
7.  W których miejscach naszego ciała znajdują się tkanki łączne?
8.  Jakie rodzaje tkanki mięśniowej budują mięśnie człowieka?
9.  Gdzie spotykamy tkankę mięśniowa gładką?
10.  Jakie układy narządów wyróżniamy w organizmie człowieka?
11.  Jakie narządy wchodzą w skład poszczególnych układów?
12.  Jakie płaszczyzny, osie i linie można przeprowadzić przez ciało człowieka?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ miejsca w organizmie człowieka, w których występują poszczególne rodzaje

tkanki łącznej. Wpisz do tabeli rodzaje tkanki łącznej i narządy, w których ta tkanka
występuje.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w materiałach dydaktycznych i podanej literaturze informacje o budowie

i rodzajach tkanki łącznej,

2)  narysować tabelę,
3)  wpisać do tabeli rodzaje tkanki łącznej,
4)  przyporządkować  każdemu  rodzajowi  tkanki  łącznej  przynajmniej  po  jednym  narządzie

w którym ta tkanka się znajduje i uzupełnić tabelę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Wypisz wszystkie układy tworzące organizm człowieka. Do każdego układu przyporządkuj

narządy tworzące ten układ. Możesz to zrobić w tabeli lub za pomocą mapy myśli.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w materiałach dydaktycznych i podanej literaturze informacje o układach

narządów,

2)  wypisać poszczególne układy tworzące organizm człowieka,
3)  przyporządkować do poszczególnych układów narządy tworzące ten układ,
4)  sporządzić tabelę lub mapy myśli.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 3

Nazwij płaszczyzny i osie ciała na rysunku przedstawiającym postać człowieka i przekrój

tułowia w płaszczyźnie poziomej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w materiałach dydaktycznych i podanej literaturze informacje o płaszczyznach

ciała człowieka,

2) zapisać nazwy płaszczyzn na załączonej rycinie nr 1.
3) zapisać nazwy osi ciała zaznaczone na rycinie nr 2.

Ryc.1 Ryc. 2

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zdefiniować pojęcie tkanki?



2) wymienić rodzaje tkanek występujące w organizmie człowieka?



3) określić rolę, jaką w organizmie pełni tkanka nabłonkowa?



4) podać, w których miejscach naszego ciała znajdują się nabłonki?



5) określić, jaką rolę w organizmie pełni tkanka łączna?



6) wymienić rodzaje tkanek łącznych?



7) określić miejscach ciała, w których znajdują się tkanki łączne?



8) wymienić rodzaje tkanki mięśniowej budującej mięśnie człowieka?



9) podać przykłady narządów, w których występuje tkanka mięśniowa

gładka?



10) wymienić układy narządów występujących w organizmie człowieka?



11) wymienić narządy wchodzące w skład poszczególnych układów?



12) przedstawić płaszczyzny, osie i linie, które można przeprowadzić

przez ciało człowieka?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.2. Budowa i czynność układu narządów ruchu

4.2.1. Materiał nauczania

W skład układu narządów ruchu wchodzą: układ kostny, układ stawowo-więzadłowy

układ mięśniowy. Układ kostny i stawowo-więzadłowy stanowi bierna część układu
narządów ruchu a układ mięśniowy jest jego częścią czynną.
Budowa ogólna kości

Kościec określa kształt i wielkość ciała. Jest on zrębem budowy całego ustroju. Wiele

kości służy do ochrony narządów, np. czaszka ochrania mózgowie, kręgi - rdzeń kręgowy.
Inne kości dostosowane są do dźwigania masy ciała np. kości udowe. Poza tym kości
stanowią dźwignie i są istotnym składnikiem narządu ruchu.

Kość składa się głównie z tkanki kostnej i ze szpiku zawartego wewnątrz kości. Tkanka

kostna jest rodzajem tkanki łącznej. W skład tkanki kostnej wchodzą: komórki – osteoblasty,
osteocyty, osteoklasty oraz istota międzykomórkowa, która składa się z części organicznej –
osteoidu i części nieorganicznej – soli mineralnych. Wyróżnia się dwa rodzaje dojrzałej
tkanki kostnej – kość gąbczastą i kość zbitą.

Zewnętrzna powierzchnia kości pokryta jest okostną, a wewnętrzna powierzchnia od

strony jamy szpikowej – śródkostną.
W okostnej znajduje się dużo naczyń krwionośnych i nerwów oraz ich zakończeń, dlatego
okostna w stosunku do kości pełni funkcje odżywcze.

Tkanka chrzęstna jest rodzajem tkanki łącznej. Jest sztywna i sprężysta i zalicza się ją do

tkanek podporowych. Chrząstka składa się z komórek (chondrocyty) i istoty
międzykomórkowej. Odróżnia się: chrząstkę szklistą, chrząstkę sprężystą i chrząstkę
włóknistą.
Kształt kości

Kształt kości zależy od ich zastosowania w ustroju. Pod względem kształtu odróżniamy:

−

kości długie, w których jeden z trzech wymiarów (długość) przewyższa znacznie oba
pozostałe (szerokość i grubość). Do tej grupy należy wiele kości kończyn np. kość
ramienna, promieniowa, łokciowa, udowa. Kości te maja część środkową zwaną trzonem
oraz dwa zgrubiałe końce: koniec bliższy, czyli górny i koniec dalszy, czyli dolny. Trzon
zawiera przestrzeń tzw. jamę szpikową, wypełniona szpikiem kostnym,

−

kości płaskie, np. kości sklepienia czaszki, łopatka, kość biodrowa mają dwa wymiary
zbliżone (długość, szerokość), natomiast trzeci wymiar (grubość) jest znacznie mniejszy
od poprzednich,

−

kości krótkie występują przeważnie w tych okolicach kośćca, w których masywna i silna
budowa łączy się z ograniczoną ruchomością, np. w nadgarstku czy kościach stępu; są
one równomiernie rozwinięte we wszystkich trzech kierunkach,

−

kości różnokształtne to te kości, które nie dają się zaliczyć do żadnej z poprzednich grup.
Występują one jako bryły w różnych postaciach,

−

kości pneumatyczne jak kość sitowa, klinowa, szczęka, zawierają przestrzenie wysłane
błoną śluzową i wypełnione powietrzem.

Na kształt i architekturę kości między innymi wpływają przyczepy mięśni i więzadeł oraz

przebieg naczyń krwionośnych.

Wyniosłości zależne od kształtu oznaczamy nazwą: wyrostków, kłykci, krętarzy, guzów,

guzków, kolców, grzebieni, kres lub linii chropowatych itp.
Zagłębienia nazywamy: dołami, bruzdami lub rowkami, otworami, kanałami.

Kościec ludzki składa się z trzech zasadniczych części:

−

kośćca osiowego

−

z kości kończyn

−

z kości czaszki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Połączenia kości

Wszystkie połączenia kości dzielimy na trzy zasadnicze grupy, na: połączenia włókniste,

połączenia chrzęstne, połączenia maziowe, czyli stawy

Połączenia włókniste dzielimy na więzozrosty, szwy i wklinowania. Cechą ich jest

łączenie części szkieletowych za pośrednictwem tkanki łącznej właściwej zbitej.

Więzozrosty w zależności od budowy tkanki łącznej występują jako: więzozrost

włóknisty np. błony międzykostne przedramienia i goleni, więzozrost sprężysty np. aparat
więzadłowy krtani.

Szwy są to połączenia włókniste występujące między kośćmi czaszki. Odróżniamy trzy

rodzaje szwów: szew piłowaty (szew węgłowy, szew strzałkowy), szew łuskowaty (między
częścią łuskową kości skroniowej a kością ciemieniową), szew płaski (szew międzynosowy).

Wklinowania są to połączenia włókniste występujące między zębami a zębodołami.
Połączenia chrzęstne dzielimy na chrząstkozrosty i spojenia. Chrząstkozrosty mogą być,

zależnie od rodzaju tkanki chrzęstnej szkliste i włókniste. Chrząskozrostami szklistymi są
chrząstki żebrowe, łączące kostne części żeber z mostkiem. Chrząstkozrostami włóknistymi
są krążki międzykręgowe.
Ruchomość lub przesuwalność połączeń ścisłych jest nieznaczna lub równa zeru.

Połączenia maziowe, czyli stawy albo wolne są najbardziej ruchomym połączeniem

kości. We wszystkich stawach można odróżnić następujące składniki stałe:

−

pokryte chrząstką powierzchnie stawowe kości łączących się w stawie;

−

torebkę stawową, która otacza cały staw;

−

jamę stawową.

Poza wymienionymi bywają jeszcze inne składniki, jak: więzadła stawowe, krążki

stawowe i łąkotki stawowe, obrąbki stawowe.
Stawy  dzielimy  według:  liczby  kości  wchodzących  w  skład  stawu,  ukształtowania  się
powierzchni stawowych i osi, dookoła których wykonujemy ruchy w stawie.
Jeżeli w skład stawu wchodzą dwie kości, nazywamy go stawem prostym np. staw ramienny,
jeżeli staw tworzy większa ilość kości to jest on stawem złożonym, np. staw łokciowy.
Biorąc  pod  uwagę  ukształtowanie  powierzchni  stawowych  odróżniamy  następujące  stawy:
staw  kulisty  staw  zawiasowy,  staw  obrotowy,  staw  kłykciowy,  staw  płaski,  staw
siodełkowy.W zależności od liczby osi, w stosunku do których odbywają się ruchy w danym
stawie, rozróżniamy stawy: jednoosiowe, dwuosiowe i wieloosiowe.
Ruchy,  jakie  możemy  w  stawach  wykonywać,  nazywają  się  następująco:  zginanie,
prostowanie, odwodzenie, przywodzenie, nawracanie, odwracanie, skręcanie i obracanie.

Kości czaszki

Czaszka jest kostnym rusztowaniem głowy, którego zadaniem jest ochrona mózgowia

i narządów zmysłów. Składa się z mózgoczaszki i twarzoczaszki. Pierwsza tworzy pokrywę
kostną dla mózgowia. Tworzy ją od góry kostne sklepienie czaszki i od dołu podstawa
czaszki. Twarzoczaszka tworzy kostne rusztowanie twarzy.

W skład mózgoczaszki wchodzi osiem kości połączonych nieruchomo za pomocą szwów:

kość  potyliczna,  kość  klinowa,  kości  skroniowe,  kości  ciemieniowe,  kość  czołowa  i  kość
sitowa.  Przednią  część  mózgoczaszki  tworzy  kość  czołowa.  Ku  tyłowi  łączą  się  z  nią  obie
kości  ciemieniowe.  Za  nimi  znajduje  się  kość  potyliczna,  w  środku,  której  przebiega  otwór
potyliczny  wielki,  umożliwiający  połączenia  mózgowia  z  rdzeniem  kręgowym.  Boczne
powierzchnie mózgoczaszki tworzą kości skroniowe, zawierające kanały prowadzące do ucha
środkowego  i  wewnętrznego,  oraz  częściowo  kość  klinowa.  Przed  nią,  w  linii  środkowej
czaszki znajduje się kość sitowa.

W skład twarzoczaszki wchodzą: małżowiny nosowe dolne, kości łzowe, kości nosowe,

kości jarzmowe, kości szczęki, kości podniebienne, lemiesz i żuchwa.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Przy kościach czaszki omawia się zwykle kość gnykową, mimo, że nie należy ona do kości
czaszki i kosteczki słuchowe (młoteczek, kowadełko i strzemiączko).

Kości czaszki w większości połączone są szwami (wieńcowy, strzałkowy, węgłowy,

klinowo-ciemieniowy,  łuskowy,  ciemieniowo-sutkowy).  W  noworodków  i  małych  dzieci
w obrębie  sklepienia  czaszki  znajdują  się  ciemiączka  czaszki  (przednie,  tylne,  przednio-
boczne, tylno-boczne), które stopniowo ulęgają zarastaniu. Jedynym połączeniem stawowym
jest staw skroniowo-żuchwowy. Zęby osadzone są w zębodołach poprzez wklinowanie.
Szkielet kończyny górnej dzieli się na:

−

kości obręczy kończyny górnej,

−

kości części wolnej kończyny górnej, kości obręczy kończyny górnej.

Obręcz kończyny górnej składa się z obojczyka i łopatki.

Obojczyk jest mocną, w kształcie litery S wygiętą kością długą, położoną bezpośrednio

pod  skórą.  Stanowi  wyraźną  granicę  między  szyją  a  klatką  piersiową.  Biegnie  od  górnego
końca mostka do wyrostka barkowego łopatki. Wyróżnia się na nim trzon i dwa końce, koniec
przyśrodkowy  zwany  mostkowym  i  boczny  zwany  barkowy.  Obojczyk  łączy  się  mostkiem
stawem  mostkowo-obojczykowym  i  z  wyrostkiem  barkowym  łopatki  stawem  barkowo-
obojczykowym.

Łopatka jest płaską, cienką, trójkątną kością, która przylega do ściany grzbietowej klatki

piersiowej. Łopatka jest zawieszona swobodnie między mięśniami, tylko bocznie połączona
jest stawowo z obojczykiem i kością ramienną. Odróżniamy na niej dwie powierzchnie
(żebrową i grzbietową), trzy brzegi (przyśrodkowy, boczny, górny), trzy kąty (górny, boczny,
dolny).

Kościec  kończyny  górnej  wolnej  składa się  z  kości ramiennej,  kości przedramienia  i kości
ręki.
Kość  ramienna  jest  najdłuższą  kością  kończyny  górnej.  Jej  koniec  bliższy  zakończony  jest
głową kości ramiennej, służąca do połączenia tej kości z łopatką w stawie ramiennym. Głowę
oddziela od reszty kości okrężny rowek zwany  szyjką anatomiczną, do której przyczepia się
torebka  stawowa.  Bocznie  i  do  przodu  od  głowy  kości  znajdują  się  dwa  guzki:  większy
i mniejszy. Odcinek kości poniżej głowy i guzków nosi nazwę szyjki chirurgicznej.
Kość ramienna u swego końca dolnego poszerza się poprzecznie. Część ta nosi nazwę kłykcia
kości ramiennej. Po obu stronach kłykcia znajduje się silnie występujący guzek – nadkłykieć
przyśrodkowy  i  nadkłykieć  boczny.  Na  kłykciu  między  obu  nadkłykciami  znajduje  się
powierzchnia  stawowa,  pokryta  chrząstka  szklistą,  dla  połączenia  z  kośćmi  przedramienia.
Powierzchnia  ta  składa  się  z  dwóch  części  łokciowej  i  promieniowej.  Część  łokciowa
zbudowana  jest  w  kształcie  bloczka  i  służy  do  połączenia  z  wcięciem  bloczkowym  kości
łokciowej.  Część  promieniowa  stanowi  główkę;  łączy  się  ona  z  dołkiem  głowy  kości
promieniowej.  Nad  bloczkiem  zarówno  od  strony  przedniej  jak  i  tylnej  znajduje  się
wgłębienie.  Wgłębienie  przednie  nazywamy  dołem  dziobiastym,  tylne  dołem  wyrostka
łokciowego.  W  trzonie  kości  ramiennej  odróżniamy  na  nim  trzy  powierzchnie:  jedna  tylną
i dwie  przednie  (przyśrodkową  i  boczną).  Obie  powierzchnie  przednie  oddzielone  są  od
powierzchni  tylnej  brzegiem  bocznym  i  brzegiem  przyśrodkowym.  Każdy  z  tych  brzegów
kończy się wyrostkiem zwanym nadkłykciem bocznym i nadkłykciem przyśrodkowym.
Kościec  przedramienia  utworzony  jest  przez  dwie  kości  długie,  kość:  promieniową  leżącą
po stronie kciuka i łokciową położona po stronie małego palca.

Kość łokciowa jest nieco dłuższa od kości promieniowej. Trzon kości jest kształtu

trójgraniastego. Koniec bliższy kości łokciowej składa się z dwóch silnych wyrostków;
wyrostka łokciowego i wyrostka dziobiastego, oraz dwóch wklęsłych powierzchni
stawowych; wcięcia bloczkowego i wcięcia promieniowego dla połączenia tej kości z kością
ramienną i promieniową.

Koniec dalszy jest znacznie mniejszy i węższy od końca bliższego;

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

tworzy on dwie wyniosłości. Wyniosłość przednia stanowi głowę kości łokciowej; do tyłu
i nieco przyśrodkowo od niej znajduje się wyniosłość druga – tzw. wyrostek rylcowaty.

Kość promieniowa jest kością długą. Koniec górny jest znacznie cieńszy od dolnego;

Odróżniamy trzon kości i dwa końce. Trzon kości promieniowej ma kształt trójgraniasty.
Odróżniamy na nim trzy brzegi: przedni, tylny, międzykostny (przyśrodkowy) i trzy
powierzchnie: przednią, tylną (grzbietową) i boczną.

Na  końcu  bliższym  kości  promieniowej  odróżniamy  głowę,  szyjkę  i  guzowatość.  Głowa  od
trzonu  oddzielona  jest  szyjką  kości  promieniowej.  Koniec  dalszy  kości  promieniowej  jest
szeroki,  czworoboczny,  wybiega  od  strony  bocznej  w  wyczuwalny  pod  skórą  wyrostek
rylcowaty,  po  stronie  przyśrodkowej  występuje  wcięcie  łokciowe  dla  połączenia  z  głową
kości  łokciowej.  Posiada  powierzchnie  stawową  nadgarstkową,  dla  stawu  promieniowo  –
nadgarstkowego.
Kości ręki

Na ręce w skład, której wchodzi dwadzieścia siedem kości odróżniamy: kości nadgarstka,

kości śródręcza, kości palców.

Nadgarstek składa się z ośmiu kości ułożonych w dwa szeregi po cztery kości: bliższy

i dalszy. W skład szeregu bliższego, licząc od strony kości promieniowej do łokciowej
wchodzą kości: łódeczkowata, księżycowata, trójgraniasta i grochowata.
Szereg dalszy nadgarstka stanowią kości: czworoboczna większa, czworoboczna mniejsza,
główkowata i haczykowata.

Kości śródręcza w liczbie pięciu należą do kości długich. Na każdej z nich odróżnia się

trzon, koniec bliższy, czyli podstawę i koniec dalszy, czyli głowę.

Kości palców składają się z policzków, cztery palce strony łokciowej mają po trzy

paliczki: bliższy, środkowy, dalszy; pierwszy palec – kciuk ma ich tylko dwa: bliższy
i dalszy. Każdy paliczek jest gościa długą.
Połączenia kończyny górnej
Ruchy kończyny górnej umożliwiają połączenia kości. Połączenia te dzielimy na połączenia
obręczy kończyny górnej i na połączenia kończyny górnej wolnej.

Połączenia obręczy kończyny górnej stanowią: staw mostkowo-obojczykowy oraz staw

barkowo-obojczykowy.

Staw mostkowo-obojczykowy łączy obojczyk z łopatką. Powierzchnie stawowe

utworzone są przez koniec mostkowy obojczyka i wcięcie obojczykowe mostka.

Staw barkowo-obojczykowy łączy obojczyk z łopatką. Powierzchnie stawowe położone

są na końcu barkowym obojczyka i na brzegu przyśrodkowym wyrostka barkowego łopatki.

Miedzy kośćmi kończyny górnej wolnej odróżniamy następujące stawy: staw ramienny,

staw łokciowy: staw ramienno – łokciowy i staw ramienno - promieniowy, staw promieniowo
– łokciowy bliższy, staw promieniowo – łokciowy dalszy, błonę międzykostną przedramienia,
stawy ręki.

Staw ramienny łączy kość ramienna z łopatką. Powierzchnie stawowe utworzone są

przez głowę kości ramiennej i wydrążenie, czyli panewkę stawową łopatki.
Staw ramienny jest stawem kulistym. Jako staw wieloosiowy posiada nieskończoną liczbę
osi, dookoła których mogą odbywać się ruchy we wszystkich kierunkach.

Staw łokciowy jest stawem złożonym. Składa się z trzech stawów anatomicznie

złączonych  ze  sobą  i  objętych  wspólną  torebką.  Dwa  z  nich  jeden  staw  zawiasowy  i  jeden
kulisty,  współpracują  wykonując  zgięcie  i  prostowanie  w  stawie  łokciowym;  są  to  stawy
ramienno-łokciowy  i  ramienno-promieniowy.  Staw  trzeci,  obrotowy,  czynnościowo
niezależny  od  poprzednich,  staw  promieniowo-łokciowy  bliższy,  wspólnie  ze  stawem
promieniowo-łokciowym dalszym, umożliwia ruchy  nawracania  i odwracania przedramienia
wraz z ręką.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Ręka zawdzięcza swoją ruchomość wielu stawom, do których należą: 1) staw

promieniowo-nadgarstkowy,  2)  staw  środnadgarstkowy,  3)  połączenia  stawowe  szeregu
bliższego  kości  nadgarstka,  4)  połączenia  stawowe  szeregu  dalszego  kości  nadgarstka,  5)
stawy  między  szeregiem  dalszym  kości  nadgarstka  i  kośćmi  śródręcza,  6)  stawy  między
kośćmi śródręcza, 7) stawy palców ręki.
Poza tym ręka zawdzięcza swoja silną budowę licznym więzadłom.
W ruchach ręki odróżniamy: 1) ruchy obrotowe, 2) zginanie dłoniowe i grzbietowe,
3)  odwodzenie  łokciowe  i  promieniowe,  4)  ruchy  obwodzenia,  stanowiące  kombinacje
ruchów zgięcia i odwodzenia.
Kości kończyny dolnej

W budowie kończyny dolnej wyróżnia się obręcz kończyny dolnej (obręcz miedniczną)

oraz kości części wolnej kończyny dolnej. Obręcz miedniczna składa się z kości miednicznej
prawej i lewej. Obie kości miedniczne obejmują szkielet osiowy i wraz z kością krzyżową
tworzą silny pierścień kostny, zwany miednicą.
Każda kość miedniczna składa się z trzech części:

−

kości biodrowej skierowanej ku górze i do tyłu,

−

kości kulszowej skierowanej ku dołowi i do tyłu,

−

kości łonowej skierowanej ku dołowi i do przodu.

Kości te połączone początkowo chrząstkozrostem a później kościozrostem u dorosłego

tworzą jedną całość.

Obręcz kończyny dolnej połączona jest z resztą szkieletu stawem krzyżowo-biodrowym

oraz z obręczą przeciwległej kończyny spojeniem łonowym.

Kości kończyny dolnej wolnej

Kość udowa jest najdłuższą i najsilniejszą kością szkieletu. Położenie jej w pionowej

postawie  ciała  jest  nieco  skośne.  Kość  udowa  składa  się  z  trzonu,  nasady  bliższej  i  nasady
dalszej. Koniec bliższy kości udowej zaczyna się głową kości udowej. Głowę łączy z trzonem
szyjka  kości  udowej.  W  miejscu  połączenia szyjki  z trzonem  odchodzą  z  powierzchni  tylnej
dwa  guzy:  krętarz  większy  i  krętarz  mniejszy.  Oba  krętarze  są  połączone  na  tylnej
powierzchni wystającym grzebieniem międzykrętarzowym.
Koniec dalszy kości udowej jest wydatnie zgrubiały; ma dwa kłykcie, przyśrodkowy większy
i boczny mniejszy; służą do połączenia z kością piszczelową. Oba kłykcie silnie występują ku
tyłowi  i  są  tutaj  przedzielone  dołem  międzykłykciowym.  Powierzchnie  stawowe obu  kłykci,
zlewają  się  z  przodu,  tworząc  powierzchnię  rzepkową.  Powierzchnie  boczne  kłykci  są
chropowate, na każdej z nich występuje silny guzek, zwany nadkłykciem przyśrodkowym
i bocznym.

Rzepka jest to kość spłaszczona, trójkątna, z zaokrąglonymi brzegami, włączona

w ścięgno mięśnia czworogłowego uda i położona do przodu od dolnego końca kości udowej.
Rzepka chroni staw kolanowy.

Kościec podudzia składa się z dwóch kości długich: kości piszczelowej i strzałki, które

swoimi bliższymi i dalszymi końcami łączą się.

Kość piszczelowa znajduje się po stronie przyśrodkowej goleni. U góry bierze udział

w wytwarzaniu stawu kolanowego. Składa się z trzonu i dwóch końców.
Koniec  bliższy  kości  piszczelowej  jest  zgrubiały.  Na  jego  powierzchni  znajdują  się  dwie
wklęsłe powierzchnie stawowe górne, które spoczywają  na wydatnych i  szerokich kłykciach
przyśrodkowym  i  bocznym.  Miedzy  obu  powierzchniami  stawowymi  leży  wyniosłość
międzykłykciowa..  Koniec  dalszy  jest  czworoboczny  i  ma  pięć  powierzchni.  Powierzchnia
boczna  łączy  się  ze  strzałką.  Powierzchnia  przyśrodkowa  przedłuża  się  ku  dołowi,  tworząc
kostkę przyśrodkowa. Na tej nasadzie znajduje się także powierzchnia stawowa dolna.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Strzałka jest to cienka kość położona wzdłuż bocznej strony kości piszczelowej, z którą

łączy się u góry i u dołu. Odróżniamy na strzałce trzon, koniec bliższy i koniec dalszy.
Koniec  bliższy  tworzy  zgrubienie  zwane  głową  strzałki.  Ku  górze  głowa  przedłuża  się
w wierzchołek.  Na  stronie  przyśrodkowej  znajduje się  powierzchnia  stawowa  dla połączenia
z kością  piszczelową.  Głowę  od  trzonu  oddziela  szyjka  strzałki.  Strzałka  nie  bierze  udziału
w budowie  stawu  kolanowego.  Koniec  dalszy,  czyli  kostka  boczna  poszerza  się  i  grubieje,
zakończony  jest tępym  wierzchołkiem.  Na  stronie przyśrodkowej  ma  powierzchnię  stawową
dla  kości  skokowej,  a  powyżej  tej  powierzchni  przylega  do  wcięcia  strzałkowego  kości
piszczelowej.

Stopa składa się z trzech większych odcinków: stępu, śródstopia i palców. Jako całość

stopa tworzy mocne i sprężyste sklepienie, dostosowane do dźwigania masy ciała.

W skład kości stępu wchodzi siedem kości. Szereg bliższy kości stepu składa się z kości

piętowej i kości skokowej, leżących ponad sobą (jedna na drugiej). Szereg dalszy kości stępu
składa się z leżących obok siebie w jednym rzędzie kości sześciennej i trzech kości
klinowatych, siódma kość stępu, kość łódkowata, wsuwa się między kości klinowate a kość
skokową.

W skład kości śródstopia wchodzi pięć kości; są to kości długie niewielkich rozmiarów.

W każdej z nich odróżniamy podstawę, zwrócona do kości stępu, trzon i głowę
z powierzchnią stawową dla bliższego paliczka.

W skład kości palców stopy wchodzą paliczki. Paluch posiada dwa paliczki: bliższy

i dalszy, pozostałe palce po trzy: paliczek bliższy , paliczek środkowy i paliczek dalszy.
Każdy paliczek posiada podstawę , trzon i głowę. Paliczki dalsze zakończone są guzowatością
stanowiącą oparcie dla paznokcia.
Połączenia kończyny dolnej

Wśród połączeń kończyny dolnej odróżniamy połączenia obręczy i połączenia kończyny

dolnej wolnej. Do połączeń obręczy należą: staw krzyżowo-biodrowy, spojenie łonowe oraz
liczne więzadła. Drugie stanowią: staw biodrowy, staw kolanowy, połączenia kości goleni,
stawy stopy wraz z więzadłami.

Staw biodrowy łączy kość miedniczną z kością udowa. Panewka stawowa utworzona jest

przez kość miedniczną, Główka stawowa, utworzona przez głowę kości udowej, ma kształt
kulisty. Staw biodrowy jest stawem kulistym, panewkowym, wieloosiowym.

Staw kolanowy jest największym stawem ustroju ludzkiego. Łączy on udo z golenią.

Torebka  stawowa  prawie  na  całym  obwodzie  jest  wzmocniona  więzadłami.  Staw  kolanowy
jest odmianą stawu zawiasowego.
Połączenia kości goleni
Kość  piszczelowa  i  strzałkowa  łączą  się  u  góry  stawem  piszczelowo-strzałkowym,  u  dołu
więzozrostem piszczelowo – strzałkowym oraz błoną międzykostną.
W skład stopy wchodzą następujące połączenia stawowe:
Stawy stępu, stawy stępowo-śródstopne znajdują się między dalszymi powierzchniami trzech
kości  klinowatych  i  kości  sześciennej  a  podstawami  pięciu  kości  śródstopia,  stawy
międzyśródstopne  tworzą  zwrócone  ku  sobie  powierzchnie  podstaw  kości  śródstopia  I-IV,
stawy palców.
Kościec osiowy
Do kośćca osiowego zaliczamy: kręgosłup, żebra i mostek.

Kręgosłup składa się z 33 –34 kręgów. Wyróżnia się 24 kręgi prawdziwe tworzące część

przedkrzyżową kręgosłupa. Należą do nich: kręgi szyjne (7), kręgi piersiowe (12), kręgi
lędźwiowe (5), druga część kręgosłupa to kręgi rzekome tworzące część krzyżowo-guziczną
kręgosłupa. Należą do nich: kość krzyżowa (5) i kość guziczna (4 lub 5)

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

W przebiegu kręgosłupa występują fizjologiczne wygięcia: lordoza – do przodu, w części
szyjnej i lędźwiowej; kifoza – do tyłu, w części piersiowej i krzyżowej.

Połączenia, znajdujące się pomiędzy poszczególnymi częściami kręgosłupa to:

krążki

międzykręgowe (23 chrząstkozrosty włókniste),

połączenia więzadłowe występujące między

łukami kręgowymi, połączenia stawowe, chrząstkozrosty.

Żebra występują w ilości 12 par, wchodzą w skład klatki piersiowej.
Żebra dzielimy na dwa rodzaje:

−

żebra prawdziwe – 7 par

−

żebra rzekome – 5 par w tym:
3 pary to żebra przytwierdzone (VIII, IX, X)
2 pary to żebra wolne (XI, XII)

Żebra przytwierdzone tworzą z każdej strony tułowia łuk żebrowy. Każde żebro składa

się z: kości żebrowej i chrząstki żebrowej. Zgrubiały koniec żebra zwrócony do kręgosłupa to
głowa żebra. Następny odcinek kości żebrowej to szyjka żebra. Najdłuższa część kości
żebrowej to trzon żebra. Długość żeber wzrasta od I do VII.

Chrząstki żebrowe łączą kość żebrową z mostkiem. Długość chrząstek wzrasta stopniowo

od I do VII żebra.
Do połączeń żeber należą: stawy żebrowo-kręgowe, połączenia mostkowo-żebrowe, stawy
międzychrząstkowe.

Mostek to kość płaska. Składa się z trzech części: górnej zwanej rękojeścią mostka,

środkowej zwanej trzonem mostka, dolnej zwanej wyrostkiem mieczykowatym.
Mostek ustawiony jest skośnie – jego koniec górny leży bliżej kręgosłupa niż koniec dolny.
Wszystkie trzy części połączone są w całość za pośrednictwem chrząstki włóknistej. Między
rękojeścią a trzonem występuje tzw. spojenie mostkowe. W miejscu spojenia mostka znajduje
się wystający ku przodowi kąt mostka. Rękojeść, najszersza część mostka, tworzy oparcie dla
obojczyków. Trzon, środkowa część mostka, zawiera powierzchnię zewnętrzną i wewnętrzną.
Na brzegach znajduje się 5 wcięć żebrowych.
Wyrostek mieczykowaty - twór szczątkowy.

Układ mięśniowy

Mięśnie są to narządy, które maja wybitna zdolność kurczenia się. Skurcz odbywa się pod

wpływem  bodźców  mechanicznych,  chemicznych,  nerwowych.  Mięśnie  zbudowane  są
z tkanki mięśniowej  składającej się z wydłużonych komórek, które stanowią  miąższ  narządu
jakim jest mięsień. Komórki mięśniowe otoczone są blaszką podstawną, która razem z tkanką
łączną właściwą luźną tworzy jego zrąb. Komórki mięśniowe są wyspecjalizowane w zmianie
swojej długości, czyli w kurczeniu się i rozkurczaniu się, oraz w zmianie swojego napięcia.
Odróżnia się trzy rodzaje tkanki mięśniowej:

−

tkankę mięśniową poprzecznie prążkowaną szkieletową;

−

tkankę mięśniową poprzecznie prążkowaną sercową;

−

tkankę mięśniową gładką.

Tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana szkieletowa

Tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana szkieletowa składa się z długich,

cylindrycznych komórek, nazywanych również włóknami.

Komórka mięśniowa jest wielojądrowa i ma około 75 jąder na 1 mm długości. Głównym

składnikiem cytoplazmy komórki mięśniowej są miofibryle, które mają właściwość kurczenia
się.  Są  to  włókienka  tworzące  pęczki  o  regularnym,  równoległym  ułożeniu,  i  składają  się
z białek  aktyny,  miozyny  i  innych,  które  biorą  udział  w  skurczu.  Między  miofibrylami
znajdują  się  mitochondria.  Pojedyncze  miofibryle,  ich  pęczki  oraz  całe  komórki  wykazują
poprzeczne  prążkowanie,  tj.  naprzemienne  występowanie  poprzecznych  ciemnych  i  jasnych
miofibryli. Czynność tkanki mięśniowej poprzecznie prążkowanej jest zależna od woli.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

W mięśniu poprzecznie prążkowanym włókna mięśniowe są zgrupowane w niewielkie

tzw. pierwotne pęczki mięśniowe. Włókna wchodzące w skład takiego pęczka spaja niewielka
ilość luźnej tkanki łącznej tzw. śródmięsna. Poszczególne pierwotne pęczki mięśniowe wiąże
luźna tkanka łączna omięsna. Całość narządu otacza włóknista błona zwana namięsną.
Namięsna jest otoczona z zewnątrz łącznotkankową błoną zwana powięzią mięśnia.

Kształt mięśni jest różnorodny. Dzielą się na trzy zasadnicze grupy: mięśnie długie,

szerokie (płaskie) i krótkie. Mięśnie długie spotykamy głównie na kończynach. W mięśniach
szerokich wymiary długości i szerokości są znacznie większe niż grubości. Większość z nich
bierze udział w wytwarzaniu ścian wielkich jam ciała: klatki piersiowej, brzucha i miednicy.
Mięśnie krótkie występują w okolicach, gdzie ruchy są nieznaczne, lecz wymagają dużej siły
np. dookoła kręgosłupa.

Mięśnie przytwierdzone są swymi końcami do powierzchni, które stanowią punkty

przyczepu  mięśni.  Nieliczne  przyczepiają  się  do  wewnętrznej  powierzchni  skóry,  są  to
mięśnie  skórne.  Znaczna  większość  mięśni  prążkowanych  przytwierdzona  jest  obu  swymi
końcami  do  dwóch  części  szkieletu,  które  mięsień zbliża  do  siebie  w  czasie  skurczu.  Każdy
mięsień  ma,  co  najmniej  dwa  punkty  przyczepu,  z  których  jeden  nazywamy  przyczepem
początkowym mięśnia, drugi przyczepem końcowym.

Mięsień przytwierdzony jest do miejsca przyczepu albo bezpośrednio albo częściej za

pomocą ścięgna. Ścięgna są to twory włókniste, zbudowane z tkanki łącznej włóknistej zbitej,
o zabarwieniu białawosrebrzystym. Sprężystość ich jest nieznaczna. Ścięgno stanowi istotną
część mięśnia, jest przedłużeniem mięśnia, łączy go z kośćcem i przenosi jego pracę na
kościec.
Kształt ścięgien jest różny; są walcowate, spłaszczone, niektóre przyjmują postać rozcięgna.

Mięsień składa się z masy mięśniowej zwanej brzuścem i łącznotkankowego ścięgna

znajdującego się na jednym lub obu końcach mięśnia. Część początkową mięśnia nazywany
głową, część końcową ogonem. Mięsień rozpoczyna się nieraz dwiema lub kilkoma głowami,
z których każda może mieć własne ścięgno: mówimy wówczas o mięśniu dwugłowym,
trójgłowym, czworogłowym.

Przejście części mięśniowej w ścięgno może być rozmaite. Mięsień może się na obu

końcach  zwężać  przy  przejściu  w  ścięgno,  przybiera  wtedy  kształt  wrzeciona  –  mięsień
wrzecionowaty.  Niekiedy  kierunek  włókien  ścięgna  stanowi  prostolinijne  przedłużenie
włókien mięśniowych – mięsień płaski. Inny układ występuje w mięśniach, w których włókna
dochodzą  skośnie  do  ścięgna  –  mięsień  półpierzasty,  pierzasty.  Inne  to  mięśnie
dwubrzuścowe lub przedzielone smugami ścięgnistymi.

Nazwy mięśni często zawierają określenia miejsca przyczepu (kruczo-ramienny) lub

wskazują położenie topograficzne (ramienny, piszczelowy), albo kierunek przebiegu (prosty,
skośny). Nieraz nazwa uwzględnia czynność mięśnia (zginacz, odwodziciel) lub jego ogólną
postać (dwugłowy).

Mięśnie poprzecznie prążkowane są silnie unaczynione. Do mięśnia wstępuje kilka

gałązek  tętniczych  i  każdej  z  nich  towarzyszą  dwie  żyły.  Unerwienie  mięśni  jest  również
bardzo  obfite.  Znajdujemy  w  nich  włókna,  pochodzące  z  układu  autonomicznego
towarzyszące  naczyniom  krwionośnym oraz  liczne  włókna  ruchowe  i  czuciowe,  pochodzące
od nerwów czaszkowych  lub rdzeniowych. Ruchowe włókno nerwowe unerwia 150 włókien
mięśniowych,  tworząc  wraz  z  nimi  jednostkę  czynnościową.  Włókna  czuciowe  kończą  się
wewnątrz tzw. wrzeciona mięśniowego.
Fizyczne i biologiczne właściwości mięśni

Każdy żywy mięsień jest sprężysty; daje się biernie rozciągać i szybko powraca do swej

długości spoczynkowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Każde żywe włókno mięśniowe wykazuje pewien nieznaczny stan napięcia (tonus).

Napięcie to nie podlega naszej woli i znajduje się pod wpływem autonomicznego układu
nerwowego.

Tkanka mięśniowa jest jedną z tkanek pobudliwych. Może natychmiast reagować na

dochodzące do niej pobudzenia. Skurcz włókien mięśniowych  może odbywać się w różnych
warunkach.  Jeśli  kurczące  się  włókna  nie  mogą  się  skracać,  wzrasta  ich  napięcie,  a  długość
pozostaje  niezmieniona.  Taki  skurcz  nazywa  się  izometrycznym.  W  skurczu  izotonicznym
nieobciążone włókna mięśniowe skracają się swobodnie, nie wzrasta ich napięcie, ale długość
się skraca.

Czynność mięśnia polega na skurczu części mięśniowej, a podnietę do skurczu przewodzi

nerw  ruchowy.  Zależnie  od  rodzaju  czynności  odróżniamy  mięśnie:  zginające,  prostujące,
przywodzące,  odwodzące,  zwieracze,  rozwieracze,  dźwigacze  i  obniżające.  Mięśnie
o wspólnej  czynności  nazywamy  synergistycznymi  a  spełniające  czynność  przeciwną
antagonistycznymi.
Mięśnie głowy
Na głowie odróżniamy mięśnie:

−

mięśnie żwaczowe – grupa mięśni powodująca ruchy żuchwy.

−

mięśnie  mimiczne  (wyrazowe)  –  przyczepiają  się  w  skórze  twarzy,  zmieniają  jej  rysy,
powodują  również  zamykanie  i  otwieranie  szpar  powiekowych,  szpary  ustnej
i w pewnym stopniu nozdrzy.

−

mięśnie trzewne głowy – m. języka, gałki ocznej, narządu przedsionkowo-ślimakowego.

Mięśnie szyi
Na szyi właściwej odróżniamy mięśnie trojakiego rodzaju.
Mięśniem położonym tuż pod skórą jest m. szeroki szyi – obniża żuchwę i kąty ust,
współdziała przy otwieraniu ust.
Pozostałe mięśnie dzielimy na powierzchowne i głębokie.

−

powierzchowne  –  m.  mostkowo-obojczykowo-sutkowy  (oba  mięśnie  pracują  wspólnie,
prostują,  odchylają  ku  tyłowi  i  zginają  głowę,  unoszą  mostek,  są  pomocniczymi
m. wdechowymi).  Nieco  głębiej  leżą  m. pod  i  nadgnykowe.  Mięśnie  te  powodują  ruchy
krtani i opuszczają żuchwę.

−

głębokie – mm. pochyłe szyi, m. długi szyi, m. długi głowy.

Czynność m. szyi jest złożona i różnokierunkowa. Wpływają one na ruchy głowy i szyi,

uczestniczą w ruchach żuchwy. Przesuwając chrząstkę tarczową, a z nią krtań, współdziałają
w jej czynności głosowej. Mięśnie nadgnykowe tworzą elastyczne i ruchome dno jamy ustnej.
Mięśnie przyczepiające się do obojczyka, mostka, żeber, są pomocniczymi mięśniami
wdechowymi.
Mięśnie tułowia – w skład mięśni tułowia wchodzą: 1) mięśnie klatki piersiowej, 2) mięśnie
grzbietu, 3) mięśnie brzucha.
Mięśnie klatki piersiowej
Mięśnie klp dzielą się na trzy zespoły.

−

m. powierzchowne klp – zakończenia znajdują się na kościach obręczy kończyny górnej
i kości ramiennej.

−

m. głębokie klp – tworzą właściwe mięśnie klp, które powodują ruchy żeber. Wraz
z przeponą tworzą zespół mięśni oddechowych.

−

przepona – tworzy przegrodę między jamą klp a jamą brzuszną

Mięśnie powierzchowne klatki piersiowej:

−

m. piersiowy większy – mięsień przywodzi i obraca ramię do wewnątrz, uniesione ramię
silnie obniża. Po unieruchomieniu przyczepu ramiennego działa jako pomocniczy
mięsień wdechowy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

−

m. piersiowy mniejszy –. obniża łopatkę, przesuwa obręcz barkową do przodu, po
unieruchomieniu przyczepu barkowego działa jako pomocniczy mięsień wdechowy.

−

m. podobojczykowy – hamuje ruchy obojczyka w stawie mostkowo- obojczykowym,
umocowuje obojczyk w tym stawie utrudnia zwichnięcie obojczyka w tym stawie.

−

m. zębaty przedni – mięsień przytwierdza łopatkę do tułowia, bierze udział w ustawieniu
łopatki, przy ustalonej łopatce jest pomocniczym mięśniem wdechowym.

Mięśnie głębokie klatki piersiowej:

−

mm. dźwigacze żeber – 12 małych mięśni biorących udział w skręcaniu i zginaniu
kręgosłupa, unoszeniu żeber,

−

mm międzyżebrowe zewnętrzne – po 11 z każdej strony. Wypełniają przestrzenie
międzyżebrowe, zbliżają żebra. Są mięśniami wdechowymi,

−

mm. międzyżebrowe wewnętrzne – występują we wszystkich przestrzeniach
międzyżebrowych. Biorą udział w obniżaniu żeber, są czynne przy kaszlu i kichaniu.
Są mięśniami wydechowymi,

−

m. poprzeczny klatki piersiowej – należy do mięśni wydechowych,

−

przepona  –  główny  mięsień  wdechowy.  W  czasie  skurczu  przepona  spłaszcza  się.
Powoduje  to  powiększenie  pionowego  wymiaru  klp  i  rytmiczne  zmiany  ciśnienia  klp.
i j. brzusznej.  Różnica  ciśnień  umożliwia  oddychanie. Z  przeponą  współpracują  mięśnie
międzyżebrowe zewnętrzne, mm. piersiowe większy i mniejszy oraz m. zębaty przedni.

Mięśnie grzbietu
Mięśnie grzbietu dzielą się na trzy warstwy: 1) powierzchowną, 2) pośrednią, 3) głęboką.
Mięśnie powierzchowne grzbietu

Przyczepy tych mięśni znajdują się na kościach obręczy kończyny górnej i na kości

ramiennej oraz na wyrostkach kolczystych kręgów. Do tej grupy mięśni należą:

−

m. czworoboczny – skurcz wszystkich części mięśnia pociąga obręcz barkową ku tyłowi.
Samodzielny skurcz części zstępującej mięśnia unosi obręcz barkową ku górze
i przeciwdziała opadaniu barku pod wpływem ciężaru. Samodzielny skurcz części
poprzecznej zbliża łopatkę do kręgosłupa. Skurcz części wstępującej obniża bark.

−

m. najszerszy grzbietu – kształtuje ruchy w obrębie ramienia. Wspomaga czynność
wdechową i wydechową. Zwany też „mięśniem kaszlu”.

−

mm. równoległoboczny mniejszy i większy – zbliżają łopatkę do kręgosłupa.

−

m. dźwigacz łopatki – unosi łopatkę ku górze.

Mięśnie pośrednie grzbietu:

−

mm. zębate tylne górny i dolny: górny - unoszenie żeber (m. wdechowy), dolny –
obniżanie żeber (m. wydechowy)

Mięśnie głębokie grzbietu: kształtują ruchy kręgosłupa.
Mięśnie brzucha

Mięśnie brzucha tworzą przednią i boczne ściany jamy brzusznej. Wypełniają lukę kośćca

między klatką piersiową a miednicą, zwaną rozstępem mostkowo-łonowym kośćca i tworzą
w stanie napięcia wytrzymałą na uraz powłokę, równającą się wytrzymałości kośćca. Rola
ochronna ustaje z chwilą zwiotczenia mięśni.

Mięśnie brzuszne brzucha są mięśniami wydechowymi Łącznie z przeponą i mm. krocza

stwarzają  podczas  skurczu  tłocznię  brzucha  odgrywającą  ważną  rolę  przy  czynnościach
fizjologicznych. Skurcz obustronny  mm.  brzucha powoduje zgięcie kręgosłupa ku przodowi,
napięcie  tych  mięśni  hamuje  zginanie  kręgosłupa  ku  tyłowi.  Skurcz  jednostronny
mm. brzucha wywołuje boczne zgięcie kręgosłupa. Od wyrostka mieczykowatego do spojenia
łonowego ciągnie się kresa biała, oddzielająca mięsnie brzucha prawej i lewej strony. Do tej
grupy mięśni należą:

−

m. prosty brzucha,

−

m. skośny zewnętrzny brzucha,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

−

m. skośny wewnętrzny brzucha,

−

m. poprzeczny brzucha.

Więzadło pachwinowe to łącznotkankowy powrózek biegnący od kolca przedniego górnego
kości  biodrowej  do  guzka  łonowego.  Rozcięgna  mięśni  brzucha  wplatają  się w  to  więzadło,
tworząc  ponad  nim  szczelinowatą  przestrzeń,  zwaną  kanałem  pachwinowym.  Kanał
pachwinowy  biegnie  równolegle  do  więzadła  pachwinowego.  Zaopatrzony  jest  w  pierścień
pachwinowy  głęboki  i  powierzchowny.  Przez  kanał  pachwinowy  przechodzi  u  mężczyzn
powrózek  nasienny,  a  u  kobiet  –  więzadło obłe  macicy.  Wzdłuż  kanału  mogą  przedostawać
się do moszny i pod skórę trzewia (jelita, sieć), tworząc przepukliny.

Mięśnie kończyny górnej
Mięśnie obręczy kończyny górnej

Sześć mięśni okolicy barku łączy obręcz kończyny z kością ramienną. Są to

mm.: naramienny, nadgrzebieniowy, podgrzebieniowy, obły mniejszy i obły większy oraz
podłopatkowy. Wszystkie mięśnie okolicy barku są unerwione przez gałęzie części
grzbietowej splotu ramiennego:

−

m. naramienny – część barkowa podnosi ramię w stawie ramiennym (odwodzi); część
obojczykowa mięśnia obraca ramię do wewnątrz i przywodzi do przodu; część
grzebieniowa obraca ramię na zewnątrz i przywodzi do tyłu.

−

m. nadgrzebieniowy – wspólnie z mięśniem naramiennym odwodzi ramię, napina torebkę
stawu ramiennego, nieco obraca ramie na zewnątrz i nieznacznie je zgina.

−

m. podgrzebieniowy – obraca ramię na zewnątrz (odwracanie), pomoc w podnoszeniu
ramienia (odwodzi i zgina).

−

m. podłopatkowy – obraca ramię do wewnątrz, przywodzi ramię.

Mięśnie kończyny górnej wolnej
Mięśnie ramienia

Mięśnie ramienia w liczbie czterech, dzielą się na dwie grupy: przednią, mięśni zginaczy

i tylną, prostowników. Do grupy przedniej należą mm. kruczo – ramienny, dwugłowy
i ramienny. Grupę drugą stanowi jeden mięsień – trójgłowy.
Mięśnie przedramienia

Mięśnie przedramienia dzielą się na trzy zasadnicze grupy: grupę przednią (dłoniowa),

tylną (grzbietowa) i boczną promieniową.

Grupa przednia (dłoniowa) grupa ta składa się z dwóch ułożonych na sobie warstw

mięśni:  powierzchownej  i  głębokiej.  Należą  do  niej:  mm.  nawrotowy  obły,  zginacz
promieniowy  nadgarstka,  dłoniowy  długi,  zginacz  łokciowy  nadgarstka,  zginacz
powierzchowny  palców,  zginacz  głęboki  palców,  zginacz  długi  kciuka,  nawrotowy
czworoboczny,

Grupa boczna mięśni przedramienia (promieniowa) składa się z czterech mięśni. Należą

do niej: mm. ramienno – promieniowy, prostownik promieniowy długi nadgarstka,
prostownik promieniowy krótki nadgarstka, odwracacz.

Grupa tylna mięśni przedramienia składa się z siedmiu mięśni, ułożonych w dwie

warstwy: powierzchowną i głęboką.

Do warstwy powierzchownej należą: mm. prostownik palców, prostownik palca małego,

prostownik łokciowy nadgarstka,

Do warstwy głębokiej należą: mm. odwodziciel długi kciuka, prostownik długi kciuka,

prostownik krótki kciuka, prostownik wskaziciela.
Mięśnie ręki

Mięśnie ręki leżą na powierzchni dłoniowej, powierzchnia grzbietowa zawiera tylko

ścięgna mięśni przedramienia. Są to: mm. kłębu kciuka, mm. kłębu palca małego, mm
środkowe dłoni

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Mięśnie kończyny dolnej

Dzielimy na mięśnie obręczy kończyny dolnej i mięśnie kończyny dolnej wolnej.

Mięśnie obręczy kończyny dolnej (m. miednicy)

Łączą kości miednicy z kością udową. Mięśnie te dzielą się na trzy grupy: grupę przednią

mięśni  grzbietowych  obręczy,  grupę  tylną  mięśni  grzbietowych  obręczy  i  grupę  mięśni
brzusznych  obręczy.  Mięśnie  miedniczno-udowe  ustalają  czynnie  kość  udową  względem
miednicy. Utrzymują pionową postawę ciała, zapewniają równowagę ciała podczas stania  na
jednej  nodze  i  naprzemiennie  w  czasie  chodu,  obracają  udo  na  zewnątrz  i  do  wewnątrz.
Należą do nich:
Grupa przednia mięśni grzbietowych obręczy kończyny dolnej:

−

m. biodrowo-lędźwiowy.

Grupa tylna mięśni grzbietowych obręczy kończyny dolnej:

−

m. pośladkowy wielki, m. pośladkowy średni, m. pośladkowy mały.

Grupa mięśni brzusznych obręczy kończyny dolnej:

−

m. zasłaniacz wewnętrzny, m. zasłaniacz zewnętrzny.

Mięśnie kończyny dolnej wolnej
Mięśnie  uda  –  mięśnie  uda  można  podzielić  na  trzy  grupy:  przednią,  tylną  i  przyśrodkową.
Z mechanicznego  punktu  widzenia  są  to  mięśnie  działające  na  staw  biodrowy,  staw
kolanowy,  albo  na  oba  stawy  równocześnie.  Mięśnie  uda  pełnią  podstawową  rolę
w utrzymaniu  postawy,  w  chodzie,  przywodzeniu  uda,  prostowaniu  i  obracaniu  stawu
biodrowego. Należą do nich:
Grupa przednia mięśni uda
Zawiera mięśnie zginające staw biodrowy. Należą do niej:

−

m. krawiecki, m. czworogłowy uda, m. naprężacz powięzi szerokiej.

Grupa przyśrodkowa mięśni uda
Grupa ta składa się z pięciu mięśni przywodzicieli uda. Grupa ta wypełnia przestrzeń, która
znajduje się między rozchodzącymi się ku górze kośćmi udowymi.
Grupa tylna mięśni uda:
Grupę te stanowią trzy mięśnie:

−

m. dwugłowy uda, m. półbłoniasty, m. półścięgnisty

Mięśnie goleni

Mięśnie goleni służą do poruszania stopą, tj. do jej zginania grzbietowego, zginania

podeszwowego,  do  podnoszenia  brzegu  przyśrodkowego  stopy,  czyli  jej  odwracania  i  do
podnoszenia  brzegu  bocznego  stopy,  czyli  jej  nawracania,  ponadto  mięśnie  goleni poruszają
palcami  stopy,  tj.  zginają  je  i  prostują.  Mięśnie  goleni  dzielą  się  na  trzy  grupy:  1)  grupę
przednią – mm. prostowniki stopy, 2) grupę tylną (powierzchowne i głębokie) – zginaczy, 3)
grupę boczną, w skład, której wchodzą mm. strzałkowe.

Mięśnie stopy

Mięśnie stopy dzielimy na grzbietowe i podeszwowe. Mięśnie stopy oprócz znaczenia

dynamicznego,  polegającego  na  poruszaniu  palcami,  czyli  ich  zginaniu  podeszwowym,
prostowaniu  i  zginaniu  grzbietowym,  odwodzeniu  i  przywodzeniu,  przede  wszystkim
spełniają  zadanie  statyczne,  które  polega  na  utrzymaniu  charakterystycznego  dla  stopy
ludzkiej  uwypuklenia  podłużnego  i  poprzecznego  oraz  na  ściślejszym  związaniu  ze  sobą
składników biernego aparatu ruchu wchodzącego w skład stopy.
Mięśnie goleni i stopy przystosowały się do pracy statycznej podczas utrzymywania postawy
stojącej i do pracy dynamicznej w chodzie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Co składa się na narząd ruchu? Jakie są jego części?
2.  Jaka jest rola kości w organizmie człowieka?
3.  Do jakiego rodzaju tkanki zalicza się kości?
4.  Jakie składniki wchodzą w skład tkanki kostnej?
5.  Jakie rodzaje tkanki kostnej występują u człowieka?
6.  W których częściach kości występują poszczególne rodzaje tkanki kostnej?
7.  W których miejscach kośćca znajduje się tkanka chrzęstna?
8.  Jakie znasz rodzaje tkanki chrzestnej?
9.  Jaki kształt mają kości występujące w organizmie człowieka?
10.  Jakie nazwy noszą wypukłości i zagłębienia znajdujące się na powierzchni kości?
11.  Co to jest okostna i jakie ma znaczenie?
12.  W jaki sposób kości są ze sobą połączone?
13.  Jakie elementy wchodzą w skład stawu?
14.  Jakie ruchy możemy wykonywać w stawach?
15.  Jak dzielą się stawy ze względu na ukształtowanie powierzchni stawowych?
16.  Z jakich części składa się czaszka?
17.  Jakie kości wchodzą w skład mózgoczaszki a jakie budują twarzoczaszkę?
18.  Jak łączą się kości czaszki?
19.  Jakie kości wchodzą w skład kończyny górnej?
20.  Z jakich kości składa się kończyna dolna?
21.  Jak połączenia kości znajdujemy w kończynie górnej i dolnej?
22.  Z jakich kości składa się klatka piersiowa?
23.  Jakie połączenia występują w obrębie klatki piersiowej?
24.  Jak zbudowany jest kręgosłup?
25.  Co to jest tkanka mięśniowa?
26.  Jakie są rodzaje tkanki mięśniowej?
27.  Jaka jest budowa tkanki mięśniowej poprzecznie prążkowanej?
28.  Do czego i jak przyczepiają się mięśnie?
29.  Co to jest tonus mięśnia?
30.  Jakie rodzaje skurczu wykonuje mięsień?
31.  Jak dzielą się mięśnie w zależności od rodzaju czynności, którą wykonują?
32.  Na jakie grupy zasadnicze dzielimy mięśnie szkieletowe?
33.  Jakie grupy mięśni wyróżniamy na tułowiu?
34.  Jakie grupy mięśni wyróżniamy na kończynach?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

W oparciu o załączony rysunek

określ kształt kości i opisz jej elementy. Określ, z jakiego

rodzaju tkanki kostnej zbudowane są poszczególne części tej kości.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające układ szkieletowy człowieka,
2)  skorzystać z tablic i modelu kośćca znajdującego się w pracowni anatomicznej,
3)  odszukać w materiałach dydaktycznych kryteria podziału kości pod względem kształtu,
4)  rozpoznać kształt kości przedstawionej na rysunku,
5)  opisać poszczególne części kości zaznaczone na rycinie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

tablice, modele, atlasy przedstawiające układ szkieletowy człowieka,

−

rysunek kości,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Opracuj schemat graficzny kości wchodzących w skład kończyny górnej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiając kości kończyny górnej lub

skorzystać z tablic i modelu kośćca znajdującego się w pracowni anatomicznej ,

2) odszukać w materiałach dydaktycznych podział kości kończyny górnej,
3) zapisać wszystkie kości wchodzące w skład kończyny górnej w formie schematu na

plakacie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4 lub arkusz papieru, flamastry,

−

tablice, modele, atlasy przedstawiające układ szkieletowy człowieka,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Ćwiczenie 3

Opracuj schemat graficzny kości kończyny dolnej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiając kości kończyny dolnej lub

skorzystać z tablic i modelu kośćca znajdującego się w pracowni anatomicznej,

2) odszukać w materiałach dydaktycznych podział kości kończyny dolnej,
3) zapisać wszystkie kości tworzące kończynę dolną w formie schematu na plakacie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

tablice, modele, atlasy przedstawiające układ szkieletowy człowieka,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 4

Opisz konstrukcję czaszki.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiając kości czaszki lub skorzystać

z tablic i modelu kośćca czaszki znajdującego się w pracowni anatomicznej,

2)  odszukać w materiałach dydaktycznych treści dotyczące budowy czaszki,
3)  dokonać podziału czaszki na dwie zasadnicze grupy,
4)  zapisać  nazwy  kości  wchodzące  w  skład  poszczególnych  części  czaszki  w  układzie

tabelarycznym lub za pomocą mapy myśli.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

tablice, modele, atlasy przedstawiające układ szkieletowy człowieka,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 5

Opisz konstrukcję klatki piersiowej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiając kości klatki piersiowej lub

skorzystać z tablic i modelu kośćca znajdującego się w pracowni anatomicznej,

2)  odszukać w materiałach dydaktycznych treści dotyczące budowy klatki piersiowej,
3)  wyodrębnić kości tworzące rusztowanie kostne klatki piersiowej,
4)  w  układzie  tabelarycznym  lub  za  pomocą  mapy  myśli  zapisać  nazwy  kości  i  ich

elementy.

5) wyjaśnij pojęcie – łuk żebrowy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

tablice, modele, atlasy przedstawiające układ szkieletowy człowieka,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 6

Opisz budowę kręgosłupa

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiając kręgosłup lub skorzystać

z tablic i modelu kośćca znajdującego się w pracowni anatomicznej,

2) odszukać w materiałach dydaktycznych treści dotyczące budowy kręgosłupa,
3) na załączonej rycinie zaznaczyć odcinki kręgosłupa i podać liczbę kręgów tworzących te

odcinki,

4) dokonać analizy porównawczej budowy kręgów w poszczególnych odcinkach

kręgosłupa,

5)  wyjaśnić co to jest kifoza i lordoza,
6)  zaznaczyć na rysunku kifozy i lordozy.
7)  określić sposób łączenia się poszczególnych elementów kręgosłupa.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

tablice, modele, atlasy przedstawiające układ szkieletowy człowieka,

−

karta do ćwiczeń,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 7

Wypisz rodzaje połączeń kości. Wskaż miejsca w układzie szkieletowym człowieka,

w których występują poszczególne rodzaje połączeń.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające połączenia kości lub

skorzystać z tablic i modelu kośćca znajdującego się w pracowni anatomicznej ,

2)  odszukać w materiałach dydaktycznych klasyfikację połączeń kości,
3)  wypisać części szkieletu i rodzaje połączeń które w nich występują,
4)  wypisać  przynajmniej  dwie  nazwy  połączeń  kości  w  obrębie  czaszki,  kończyny  górnej

i dolnej oraz szkieletu osiowego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry

−

tablice, modele, atlasy przedstawiające układ szkieletowy człowieka, rodzaje i budowę
połączeń kości,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 8

Przeanalizuj położenie mięśni w obrębie klatki piersiowej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) odszukać w materiałach dydaktycznych, podręcznikach i atlasach ryciny i informacje

dotyczące mięśni klatki piersiowej,

2)  odszukać i zapisać nazwy poszczególnych mięśni.
3)  dokonać analizy położenia poszczególnych mięśni i ich przyczepów,
4)  określić zakres czynności mięśni klatki piersiowej,

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

atlasy anatomiczne, tablice muskulatury człowieka, model muskulatury człowieka,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 9

Przeanalizuj warstwę mięśniową jamy brzusznej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w materiałach dydaktycznych, podręcznikach i atlasach ryciny przedstawiające

muskulaturę brzucha,

2)  odszukać w materiałach dydaktycznych informacje dotyczące mięśni brzucha,
3)  wypisać nazwy mięśni,
4)  dokonać analizy położenia poszczególnych mięśni i ich przyczepów,
5)  określić zakres czynności danej grupy mięśni brzucha,

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

atlasy anatomiczne, podręcznik do anatomii, tablice muskulatury człowieka, model
muskulatury człowieka,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

określić co składa się na narząd ruchu i jakie są jego części?



określić rolę kości w organizmie człowieka?



opisać budowę tkanki łącznej szkieletowej kostnej i chrzestnej?



przedstawić składniki budujące kość?



wskazać w których częściach kości występują poszczególne rodzaje
tkanki kostnej?

⁭

wskazać w których miejscach szkieletu znajduje się tkanka
chrzęstna?



sklasyfikować kości ze względu na kształt?



nazwać wypukłości i zagłębienia znajdujące się na powierzchni
kości?



wyjaśnić co to jest okostna i jakie ma znaczenie?



10) określić rodzaje połączeń kości?



11) wskazać

miejsca

występowania

poszczególnych

rodzajów

połączeń?



12) opisać elementy wchodzące w skład stawu?



13) określić

zakresy

ruchów

które

można

wykonywać

w poszczególnych rodzajach połączeń .



14) rozróżnić stawy ze względu na ukształtowanie powierzchni

stawowych?



15) wyjaśnić z jakich części składa się czaszka?



16) przedstawić

kości

wchodzące

skład

mózgoczaszki

i twarzoczaszki?



17) wyjaśnić jak łączą się kości czaszki?



18) scharakteryzować kości i połączenia kończyny górnej?



19) scharakteryzować kości i połączenia kończyny dolnej?



20) scharakteryzować kości i połączenia w obrębie klatki piersiowej?



21) scharakteryzować budowę kręgosłupa?



22) zdefiniować pojęcie tkanki mięśniowej?



23) rozróżnić rodzaje tkanki mięśniowej?



24) przedstawić budowę tkanki mięśniowej poprzecznie prążkowanej?



25) określić do czego i jak przyczepiają się mięśnie?



26) wyjaśnić jak dzielą się mięśnie w zależności od rodzaju czynności,

którą wykonują?



27) wyjaśnić co to jest tonus mięśnia?



28) rozróżnić rodzaje skurczów jakie wykonuje mięsień?



29) wymienić urządzenia pomocnicze mięśni?



30) dokonać podziału mięśni na zasadnicze grupy?



31) sklasyfikować mięśnie tułowia?



32) sklasyfikować mięśnie kończyny górnej i kończyny dolnej?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.3. Budowa i czynność układu nerwowego

4.3.1. Materiał nauczania

Układ nerwowy pełni w organizmie szczególną rolę. Zapewnia organizmowi łączność ze

światem zewnętrznym, odbiera z niego informacje za pośrednictwem narządów zmysłów,
zarządza narządem ruchowym, a także integruje czynności poszczególnych narządów
i zapewnia równowagę wewnętrzną organizmu.

Najważniejszym elementem składowym układu nerwowego jest komórka nerwowa

(neuron). W obrębie komórki  nerwowej wyróżnia się ciało komórki  nerwowej  i dwa rodzaje
wypustek:  wypustkę  długą  (akson)  i  liczne  wypustki  krótkie  (dendryty),  Aksony  przenoszą
informacje:
z  ciała  komórki  do  innych  komórek  nerwowych  lub  narządów  wykonawczych  (efektorów),
dendryty  natomiast  przekazują  pobudzenia  do  ciała  komórki  nerwowej.  Poszczególne
komórki nerwowe łączą się ze sobą poprzez złącza (synapsy), które pośredniczą
w  przekazywaniu  informacji.  Komórkom  nerwowym  towarzyszą  komórki  glejowe,  które
spełniają funkcje pomocnicze (odżywcze, izolacyjne, podporowe) w stosunku do neuronów.

Tabela 2. Podział układu nerwowego

Podział topograficzny

Podział czynnościowy

Układ nerwowy
ośrodkowy
(centralny)

−

Mózgowie

−

Rdzeń kręgowy

Układ somatyczny

−

piramidowy

−

pozapiramidowy

Układ nerwowy
obwodowy

−

12 par nerwów

czaszkowych

−

31 par nerwów

rdzeniowych

Układ autonomiczny

−

współczulny

−

przywspółczulny

Tabela 3. Podstawowe pojęcia dotyczące układu nerwowego

Komórka nerwowa

neuron

Istota szara

skupienie ciał k. nerwowych w cun.

Istota biała

skupienie wypustek k. nerwowych w cun.

Jądro, pole, warstwa, ośrodek

ograniczone skupienie ciał komórek nerwowych w cun.

Droga nerwowa

wiązka wypustek k. nerwowych przebiegająca w cun.

Zwój

skupienie ciał komórek nerwowych poza cun.

Nerw

wiązka wypustek k. nerwowych przebiegająca poza cun.

Splot nerwowy

wiązka nerwów oraz występujące między nimi zespolenia.

Synapsa

miejsce styku dwóch neuronów.

Czynność odruchowa

odbieranie bodźców i adekwatne reagowanie na nie.

Łuk odruchowy

droga impulsu od receptora do efektora.

Tabela 4. Podział mózgowia

Podział czynnościowy

Podział topograficzny

Podział rozwojowy

−

Mózg

−

Pień mózgu

−

Mózg

−

Pień mózgu

−

Móżdżek

−

Kresomózgowie

−

Międzymózgowie

−

Śródmózgowie

−

Tyłomózgowie

−

Rdzeniomózgowie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Półkule mózgu – są oddzielone przez szczelinę podłużną mózgu i sierp mózgu, połączone

są  przez  ciało  modzelowate.  Na  półkuli  wyróżniamy  trzy  powierzchnie:  górno-boczną,
przyśrodkowa  i  dolną.  Ponadto  występują  trzy  bieguny:  czołowy,  skroniowy  i  potyliczny.
Powierzchnie  półkul  pokrywa  warstwa  istoty  szarej,  zwana  korą  mózgową  stanowiąca
skupienie komórek  nerwowych.  Pod  korą znajduje  się  istota  biała,  która  składa  się ze  ściśle
do siebie przylegających włókien nerwowych. Skupienia komórek nerwowych w istocie białej
nosi  nazwę  jąder  podkorowych.  Jądra  podkorowe  mają  liczne  połączenia  z  korą  mózgu,
wzgórzem  i  ośrodkami  pnia  mózgu  i  stanowią  część  tzw.  układu  pozapiramidowego,  który
bierze  udział  w  planowaniu  i  programowaniu  ruchów  dowolnych.  W  korze  mózgu  można
wyróżnić  szereg  pół  o  odrębnej  budowie  (pola  cytoarchitektoniczne).  Kora  mózgu  jest
pofałdowana.  Dzieli  się  na  płaty,  a  te  podzielone  są  bruzdami  na  zakręty.  W  podziale  kory
mózgu  na  płaty  i  ich  ograniczeniu  główną  role  odgrywają  trzy  głębokie  bruzdy:  bruzda
środkowa, boczna  i  bruzda obręczy.  Korę  mózgu dzielimy  na płaty: czołowy, ciemieniowy,
skroniowy, potyliczny, wyspowy i limbiczny.

Funkcje kory mózgu związane są między innymi ze świadomym odczuwaniem,

planowaniem ruchów, procesami poznawczymi, pamięcią, emocjami i mową.
Istotą białą półkul tworzą włókna nerwowe, które dzielimy na:

−

włókna nerwowe kojarzeniowe, zespalające poszczególne części mózgu w obrębie tej
samej półkuli,

−

włókna nerwowe spoidłowe, zespalające ze sobą struktury odrębnych półkul (ciało
modzelowate),

−

włókna nerwowe rzutowe, zespalające mózg ze strukturami położonymi w pniu mózgu
i rdzeniu kręgowym.
Hipokamp i ciało migdałowate stanowią część układu limnicznego, do którego zalicza się

również niektóre obszary kory  mózgowej. Układ limniczny odpowiada przede wszystkim za
kontrole  stanów  emocjonalnych  (strach,  agresja,  wściekłość)  i  popędów  (pobieranie
pokarmów,  zachowania  seksualne),  odgrywa  nadrzędną  rolę  w  stosunku  do  podwzgórza.
Natomiast  hipokampowi  przypisuje  się  role  w  procesach  zapamiętywania,  zwłaszcza
w powstawaniu pamięci świeżej i uczeniu się.
Komory boczne półkul mózgowych

Komory boczne są to jamy półkuli mózgu, zawierają płyn mózgowo-rdzeniowy i splot

naczyniówkowy, łączą się z komorą trzecią.

Pień mózgu tworzą trzy połączone ze sobą struktury położone nad rdzeniem kręgowym:

rdzeń  przedłużony,  most  i  śródmózgowie.  Znajduje  się  w  nim  wiele  skupisk  komórek
nerwowych,  które  biorą  udział  w  procesach  sterowania  ruchem.  Dwanaście  par  nerwów
czaszkowych,  których  jądra  rozmieszczone  są  w  całym  pniu  mózgu,  unerwia  większość
mięśni głowy i szyi, przekazuje informacje czuciowe z receptorów tego obszaru oraz unerwia
przywspółczulnie  większość  narządów  wewnętrznych.  Przez  pień  mózgu  przechodzą  liczne
drogi  łączące  rdzeń  kręgowy  z  wyższymi  poziomami  układu  nerwowego  oraz  drogi  łączące
z móżdżkiem, poprzez konary móżdżku. Ponadto wzdłuż całego pnia mózgu rozciąga się twór
siatkowaty,  struktura  utworzona  przez  krzyżujące  się  włókna  nerwowe.  Neurony  tworu
siatkowatego  mają  połączenia  z  wieloma  obszarami  mózgowia  i  są  zaangażowane
w koordynacje  odruchów  rdzeniowych  i  prostych  czynności  ruchowych,  uczestniczą
w kontroli pracy serca, ciśnienia krwi i oddychania, a także wpływają na regulację stanów snu
i czuwania.

Międzymózgowie tworzą dwie główne struktury: wzgórze i podwzgórze.
Wzgórze jest największym skupiskiem istoty szarej międzymózgowia. W obrębie

wzgórza można rozróżnić wiele jąder. Stanowi ważny ośrodek przekaźnikowy w drogach ze
wszystkich rodzajów receptorów (z wyjątkiem węchu) do kory mózgu, który moduluje

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

informacje czuciowe oraz w dużej mierze decyduje o ich dotarciu do świadomości. Ponadto
wpływa na funkcje ruchowe.

Podwzgórze jest strukturą, położona brzusznie do wzgórza. Spełnia wiele zadań

związanych z homeostazą organizmu. Składa się z jąder, które maja połączenie ze wszystkimi
obszarami  ośrodkowego  układu  nerwowego.  Podwzgórze  integruje  czynność  układu
autonomicznego  oraz  nadzoruje  układ  wydzielania  wewnętrznego.  Ponadto  ośrodki
podwzgórza  uczestniczą  w  regulacji  rytmów  dobowych,  snu  i  czuwania,  wpływają  na
zachowania emocjonalne i sterują reakcjami obronnymi na stres.

Śródmózgowie jest to krótki i wąski odcinek pnia mózgu, leżący we wcięciu namiotu

oraz przykryty od tyłu półkulami mózgu i móżdżkiem. W jego skład wchodzą: konary mózgu
leżące  po  stronie  brzusznej  utworzone  przez  włókna  biegnące  z  kory  mózgu  do  ośrodków
pnia i rdzenia kręgowego, oraz pokrywa śródmózgowia zajmująca część grzbietową, w której
znajduje  się  kilka  ważnych  skupisk  neuronów.  Śródmózgowie  pośredniczy  w  odruchach
słuchowych  i  wzrokowych,  zawiera  jądra  nerwów  czaszkowych,  które  unerwiają  mięśnie
zewnętrzne gałki ocznej, w górnej  części zawiera ośrodek skojarzonego spojrzenia ku górze,
zawiera  istotę czarną,  mającą połączenie z  jądrami kresomózgowia, odgrywającą ważną rolę
w  regulacji  czynności  dowolnej  mięśni,  zawiera  jądro  czerwienne,  które  daje  początek
drogom  zstępującym  do  rdzenia  kręgowego  oraz  wstępującym  do  wzgórza.  We  wnętrzu
śródmózgowia przebiega wodociąg mózgu.

Most ma kształt nieregularnego sześcianu o silnie uwypuklonej powierzchni brzusznej

(przedniej)  i  bardziej  płaskiej  powierzchni  grzbietowej.  Położony  jest  między
śródmózgowiem a rdzeniem przedłużonym. Granice mostu, dolna i górna, są bardzo wyraźne
na  powierzchni  brzusznej,  gdzie  most  silnie  uwypukla  się  do  przodu  (silnie  zaznaczone
brzegi). Z boku most przechodzi w konar środkowy móżdżku (boczne przedłużenie mostu).
Na  pograniczu  mostu  i  tworów  sąsiednich  wychodzą  z  mózgowia  nerwy  czaszkowe:
trójdzielny, odwodzący, twarzowy, przedsionkowo-ślimakowy.
W  moście,  oprócz  przebiegających  licznych  dróg  łączących  ośrodki  leżące  na  niższych
i wyższych  poziomach  układu  nerwowego,  znajdują  się  jądra  mostu,  których  główna  rola
polega na przekazywaniu do móżdżku informacji z kory mózgu.

Rdzeń przedłużony rozciąga się od skrzyżowania piramid do bruzdy dolnej mostu. Przez

rdzeń  przedłużony  przebiegają  wszystkie  impulsy,  idące  z  mózgu  do  rdzenia  kręgowego
i odwrotnie.  Na  jego  powierzchni  brzusznej  przebiega  szczelina  pośrodkowa  przednia,  od
której  bocznie  leży  parzysta  piramida  zawierająca  drogi  piramidowe.  Większość  włókien  tej
drogi  przechodzi  na  druga  stronę,  tworząc  w  dolnym  odcinku  rdzenia  przedłużonego
skrzyżowanie piramid. Bocznie od piramid znajduje się oliwka. Na powierzchni grzbietowej
zlokalizowanych jest kilka bardzo istotnych ośrodków nerwowych. Jądra smukłe i klinowate,
leżące w  przedłużeniu  sznurów tylnych rdzenia kręgowego, stanowi ośrodek  przekaźnikowy
w  drodze  do  wzgórza.  Jądro  oliwki  przekazuje  informacje  do  móżdżku.  W  rdzeniu
przedłużonym  znajdują  się  tez  jądra  nerwów  czaszkowych.  W  tworze  siatkowatym  rdzenia
przedłużonego  zlokalizowane  są  ośrodki  autonomiczne.  Są  to:  ośrodek  naczynioruchowy,
oddechowy, połykania, wymiotny, kaszlu, ssania, kichania.

Móżdżek jest położony w dole tylnym czaszki. Jest umocowany do pnia mózgu przez trzy

konary móżdżku, przez które, przebiegają drogi doprowadzające i odprowadzające
informacje. Oddzielony jest od płatów potylicznych i skroniowych przez namiot móżdżku. Na
powierzchni zewnętrznej zawiera zakręty i szczeliny.

Do móżdżku dochodzą informacje czuciowe z rdzenia kręgowego i ruchowe z kory

mózgowej oraz dotyczące równowagi z narządu przedsionkowego w uchu wewnętrznym.
Dzięki integracji sygnałów z tych źródeł móżdżek wpływa na planowanie ruchów, jak i na ich
wykonanie, kontroluje napięcie mięśniowe, reguluje postawę ciała oraz koordynuje ruchy
głowy i gałek ocznych. Uczestniczy też w procesach uczenia się ruchów. Odgrywa także rolę

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

w  niektórych  procesach  poznawczych  i  związanych  z  mową.  Składa  się  z  robaka,  który
stanowi wąską część środkową, oraz dwóch półkul. Powierzchnia móżdżku jest pofałdowana
i podzielona  licznymi  szczelinami  i  bruzdami  na  płaty,  płaciki,  i  zakręty.  Istota  szara
zgromadzona  jest  na  powierzchni,  gdzie  tworzy  korę  móżdżku.  Pod  powierzchnią  kory
znajduje się istota biała a w niej zlokalizowane są jądra móżdżku.

Rdzeń kręgowy stanowi dolną część ośrodkowego układu nerwowego. Położony jest

w kanale kręgowym, otoczony jest oponami. Zaczyna się poniżej skrzyżowania piramid, na
wysokości otworu wielkiego potylicznego, kończy się stożkowato tzw. stożkiem rdzeniowym
na wysokości drugiego kręgu lędźwiowego.

W rdzeniu kręgowym wyróżnia się:

−

część szyjną,

−

część piersiową,

−

część lędźwiową,

−

część krzyżową,

−

część guziczną.

W miejscach gdzie z rdzeniem łączą się nerwy kończyn występują wrzecionowate

zgrubienia tworzące:

−

zgrubienie szyjne (C3 – Th2),

−

zgrubienie lędźwiowo – krzyżowe (Th10 – L1).

Na wysokości pierwszych kręgów lędźwiowych (L1 – L2) rdzeń kręgowy zwęża się

tworząc stożek rdzeniowy, którego przedłużeniem jest nić końcowa sięgająca do S2. Jej część
nie zawierająca już tkanki nerwowej opuszcza kanał kręgowy, kończąc się na powierzchni
tylnej kości guzicznej jako więzadło guziczne.

Z rdzeniem kręgowym łączą się korzenie brzuszne i grzbietowe 31 – 33 par nerwów

rdzeniowych, tworząc segmenty rdzenia kręgowego. Są to segmenty:

−

szyjne – 8 par nerwów szyjnych

−

piersiowe – 12 par nerwów piersiowych

−

lędźwiowe – 5 par nerwów lędźwiowych

−

krzyżowe – 5 par nerwów krzyżowych

−

guziczne – 1- (3) par nerwów guzicznych.

Nerwy rdzeniowe opuszczają kanał kręgowy przez otwory międzykręgowe, przy czym

w części szyjnej otwory te znajdują się na tym samym poziomie, co nerwy. W miarę
przesuwania się ku dołowi otwory międzykręgowe leżą coraz niżej w stosunku do nerwów, co
spowodowane jest nierównomiernym wzrostem rdzenia kręgowego i kręgosłupa.

W następstwie tego procesu najdłuższe korzenie mają nerwy lędźwiowe i krzyżowe.

Biegną one równolegle do nici końcowej i razem z nią tworzą ogon koński.

Budowa zewnętrzna rdzenia kręgowego

Na powierzchni rdzenia znajduje się szereg podłużnych bruzd. Na powierzchni przedniej

(brzusznej) rdzenia kręgowego przebiega głęboka szczelina pośrodkowa przednia. Po obu jej
stronach nieco do tyłu przebiega bruzda boczna przednia zwana polem korzeniowym
przednim dla korzeni brzusznych nerwów rdzeniowych.

Na powierzchni tylnej (grzbietowej) w płaszczyźnie pośrodkowej przebiega bruzda

pośrodkowa  grzbietowa  (tylna).  W  odległości  2  -3  mm  od  niej  ku  przodowi  leży  bruzda
boczna  tylna  stanowiąca  pole  korzeniowe  dla  korzeni  grzbietowych  nerwów  rdzeniowych.
Wymienione  bruzdy na powierzchni rdzenia kręgowego zaznaczają podział na sznury: sznur
przedni, sznur boczny, sznur tylny.
Sznury zbudowane są z istoty białej, tworzą drogi nerwowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Budowa wewnętrzna rdzenia kręgowego

Rdzeń kręgowy zbudowany jest z istoty szarej położonej wewnętrznie i istoty białej

leżącej zewnętrznie (obwodowo), przy czym ich wzajemny stosunek ilościowy jest różny na
różnych poziomach rdzenia.
Na przekroju poprzecznym istota szara wyglądem przypomina motyla lub literę H.

Wyróżnia się w niej:

−

róg przedni (brzuszny),

−

róg boczny,

−

róg tylny (grzbietowy).

Róg przedni zwany jest również ruchowym. Zawiera neurony ruchowe. Róg tylny zwany

również czuciowym, odbiera i przekształca impulsy czuciowe.
W środku istoty szarej występuje kanał środkowy, który jest pozostałością embrionalnej cewy
nerwowej, ku górze przechodzi w kanał środkowy rdzenia przedłużonego a ten w komorę
czwartą mózgowia. Twory widoczne na przekrojach poprzecznych jako rogi są
w rzeczywistości długimi pionowymi listwami istoty szarej zwanymi słupami.

Istota szara rdzenia kręgowego podobnie jak mózgowie składa się z ciał komórek

nerwowych, włókien bezrdzennych, włókien rdzennych oraz z gleju i tkanki łącznej.

Wyróżnia się 3 główne typy komórek nerwowych rdzenia kręgowego: korzeniowe,

sznurowe, wewnętrzne. Układają się w jądra istoty szarej.

Zasadniczym składnikiem istoty białej są włókna nerwowe. Biegną one podłużnie. Ich

grubość jest bardzo różna. Włókna łączą się w istocie białej w szereg niewyraźnie
odgraniczonych od siebie dróg nerwowych. W rdzeniu można wyróżnić:

−

drogi własne rdzenia kręgowego,

−

drogi rdzeniowo-mózgowe,

−

drogi mózgowo-rdzeniowe.

Ośrodki rdzenia kręgowego

−

ośrodek ruchów przepony (III –IV segment szyjny)

−

ośrodki ruchowe kończyn górnych (V –VIII segment szyjny i I piersiowy)

−

ośrodki ruchów mięśni klatki piersiowej, grzbietu i brzucha (część piersiowa)

−

ośrodki ruchowe kończyn dolnych (zgrubienie lędźwiowe)

−

ośrodki autonomiczne:

−

odruchów źrenicy (VIII segment szyjny, I –II piersiowy)

−

odruchy mikcji, defekacji, ejakulacji, erekcji (segment krzyżowy)

−

ośrodki naczynioruchowe i wydzielnicze dla gruczołów potowych skóry (segment
piersiowy i górny lędźwiowy).

Opony mózgowia i rdzenia kręgowego

Mózgowie i rdzeń kręgowy otoczone są trzema łącznotkankowymi błonami, które

nazywamy  oponami.  Opona  zewnętrzna  jest  mocna,  gruba  i  odporna  i  nosi  nazwę  opony
twardej.  Od  okostnej  oddziela  ją  jama  nadtwardówkowa.  Opona  środkowa,  czyli  opona
pajęcza lub pajęczynówka leży do wewnątrz od opony twardej, oddzielona od niej włosowatą
szczeliną  –  jamą  podtwardówkowa.  Od  opony  miękkiej  pajęczynówkę  dzieli  jama
podpajęczynówkowa.

Opona wewnętrzna, czyli opona miękka jako cienka błonka ściśle powleka mózgowie

i rdzeń kręgowy.
Opony mózgowia tworzą zbiornik zawierający płyn mózgowo-rdzeniowy. Płyn mózgowo-
rdzeniowy służy jako ochrona dla ośrodkowego układu nerwowego, pełni funkcje odżywcze
i usuwa produkty metabolizmu neuronalnego, zapewnia komórkom nerwowym stałe,
chemiczne środowisko.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Układ nerwowy obwodowy

Do obwodowego układu nerwowego zaliczamy nerwy czaszkowe, nerwy rdzeniowe

i układ autonomiczny współczulny i przywspółczulny.

Tabela 4. Nerwy czaszkowe – rodzaj włókien, zakres unerwienia, czynność
Miano nerwu

Kolejno

ść

Unerwienie ruchowe

Unerwienie

czuciowe

Unerwienie

przywspółczulne

Czynność

Nerw węchowy

narząd węchu

przewodzenie
wrażeń
węchowych

Nerw
wzrokowy

narząd wzroku

przewodzenie
wrażeń
wzrokowych

Nerw
okoruchowy

III

mm.
zewnątrzgałkowe,
oprócz mm. skośnego
górnego i prostego
bocznego

m. rzęskowy,
m. zwieracz źrenicy

ruchy

gałki

ocznej,
akomodacja,
średnica źrenicy

Nerw
bloczkowy

m. skośny górny
gałki ocznej

ruchy

gałki

ocznej

Nerw
trójdzielny

mm. życiowe,
m. napinacz błony
bębenkowej, niektóre
mm. nadgnykowe

skóra głowy,
błony śluzowej
jamy ustnej i
nosowej,
opona twarda,
błona
bębenkowa

ruchy

żuchwy,

odbiór

wrażeń

słuchowych,
odbiór czucia ze
skóry

Nerw
odwodzący

m. prosty boczny
gałki ocznej

ruchy

gałki

ocznej

Nerw twarzowy

VII

mm. wyrazowe,
m. strzemiączkowy,
m. dźwigacz
podniebienia

ucho
zewnętrzne
i środkowe,
smakowo 2/3
przednie
języka

gruczoł łzowy,
ślinianka
podjęzykowa i
podżuchwowa

wyraz

twarzy,

odbiór

wrażeń

słuchowych,
wydzielanie łez
i śliny

Nerw
przedsionkowo-
ślimakowy

VIII

narząd słuchu,
narząd
równowagi

słuch,
równowaga

Nerw
językowo-
gardłowy

mm. gardła
i podniebienia

błona śluzowa
gardzieli,
smakowo 1/3
tylna języka

ślinianka przyuszna

smak,
wydzielanie
śliny, połykanie

Nerw błędny

mm. gardła
i podniebienia,
mm. krtani

błona śluzowa
gardła i krtani,
ucho
zewnętrzne

narządy szyi, klatki
piersiowej, jamy
brzusznej

fonacja,
połykanie,
czynność
narządów

Nerw
dodatkowy

m. czworoboczny,
m. mostkowo-
obojczykowo-
sutkowy

ruchy

głowy

i barku

Nerw
podjęzykowy

XII

mm. języka

ruchy języka

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Nerwy rdzeniowe

Nerwy łączące się z rdzeniem kręgowym nazywają się nerwami rdzeniowymi. Jest ich

zwykle 31 par.

Dzieli się je topograficznie, w zależności od okolicy ciała, podobnie jak kręgi

w kręgosłupie, na:

−

nerwy szyjne; 8 par (C1-C8),

−

nerwy piersiowe; 12 par (Th1-Th12),

−

nerwy lędźwiowe; 5 par (L1-L5),

−

nerwy krzyżowe; 5 par (S1-S5),

−

nerwy guziczne; zwykle 1 para (Co1).

Od liczby par nerwów guzicznych zależy ogólna liczba nerwów rdzeniowych.

Każdy nerw rdzeniowy zaopatruje własny wycinek (segment ciała), w zakresie miotomu,

sklerotomu i dermatomu, np. nerwy pochodzące z C1-C4 unerwiają głowę, nerwy pochodzące
z C3-C5 przeponę, nerwy z C5-Th1 kończynę górną, nerwy z Th1-Th12 tułów, a nerwy z L1-
S2 kończynę dolną.

W każdym nerwie można wyróżnić następujące składowe: korzeń przedni (brzuszny lub

ruchowy)  i  korzeń  tylny  (grzbietowy  lub  czuciowy)  nerwu  rdzeniowego  oraz  pozostający
w łączności  z tym ostatnim, zwój rdzeniowy, pień nerwu rdzeniowego oraz gałęzie,  na które
ten pień się dzieli.
Korzeniem nerwu rdzeniowego nazywamy część tego nerwu przebiegająca w obrębie kanału
kręgowego. Zwoje rdzeniowe znajdują się blisko otworów międzykręgowych.
Gałęzie  przednie  nerwów  rdzeniowych  tworzą  sploty  nerwowe  powstałe  w  następstwie
licznych  zespoleń  pomiędzy  nimi.  Wyróżnia  się  następujące  sploty  i  gałęzie  nie  tworzące
splotów: splot szyjny, splot ramienny, nerwy piersiowe, splot lędźwiowo-krzyżowy.
Układ nerwowy autonomiczny

Układ nerwowy autonomiczny jest częścią układu nerwowego wyodrębnioną ze względu

na odmienną budowę i czynność, składającą się z zespołu ośrodków nerwowych, z dróg
nerwowych odśrodkowych oraz nerwów i gałęzi.
Układ autonomiczny czuwa nad czynnością narządów, zapewniając organizmowi równowagę
wewnętrzną (homeostasis)

Układ autonomiczny różni się od układu somatycznego:

−

nierównomiernym (niemetamerycznym) rozmieszczeniem ośrodków w mózgowiu
i w rdzeniu kręgowym,

−

występowaniem w przebiegu włókien nerwowych odśrodkowych zwojów nerwowych,
dzielących te włókna na włókna przed i zazwojowe,

−

odmienną budową nerwów wchodzących w jego skład (włókna szare Remaka),

−

powolnym przebiegiem impulsów nerwowych (około 0,5 m/s),

−

wydzielaniem w synapsach efektorycznych nie tylko acetylocholiny, lecz również
noradrenaliny,

−

efektorami, którymi są mięsnie gładkie, mięsień sercowy i gruczoły.

Część współczulna układu autonomicznego

Część współczulna zbudowana jest z części ośrodkowej, z pni współczulnych i z nerwów

współczulnych.
Część ośrodkowa stanowi skupienie istoty szarej w rdzeniu kręgowym, tworząc słupy
pośrednio-boczne prawy i lewy przebiegające w rogach bocznych rdzenia kręgowego, od C8
do L3, stąd używana przez niektórych autorów nazwa: część piersiowo – lędźwiowa.
Tu znajdują się ciała komórek nerwowych dające początek przedzwojowym włóknom
współczulnym, opuszczającym rdzeń i kanał kręgowy wraz z korzeniami przednimi nerwów
rdzeniowych.
Włókna przedzwojowe kończą się w większości przypadków w zwojach pnia współczulnego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Pnie współczulne prawy i lewy przebiegają po bocznej powierzchni trzonów kręgowych

do  przodu  od  wyrostków  poprzecznych,  na  głowach  żeber  od  podstawy  czaszki  do  kości
guzicznej,  gdzie  obydwa  pnie  łączą  się  ze  sobą  zwojem  nieparzystym.  Każdy  z  pni
współczulnych składa się z szeregu zwojów pnia współczulnego, bardzo zmiennych w liczbie,
wielkości i kształcie. Ogólna ich liczba mieści się w przedziale 21 – 25 zwojów, każdy z nich
może  zawierać  do  100 000  komórek  nerwowych,  wielkość  zwoju  najczęściej  odpowiada
wymiarom  od  kilku  do  kilkunastu  milimetrów.  Zwoje  pnia  współczulnego  połączone  są
między  sobą  gałęziami  międzyzwojowymi.  Natomiast  włókna  nerwowe  łączące  pnie
współczulne obu stron noszą miano gałęzi poprzecznych.
W  zależności  od  miejsca  położenia  wyróżnia  się  zwoje:  szyjne,  piersiowe,  lędźwiowe
i krzyżowe pni współczulnych.

Od poszczególnych zwojów pni współczulnych odchodzą nerwy i gałęzie współczulne.

Część współczulna układu autonomicznego cechuje się tym, że wytwarza samodzielne nerwy,
mające własne miana oraz, że włókna przedzwojowe są krótsze od włókien zazwojowych,
a w synapsach efektorycznych wytwarzana jest adrenalina.
Część przywspółczulna układu autonomicznego

Włókna nerwowe układu przywspółczulnego opuszczają ośrodkowy układ nerwowy

w obrębie czaszki i odcinka krzyżowego rdzenia kręgowego.

Część mózgowiowa składa się z przywspółczulnych jąder niektórych nerwów

czaszkowych, przywspółczulnych włókien nerwowych wchodzących w skład tych nerwów
i przywspółczulnych zwojów położonych w narządach lub jamach ciała.
Cztery nerwy czaszkowe zawierają włókna przywspółczulne: okoruchowy, twarzowy,
językowo-gardłowy, błędny.

Część rdzeniową reprezentuje jądro pośrednio – przyśrodkowe znajdujące się w słupach

(rogach)  bocznych  rdzenia  kręgowego  na  wysokości  S1  –  S3,  tu  rozpoczynają  się  włókna
przedzwojowe wchodzące w skład  nerwów rdzeniowych.
Włókna przywspółczulne cechują się tym, że w zasadzie nie tworzą samodzielnych  nerwów,
ich  włókna  przedzwojowe  są  dłuższe  od  zazwojowych,  a  w  synapsach  efektorycznych
wydzielana jest acetylocholina.

Czynność układu autonomicznego jest bardzo złożona i stosunkowo mało poznana.

Wiadomo, że są narządy lub części narządów, które nie mają unerwienia autonomicznego, jak
np. kora gruczołów nadnerczowych lub gruczoły potowe apokrynowe.
Niektóre narządy zaopatrywane są tylko przez jedną z części układu autonomicznego:

−

wyłącznie  współczulnie  zaopatrywane  są  naczynia  powłok  tułowia  i  kończyn,  naczynia
mięśni  kończyn,  naczynia  wątroby  i  jej  komórki,  mięśnie  gładkie  narządów  płciowych
męskich,  mięsień  maciczny,  rdzeń  gruczołów  nadnerczowych,  mięsień  rozwieracz
źrenicy, mięśnie gładkie powiek i oczodołu, mięśnie przywłosowe.

−

wyłącznie

przywspółczulnie

zaopatrywane

są

gruczoły

dna

żołądka, część

wewnątrzwydzielnicza trzustki, komórki alfa wysp trzustkowych, gruczoły jelitowe,
mięsień zwieracz źrenicy.
Między obu częściami, współczulną i przywspółczulną, występuje antagonizm

czynnościowy bezpośredni lub pośredni.

Część współczulna układu autonomicznego kieruje procesami dysymilacyjnymi,

wywołuje  podwyższenie  poziomu  adrenaliny  we  krwi,  ma  wpływ  na  zachowanie  się
organizmu  w  sytuacjach  stresowych.  W  zakończeniach  efektorycznych  części  współczulnej
znajdują  się  włókna  adrenergiczne  powodujące  powstawanie  w  tkankach  takich  hormonów
jak  adrenalina  i  noradrenalina.  Działają  one  głownie  na  przemianę  węglowodanów,
zwiększają podstawową przemianę materii i ciepłotę ciała.

Część przywspółczulna układu autonomicznego kieruje procesami asymilacyjnymi, jej

pobudzenie powoduje spadek podstawowej przemiany materii i zmniejszenie ciepłoty ciała.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

W zakończeniach efektorycznych części przywspółczulnej znajdują się włókna
cholinergiczne, powodujące powstawanie acetylocholiny.
Czynność układ piramidowego i pozapiramidowego

Ośrodki kontrolujące ruchy dowolne i postawę ciała znajdują się w korze mózgowej,

jądrach kresomózgowia i móżdżku. W koordynacji czynności tych ośrodków z czynnością
rdzenia kręgowego pośredniczy również twór siatkowaty pnia mózgu.

Ośrodki układu piramidowego znajdują się w korze mózgowej. Są to ośrodki kierujące

wykonywaniem  ruchów  złożonych  przez  całe  grupy  mięśniowe.  Efektorami  są  mięśnie
poprzecznie  prążkowane.  Poszczególne  części  kory  mózgu  odpowiadają  poszczególnym
grupom  mięśniowym  (człowieczek  ruchowy).  Ośrodki  korowe  połączone  są  z  efektorami
drogami nerwowymi (droga korowo-jądrowa, droga korowo-rdzeniowa).

Zasadniczą funkcją układu pozapiramidowego jest współdziałanie w wyzwalaniu ruchów

dowolnych i regulowanie napięcia mięśni poprzecznie prążkowanych. Może działać tylko
przy ścisłej współpracy z układem piramidowym.
Naczynia ośrodkowego układu nerwowego

Krew dochodzi do mózgowia przez dwie parzyste tętnice: tętnicę kręgową i tętnicę

szyjną wewnętrzną. Krew z naczyń włosowatych mózgowia odpływa do drobnych naczyń
żylnych, które z kolei uchodzą do dużych żył leżących w oponie miękkiej oraz w jamie
podpajęczynówkowej. Żyły mózgu tworzą dwa układy: głęboki i powierzchowny.

Czynność ośrodkowego układu nerwowego człowieka związana jest z trzema procesami,

którymi  są:  odbieranie  bodźców  ze  środowiska  zewnętrznego  i  wewnętrznego  organizmu,
reagowanie na bodźce i ich zapamiętywanie.
Odbieranie  bodźców  i  adekwatne  reagowanie  na  nie,  nosi  nazwę  czynności  odruchowej.
Czynność  odruchowa  jest  podstawowym  przejawem  funkcji  ośrodkowego  układu
nerwowego.
Odruch  jest  to  odpowiedź  efektora  wywołana  przez  bodziec  działający  na  receptor
i wyzwolona  za  pośrednictwem  układu  nerwowego.  Droga,  jaką  przebywa  impuls  nerwowy
od receptora do efektora, nazywa się łukiem odruchowym. Składa się on z:

−

receptora – narządu odbierającego,

−

aferentnego, czyli dośrodkowego włókna nerwowego,

−

ośrodka nerwowego,

−

eferentnego, czyli odśrodkowego włókna nerwowego,

−

efektora – narządu wykonawczego.

W zależności od liczby neuronów w ośrodkach nerwowych przewodzących impuls

nerwowy od receptora do efektora odruchy dzielą się na proste (rdzeniowe) i złożone.

Dzięki

wrodzonym

połączeniom

nerwowym

występują

odruchy

wrodzone

(bezwarunkowe). W życiu osobniczym powstają również nowe połączenia między różnymi
ośrodkami. Dzięki temu powstają nowe odruchy, które są odruchami nabytymi
(warunkowymi).

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Jak zbudowana jest komórka nerwowa?
2.  Jak dzieli się układ nerwowy według podziału topograficznego i czynnościowego?
3.  Z czego składa się układ nerwowy ośrodkowy?
4.  Jakie części rozróżniamy w mózgowiu?
5.  Jaka budowę i znaczenie ma mózg?
6.  Co wchodzi w skład pnia mózgu?
7.  Jaką budowę i znaczenie mają poszczególne części pnia mózgu?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

8.  Jak zbudowany jest rdzeń przedłużony i jakie ośrodki są w nim zlokalizowane?
9.  Jaką budowę i znaczenie ma móżdżek?
10.  Jaką budowę ma rdzeń kręgowy?
11.  Jakie ośrodki zlokalizowane są w rdzeniu kręgowym?
12.  Jakie błony pokrywają mózgowie i rdzeń kręgowy?
13.  Jaką rolę pełnią nerwy czaszkowe i rdzeniowe i jaki jest ich przebieg?
14.  Jak zbudowany jest i jakie jest znaczenie układu autonomiczny?
15.  Jak zbudowany jest i jakie jest znaczenie układu somatycznego?
16.  Co to jest odruch i jakie są rodzaje odruchów?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeanalizuj budowę i czynność mózgu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiając mózgowie, skorzystać z tablic

i modelu

mózgowia znajdującego się w pracowni anatomicznej, programu

komputerowego „Ciało człowieka”,

2)  odnaleźć w materiałach dydaktycznym informacje na temat budowy i czynności mózgu,
3)  oznaczyć na schemacie poszczególne płaty mózgu,
4)  zaznaczyć na schemacie ważniejsze korowe ośrodki podstawowych funkcji.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

atlasy anatomiczne,

−

tablice przedstawiające budowę mózgowia,

−

model mózgowia,

−

schemat mózgowia,

−

program komputerowy „Ciało człowieka”,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Przeanalizuj budowę i czynność rdzenia kręgowego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające rdzeń kręgowy, skorzystać

z tablic i modelu rdzenia kręgowego znajdującego się w pracowni anatomicznej,

2) odnaleźć w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy i czynności rdzenia

kręgowego,

3) oznaczyć na schemacie rdzenia kręgowego segmenty rdzenia i zapisać liczbę nerwów

rdzeniowych opuszczających każdy segment,

4) zaznaczyć na schemacie rdzenia kręgowego lokalizację rdzeniowych ośrodków

ruchowych i autonomicznych,

5) zaznaczyć na schemacie przekroju poprzecznego rdzenia kręgowego, istotę szarą i istotę

białą, sznury i słupy rdzenia kręgowego oraz miejsca wyjścia korzenie brzusznych
i grzbietowych nerwów rdzeniowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

tablice i modele rdzenia kręgowego,

−

schemat budowy zewnętrznej rdzenia kręgowego,

−

schemat budowy wewnętrznej rdzenia kręgowego,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 3

Przeanalizuj czynność nerwów czaszkowych

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające nerwy czaszkowe, skorzystać

z tablic przedstawiających nerwy czaszkowe,

2)  odnaleźć w materiałach dydaktycznych informacje na temat nerwów czaszkowych,
3)  wypisać wszystkie nerwy czaszkowe
4)  przyporządkować  poszczególnym  nerwom  czaszkowym  narządy  które  są  przez  nie

unerwiane i czynności na które wpływają.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

tablice nerwów czaszkowych,

−

schemat nerwów czaszkowych,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wyjaśnić budowę komórki nerwowej?



dokonać podziału układu nerwowego?



przedstawić części układu nerwowego ośrodkowego?



rozróżnić części mózgowia?



scharakteryzować budowę i czynność mózgu?



scharakteryzować budowę i znaczenie pnia mózgu?



scharakteryzować budowę i znaczenie rdzenia przedłużonego?



scharakteryzować budowę i znaczenie móżdżku?



scharakteryzować budowę i znaczenie rdzenia kręgowego?



10) przedstawić budowę i znaczenie opon mózgowo-rdzeniowych?



11) wyjaśnić rolę nerwów czaszkowych i rdzeniowych?



12) określić części ciała zaopatrywane przez nerwy czaszkowe

i rdzeniowe?



13) scharakteryzować układ autonomiczny?



14) przedstawić budowę i znaczenie układu somatycznego?



15) wyjaśnić istotę czynności odruchowej?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.4. Budowa i czynność układu krążenia

4.4.1. Materiał nauczania

Układ krążenia zbudowany jest z dwu zasadniczych elementów: serca i naczyń

krwionośnych  (tętnic,  żył  i  naczyń  włosowatych).  Zadaniem  układu  krążenia  jest
transportowanie  krwi  –  zawierającej  niezbędne  dla  organizmu  składniki  odżywcze  (głównie
glukozę, aminokwasy i tłuszcze) oraz tlen, konieczny do spalania niektórych z tych związków
i  przenoszony  za  pomocą  czerwonego  barwnika  krwi,  zwanego  hemoglobiną.  Krew
transportuje  też  hormony,  uwalniane  do niej  przez układ dokrewny,  a  także  komórki  układu
immunologicznego i przeciwciała.

Serce

Serce jest narządem ośrodkowym układu krążenia. Położone jest w części środkowej jamy

klatki  piersiowej.  Pełni  rolę  pompy  ssąco-tłoczącej.  Zbudowane  jest  z  mięśnia  poprzecznie
prążkowanego  sercowego.  Dookoła  objęte  jest  workiem  surowiczym  zwanym  osierdziem.
Można  odróżnić  podstawę  serca,  wierzchołek,  zwany  koniuszkiem  i  trzy  powierzchnie:
mostkowo-żebrową,  przeponową  i  płucną.  Podstawa  skierowana  jest  ku  górze,  ku  tyłowi
i w stronę prawą. Koniuszek ku dołowi, do przodu i w stronę lewą. Większa część serca leży
po stronie  lewej, a tylko 1/3 po stronie prawej. Serce dzieli  się na dwie połowy: serce prawe
i serce  lewe.  Struktury  te  oddzielone  są  od  siebie  przegrodą  międzyprzedsionkową
i międzykomorową.  Każda  z  połów  serca  dzieli  się  na  dwie  części:  przedsionek  i  komorę.
Wyróżniamy, więc odpowiednio prawą komorę i prawy przedsionek oraz lewą komorę i lewy
przedsionek.  Przedsionki  przegrodzone  są  od  komór  zastawkami  przedsionkowo-
komorowymi,  nie  pozwalającymi  na  cofanie  się  krwi.  W  prawym  ujściu  przedsionkowo-
komorowym  znajduje  się  zastawka  trójdzielna  w  lewym  zastawka  dwudzielna  (mitralna).
Zastawki znajdują się także pomiędzy komorami a wychodzącymi z nich tętnicami (aortalna
i pnia płucnego).

W sercu bierze początek lub znajduje koniec szereg dużych naczyń. Z lewej komory

wychodzi największa tętnica zwana aortą, w prawej komorze bierze poczatek pień płucny.
Krew z całego organizmu zbierają żyły, z których największe uchodzą do serca: do prawego
przedsionka wpływa krew z żyły głównej górnej i dolnej oraz zatoki wieńcowej, natomiast do
lewego przedsionka krew z czterech żył płucnych.

Ściana serca ma budowę trójwarstwową; składa się z warstwy wewnętrznej – wsierdzia,

środkowej głównie mięśniowej – śródsierdzia oraz z warstwy zewnętrznej – nasierdzia.
W sródsierdziu znajdują się szkielet serca i układ bodźco-przewodzący serca.
Szkielet serca składa się z czterech pierścieni włóknistych obejmujących ujścia żylne i ujścia
tętnicze.

Układ bodźco-przewodzący reguluje rytmiczne ruchy serca, prawidłowa kolejność

skurczów  przedsionków  i  komór.  Składa  się  on  z  węzła  zatokowo-przedsionkowego,  węzła
przedsionkowo-komorowego  i  odchodzącego od  niego  pęczka  Hissa  dzielącego  się  na  dwie
gałęzie, kończące się włóknami Purkinjego w mięśniu komór.

Cykl pracy serca
Na  rytmiczną  pracę  serca  składają  się  trzy  następujące  po  sobie  fazy:  skurcz,  rozkurcz
i pauza.
Tętno

Tętno to rytmiczne rozciąganie naczyń krwionośnych wywołane nagłymi zmianami

ciśnienia krwi w następstwie skurczów i rozkurczów komór serca. Skurcz komór serca
powoduje powstanie tzw. fali tętna w tętnicach. Częsttliwością tętna nazywamy ilość uderzeń

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

serca na minutę.

Częstotliwość tętna u człowieka zależy od wieku, wysiłku fizycznego,

stanów  emocjonalnych.  U  dorosłych  fizjologiczna  częstotliwość  tętna  wynosi  ok.  60-80,
u dzieci 90-140/minutę. Poza częstotliwością, należy określić napięcie tętna, oraz miarowość.
Ciśnienie krwi

Ciśnienie krwi jest mierzone celem określenia, jaka jest jego skurczowa i rozkurczowa

wartość. Wartość ciśnienia skurczowego zależy od rzutu serca i elastyczności tętnic. Ciśnienie
rozkurczowe zależne jest od oporu naczyń obwodowych. Zmierzone wartości ciśnienia krwi
zapisujemy w postaci: RR x/y mmHg, gdzie „x” to wartość ciśnienia skurczowego a „y” jest
wartością ciśnienia rozkurczowego. Zapis RR 120/80 mmHg oznacza, że pacjent ma ciśnienie
skurczowe równe 120 mmHg i rozkurczowe równe 80 mmHg.

Naczynia wieńcowe serca

Serce człowieka unaczynione jest przez tętnice wieńcowe. Wyróżniamy dwie główne

tętnice  wieńcowe,  które  odchodzą  od  aorty  wstępującej.  Jest  to  lewa  i  prawa  tętnica
wieńcowa.  Tętnice  wieńcowe  zaopatrują  wyłącznie  ścianę  serca.  Lewa  tętnica  wieńcowa
dzieli  się  na  gałąź  miedzykomorową  przednią  i  gałąź  okalającą.  Od  nich  odchodzą
drobniejsze  odgałęzienia  takie  jak  gałąź  skośna  lewej  tętnicy  wieńcowej  zstępującej,  tętnice
przegrodowe.  Prawa  tętnica  wieńcowa  odchodzi  w  prawej  zatoce  aorty.  Jedną  z  pierwszych
gałęzi  odchodzących  od  prawej  tętnicy  wieńcowej  jest  gałąź  węzła  zatokowego.  Następnie
odchodzi  od  niej  gałąź  komorowa  prawa  i gałąź  przedsionkowa  prawa.  W  dalszym odcinku
z prawej  tętnicy  wieńcowej  wyodrębnia  się  tętnica  brzeżna  i  tętnica  zstępująca  tylna.  Krew
żylna  ze  ścian  serca  odprowadzana  jest  do  zatoki  wieńcowej,  która  uchodzi  do  prawego
przedsionka. Naczynia żylne serca to: żyła serca wielka, żyła serca średnia, żyła serca mała.

Unerwienie serca

Serce jest bogato unerwione przez włókna układu autonomicznego (splot sercowy).

Wpływ układu nerwowego na czynność serca przejawia się w zmianie siły jego skurczów,
częstotliwości skurczów, przewodzenia stanu czynnego i pobudliwości.

Ośrodki kontrolujące krążenie krwi

Kontrola krążenia krwi w organizmie realizowana jest za pośrednictwem ośrodków

w centralnym  układzie  nerwowy.  Neurony  ośrodka  sercowego  znajdują  się  w  różnych
strukturach układu nerwowego. Dzielą się na neurony (ośrodki) przyspieszające i zwalniające
akcje serca. Ośrodek przyspieszający znajduje  się w części piersiowej rdzenia kręgowego na
poziomie  Th1-Th5.  Ośrodek  zwalniający  pracę  serca  zlokalizowany  jest  w  rdzeniu
przedłużonym. Ośrodek naczynioruchowy składający się z części zwężającej naczynia
i rozszerzającej naczynia krwionośne znajduje się w rdzeniu przedłużonym.

Krwioobiegi

Naczynia krwionośne tworzą zamknięty system składający się z tętnic, naczyń

włosowatych i żył. Naczynia łącząc się z sercem tworzą krwioobiegi duży i mały (płucny).
Podczas  każdego  skurczu  komór  serca  komora  lewa  tłoczy  krew  utlenowaną  do  aorty  i  na
obwód  naszego  ciała.  Jednocześnie  komora  prawa  tłoczy  taką  samą  objętość  krwi
odtlenowanej  do  krążenia  małego  za  pośrednictwem  tętnicy  płucnej.  W  czasie  obiegu  przez
naczynia  krążenia  dużego  krew  oddaje  tlen  tkankom  i  odbiera  od  nich  dwutlenek  węgla,
a następnie  wraca  do  prawego  przedsionka  za  pośrednictwem  żył  krążenia  dużego;  żyły
głównej  górnej  i  dolnej.  W  tym  samym  czasie  taka  sama  objętość  krwi  przepływając
naczyniami  krążenia  małego  pobiera  tlen  w  pęcherzykach  płucnych  i  oddaje  dwutlenek
węgla. Krew utlenowana wraca żyłami płucnymi do lewego przedsionka.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Krwioobieg duży rozpoczyna  się w  lewej komorze, skąd krew  natleniona wpływa do aorty.
Rozgałęzia się ona na mniejsze tętnice, a te z kolei na naczynia włosowate, które dostarczają
krew do narządów ciała. Od aorty wstępującej odchodzą naczynia zaopatrujące w krew serce.
Od  łuku  aorty  odchodzą  naczynia  zaopatrujące  w  krew  głowę  i  kończyny  górne.  Od  aorty
piersiowej  tętnice  odchodzą  do  oskrzeli,  przełyku,  śródpiersia  i  ścian  klatki  piersiowej.  Od
aorty  brzusznej  odchodzą  tętnice  zaopatrujące  w  krew  żołądek,  wątrobę,  śledzionę,  jelita,
narządy  rozrodcze.  Najdrobniejsze  tętnice  przechodzą  w  siec  naczyń  włosowatych,  które
wnikają  do  tkanek.  Tam  zachodzi  oddanie  tlenu  i  składników  odżywczych  oraz  pobranie
dwutlenku  węgla.  Dalej  krew  odpływa  systemem  żył,  kierując  się  do  serca.  Drobne  żyły
zbierają  się  w  żyły  główne:  górna  i  dolna,  które  uchodzą  do  prawego  przedsionka.  Do
prawego przedsionka uchodzą też żyły serca.

Krwioobieg mały
Rozpoczyna  się  w  prawej  komorze,  do  której  napływa  krew  żylna  z  prawego  przedsionka.
Skurcz  komory  tłoczy  krew  do  pnia  płucnego,  który  rozgałęzia  się  na  tętnice  płucne  prawą
i lewą.  W  płucach  dzielą  się  one  na  coraz  drobniejsze  tętnice,  przechodzące  w  naczynia
włosowate,  które  oplatają  pęcherzyki  płucne.  Tam  zachodzi  wymiana  gazowa.  Natleniona
krew wraca czterema żyłami płucnymi do lewego przedsionka, a stąd do lewej komory.
Naczynia krwionośne krwioobiegu dużego
Aorta – tętnica główna
W jej przebiegu wyróżnia się: część wstępująca,

łuk aorty i część zstępującą.

Część wstępująca
Od części tej odchodzą: tętnica wieńcowa prawa, tętnica wieńcowa lewa.
Łuk aorty

Od części tej odchodzą trzy pnie tętnicze, które zaopatrują głowę, szyję, kończyny górne.

Po stronie prawej: pień ramienno-głowowy.
Po stronie lewej: t. szyjna wspólna lewa, t. podobojczykowa lewa.
Pień  ramienno-głowowy  na  wysokości  stawu  mostkowo-obojczykowego  dzieli  się  na:
tętnicę szyjną wspólną prawą, tętnicę podobojczykową prawą.
Tętnica  wspólna  szyjna  dzieli  się  na  wysokości  chrząstki  tarczowatej  na:  tętnicę  szyjną
zewnętrzną, tętnicę szyjną wewnętrzną
Tętnica szyjna zewnętrzna: oddaje odgałęzienia przednie: t. tarczowa górna, t. językowa, t.
twarzowa; odgałęzienia tylne: t. potyliczna, t. uszna tylna; odgałęzienia przyśrodkowe:
t. gardłowa wstępująca; odgałęzienia końcowe: t. skroniowa powierzchowna, t. szczękowa.
Tętnica  szyjna  wewnętrzna  przeznaczona  jest  do  unaczynienia  mózgu  i  oka.  Dzieli  się  na
część szyjną i głowową:
Tętnica podobojczykowa

Do jej obszaru naczyniowego należą: część szyjna rdzenia kręgowego, tyłomózgowie,

śródmózgowie, płaty potyliczne, ucho wewnętrzne, część trzew szyi, górna i przednia część
klp. Gałęzie tętnicy podobojczykowej to: t. kręgowa, t. podstawna, t. tylna mózgu.
Doszedłszy do I żebra przechodzi w t. pachową.
Tętnica pachowa

Zaopatruje ścianę klp., mięśnie barku, mięśnie ramienia.

Gałęzie t. pachowej: t. piersiowa najwyższa, t. piersiowo-barkowa, t. piersiowa boczna,
t. podłopatkowa, t. okalająca ramię przednia i tylna.
Tętnica ramienna

Jest bezpośrednim przedłużeniem t. pachowej, biegnie wzdłuż ramienia. Rozpoczyna się

na brzegu dolnym m. piersiowego większego i kończy w dole łokciowym na wysokości szyjki
kości promieniowej.(rozdwaja się na t. przedramienia).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Gałęzie t. ramiennej: t. głęboka ramienia, t. poboczna łokciową górna, t. poboczna łokciowa
dolna. Z podziału t. ramiennej powstają t. przedramienia.
Tętnica promieniowa

Biegnie na przedramieniu w przedłużeniu tętnicy ramiennej wzdłuż kości promieniowej.

Z przedramienia przechodzi na grzbiet ręki.
Tętnica łokciowa

Jest gałęzią przyśrodkową rozdwojenia t. ramiennej. Biegnie wzdłuż przedramienia.

Tętnice ręki – do tętnic ręki zalicza się naczynia, które leżą poniżej linii stawowej
promieniowo-nadgarstkowej.
Tętnice palców – 4 tętnice przebiegające na brzegach bocznych palców.
Aorta piersiowa

Przebiega w śródpiersiu tylnym klatki piersiowej. Rozpoczyna się na wysokości III – IV

kręgu piersiowego i kończy na poziomie XII piersiowego. Po przejściu przez rozwór aortowy
przepony aorta piersiowa otrzymuje nazwę aorty brzusznej.
Gałęzie aorty piersiowej trzewne: gg. oskrzelowe, przełykowe, śródpiersiowe, osierdziowe.
Gałęzie aorty piersiowej ścienne: tt. przeponowe górne, tt. międzyżebrowe tylne,
tt. podżebrowe.
Część brzuszna aorty

Biegnie na powierzchni przedniej kręgów lędźwiowych. Sięga od rozworu aortowego

przepony do IV kręgu lędźwiowego. Na tej wysokości znajduje się rozdwojenie aortowe na
dwie tt. biodrowe. Odróżnia się gałęzie ścienne i trzewne aorty brzusznej.

Parzyste gałęzie ścienne zaopatrujące kości, mięśnie i skórę ściany brzucha to:

tt. przeponowe dolne, tt. lędźwiowe

Parzyste gałęzie trzewne odżywiające głównie narządy układu moczowo – płciowego to:

t. nadnerczowa środkowa, t. nerkowa, t. jądrowa, t. jajnikowa.

Nieparzyste gałęzie trzewne odżywiające narządy układu pokarmowego począwszy od

części brzusznej przełyku aż do odbytnicy to: pień trzewny (jest naczyniem krótkim i grubym
(15  –20  mm),  dzieli  się  na  trzy  gałęzie:  t.  żołądkową  lewą,  t.  wątrobową  wspólną,
t. śledzionową,  tętnice  te  zaopatrują  żołądek,  dwunastnicę,  wątrobę,  trzustkę  i  śledzionę),
t. krezkowa górna, t. krezkowa dolna.

Tętnice kończyny dolnej i miednicy
Tętnica biodrowa wspólna

Zaopatruje w krew narządy miednicy, a oprócz tego jest głównym naczyniem

zaopatrującym kończynę dolną.

Początek na wysokości IV kręgu lędźwiowego, koniec w miejscu podziału na t. biodrową

zewnętrzną i wewnętrzną. Miejsce to leży na wysokości stawu krzyżowo-biodrowego.
Tętnica biodrowa wewnętrzna

Zaopatruje ściany i trzewia miednicy, części płciowe zewnętrzne, okolicę kroczową oraz

część tylno-przyśrodkową uda. Oddaje gałęzie ścienne i trzewne.
Tętnica biodrowa zewnętrzna

Jest głównym źródłem doprowadzającym krew do kończyny dolnej. W połowie długości

więzadła pachwinowego przybiera nazwę t. udowej.
Tętnica udowa

Jest przedłużeniem t. biodrowej zewnętrznej. Jest tętnicą całej kończyny dolnej wolnej.

Przechodzi w t. podkolanową.
Tętnica podkolanowa

Jest pniem tętniczym biegnącym w przedłużeniu t. udowej. Leży w dole podkolanowym,

przez który przebiega. U swego końca rozdwaja się na t. piszczelową przednią i tylną.
Tętnice goleni: tętnica piszczelowa przednia, tętnica piszczelowa tylna.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Tętnice stopy: tt. grzbietowa stopy, podeszwowe, palców stopy.

Żyły krążenia wielkiego
Żyły krążenia wielkiego tworzą trzy naturalne grupy:

−

układ żyły głównej górnej do której należą: żyły głowy i szyi, żyły kończyny górnej, żyły
klp i kręgosłupa piersiowego

−

układ żyły głównej dolnej, do której wiodą: żyły kończyny dolnej, żyły brzucha
i miednicy

−

układ żył serca

Krwioobieg mały

Tętnice krążenia małego to: pień płucny, t. płucna prawa, t. płucna lewa. Żyły krążenia

małego to: ż. płucna górna, ż. płucna dolna.
Śledziona

Śledziona pełni funkcje zbiornika krwi, wytwarza część limfocytów, reguluje ilość

granulocytów krążących we krwi, współdziała w rozpadzie erytrocytów i płytek krwi,  bierze
udział  w  biosyntezie  przeciwciał,  magazynuje  czynnik  VIII  krzepnięcia  krwi.  Położona  jest
wewnątrzotrzewnowo  w  lewej  okolicy  podżebrowej,  przykryta  przez  lewy  łuk  żebrowy.
W śledzionie  wyróżnia  się  koniec  tylny  oraz koniec przedni.  Wypukła powierzchnia  boczna
nosi  nazwę  powierzchni  przeponowej,  a  wklęsła  powierzchnia  przyśrodkowa  powierzchni
trzewnej, na której znajduje się zagłębienie zwane wnęką śledziony. Obie powierzchnie łączą
się  brzegiem  górnym  i  dolnym.  Śledziona  otoczona  jest  dwiema  błonami:  błoną  surowiczą
i błona włóknistą z która łączą się beleczki śledziony. Przestrzenie między beleczkami a błoną
włóknistą  wypełnia  tkanka  łączna  siateczkową  tworząca  miazgę  śledziony.  Śledziona
unaczyniona  jest  przez  tętnicę  śledzionową.  Odprowadzanie  krwi  odbywa  się  poprzez  żyłę
śledzionową. Unerwienie śledziony jest autonomiczne.
Krew

Krew jest rodzajem tkanki łącznej, składającej się z komórek i płynnego osocza. Wśród

komórek wyróżnia się erytrocyty, czyli krwinki czerwone, leukocyty, czyli krwinki białe, oraz
trombocyty czyli płytki krwi. Człowiek dorosły posiada 5 – 6 l krwi. Komórki zajmują około
45%, a osocze 55% krwi.
Około 90% osocza stanowi woda, a 6-8% stanowią białka (albuminy, globuliny, fibrynogen).
Ponadto  w  skład  osocza  wchodzą  sole  nieorganiczne  oraz  wiele  rodzajów  związków
chemicznych,  np.  aminokwasy,  hormony,  tłuszcze  itp.  Elementy  morfotyczne  krwi,  a  więc
krwinki  czerwone,  białe  i  płytki  krwi  powstają  w  szpiku  kostnym  czerwonym  z  komórek
macierzystych w procesie zwanym hemocytopezą.

Rola krwi jest bardzo zróżnicowana, wyróżnia się jej trzy główne funkcje: transportową,

obronną i homeostatyczną, (czyli utrzymującą stałość parametrów biochemicznych
i biofizycznych organizmu).
Najważniejszą  z  nich  jest  funkcja  transportowa.  Krew  dostarcza  do  komórek  tlen  (pobrany
wcześniej z płuc) oraz składniki energetyczne, sole mineralne i witaminy (pobrane
z przewodu pokarmowego). Zbędne produkty przemiany materii (dwutlenek węgla, mocznik,
kwas  moczowy)  również  są  transportowane przez  krew, która  zabiera  je  z tkanek  i  przenosi
do  narządów  wydalniczych  (nerek,  skóry)  i  do  płuc  (usuwają  dwutlenek  węgla).  Ważną
funkcją  związaną  z  transportem  jest  udział  krwi  w  termoregulacji.  Krew  odbiera  ciepło
z okolic, w których produkowane jest ono w nadmiarze (np. z wątroby i z mięśni),
i  przenosi  je  do  nieco  chłodniejszych  regionów.  Dzięki  temu  nasz  organizm  utrzymuje
w miarę stałą temperaturę w całym ciele, jedynie z niewielkimi różnicami pomiędzy różnymi
rejonami. Oprócz ciepła krew transportuje również hormony, biorąc udział w regulacji przez
te aktywne biologicznie substancje wielu reakcji biochemicznych w ustroju.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Poza funkcjami transportowymi krew bierze udział w reakcjach obronnych organizmu;

przenoszone przez nią przeciwciała i komórki odpornościowe zwalczają wszelkie zagrożenia
z zewnątrz i z wewnątrz.

Trzecią główną funkcją jest wspomniany już udział krwi w tworzeniu stałego środowiska

wewnętrznego, czyli w homeostazie.
Erytrocyty  to  jeden  z  podstawowych  morfotycznych składników  krwi.  Hemoglobina  składa
się  z  białka  –  globiny  –  oraz  z  czterech  cząsteczek  hemu.  Głównym  zadaniem  erytrocytów
jest  przenoszenie  tlenu  i  dwutlenku  węgla,  co  jest  możliwe  dzięki  obecności  w  nim
czerwonego  barwnika  hemoglobiny,  który  ma  zdolność  do  nietrwałego  wiązania  tlenu
i przechodzenia  w  oksyhemoglobinę.  Zdrowy,  młody  mężczyzna  ma  około  5  mln/mm

erytrocytów w krwi obwodowej, kobieta około 4,5 mln/mm

, natomiast noworodek około

7 mln/mm

. Ilość erytrocytów w organizmie człowieka może się zmieniać – zależy to m.in. od

miejsca, w którym człowiek się znajduje i ciśnienia, jakie tam panuje. Prawidłowy erytrocyt
ludzki jest okrągłą, dwuwklęsłą w środku komórką o średnicy 6-9 μm. Krwinki czerwone nie
dzielą się i po kilku miesiącach życia (ok. 120 dni) ulegają zniszczeniu w śledzionie.

Otoczka krwinek czerwonych ma ważne właściwości. Umieszczone są na niej

polisacharydy  (wielocukry)  odpowiedzialne  za  rozróżnianie  grup  krwi.  Takie  cząsteczki
nazywamy  w  tym  przypadku  aglutynogenami:  A,  B  i  0.  W  zależności  od  tego,  jaki
aglutynogen  występuje  na  otoczce,  wyróżniamy  grupę  krwi  A,  B,  0  i  AB.  Oprócz  układu
antygenów  A,  B,  0  wyróżniamy  wiele  innych  grup,  spośród  których  najważniejszy  jest
podział na grupę Rh-dodatnią i Rh-ujemną.
Krwinki białe, czyli leukocyty, krążą we krwi w ilości od 4 tys. do 10 tys. w 1 mililitrze. Jest
to niejednorodna grupa obejmująca granulocyty, limfocyty i monocyty.

Granulocyty dzielą się z kolei na obojętnochłonne (jest ich najwięcej), kwasochłonne

i zasadochłonne  (to  najmniej  liczna  grupa).  Nazwa  pochodzi  od  sposobu  barwienia  się  tych
komórek.  Granulocyty  obojętnochłonne  są  "policjantami"  naszego  ustroju,  pożerają
(fagocytoza)  i  trawią  głównie  bakterie.  Granulocyty  kwasochłonne  niszczą  obce  białka,  ich
liczba  wzrasta  znacznie  w  chorobach  alergicznych  i  pasożytniczych.  Granulocyty
zasadochłonne wydzielają heparynę - czynnik powstrzymujący krzepnięcie krwi.

Limfocyty to kolejna grupa białych krwinek. Pochodzą z różnych narządów (szpik,

grasica,  węzły  chłonne,  śledziona)  i  dzielą  się  na  różne  grupy.  Zasadniczym  podziałem  jest
ten na limfocyty T i B. Pierwsze odpowiadają za reakcje odpornościowe typu komórkowego,
czyli  takie,  w  których  uczestniczą  całe  komórki.  Limfocyty  B  z  kolei  są  odpowiedzialne  za
tworzenie  przeciwciał  (rekacje  odpornościowe  typu  humoralnego),  ważnego  oręża  w  walce
z drobnoustrojami.
Następną  grupą  białych  ciałek  są  monocyty;  po  przejściu  z  krwi  do  tkanek  stają  się
makrofagami,  "pożerającymi"  znaczną  liczbę  bakterii  i  martwych  tkanek,  wytwarzając
ponadto interferon.

Płytki krwi to następny rodzaj elementów morfotycznych krwi. Są fragmentami bardzo

dużych  komórek  –  megakariocytów,  powstających  w  szpiku  kostnym.  Średnio  w  1  ml  krwi
znajduje  się  250  tys.  płytek.  Ich  czas  życia  wynosi  8-10  dni.  Płytki  krwi  odgrywają  bardzo
dużą  rolę  w  hamowaniu  krwawienia  (w  hemostazie).  Mają  zdolność  do  adhezji  i  agregacji.
Przylegają się w  miejscu uszkodzenia  naczynia i tworzą czop zatykający  jak korek powstały
ubytek.  Ponadto  z  płytek  uwalniają  się  substancje  kurczące  krwawiące  naczynia,  co
dodatkowo hamuje krwawienie.
Osocze jest zasadniczym składnikiem krwi, w którym zawieszone są elementy morfotyczne.

Zawiera składniki organiczne i nieorganiczne (głównie jony sodowe, potasowe,

chlorkowe i węglanowe). Składniki organiczne to: białka, składniki pozabiałkowe zawierające
azot i nie zawierające azotu oraz lipidy osocza.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Stałość elementów osocza (szczególnie nieorganicznych) jest kluczowa w prawidłowym
funkcjonowaniu komórek, szczególnie nerwowych i mięśniowych. Białka są najważniejszymi
składnikami organicznymi krwi. Dzielą się na trzy frakcje: albuminy, globuliny, fibrynogen.

Albuminy stanowią prawie 55% wszystkich białek. Są wytwarzane w wątrobie i ich

główną funkcją jest wiązanie wody dzięki tzw. ciśnieniu onkotycznemu. Jeśli albumin
zabraknie, to woda „ucieka” z łożyska krwionośnego np. do tkanek, tworząc obrzęki.
Albuminy pełnią także funkcje nośnika dla innych substancji, np. hormonów.

Globuliny są bardzo niejednorodną grupą dzielącą się na alfa1, alfa2, beta i gamma-

globuliny.  Gamma-globuliny  wytwarzane  są  w węzłach  chłonnych  i  ich zasadniczą  rolą  jest
funkcja  obronna.  Można  je,  bowiem  utożsamić  z  przeciwciałami.  Poza  tym  globuliny,
podobnie jak albuminy, stanowią nośnik dla innych substancji i  jonów. W tej frakcji zawarte
są również enzymy krwi.

Fibrynogen jest kolejnym białkiem osocza, wytwarzanym w wątrobie. Z fibrynogenu

powstają pod wpływem trombiny cząsteczki fibryny, które tworzą sieć włókien składającą się
na skrzep krwi.

Do organicznych składników pozabiałkowych osocza należą węglowodany (glukoza,

kwas  mlekowy),  produkty  metabolizmu  białek  (aminokwasy,  amoniak,  mocznik)
i metabolizmu hemu (wspomniana bilirubina oraz urobilinogen). W osoczu rozpuszczony jest
również kwas moczowy i kreatynina, kolejne zbędne produkty przemiany materii. Inną ważną
grupę  składników  organicznych  osocza  stanowią  lipidy  osocza.  Należą  do  nich  tak  znane
substancje, jak cholesterol, trójglicerydy, witaminy rozpuszczalne w tłuszczach - A, D, E i K -
oraz  wolne  kwasy  tłuszczowe,  fosfolipidy,  hormony  steroidowe  wydzielane  przez  korę
nadnerczy, jądro i jajnik. Prawie wszystkie z tych substancji są związane z białkami, tworząc
lipoproteiny.

Jedną z funkcji składników osocza jest w przypadku uszkodzenia naczynia

zatrzymywanie  krwi  w  łożysku  krwionośnym  i  hamowanie  jej  wypływu,  czyli  hemostaza.
Proces  ten  zaczyna  się  od  utworzenia  przez  płytki  krwi  czopu  oraz  skurczu  naczyń
krwionośnych.  Następnym  etapem  jest  wytworzenie  z  fibrynogenu  skrzepu  krwi.  W  tym
procesie fibrynogen jest zamieniany przez trombinę w fibrynę. Całość tych skomplikowanych
procesów sprowadza się do aktywacji kolejnych czynników krzepnięcia krwi. Brak któregoś
z czynników  krzepnięcia  jest  przyczyną  chorób.  W  hemofilii  typu  A  (najczęstszej)  brakuje
dostatecznej ilości czynnika VIII, w hemofilii typu B dotyczy to czynnika IX, a hemofilii typu
C czynnika XI. Objawy podobne do hemofilii występują również w niedoborze witaminy  K,
która bierze udział w tworzeniu przez komórki wątroby czynników VII, XI i X.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Jakie narządy wchodzą w skład układu krążenia?
2.  Jaka rolę w organizmie człowieka pełni układ krążenia?
3.  Jak położone jest serce w klatce piersiowej?
4.  Jak zbudowane są ściany serca?
5.  Jakie naczynia łączą się z sercem?
6.  Jakie zastawki znajdują się w sercu i gdzie są położone?
7.  Jaka jest rola zastawek serca?
8.  Jak zbudowany jest układ bodźco-przewodzący i jaka jest jego rola?
9.  Z jakich faz składa się cykl pracy serca?
10.  W jaki sposób krew dociera do mięśnia sercowego?
11.  Co to jest ciśnienie krwi i jaka jest prawidłowa jego wartość?
12.  Na czym polega zjawisko tętna i jaka jest prawidłowa jego wartość?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

13.  Jakie ośrodki nerwowe kontrolują prace układu krążenia i gdzie są położone?
14.  Jakie naczynia tworzą krwiobieg duży?
15.  Jakie naczynia tworzą krwioobieg mały?
16.  Jaka jest rola krwioobiegu dużego i małego?
17.  Jak zbudowana jest śledziona i jaką rolę pełni?
18.  Jaka jest rola krwi w organizmie człowieka?
19.  Jakie składniki tworzą krew?
20.  Jak zbudowane są poszczególne składniki krwi i jaka jest ich rola?
21.  Jakie są grupy krwi i od czego zależą?
22.  Co to jest czynnik Rh?
23.  Jaką rolę pełni układ krzepnięcia?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeanalizuj budowę serca.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiając serce, skorzystać z tablic

i modelu serca znajdującego się w pracowni anatomicznej, programu komputerowego
„Ciało człowieka”,

2) określić lokalizację serca,
3) opisać wygląd zewnętrzny serca i wskazać na schemacie lub modelu poszczególne części

serca,

4)  określić na jakich elementach zbudowana jest ściana serca,
5)  dokonać podziału serca na jamy i wskazać je na schemacie lub modelu serca,
6)  nazwać zastawki serca, wskazać ich położenie i określić ich rolę,
7)  nazwać i wskazać na modelu naczynia krwionośne łączące się z poszczególnymi jamami

serca,

8) wskazać na modelu serca naczynia należące do krążenia wieńcowego serca.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

atlasy anatomiczne,

−

tablice przedstawiające budowę serca,

−

model serca,

−

program komputerowy „Ciało człowieka”,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Przeanalizuj budowę i czynność układu bodźco-przewodzącego serca.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające układ bodźco-przewodzący

serca, skorzystać z tablic i modelu serca znajdującego się w pracowni anatomicznej,

2) opisać elementy układu bodźco-przewodzącego i wskazać je na schemacie serca,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

3) wyjaśnić rolę układu bodźco-przewodzącego serca,
4) prześledzić na schemacie drogę impulsu szerzącego się w obrębie układu bodźco-

przewodzącego,

5) wyjaśnić na czym polega cykl pracy serca.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

atlasy anatomiczne,

−

tablice przedstawiające budowę serca,

−

model serca,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 3

Przeanalizuj przebieg naczyń tętniczych krwioobiegu dużego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające krwioobieg duży, skorzystać

z tablic znajdujących się w pracowni anatomicznej,

2) odszukać w materiałach informacje na temat krwioobiegu dużego,
3) prześledzić w oparciu o schemat krążenia dużego drogę krwi z lewej komory do prawego

przedsionka,

4) wskazać poszczególne części aorty,
5) wypisać w formie „mapy myśli” poszczególne części aorty i naczyń tętniczych

odchodzących od tych części,

6) wskazać obszary ciała zaopatrywane przez gałęzie aorty wstępującej, łuku aorty, aorty

piersiowej i aorty brzusznej,

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

arkusze papieru.

−

atlasy anatomiczne,

−

tablice przedstawiające budowę krwioobiegu dużego,

−

schemat krwioobiegu dużego,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 4

Przeanalizuj przebieg naczyń żylnych krwioobiegu dużego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające krwioobieg duży, skorzystać

z tablic znajdujących się w pracowni anatomicznej,

2)  odszukać w materiałach informacje dotyczące krwioobiegu dużego,
3)  prześledzić drogę krwi z lewej komory do prawego przedsionka,
4)  wskazać duże żyły należące do krwioobiegu dużego,
5)  wypisać w formie „mapy myśli” żyły zbierające krew z dolnej i górnej części ciała.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

arkusze papieru,

−

atlasy anatomiczne,

−

tablice przedstawiające budowę krwioobiegu dużego,

−

schemat krwioobiegu dużego,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 5

Wykonaj pomiar ciśnienia tętniczego krwi.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1)  odszukać materiałach dydaktycznych informacje na temat ciśnienia krwi,
2)  wyjaśnić istotę ciśnienia tętniczego krwi,
3)  zapoznać się z algorytmem wykonania pomiaru,
4)  przygotować aparat do pomiaru ciśnienia,
5)  wykonać pomiar ciśnienia u kolegi zgodnie z algorytmem wykonania,
6)  zinterpretować otrzymany wynik.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

algorytm wykonania pomiaru ciśnienia tętniczego krwi,

−

aparat do mierzenia ciśnienia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 6

Wykonaj pomiar tętna.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat tętna,
2)  wyjaśnić istotę tętna,
3)  zapoznać się z algorytmem wykonania pomiaru tętna,
4)  wybrać tętnice na której można zbadać tętno,
5)  wykonać pomiar tętna u kolegi zgodnie z algorytmem wykonania,
6)  zinterpretować otrzymany wynik.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

algorytm wykonania pomiaru tętna,

−

tablica przedstawiająca tętnice i miejsca w których można zbadać tętno,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wymienić narządy wchodzące w skład układu krążenia?



2) wyjaśnić rolę układu krążenia w organizmie człowieka?



3) określić położenie serca w klatce piersiowej?



4) przedstawić budowę ściany serca?



5) określić jakie naczynia łączą się z sercem?



6) rozróżnić zastawki serca i wskazać ich położenie?



7) określić rolę zastawek serca?



8) scharakteryzować układ bodźco-przewodzący serca?



9) wyjaśnić istotę cyklu pracy serca?



10) wyjaśnić sposób ukrwienia mięśnia sercowego?



11) wyjaśnić zjawisko ciśnienia krwi i tętna?



12) wskazać naczynia tętnicze na których można zbadać tętno?



13) zmierzyć tętno i ciśnienie krwi?



14) określić wpływ układu nerwowego na pracę układu krążenia?



15) scharakteryzować krążenie duże?



16) scharakteryzować krążenia małe?



17) opisać budowę śledziony?



18) wyjaśnić rolę śledziony?



19) wyjaśnić funkcje jakie pełni krew?



20) scharakteryzować poszczególne składniki krwi?



21) wyjaśnić istotę grup krwi i czynnika Rh?



22) wyjaśnić istotę krzepnięcia krwi?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.5. Budowa i czynność układu oddechowego

4.5.1. Materiał nauczania

Układ oddechowy

Niezbędnym warunkiem życia komórki i przemian zachodzących w niej jest stały dopływ

tlenu i usuwanie powstałego jako produkt końcowy dwutlenku węgla. Wymianę gazową
między żywym organizmem a otaczającym środowiskiem zapewnia człowiekowi układ
oddechowy.

Do układu oddechowego należą: nos zewnętrzny, jama nosowa wraz z zatokami

przynosowymi,  krtań,  tchawica,  oskrzela  główne,  płuca  wraz  z  opłucną  i  jamami  opłucnej.
Oddychanie  dzieli  się  na  zewnętrzne  i  wewnętrzne,  czyli  komórkowe.  Oddychanie
zewnętrzne  polega  na  doprowadzeniu  tlenu  do  komórek  zgodnie  z  gradientem  ciśnienia
parcjalnego  tlenu.  Jednocześnie  zostaje  wydalony  dwutlenek  węgla,  powstający  w  wyniku
utleniania  komórkowego  związków  organicznych.  Na  oddychanie  zewnętrzne  składają  się:
wentylacja  płuc,  dyfuzja  gazów  pomiędzy  powietrzem  pęcherzykowym  a  krwią,  transport
gazów i dyfuzja gazów pomiędzy krwią a komórkami.

Regulacja częstości i głębokości oddychania odbywa się za pośrednictwem ośrodka

oddechowego znajdującego się w rdzeniu przedłużonym.
Jama  nosowa  jest  podzielona  przegrodą  nosa  na  dwie  połowy.  Małżowiny  nosowe  dzielą
każdą  z  nich  na  trzy  przewody  nosowe: górny, środkowy  i  dolny. Jama  nosowa  rozpoczyna
się  nozdrzami  przednimi,  kończy  nozdrzami  tylnymi.  Składa  się  z  przedsionka  nosa,
i właściwej  jamy  nosowej.  Błona  śluzowa  jamy  nosowej  podzielona  jest  na  okolice
oddechową  i  węchową.  Okolica  oddechowa  wysłana  jest  nabłonkiem  migawkowym,  który
spełnia  rolę  oczyszczania  wdychanego  powietrza.  Gruczoły  śluzowe  i  surowicze  nawilżają
a splot naczyniówkowy podśluzówkowy ogrzewa wdychane powietrze.
Do  przewodów  nosowych  uchodzą  zatoki  przynosowe,  które  są  przestrzeniami  w  kościach
czaszki wysłanymi błoną śluzową i wypełnionymi powietrzem, wyróżnia się zatoki: klinowe,
sitowe, czołowe, szczękowe.
Rusztowanie  jamy  nosowej  utworzone  jest  przez:  kości  nosowe,  wyrostki  czołowe  szczęk,
chrząstki  boczne  nosa, chrząstki  skrzydłowe większe i  mniejsze, przegrodę nosa, małżowiny
nosowe.
Krtań  to  część  układu  oddechowego  umieszczona  między  IV  a  VII  kręgiem  szyjnym.
Rozpoczyna się wejściem do krtani. Krtań łączy gardło z tchawicą, Służy do przeprowadzenia
powietrza,  jest  także  narządem  służącym  do  wydawania  dźwięków  (głos  powstaje  w  jamie
krtani w obrębie głośni).
Szkielet krtani składa się z chrząstek połączonych ze sobą stawami, mięśniami i więzadłami.
Wyróżnia się:
Chrząstki parzyste: nalewkowate, rożkowate, klinowate.
Chrząstki nieparzyste: pierścieniowata, tarczowata, nagłośnia.
Stawy  i  połączenia  ścisłe  łączące  chrząstki  krtani  to:  stawy  pierścienno-nalewkowe,  stawy
pierścienno-tarczowe, więzozrost nalewkowo-rożkowy.
Krtań unerwiają gałęzie nerwu błędnego.

Tchawica jest narządem stanowiącym przedłużenie krtani. Rozpoczyna się na wysokości

kręgu szyjnego C6 i biegnie ku dołowi, a kończy na wysokości kręgu piersiowego Th5. Na tej
wysokości  (mniej  więcej  na  wysokości  trzeciego  żebra)  dzieli  się  pod  kątem  55-65°  na
oskrzela główne prawe  i  lewe, tworząc rozdwojenie tchawicy.  W  miejscu podziału  znajduje
się  ostroga  tchawicy  rozdzielająca  powietrze  do  płuc.  W  tchawicy  można  wyróżnić  część
szyjną  i  piersiowa.  Długość  tchawicy  wynosi  10-12 cm.  Tchawica  zbudowana  jest  z  16-20
szklistych  chrząstek  tchawiczych  o  podkowiastym  kształcie  połączonych  więzadłami

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

pierścieniowatymi lub tchawicznymi. Jej tylna ściana – ściana błoniasta – zawiera głównie
mięśnie gładkie. Od wewnątrz tchawica wyścielona jest błoną śluzową pokrytą nabłonkiem
wielorzędowym migawkowym, zawiera też gruczoły surowicze.

Oskrzela to część układu oddechowego, położona pomiędzy tchawicą a płucami. Jest to

zespół  rozgałęziających  się  rurek  o  szerokości  powyżej  1  mm  doprowadzających
i odprowadzających  powietrze  do/z  płuc.  Ściana  oskrzeli  wysłana  jest  błoną  śluzową
z nabłonkiem  wielorzędowym  migawkowym  (umożliwiającym  czynne  przemieszczanie  się
śluzu  do  większych  (oskrzeli/tchawicy).  Umięśnienie  składa  się  z  mięśni  gładkich,
W zależności  od  wielkości  oskrzela,  chrząstka  pomagająca  w  utrzymaniu  kształtu  oskrzela
występuje  jako  pierścienie,  małe  płytki  bądź  wysepki.  U  człowieka  na wysokości IV  krążka
międzykręgowego tchawica dzieli się na 2 oskrzela główne:

−

oskrzele główne prawe, grubsze i krótsze 2,5 cm i przebiega bardziej pionowo,

−

oskrzele główne lewe, cieńsze, dłuższe, 5 cm, biegnące bardziej poziomo.

W płucach oskrzela tworzą drzewiasto rozgałęziający się system. Oskrzela główne dzielą

się  na  płatowe,  te  zaś  na  segmentalne,  subsegmentalne  i  dalsze.  Każde  kolejne  oskrzele  ma
coraz mniejszą średnicę. Budowa ich ściany jest dość podobna do budowy tchawicy i dużych
płatowych  oskrzeli;  chrząstki  nie  tworzą  podkowiastych  pierścieni,  lecz  są  zwykłymi
nieregularnymi  płytkami.  Bardzo  ważną  rolę  odgrywa  tu  warstwa  mięśniowa.  Napięcie
mięśni,  regulowane  przez  autonomiczny  układ  nerwowy,  w  zasadniczym  stopniu  decyduje
o średnicy światła oskrzela. Najmniejsze oskrzela posiadające jeszcze chrząstkę mają średnice
1-1,5  mm.  Od  nich  odchodzą  oskrzeliki  -  już  bez  chrząstek,  a  po  kolejnych  podziałach
pojawiają się oskrzeliki oddechowe, w których ścianie znajdują się pęcherzyki płucne.
Po  kilkakrotnym  podziale  tych  oskrzelików  pojawiają  się  przewody  pęcherzykowe
prowadzące wprost do pęcherzyków płucnych.

Płuca są parzystym narządem położonym w klatce piersiowej, w którym odbywa się

wymiana gazowa. Otoczone są dwoma blaszkami błony surowiczej zwanymi opłucną płucną
i opłucną ścienną. W jamie opłucnowej znajduje się niewielka ilość płynu surowiczego.
W płucu wyróżnia się: szczyt, podstawę, powierzchnie: żebrową, przeponową, śródpiersiową.
Grono stanowi podstawową jednostkę anatomiczną i fizjologiczną płuca. Większa liczba gron
tworzy  zrazik,  zraziki  tworzą  segmenty,  te  zaś  płaty.  Lewe  płuco  ma  dwa  płaty  (górny
i dolny),  prawe  –  trzy  płaty  (górny,  środkowy  i  dolny).  Powierzchnia  przyśrodkowa  płuca
zawiera wnękę z korzeniem płuca. Pęcherzyki płucne mają budowę ściany przystosowana do
wymiany  gazowej.  Utworzone  są  z  komórek  nabłonkowych  otoczonych  cienkim  zrębem
łącznotkankowym,  w  którym  znajduje  się  sieć  naczyń  włosowatych.  Ściana  pęcherzyka
płucnego  wraz  ze  ścianą  naczynia  włosowatego  tworzą  tzw.  barierę  włośniczkowo-
pęcherzykową,  przez  którą  tlen  dyfunduje  do  krwi,  podczas  gdy  z  krwi  do  światła
pęcherzyków  przedostaje  się  dwutlenek węgla.  W płucach  wyróżnia  się dwojakiego rodzaju
unaczynienie:  krążenie  czynnościowe  i  krążenie  odżywcze.  Krążenie  czynnościowe  jest
zarazem krążeniem  małym.  Krążenie odżywcze składa się z tętnic  i gałęzi odchodzących od
łuku  aorty,  od  aorty  piersiowej  i  tętnicy  piersiowej  wewnętrznej,  zwanych  gałęziami
oskrzelowymi i żył oskrzelowych.

Oddychanie dzieli się na oddychanie zewnętrzne i oddychanie wewnętrzne, czyli

komórkowe.  Oddychanie  zewnętrzne  polega  na  doprowadzeniu  tlenu  do  komórek  zgodnie
z gradientem ciśnienia parcjalnego tlenu. Jednocześnie zostaje usuwany z komórek dwutlenek
węgla,  powstający  w  wyniku  utleniania  komórkowego  związków  organicznych.  Na
oddychanie  zewnętrzne  składają  się  następujące  procesy:  wentylacja  płuc,  dyfuzja  gazów
pomiędzy  powietrzem  pęcherzykowym  a  krwią,  transport  gazów  i  dyfuzja  gazów  pomiędzy
krwią  i komórkami.  W okresie  spoczynku człowiek oddycha  średnio 16 razy  na  minutę. Na
szczycie  najgłębszego  wdechu  w  płucach  znajduje  się  około  6000  ml  powietrza.  Jest  to
pojemność całkowita płuc.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Regulacja częstości i głębokości oddechów odbywa się za pośrednictwem ośrodka

oddechowego  znajdującego  się  w  rdzeniu  przedłużonym.  Podstawową  rolę  w  kontroli
oddychania odgrywają sprzężenia zwrotne, związane z panującymi we krwi ciśnieniami tlenu
i dwutlenku węgla. Czujnikami tych  ciśnień  są receptory  znajdujące się  w dużych tętnicach:
w aorcie  i tętnicy  szyjnej. Spadek ciśnienia tlenu  i/lub wzrost ciśnienia dwutlenku węgla we
krwi  tętniczej  powoduje  w  drodze  odruchu  pobudzenie  ośrodków  oddechowych  w  rdzeniu
przedłużonym.  Stamtąd  płyną  pobudzenia  zwiększające  aktywność  i  wysiłek  mięśni
oddechowych  i  w  rezultacie  poprawę  wentylacji.  Płuca  poprzez  wpływ  na  ciśnienie
dwutlenku  węgla  we  krwi  mają  bezpośredni  i  znaczący  wpływ  na  utrzymywanie
odpowiedniego, niemal obojętnego odczynu (pH – 7,4) krwi.

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Jaką rolę pełni w organizmie człowieka układ oddechowy?
2.  Z jakich narządów zbudowany jest układ oddechowy?
3.  Gdzie zlokalizowane są narządy układu oddechowego?
4.  Jak zbudowana jest jama nosowa i jaka jest jej rola w oddychaniu?
5.  Jakie chrząstki wchodzą w skład krtani?
6.  Jaką rolę pełni krtań?
7.  Jak zbudowana jest tchawica i oskrzela?
8.  Jak zbudowane są płuca?
9.  Jaka jest istota oddychania zewnętrznego i wewnętrznego?
10.  Z jakich etapów składa się oddychanie zewnętrzne i na czym one polegają?
11.  Na czym polega wymiana gazowa w płucach?

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeanalizuj budowę dróg oddechowych. Możesz to zrobić w formie tabeli lub „mapy

myśli”.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające układ oddechowy, skorzystać

z tablic znajdujących się w pracowni anatomicznej, programu komputerowego „Ciało
człowieka”,

2) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy układu

oddechowego,

3) prześledzić drogę powietrza z jamy nosowej do płuc,
4) przyporządkować górnym drogom oddechowym i dolnym drogom oddechowym narządy

wchodzące w ich skład,

5) wypisać poszczególne elementy budowy narządów tworzących drogi oddechowe.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

arkusze papieru.

−

atlasy anatomiczne,

−

tablice przedstawiające budowę dróg oddechowych,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

−

schemat oddychania zewnętrznego,

−

programu komputerowy „Ciało człowieka”,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Przeanalizuj budowę i czynność płuc.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające budowę płuc, skorzystać

z tablic znajdujących się w pracowni anatomicznej, modelu płuc, programu
komputerowego „Ciało człowieka”,

2)  odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy i czynności płuc,
3)  posłużyć się schematem płuc,
4)  zaznaczyć na schemacie poszczególne części płuca,
5)  wykonać kilka głębokich oddechów, zwrócić uwagę na ruchy klatki piersiowej,
6)  wyjaśnić w oparciu o poczynione obserwacje na czym polega wentylacja płuc.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

arkusze papieru.

−

atlasy anatomiczne,

−

tablice przedstawiające budowę płuc,

−

model płuc,

−

schemat budowy płuca prawego i lewego,

−

programu komputerowy „Ciało człowieka”,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.5.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić rolę układu oddechowego w organizmie człowieka?



2) wymienić narządy z jakich zbudowany jest układ oddechowy?



3) określić budowę i czynność jamy nosowej?



4) określić położenie, budowę i czynność krtani?



5) określić położenie, budowę tchawicy i oskrzeli?



6) określić położenie, budowę i czynność płuc?



7) wyjaśnić istotę oddychania zewnętrznego i wewnętrznego?



8) wyjaśnić istotę wymiany gazowej w płucach?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.6. Budowa i czynność układu moczowego

4.6.1. Materiał nauczania

Układ moczowy

Do narządów układu moczowego należą: nerki, miedniczki nerkowe, moczowody,

pęcherz moczowy i cewka moczowa. Nerki są narządem parzystym położonym w przestrzeni
zaotrzewnowej  na  tylnej  ścianie  jamy  brzusznej,  w  okolicy  lędźwiowej.  Nerka  prawa  leży
nieco niżej niż nerka lewa. W nerce wyróżnia się: powierzchnie tylną, powierzchnię przednią,
biegun  górny,  biegun  dolny,  brzeg  boczny  i  brzeg  przyśrodkowy.  Brzeg  przyśrodkowy  ma
zagłębienie  zwane  wnęką  nerki,  przez  którą  przechodzi  moczowód,  naczynia  i  nerwy.

Powierzchnia nerki jest pokryta błoną łącznotkankową, zwaną torebką włóknistą, którą

otacza  z  zewnątrz  torebka  tłuszczowa.  Nerka  jest  zbudowana  z  części  zewnętrznej  zwanej
kora nerki  i wewnętrznej rdzenia  nerki.  Kora tworzy słupy  nerkowe. Słupy  nerkowe wnikają
pomiędzy  piramidy  nerkowe,  z  których  zbudowany  jest  rdzeń.  Piramidy  nerkowe  swoimi
podstawami  skierowane  są  do  powierzchni  nerki,  natomiast  ich  wierzchołki,  zwane
brodawkami nerkowymi zwrócone są w kierunku zatoki nerkowej. W głębi nerki znajduje się
zatoka nerkowa z kielichami mniejszymi i większymi oraz miedniczka nerkowa.
Jednostką  morfologiczno-czynnościową  nerki  jest  nefron.  Nefron  składa  się  z  ciałka
nerkowego i  kanalików  nerkowych.  Ciałko  nerkowe  położone  jest  w korze  nerki,  składa  się
z kłębuszka i torebki kłębuszka.

Wyróżnia się czynność nerek zewnątrzwydzielniczą i wewnątrzwydzielniczą.

Czynność zewnątrzwydzielnicza nerek związana jest z tworzeniem się moczu. W tworzeniu
moczu udział biorą nefrony. Powstawanie moczu wiąże się z trzema procesami
fizjologicznymi: filtracją, resorpcją i sekrecją.

Miedniczka nerkowa jest łącznotkankowym zbiornikiem znajdującym się we wnęce

nerki. Tworzy się z kielichów nerkowych większych.

Moczowód jest przewodem długości około 33 cm, łączącym miedniczkę nerkową

z pęcherzem moczowym. Wyróżnia się w nim część brzuszną i część miedniczną.
W przebiegu moczowodu wyróżnia się trzy zwężenia: górne, środkowe i dolne.

Pęcherz moczowy jest nieparzystym zbiornikiem moczu spływającego porcjami

z moczowodu. Położony jest w miednicy mniejszej za spojeniem łonowym. Można w nim
wyróżnić: szczyt pęcherza, trzon pęcherz i dno pęcherza. Pojemność pęcherza moczowego
wynosi około 700 ml.

Cewka moczowa ma odmienną budowę u kobiet i u mężczyzn. Cewka moczowa męska

odprowadza mocz i nasienie. Rozpoczyna się ujściem wewnętrznym cewki moczowej
a kończy na żołędzi prącia ujściem zewnętrznym. Dzieli się na część sterczową, błoniastą
i gąbczastą.

Cewka moczowa żeńska jest krótka, uchodzi do przedsionka pochwy.

Mocz wydostający się z przewodów brodawkowych gromadzi się w kielichach

nerkowych i miedniczce nerkowej. Moczowodem przemieszcza się do pęcherza moczowego.
Oddawanie  moczu  następuje  na  drodze  odruchowej  za  pośrednictwem  ośrodka  oddawania
moczu  zlokalizowanego  w  części  krzyżowej  rdzenia  kręgowego.  Na  skutek  zwiększonego
ciśnienia  w  pęcherzu  moczowym  i  rozkurczu  zwieraczy  cewki  moczowej  mocz  zostaje
wydalony na zewnątrz.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.6.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Jakie narządy należą do układu moczowego?
2.  Jaką budowę mają nerki?
3.  Co to jest nefron?
4.  Jak wytwarzany jest mocz?
5.  Co to jest moczowód i gdzie się znajduje?
6.  Jak zbudowany jest pęcherz moczowy i jaką funkcje pełni?
7.  Jaką budowę ma cewka moczowa męska i żeńska?

4.6.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeanalizuj budowę makroskopową nerek.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające budowę nerki, skorzystać

z tablic znajdujących się w pracowni anatomicznej, modelu nerki, programu
komputerowego „Ciało człowieka”,

2)  odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy nerek,
3)  posłużyć się schematem nerki,
4)  zaznaczyć  na  schemacie  nerki:  korę  nerki,  rdzeń  nerki,  kielichy  nerkowe  i  miedniczkę

nerkową,

5) wskazać na schemacie lub modelu nerki słupy nerkowe i piramidy nerkowe,

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

atlasy anatomiczne,

−

tablice przedstawiające budowę nerek,

−

model nerki,

−

schemat budowy nerki,

−

programu komputerowy „Ciało człowieka”,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Przeanalizuj budowę mikroskopową nerek.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające budowę nefronu, skorzystać

z tablic znajdujących się w pracowni anatomicznej, modelu nerki, programu
komputerowego „Ciało człowieka”,

2)  odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy nerek,
3)  posłużyć się schematem nefronu,
4)  zaznaczyć na schemacie nefronu: ciałko nerkowe, kłębuszek nerkowy , kanaliki nerkowe,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

5) określić jakie procesy związane z wytwarzaniem moczu zachodzą w ciałku nerkowym

a jakie w kanalikach nerkowych.

6) uzupełnić kartę badania moczu (wpis fizjologiczny skład moczu).

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

atlasy anatomiczne,

−

tablice przedstawiające budowę nerek,

−

model nerki,

−

schemat budowy nerki,

−

wynik badania moczu

−

programu komputerowy „Ciało człowieka”,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.6.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) nazwać narządy należące do układu moczowego?



2) przedstawić budowę makroskopowa nerki?



3) przedstawić budowę nefronu?



4) wyjaśnić na czym polega proces wytwarzania moczu?



5) opisać budowę i funkcje dróg moczowych?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.7. Budowa i czynność układu rozrodczego

4.7.1. Materiał nauczania

Narządy płciowe służą do zachowania gatunku. Są także miejscem produkcji hormonów

płciowych. Dzielą się na narządy płciowe męskie i żeńskie.

Narządy płciowe męskie służą do wytwarzania plemników, które są głównym

składnikiem nasienia, wprowadzenia ich do pochwy oraz do produkcji hormonów płciowych
męskich androgenów (testosteron). Do narządów płciowych męskich należą: jądra, moszna,
najądrza, nasieniowody, pęcherzyki nasienne, gruczoł krokowy, prącie.

Narządy płciowe żeńskie służą do wytwarzania komórek jajowych oraz zapewniają

warunki  do  zapłodnienia  jaja,  rozwoju zarodka  i  płodu  oraz  jego  wydalenia.  Pełnią  również
funkcje  wewnątrzwydzielniczą  produkując  hormony  płciowe  estrogeny.  Do  narządów
płciowych  żeńskich  należą:  jajniki,  jajowody,  macica,  pochwa,  srom  niewieści  i  łechtaczka.
Dzielą się na narządy zewnętrzne i wewnętrzne.

W skład zewnętrznych narządów płciowych żeńskich wchodzi: wzgórek łonowy, wargi

sromowe większe, przedsionek pochwy, wargi sromowe mniejsze, łechtaczka, gruczoły
przedsionkowe większe (gruczoły Bartholina), błona dziewicza. Wewnętrzne narządy płciowe
znajdują się w tzw. miednicy mniejszej, stanowią je: pochwa, macica, jajowody, jajniki.

Jajniki
Ich kształt przypomina nieco migdały. Wielkość jajników zmienia się wraz z wiekiem

kobiety,  zależy  również  od  fazy  cyklu  miesiączkowego.  Jajnik  umocowany  jest  do  ścian
miednicy  i  sąsiednich  narządów  za  pomocą  więzadeł.  Głównymi  częściami  jajnika  są  kora
i rdzeń. W tej pierwszej znajduje się około 200 tys. pęcherzyków pierwotnych zawierających
komórki  jajowe.  Struktury  te  wzrastają,  tworząc  najpierw  pęcherzyki  wtórne,  a  później
dojrzewające  (zwane  pęcherzykami  Graafa).  Pęknięty  pęcherzyk  Graafa  uwalnia  komórkę
jajową,  która  podobnie  jak  plemniki  przeszła  już  podział  redukcyjny  i  zawiera  23
chromosomy.  Moment  takiego  pęknięcia  nazywamy  jajeczkowaniem  (owulacją).  Jest  to
kluczowa  faza  tzw.  cyklu  jajnikowego.  W  jego  pierwszej  połowie  pęcherzyk  przez  14  dni
dojrzewa  pod  wpływem  wydzielanych  przez  przysadkę  hormonów  (FSH  i  LH).  Około  14
dnia  następuje  wspomniane  jajeczkowanie.  Druga  połowa  cyklu  (kolejne  14  dni)  to  faza
ciałka żółtego (lutealna). Jeśli komórka jajowa zostanie zapłodniona, to powstałe z pękniętego
pęcherzyka  Graafa  ciałko  żółte  produkuje  progesteron  przygotowujący  macicę  na  przyjęcie
zarodka. Jeśli nie dojdzie do zapłodnienia, to ciałko żółte zanika.

Jajowody zgodnie ze swoją nazwą transportują jajo do macicy. Pierwszą jego częścią jest

lejek, obejmujący jajnik tzw. strzępkami jajowodu. Wychwycone przez strzępki jajo wędruje
do bańki jajowodu. To tutaj następuje zwykle zapłodnienie. Zapłodnione jajo (zygota)
wędruje następnie przez ujście maciczne jajowodu do macicy.

Macica w przeciwieństwie do jajnika i jajowodu jest narządem pojedynczym. Leży

w miednicy  między  pęcherzem  moczowym  a  odbytnicą.  Ma  wygląd  spłaszczonej  gruszki.
Górną,  rozszerzoną  część  macicy  stanowi  jej  trzon,  zwężający  się  ku  dołowi  w  szyjkę.  Nad
trzonem  położne  jest  dno  macicy.  Szyjka  objęta  jest  od  dołu  przez  pochwę.  Macica
zawieszona  jest  w  miednicy  za  pomocą  więzadeł  utrzymujących  ją  w  stałym  położeniu
(w niewielkim  pochyleniu  i  zgięciu  ku  przodowi).  Ściana  macicy  i  jajowodów  składa  się
z trzech głównych warstw: błony surowiczej (na zewnętrz), mięśniowej (w środku) i śluzowej
(wewnątrz).  Błona  śluzowa  ulega  okresowemu  złuszczaniu,  które  zsynchronizowane  jest  ze
wspomnianym  już  cyklem  jajnikowym.  Cykl  ten  trwa  zwykle  28  dni.  Po  złuszczeniu  błony
objawiającym  się  jako  miesiączka,  następuje  faza  wzrostu  i  odbudowy.  Po  jajeczkowaniu
(w środku  cyklu)  następuje  faza  wydzielnicza,  kiedy  to  błona  śluzowa  przygotowuje  się  na
przyjęcia zapłodnionego jaja. Jeśli to nie następuje, to cały cykl powtarza się od nowa.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Szyjka macicy przechodzi od dołu w pochwę. Pochwa ma kształt spłaszczonego cylindra,

w którym wyróżniamy ścianę przednią i tylną. Ważnym elementem budowy pochwy są też jej
sklepienia: przednie i tylne. Ujście pochwy zamknięte jest u dziewic prawie całkowicie błoną
dziewiczą.

Narządy płciowe zewnętrzne nazywane są u kobiety zbiorczą nazwą – sromem. Szparę

sromu  zamykają  wargi  sromowe  większe,  po  rozchyleniu,  których  widzimy  wargi  sromowe
mniejsze. Odpowiednikiem prącia u kobiet jest leżąca ku przodowi od nich łechtaczka. Wargi
sromowe  mniejsze  przykrywają  ujście  cewki  moczowej  i  ujście  pochwy.  Objęta  przez  nie
przestrzeń  nazywana  jest  przedsionkiem  pochwy.  Jej  ściany  zwilżone  są  wydzieliną
produkowaną w gruczołach przedsionkowych większych.
Męskie narządy płciowe

U mężczyzn narządem wytwarzającym komórki płciowe jest jądro. Oba jądra

umieszczone  są  w  worku  mosznowym,  będącym  uwypukleniem  ściany  brzucha.  Lewe  jądro
leży  nieco  niżej  niż  prawe.  Jądro  ma  kształt  spłaszczonej  elipsoidy.  W  jądrze  możemy
wyróżnić  tzw.  zrąb  i  miąższ.  Ten  pierwszy  stanowi  „rusztowanie”  dla  charakterystycznych
dla  miąższu  jądra  płacików  i  składających  się  na  nie  cewek  nasiennych.  Zasadniczą  funkcją
jądra  jest  wytwarzanie  plemników.  Ich  droga  zaczyna  się  w  cewkach  nasiennych  krętych
(kilka  z nich  składa  się  na  jeden  płacik),  a  później  przez  cewki  nasienne  proste  wędrują  do
sieci  jądra.  Proces  wytwarzania  plemników  zwany  jest  spermatogenezą.  Komórki  płciowe
będące  obok  komórek  podporowych  głównym  składnikiem  ściany  cewek  krętych  dzielą  się
i dojrzewają.  Cały  proces  zaczyna  się  od  tzw.  spermatogonii,  przechodzi  przez  etap
spermatocytów  I  i  II  rzędu,  a  kończy  się  na  spermatydach  i  ostatecznie  plemnikach.  Tutaj
materiał  genetyczny  zawarty  w  46  chromosomach  (23  pary)  dzieli  się  na  pół.  Plemnik
i komórka jajowa mają, więc po 23 chromosomy. Dzięki temu po połączeniu w zygotę liczba
z  powrotem  wraca  do  46  sztuk.  Dojrzałe  plemniki  mają  około  60  mikrometrów  długości,
a w przeciętnej  objętości  ejakulacie  mieści  się  ich  aż  200  do  300  milionów.  Składają  się
z główki,  szyjki  oraz  witki,  która  zapewnia  im  dużą  ruchomość.  Oprócz  plemników  jądro
produkuje  również  androgeny  (głównie  testosteron)  –  męskie  hormony  płciowe
odpowiedzialne  za  wzrost  i  rozwój  zewnętrznych  narządów  płciowych,  owłosienia  typu
męskiego,  obniżonego  tonu  głosu  i  innych  wtórnych  cech  płciowych.  Następnym  po  sieci
jądra  etapem  na  drodze  plemników  jest  najądrze.  To  właśnie  tutaj  te  komórki  dojrzewają,
zatrzymując  się  na  pewien  czas.  Następnie  plemniki  przedostają  się  do  nasieniowodu.
Zgodnie  z  nazwą  główną  funkcją  tego  długiego  przewodu  (50-60  cm)  jest  dalszy  transport
męskich  komórek  płciowych.  Jednym  z  narządów  wydzielających  składniki  nasienia  są
pęcherzyki  nasienne.  Ich  wydzielina  jest  bogata  w  enzymy,  fruktozę  oraz  kwas  cytrynowy
i witaminę  C.  Ujścia  pęcherzyka  nasiennego  wnikają  do  nasieniowodu  w  miejscu  zwanym
jego  bańką.  Tutaj,  po  połączeniu  się  z  przewodami  wyprowadzającymi  pęcherzyków
nasieniowód  zmienia  nazwę  na  przewód  wytryskowy,  który  uchodzi  na  małym  wzniesieniu
błony śluzowej cewki moczowej, zwanym wzgórkiem nasiennym.

Cewka moczowa rozpoczyna się od dna pęcherza moczowego, a kończy się po około 15–

20 cm ujściem zewnętrznym. Wyróżniamy część sterczową, błoniastą i gąbczastą cewki
moczowej. Cewka moczowa jest końcową, wspólną drogą układu moczowego i rozrodczego.

Gruczoł krokowy nazywany jest również gruczołem sterczowym, albo prostatą. Swoim

kształtem,  wielkością  i  konsystencją  przypomina  kasztan.  Podobnie  jak  jądro,  gruczoł
sterczowy  ma  budowę  miąższową.  Na  ten  miąższ składa się  30  do  50 gruczołów  cewkowo-
pęcherzykowych  wraz  z  odpowiednimi  przewodami  wyprowadzającymi.  Stercz  produkuje
około 1/3 objętości nasienia. Jego wydzielina zawiera różne składniki, które są niezbędne do
prawidłowego  funkcjonowania  plemników.  Innym  gruczołem  produkującym  elementy
nasienia są gruczoły opuszkowo-cewkowe, znajdujące się przy nasadzie prącia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Prącie znajduje się ku przodowi od spojenia łonowego. Składa się z nasady, części

środkowej  –  trzonu  oraz  z  części  końcowej  –  żołędzi.  Narząd  ten  tworzą  dwa  walcowate
twory  –  ciała  jamiste  przedzielone  ciałem  gąbczastym.  W  środku  prącia  znajduje  się
otaczające  cewkę  moczową  ciało  gąbczaste.  Końcowa  część  prącia  –  żołądź,  jest  pokryta
fałdem  skóry  –  napletkiem,  przykrywającym  ujście  zewnętrzne  cewki  moczowej.  Do
zewnętrznych  narządów  płciowych  (prącia,  cewki  moczowej,  gruczołów  opuszkowo-
cewkowych,  gruczołu  sterczowego)  należy  także  moszna.  Jest  ona  uwypukleniem  przedniej
ściany  jamy  brzusznej.  Przykrywa  tzw.  powrózki  nasienne,  w  których  znajdują  się
nasieniowody, liczne naczynia krwionośne, limfatyczne oraz nerwy.

4.7.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Jakie narządy tworzą układ rozrodczy żeński i męski?
2.  Jaka jest rola tych układów?
3.  Jak zbudowane są narządy płciowe żeńskie?
4.  Jak przebiega cykl jajnikowy i miesiączkowy?
5.  Jak zbudowane są narządy płciowe męskie?
6.  Na czym polega czynność jąder?

4.7.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeanalizuj budowę i czynność narządów płciowych żeńskich wewnętrznych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające budowę układu rozrodczego

żeńskiego, skorzystać z tablic układu rozrodczego znajdujących się w pracowni
anatomicznej,

2) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy i czynności układu

rozrodczego żeńskiego,

3)  posłużyć się schematem narządów płciowych żeńskich wewnętrznych,
4)  zaznaczyć na schemacie narządy tworzące układ,
5)  opisać budowę jajnika, jajowodu, macicy,
6)  wyjaśnić  jak  przebiega  cykl  jajnikowy  i  cykl  miesiączkowy  i  jaki  jest  związek  między

tymi procesami.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

atlasy anatomiczne,

−

tablice przedstawiające budowę układu rozrodczego żeńskiego,

−

schemat budowy narządów płciowych żeńskich wewnętrznych,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Porównaj położenia i budowę gonady męskiej i żeńskiej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające budowę układu rozrodczego

żeńskiego i męskiego, skorzystać z tablic układu rozrodczego znajdujących się
w pracowni anatomicznej,

2) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy i czynności układu

rozrodczego żeńskiego i męskiego,

3)  posłużyć się schematem narządów płciowych żeńskich i męskich,
4)  zaznaczyć na schemacie narządów płciowych jajniki i jądra,
5)  wyjaśnić  budowę i czynność jajnika i jądra,

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

atlasy anatomiczne,

−

tablice przedstawiające budowę układu rozrodczego żeńskiego i męski,

−

schematy budowy narządów płciowych żeńskich i męskich,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.7.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wymienić narządy tworzące układ rozrodczy żeński i męski?



2) wyjaśnić rolę tych układów?



3) scharakteryzować budowę narządów płciowych żeńskich?



4) wyjaśnić przebieg cyklu jajnikowego i miesiączkowego?



5) scharakteryzować narządy płciowe męskie?



6) Wyjaśnić na czym polega czynność jądra?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.8. Budowa i czynność układu trawiennego

4.8.1. Materiał nauczania

Układ trawienny

Do układu trawiennego należą: jama ustna (wraz z zawartymi w niej ścianami

i narządami), gardziel, gardło, przełyk, żołądek, jelito cienkie (dwunastnica, jelito czcze, jelito
kręte), jelito grube (kątnica z wyrostkiem robaczkowym, okrężnica wstępująca, okrężnica
poprzeczna, okrężnica zstępująca, okrężnica esowata i odbytnica) oraz wątroba i trzustka–
gruczoły związane rozwojowo, topograficznie i czynnościowo z przewodem pokarmowym.

Spożywane pokarmy zostają w przewodzie pokarmowym poddane obróbce mechanicznej

i chemicznej, tak, aby mogły być wchłonięte. Zawierają one składniki energetyczne
i budulcowe, jakimi są węglowodany, tłuszcze i białka, oraz witaminy, sole mineralne i wodę.
Jama ustna stanowi początek przewodu pokarmowego. Rozpoczyna się szparą ust,
przechodząc ku tyłowi w gardziel. Ściany jamy ustnej stanowią wargi, policzki, podniebienie
i tzw. dno jamy ustnej. Jama ustna wysłana jest nabłonkiem wielowarstwowym płaskim.
Do narządów jamy ustnej zalicza się zęby, język i ślinianki. Trawienie w jamie ustnej polega
na rozdrobnieniu pokarmu w czasie żucia, wymieszaniu ze śliną i poddaniu działaniu enzymu
amylazy ślinowej, która zapoczątkowuje trawienie węglowodanów.

Gardło jest narządem wspólnym dla układu trawiennego i oddechowego. Krzyżują się

w nim drogi pokarmowa i oddechowa. Rozciąga się od podstawy czaszki do poziomu VI
kręgu szyjnego. Jama gardła dzieli się na część nosową, ustną i krtaniową.

Przełyk jest narządem pośredniczącym w przekazywaniu pokarmów z gardła do żołądka.

Rozpoczyna  się  przy  dolnym  brzegu  chrząstki  pierścieniowatej,  na  wysokości  VI  kręgu
szyjnego kończy na poziomie XI kręgu piersiowego przy części wpustowej żołądka. Z uwagi
na  położenie  przełyku  wyróżnia  się  część  szyjną  położoną  od  przodu  od  kręgosłupa,  część
piersiową  przebiegająca  w  śródpiersiu  górnym  i  tylnym  bezpośrednio  przed  kręgami
piersiowymi  oraz  brzuszną  zawartą  pomiędzy  przeponą  a  żołądkiem.  W  przebiegu  przełyku
występują  trzy  fizjologiczne  przewężenia:  górne  (krtaniowe),  środkowe  (aortalne)  i  dolne
(brzuszne). Ściana przełyku zbudowana jest z błony zewnętrznej (tkanka łączna włóknista),
z błony mięśniowej (mięśnie gładkie) i z błony śluzowej.

Żołądek leży w ¾ w lewej okolicy podżebrowej, za łukiem żebrowym i w ¼ w okolicy

nadbrzusznej.

W żołądku wyróżnia się następujące części:

−

część wpustową do której dochodzi przełyk, miejsce to nazywa się wpustem,

−

dno żołądka, najwyższa jego część położoną pod lewą kopułą przepony,

−

trzon żołądka, największa część żołądka,

−

część odźwiernikową, przechodząca w dwunastnicę, miejsce to nazywa się
odźwiernikiem.
Ponadto w żołądku można wyróżnić ścianę przednią i tylną połączone krzywizną większą

i  krzywizną  mniejszą.  W  ścianie  żołądka  wyróżnia  się  błonę  surowiczą,  błonę  mięśniową
(mięśnie  gładkie  ułożone  podłużnie,  okrężnie  i  skośnie),  mięsień  zwieracz  odźwiernika,
tkankę  podśluzową  i  błonę  śluzową.  W  błonie  śluzowej  żołądka  występują  gruczoły
żołądkowe  właściwe  wytwarzające  kwas  solny  oraz  enzymy  trawienne  i  gruczoły
odźwiernikowe  produkujące  śluz.  Żołądek  spełnia  w  organizmie  człowieka  funkcje
polegające  na:  gromadzeniu  i  przechowywaniu  spożytych  pokarmów  oraz  ich  trawieniu.
Pokarm w żołądku zostaje dokładnie rozdrobniony (zamienia się w papkę) i zmieszany
z sokiem żołądkowym, który zawiera kwas solny, enzymy trawienne (pepsynogen- pepsyna),
śluz, sole mineralne i wodę. Pepsyna rozkłada duże cząsteczki białka na mniejsze. Z żołądka

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

pokarm drobnymi porcjami przesuwany jest do dwunastnicy. Żołądek jest bogato
unaczyniony i unerwiony, co wiąże się z jego funkcją motoryczną i wydzielniczą.
Jelito cienkie składa się z dwunastnicy, jelita czczego i jelita krętego.

Dwunastnica leży między żołądkiem a jelitem czczym. Rzutuje się na przednią ścianę

brzucha  tuż powyżej  pępka.  Ma  kształt  litery  C obejmuje  głowę  trzustki,  dzieli  się  na  część
górną,  zstępująca  i  wstępującą.  Początkowy  rozszerzony  odcinek  nosi  nazwę  opuszki
dwunastnicy.  Ściana  dwunastnicy  składa  się  z  błony  surowiczej,  błony  mięśniowej,  tkanki
podśluzowej  i  błony  śluzowej.  W  błonie  śluzowej  części  zstępującej  dwunastnicy  w  fałdzie
podłużnym  znajduje  się  brodawka  większa  dwunastnicy.  Stanowi  ona  miejsce  wspólnego
ujścia przewodów żółciowego wspólnego i trzustkowego. W dwunastnicy pod wpływem żółci
napływającej  z  wątroby  i  enzymów  znajdujących  się  w  soku  trzustkowym  napływającym
z trzustki zachodzą główne procesy trawienne.

Jelito czcze (2/5) i jelito kręte (3/5) rozpoczynają się zagięciem dwunastniczo-czczym

a kończą  zastawką  krętniczo-kątniczą  w  miejscu  ujścia  do  kątnicy,  w  prawym  dole
biodrowym.  Podobnie  jak  dwunastnica  mają  trójwarstwowa  budowę  ściany.  Błona  śluzowa
wytwarza  wypustki  błony  śluzowej  –  kosmki  jelitowe.  W  całym  jelicie  cienkim  występują
gruczoły  jelitowe  oraz  grudki  chłonne.  Błona  mięśniowa  jelita  cienkiego,  wykonując  ruchy
perystaltyczne,  przesuwa  treść  pokarmową  i  wchłania  składniki  odżywcze  do  naczyń
krwionośnych kosmyków i chłonnych kosmków jelitowych.

Jelito grube jest końcową częścią przewodu pokarmowego, dzieli się na jelito ślepe

(kątnica)  wraz  z  wyrostkiem  robaczkowym,  okrężnicę  i  odbytnicę.  Okrężnica  dzieli  się
z kolei  na  okrężnicę  wstępującą  (przebiegającą  przy  tylnej  i  prawej  ścianie  brzucha),  która
zagięciem  prawym  przechodzi  w  okrężnicę  poprzeczną  (biegnącą  wzdłuż  powierzchni
trzewnej  prawego  płata  wątroby  i  krzywizny  większej  żołądka,  poprzecznie  przez  jamę
brzuszną,  w  kierunku  (śledziony),  a  ta zagięciem  lewym  w  okrężnicę zstępującą  (biegnie  na
tylnej  i  lewej  ścianie  jamy  brzusznej).  Przedłużeniem  okrężnicy  zstępującej  jest  okrężnica
esowata. Na wysokości II- III kręgu lędźwiowego okrężnica esowata przechodzi w odbytnicę
zakończoną odbytem.

W jelicie grubym zachodzą cztery zasadnicze procesy: zwrotne wchłanianie wody,

wchłanianie elektrolitów, witamin i aminokwasów, formowanie kału, stałe mnożenie się
drobnoustrojów. Niestrawione i nie wchłonięte składniki pokarmowe, złuszczone komórki
nabłonka jelita i śluz są wydalane na zewnątrz.

Dużymi gruczołami związanymi anatomicznie i czynnościowo z przewodem

pokarmowym są trzustka i wątroba.

Wątroba jest największym narządem nie tylko jamy brzusznej, ale i całego organizmu,

produkującym  wiele  różnorodnych  substancji  wydzielanych  do  krwi  i  przewodu
pokarmowego. Zajmuje okolicę podżebrową prawą, znaczną część okolicy nadbrzusza i część
okolicy podżebrowej lewej. Wątroba dzieli się na kilka części zwanych płatami. Wyróżniamy
płaty:  prawy  i  lewy  oraz  płat  czworoboczny  i ogoniasty. Innym  podziałem,  jest wydzielenie
segmentów  naczyniowych  wątroby,  których  jest  łącznie  8.  Są  to  takie  części  miąższu
wątroby,  które  mają  oddzielone  od  siebie  naczynia  krwionośne  i  drogi  żółciowe
wewnątrzwątrobowe.  Poza  podziałem  na  płaty  i  segmenty  naczyniowe  istnieje  również
podział  wątroby  na  zraziki.  Zrazik  jest  najmniejszą  jednostką  morfologiczno-czynnościowa
wątroby.  Zraziki  są  zbudowane  z  komórek  wątroby –  hepatocytów.  Hepatocyty  układają się
w beleczki,  oplecione  siecią  naczyń  krwionośnych  i  kanalików  żółciowych.  Kanaliki
żółciowe łącząc się w coraz większe przewodziki tworzą przewód wątrobowy prawy i lewy.
We  wnęce  wątroby  łączą  się  one  w  przewód  wątrobowy  wspólny.  Przewód  wątrobowy
wspólny  zespala  się  z  przewodem  pęcherzykowym  w  przewód  żółciowy  wspólny,  który
uchodzi  w  części  zstępującej  dwunastnicy  na  brodawce  większej.  Przewód  pęcherzykowy
doprowadza i odprowadza żółć do zbiornika żółci – pęcherzyka żółciowego. Wątroba posiada

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

charakterystyczne powierzchnie, zwrócone w kierunku sąsiednich narządów. Są to:
powierzchnia przeponowa, trzewna oddzielone od siebie brzegiem górnym i dolnym.

Na powierzchni trzewnej znajduje się zagłębienie zwane wrotami wątroby. Wątroba,

podobnie  jak  większość  narządów,  pokryta  jest  otrzewną,  pod  którą  znajduje  się  torebka
włóknista.  Blaszki  otrzewnej  tworzą  więzadła,  na  których  jest  zawieszona  wątroba.
W związku  z  pełnioną  funkcją  komórki  wątroby  zawierają  liczne  ziarnistości,  na  które
składają się: glikogen, tłuszcze, białka i barwniki.

Funkcje watroby:

−

wychwytywanie z krwi i przemiana substancji toksycznych,

−

produkcja żółci,

−

wytwarzanie heparyny,

−

magazynowanie szeregu związków,

−

przemiana węglowodanów, białek i tłuszczów,

−

wytwarzanie ciepła,

−

wytwarzanie białek osocza i osoczowych czynników krzepnięcia krwi,

−

uczestniczenie w tworzeniu i niszczeniu krwinek czerwonych.

Trzustka jest drugim co do wielkości po wątrobie gruczołem wydzielniczym. Położona

jest zewnątrzotrzewnowo na tylnej ścianie jamy brzusznej. Wyróżnia się w niej głowę, trzon
i  ogon  oraz  trzy  powierzchnie:  przednią  tylna  i  dolną.  Trzustka  dzieli  się  na  część
zewnątrzwydzielniczą i część dokrewną. Większa część gruczołu produkuje i doprowadza za
przewodem  trzustkowym  do  przewodu  pokarmowego  sok  trzustkowy  zawierający  enzymy
trawiące  cukry,  białka  i  tłuszcze  (lipaza,  amylaza,  trypsyna,  chymotrypsyna).  Część
wewnątrzwydzielnicza  gruczołu  działa  jak  gruczoł  dokrewny.  Wytwarza  i  uwalnia  do  krwi
hormony,  w  tym  insulinę  i  glukagon.  Hormony  trzustki  odgrywają  istotną  rolę  w  regulacji
poziomu cukru we krwi.
Metabolizm,  przemiana  materii  i  energii  to  całokształt  przemian  biochemicznych
i towarzyszących  im  przemian  energii,  zachodzących  w  komórkach  żywych  organizmów
i stanowiących podłoże wszelkich zjawisk biologicznych.
Na  metabolizm  składają  się  wiele  różnych  reakcji  chemicznych,  które  tworzą  szereg
powiązanych  z  sobą  cykli  biochemicznych.  Reakcje  metaboliczne  dzieli  się  na  dwa,
częściowo przeciwstawne procesy:

−

katabolizm - rozkład związków chemicznych występujących w żywności oraz wcześniej
istniejących tkankach, który jest głównym źródłem energii potrzebnej do życia

−

anabolizm - synteza złożonych związków chemicznych, prowadząca do wzrostu masy
organizmu i rozrostu jego tkanek, wymagająca zwykle wydatkowanie energii.

Równowaga procesów katabolicznych i anabolicznych decyduje o zachowaniu homeostazy
żywych organizmów.
Związki chemiczne, które są substratami lub produktami procesów metabolicznych można
podzielić na:

−

budulcowe – białka, kwasy nukleinowe, część lipidów i polisacharydów z których
składają się tkanki organizmów żywych

−

energetyczne – głównie cukry i tłuszcze

−

zapasowe – glikogen, tłuszcze, niektóre nukleotydy i inne

−

regulujące – enzymy, koenzymy, witaminy, hormony itp.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.8.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Jaką rolę pełni w organizmie człowieka układ trawienny?
2.  Jakie narządy wchodzą w skład układu trawiennego?
3.  Jak zbudowana jest jama ustna i jaki ma udział w procesie trawienia pokarmów?
4.  Jak zbudowany jest przełyk i jaki jest jego udział w trawieniu?
5.  Jak zbudowany jest żołądek i jakie procesy trawienne w nim zachodzą?
6.  Z jakich części składają się jelita?
7.  Jak zbudowana jest dwunastnica i jaką rolę pełni w trawieniu?
8.  Co to są enzymy i jaką rolę pełniaą w trawieniu?
9.  Jak zbudowane jest jelito cienkie i jakie procesy trawienne w nim zachodzą?
10.  Jak zbudowane jest jelito grube i jaka jest jego rola w trawieniu?
11.  Jak zbudowana jest i jaką rolę pełni wątroba?
12.  Jak zbudowana jest i jaką role pełni trzustka?
13.  Jak zbudowane jest jelito grube i jakie procesy trawienne w nim zachodzą?
14.  Co oznacza pojęcie metabolizm?

4.8.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeanalizuj procesy trawienne zachodzące w przewodzie pokarmowym.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające budowę układu trawiennego,
2) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat procesów trawiennych

zachodzących w przewodzie pokarmowym,

3) wypisać części przewodu pokarmowego w których zachodzą procesy trawienne,
4) przyporządkować każdej części przewodu pokarmowego rodzaj procesów trawiennych,

składniki które są poddawane trawieniu i enzymy trawienne,

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Przeanalizuj budowę żołądka.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiające budowę żołądka, skorzystać

z tablic i modelu żołądka znajdujących się w pracowni anatomicznej,

2)  odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy żołądka,
3)  oznaczyć na schemacie przedstawiającym żołądek poszczególne jego części,
4)  opisać lokalizację, funkcje, budowę ścian żołądka.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

schemat budowy zewnętrznej żołądka,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.8.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wyjaśnić jaką rolę pełni w organizmie człowieka układ trawienny?



2) wymienić jakie narządy wchodzą w skład układu trawiennego?



3) wyjaśnić jak zbudowana jest jama ustna i jaki ma udział w procesie

trawienia pokarmów



4) opisać jak zbudowany jest przełyk i jaki jest jego udział w trawieniu?



5) opisać jak zbudowany jest żołądek i jakie procesy trawienne w nim

zachodzą?



6) wiesz z jakich części składają się jelita?



7) wiesz jak zbudowana jest dwunastnica i jaką rolę pełni w trawieniu?



8) wyjaśnić co to są enzymy i jaką rolę pełnią w trawieniu?



9) wyjaśnić jak zbudowane jest jelito cienkie i jakie procesy trawienne

w nim zachodzą?



10) wyjaśnić jak zbudowane jest jelito grube i jakie procesy trawienne

w nim zachodzą?



11) wyjaśnić jak zbudowana jest i jaką rolę pełni wątroba?



12) wyjaśnić jak zbudowana jest i jaką rolę pełni trzustka?



13) wyjaśnić co oznacza pojęcie metabolizm?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.9. Budowa i czynność układu endokrynologicznego

4.9.1. Materiał nauczania

Układ wydzielania wewnętrznego lub układ dokrewny jest systemem, który reguluje

czynności różnych tkanek i narządów za pośrednictwem substancji chemicznych
wydzielanych do krwi, (hormonów) przez gruczoły wydzielania wewnętrznego.

Gruczoły wewnątrzwydzielnicze nie mają przewodów wyprowadzających, a ich

wydzielina przedostaje się do krwi albo płynu tkankowego, a z nimi do komórek. Hormony
oddziałują na komórki docelowe (komórki, których czynność zmieniana jest przez hormony)
wiążąc się z ich swoistymi receptorami. Gruczoły dokrewne występują jako:

−

oddzielne narządy zwarte, których funkcja polega na wydzielaniu wewnętrznym
(przysadka, szyszynka, tarczyca, nadnercza, przytarczyce),

−

gruczoły amfikrynowe, tj. zespoły komórek endokrynowych w gruczołach
zewnątrzwydzielniczych (egzokrynowych) lub innych narządach (trzustka, jajniki, jądra),

−

pojedyncze komórki endokrynowe, rozsiane w różnych narządach, np. w przewodzie
pokarmowym,

Do gruczołów wewnątrzwydzielniczych zaliczamy:

−

podwzgórze

−

przysadkę mózgową

−

szyszynkę

−

tarczycę

−

gruczoły przytarczyczne

−

trzustkę

−

nadnercza

−

jajniki

−

jądra

Hormony podwzgórzowe

Wśród hormonów podwzgórzowych , tzw. neurohormonów można wyróżnić:

−

hormony o działaniu pobudzającym lub hamującym uwalnianie hormonów przysadki
mózgowej,

−

hormony uwalniane do ogólnego krwioobiegu, działające bezpośrednio na odległe
narządy wewnętrzne.

Tabela 5. Podwzgórzowe hormony uwalniające i hamujące

Hormon

Działanie

Hormon

pobudzający

uwalnianie

kortykotropiny - kortykoliberyna

Pobudzanie

wydzielania

kortykotropiny

(ACTH)

Hormon pobudzający uwalnianie tyreotropiny
- tyreoliberyna

Pobudzanie

wydzielania

hormonu

tyreotropowego (TSH)

Hormon hamujący uwalnianie hormonu
wzrostu - somatostatyna

Hamowanie wydzielania hormonu wzrostu
(GH)

Hormon pobudzający uwalnianie hormonu
wzrostu - somatoliberyna

Pobudzanie wydzielania hormonu wzrostu
(GH)

Hormon pobudzający uwalnianie hormonów
gonadotropowych - luliberyna

Pobudzanie

wydzielania

gonadotropin:

hormonu

luteinizującego

(LH)

i folikulostymuliny (FSH)

Hormon pobudzający uwalnianie prolaktyny

Pobudzanie wydzielania prolaktyny (PRL)

Hormon hamujący wydzielanie prolaktyny

Hamowanie wydzielania prolaktyny (PRL)

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Wazopresyna – zwana również hormonem antydiuretycznym (ADH), jest wytwarzana

w komórkach podwzgórza. Przez wypustki nerwowe tych komórek hormon jest
transportowany do tylnego płata przysadki mózgowej, skąd zostaje uwalniany do
krwioobiegu.

Wazopresyna działa na kanaliki (cewki) zbiorcze w nerkach, powodując wzrost

wchłaniania  zwrotnego  wody.  Działanie  to  prowadzi  do  zmniejszenia  ilości  wydalanego
moczu  i w konsekwencji  do  zatrzymania  wody  w  organizmie,  zwiększenia  objętości  krwi
i płynu  zewnątrzkomórkowego.  Wazopresyna  działa  również  kurcząco  na  naczynia
krwionośne.

Oksytocyna – hormon ten jest wytwarzany przez neurony jądra przykomorowego

podwzgórza    i,  podobnie  jak  wazopresyna,  transportowany  jest  do  tylnego  płata  przysadki
mózgowej.  Oksytocyna  działa  na  gruczoł  mleczny,  powodując  kurczenie  się  przewodów
mlecznych,  co  ułatwia  wytrysk  mleka  z  brodawek  sutkowych,  ponadto  wzmaga  skurcze
macicy  w  czasie  porodu,  przyspieszając  jego  ukończenie,  a  także  podczas  stosunku
płciowego. Ten ostatni efekt ułatwia transport nasienia do jajowodów.

Przysadka mózgowa jest gruczołem wewnątrzwydzielniczym, o masie około 0,5 g,

leżącym u podstawy mózgu, w zagłębieniu kości klinowej (siodle tureckim). Z podwzgórzem
połączona jest przez tzw. lejek, w którym przebiegają włókna nerwowe i naczynia
krwionośne.

Składa się z dwóch części:

−

przysadki gruczołowej stanowiącej ok. 75% masy przysadki,

−

przysadki nerwowej.
Przysadka gruczołowa czyli przedni płat przysadki stanowi główną masę przysadki. Zrąb

płata  przedniego  zbudowany  jest  z  tkanki  łącznej.  Główną  masę  komórkową  tej  części
przysadki stanowią komórki endokrynowe układające się grupami. Komórki te wydzielają do
krwi  hormony  tropowe  tj.  hormony  wpływające  stymulująco  na  czynność  komórek
endokrynowych  innych  gruczołów  wydzielania  wewnętrznego,  a  także  na  inne  komórki
wydzielnicze.

Do hormonów przysadki gruczołowej należą:

−

somatotropina (hormon wzrostu, STH),

−

adrenokortykotropina (kortykotropina, ACTH),

−

tyreotropina (TSH),

−

hormon luteinizujący (luteotropowy, lutropina, LH),

−

folikulostymulina (folitropina, FSH),

−

prolaktyna (PRL),

−

lipotropina (LPH),

−

melanotropina (hormon melanotropowy, MSH),

Do hormonów przysadki nerwowej należą:

−

wazopresyna,

−

oksytocyna.

Hormon wzrostu – działa na przemianę materii w różnych tkankach bezpośrednio lub za

pośrednictwem substancji wytwarzanych w wątrobie (somatomedyny).
Do bezpośrednich efektów działania hormonu wzrostu należy pobudzenie uwalniania kwasów
tłuszczowych z tkanki tłuszczowej, zmniejszenie zużycia glukozy przez mięśnie i zwiększenie
jej wytwarzania z aminokwasów w wątrobie oraz zwiększenie transportu aminokwasów przez
błony komórkowe. Somatomedyny pobudzają wzrost i rozmnażanie się komórek, syntezę
kwasów nukleinowych oraz białek.

Hormon adrenokortykotropowy pobudza wydzielanie hormonów kory nadnerczy,

przede wszystkim glikokortykosteroidów. ACTH wywiera także bezpośredni wpływ na
tkankę tłuszczową, w której zwieksza uwalnianie kwasów tłuszczowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Sekrecja ACTH zwiększa się w różnego rodzaju sytuacjach stresowych, a więc pod wpływem
emocji, urazów, narkozy, głodu, wysiłku fizycznego.

Hormon tyreotropowy jest to hormon pobudzający wydzielanie hormonów tarczycy –

tyroksyny i trójjodotyroniny oraz rozrost tego gruczołu. Wydzielanie TSH zwiększa się pod
wpływem zimna i w stanach wzmożonego napięcia emocjonalnego.

Hormony gonadotropowe - w przysadce wydzielane są dwa hormony gonadotropowe:

hormon  luteinizujący  oraz  folikulostymulina.  Hormon  luteinizujący  w  organizmie  kobiety
pobudza  owulację  (jajeczkowanie),  wytwarzanie  ciałka  żółtego  oraz  produkowanie
i uwalnianie  progesteronu.  W  organizmie  mężczyzny  stymuluje  wydzielanie  androgenów
(testosteronu)  przez  komórki  śródmiąższowe  (Leydiga)  jąder.  Folikulostymulina  powoduje
w jajnikach dojrzewanie pęcherzyków jajnikowych (Graafa) oraz produkowanie  i uwalnianie
przez nie estrogenów. W jądrach pobudza spermatogenezę.

Prolaktyna jest to hormon wpływający na zapoczątkowanie wzrostu gruczołu sutkowego.

Pobudza  wytwarzanie  i  wydzielanie  mleka  przez  gruczoł  mleczny,  przygotowany  uprzednio
przez inne hormony.
Wydzielanie  prolaktyny  pobudzają  odruchy  zapoczątkowane  drażnieniem  brodawek
sutkowych, szyjki macicy i pochwy. Wydzielanie prolaktyny wzrasta po porodzie i utrzymuje
się na wyższym poziomie w czasie laktacji, wzrasta też w czasie stosunku płciowego.

Hormon melanotropowy jest to hormon pobudzający syntezę i odkładanie się barwnika

– melaniny w komórkach skóry.

Szyszynka jest gruczołem o masie ok. 120 mg, leżącym w międzymózgowiu, za komorą

trzecią,  i  przytwierdzonym  do  międzymózgowia  krótkim  trzonem.  Czynność  szyszynki  nie
jest w pełni wyjaśniona. Wiadomo, że szyszynka wydziela melatoninę i wazotocynę.
Melatonina  hamuje  wydzielanie  gonadoliberyny  podwzgórza  a  wazotocyna  działa  jako
antygonadotropina. Dlatego też szyszynka działa hamująco na rozwój gonad.
Światło rejestrowane przez siatkówkę powoduje przepływ impulsów do szyszynki
i  hamowanie  wydzielania  melatoniny.  W ciągu  nocy  ilość  wydzielanej  melatoniny  jest  10  –
krotnie większa niż w ciągu dnia.

Przypuszcza się, że szyszynka reguluje okołodobowe i sezonowe rytmy biologiczne.

Wiąże się to z wrażliwością szyszynki na światło (za pośrednictwem siatkówki).

Tarczyca położona jest w dolnej części przestrzeni szyi środkowej. Ma budowę płatową.

Głównym elementem budowy są pęcherzyki wypełnione koloidem. Komórki tarczycy
odpowiedzialne są za produkcję tyroksyny i trójodotyroniny. Hormony tarczycy wpływają na
metabolizm białek, tłuszczów, węglowodanów, soli mineralnych i wody w organizmie.

Przytarczyce w liczbie czterech położone są na tylnej powierzchni płatów gruczołu

tarczowego lub ukryte w jego miąższu. Wydzielają hormon zwany parathormonem. Hormon
ten wpływa na metabolizm wapnia w organizmie.

Trzustka jako gruczoł wewnątrzwydzielniczy w licznych wyspach trzustkowych

produkuje hormony insulinę (obniża poziom glukozy we krwi) i glukagon (podwyższa
zawartość glukozy we krwi).

Nadnercza są to parzyste narządy, położone na końcach górnych nerek. Gruczoł

nadnerczowy  otoczony  jest  torebką,  dzieli  się  na  korę  nadnercza  i  rdzeń  nadnercza.  Kora
nadnercza  wytwarza  hormony,  które  dzielą  się  na  trzy  grupy:  glikokortykoidy  (kortyzon,
kortykosteron), mineralokortykoidy (aldosteron) i androgeny (testosteron).
Rdzeń  nadnerczy  wytwarza  hormony takie  jak adrenalina  i  noradrenalina.  Adrenalina  działa
na  komórki  mięśni  gładkich  w  ścianach  naczyń  krwionośnych,  przewodzie  pokarmowym
i oskrzelach.

Jądra są parzystymi gruczołami cewkowymi, w których oprócz wytwarzania gamet

męskich plemników odbywa się produkcja hormonów (androgeny). Wewnątrzwydzielniczą
część jądra stanowią komórki śródmiąższowe Leydiga.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Jajniki są parzystymi gruczołami, leżą w miednicy mniejszej. Produkcja hormonów

(estrogenów) pozostaje w ścisłym związku z cyklem jajnikowym, z czynnością pęcherzyka
jajnikowego i ciałka żółtego.

4.9.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń

1.  Które gruczoły i z jakiego powodu nazywamy gruczołami dokrewnymi?
2.  Gdzie położone są poszczególne gruczoły dokrewne?
3.  Jaką rolę pełni podwzgórze w wydzielaniu dokrewnym?
4.  Jaką rolę pełni przysadka mózgowa w układzie wewnątrzwydzielniczym?
5.  Jak zbudowana jest tarczyca i jaką rolę odgrywa?
6.  Jaką rolę odgrywają przytarczyce?
7.  Jak zbudowane są nadnercza i jakie funkcje pełnią?
8.  Jaką rolę w układzie wewnątrzwydzielniczym odgrywa trzustka?
9.  Na czym polega czynność wewnątrzwydzielnicza jajników i jąder?

4.9.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeanalizuj czynność wewnątrzwydzielniczą przysadki mózgowej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy i czynności

przysadki mózgowej,

2)  wypisać części przysadki mózgowej,
3)  przyporządkować każdej części przysadki hormony które są tam produkowane,
4)  określić wpływ poszczególnych hormonów na funkcjonowanie organizmu człowieka,
5)  wykonać zadanie w formie „mapy myśli”.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Przeanalizuj budowę i czynność wewnątrzwydzielniczą tarczycy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy i czynności

tarczycy,

2) opisać lokalizacje gruczołu, budowę ogólną i hormony produkowane przez gruczoł,
3) określić wpływ poszczególnych hormonów na funkcjonowanie organizmu człowieka,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.9.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) nazwać poszczególne gruczoły dokrewne?



2) wyjaśnić istotę wydzielania wewnętrznego?



3) wskazać lokalizację poszczególnych gruczołów?



4) wyjaśnić rolę podwzgórza w czynności hormonalnej?



5) wyjaśnić rolę przysadki mózgowej w czynności hormonalnej?



6) przedstawić budowę i rolę tarczycy?



7) wyjaśnić rolę przytarczyc?



8) opisać budowę nadnerczy i ich czynność?



9) wyjaśnić rolę trzustki w układzie wewnątrzwydzielniczym?



10) wyjaśnić na czym polega czynność hormonalna jajników i jąder?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.10. Budowa i czynność skóry i narządów zmysłów

4.10.1. Materiał nauczania

Powłoka wspólna

Do powłoki wspólnej zalicza się skórę i twory nabłonkowe skóry.

Skóra jest narządem pokrywającym i osłaniającym ciało człowieka.
Głównymi funkcjami skóry są:

−

czynność percepcyjna ciepła, bólu, dotyku, odbieranie wrażeń dotykowych (narząd
czucia),

−

regulowanie ciepłoty ciała – termoregulacja (w sposób bierny – wypromieniowywanie,
i w sposób czynny – wydalanie potu),

−

resorpcja,

−

wymiana gazowa,

−

ochrona tkanek i organów wewnętrznych przed czynnikami mechanicznymi, fizycznymi,
chemicznymi i biologicznymi (bakteryjnymi, grzybiczymi, wirusowymi itd.),
promieniowaniem świetlnym,

−

wydzielanie różnych substancji,

−

regulowanie gospodarki wodno-elektrolitowej,

−

zapewnienie niezmiennych warunków dla środowiska wewnętrznego organizmu
(homeostazy),

−

przetwarzanie (metabolizowanie) cukrów, białek, tłuszczy i witamin,

−

uczestnictwo w immunostymulacji i w melanogenezie (czynność barwnikotwórcza).

−

czynność ekspresyjna w wyrażaniu stanów emocjonalnych.

Powierzchnia skóry u dorosłego człowieka nie przekracza dwóch metrów kwadratowych,

grubość zaś zależnie od okolicy ciała wynosi od 0,5 do 5 mm.
Skóra składa się z trzech warstw: naskórka, skóry właściwej i tkanki podskórnej.

Naskórek jest nabłonkiem wielowarstwowym płaskim, którego powierzchowne warstwy

ulegają rogowaceniu.

Skóra właściwa zbudowana jest z elastycznej, mocnej tkanki łącznej

W skórze właściwej

można  wyróżnić  dwie  warstwy:  -  warstwa  brodawkowata  -  zewnętrzna  strefa  skóry
właściwej, warstwa siateczkowata - strefa wewnętrzna skóry właściwej.
W  skórze  właściwej  znajdują  się  naczynia  krwionośne  i  limfatyczne,  włókna  nerwowe,
receptory oraz rozmaite przydatki skóry: gruczoły potowe (ekrynowe i apokrynowe), gruczoły
łojowe, paznokcie i włosy.
Skóra  właściwa,  ku  powierzchni,  wykształca  brodawki,  które  tworzą  tak  zwane  listewki
skórne.

Tkanka podskórna jest niejednolita w różnych częściach ciała i wyróżnia się tkankę

podskórną z przewagą struktur włóknistych (tkanka podskórna zbita) lub luźnych struktur
(tkanka podskórna luźna np. tkanka tłuszczowa).

Narządy zmysłów są strukturami, które rejestrują sygnały płynące z zewnątrz do

organizmu lub sygnały wewnętrzne. Mają za zadanie informowanie organizmu, co dzieje się
w jego dalszym i bliższym otoczeniu, na powierzchni ciała i w jego wnętrzu.
Wyspecjalizowane komórki zmysłowe, nerwowe oraz zakończenia włókien nerwowych, które
mogą odbierać bodźce nazywają się receptorami.

Receptory można podzielić w zależności od ich położenia:

−

eksteroceptory – położone w powłoce wspólnej, odbierają czucie powierzchowne dotyku,
ucisku, bólu, temperatury. Zaliczamy do nich łąkotki dotykowe, ciałka dotyku,
zakończenia bólowe nerwów skóry, ciałka zmysłowe i kolby końcowe, a także kubki
smakowe,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

−

proprioceptory  –  położone  w  mięśniach,  ścięgnach,  w  powięziach,  w  torebkach
stawowych,  w  okostnej,  odbierające  czucie  głębokie  np.  ciężar  przedmiotów,  ich
elastyczność  i  twardość.  Zaliczamy  do  nich  ciałka  blaszkowate  oraz  wrzecionka
nerwowo-mięśniowe,

−

interoceptory – położone w jamach i narządach ciała, odbierające czucie bólu i zmiany
w środowisku wewnętrznym, jak np. wypełnienie narządów przewodu pokarmowego,
skład chemiczny krwi,

−

teleceptory – odbierające wrażenia zewnętrzne na odległość. Zaliczamy tu narząd
powonienia, narząd wzroku i narząd przedsionkowo-ślimakowy (narządy zmysłów).

4.10.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Jaka jest rola skóry?
2.  Jaką budowę ma skóra?
3.  Jaka rolę pełnią narządy zmysłów?
4.  Co nazywamy receptorem? Jakie są grupy receptorów?
5.  Gdzie znajdują się receptory odbierające czucie powierzchowne?

4.10.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Analizowanie budowy i funkcji skóry.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w atlasie anatomicznym rysunki przedstawiając budowę skóry, skorzystać

z tablic znajdujących się w pracowni anatomicznej,

2)  odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat budowy i czynności skóry,
3)  wypisać funkcje skóry,
4)  wymienić i krótko opisać warstwy skóry,
5)  wyjaśnić co to są twory nabłonkowe skóry i jak są zbudowane.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Analizowanie rozmieszczenia i położenia eksteroreceptorów.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat eksteroreceptorów,
2)  wypisać nazwy receptorów odbierających czucie powierzchowne,
3)  przyporządkować poszczególnym receptorom funkcje,
4)  określić rozmieszczenie w skórze poszczególnych receptorów czucia powierzchownego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.10.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wyjaśnić rolę skóry?



2) scharakteryzować budowę skóry?



3) wyjaśnić rolę narządów zmysłów?



4) wyjaśnić pojęcie receptor i przedstawić grupy receptorów?



5) określić położenie receptorów czucia powierzchownego?



6) określić położenie receptorów smaku i węchu?



7) przedstawić budowę oka?



8) przedstawić budowę narządu przedsionkowo-slimakowego?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.11. Podstawowe procesy patologiczne

4.11.1. Materiał nauczania

Patologia to nauka o chorobie; zajmuje się całością zjawisk czynnościowych

i morfologicznych, składających się na proces chorobowy. Dział patologii zajmujący się
przyczynami chorób, nosi nazwę etiologii. Określanie mechanizmu zaburzeń pojawiających
się w chorobie jest zadaniem patogenezy.

Choroba jest takim stanem organizmu, w którym człowiek czuje się źle, a tego złego

samopoczucia  nie  można  powiązać  z  krótkotrwałym,  przejściowym  uwarunkowaniem
psychologicznym  lub  bytowym,  lecz  z  dolegliwościami  wywołanymi  przez  zmiany
strukturalne  lub  zmienioną  czynność  organizmu.  Przez  dolegliwości  rozumiemy  przy  tym
doznania,  które  są  przejawem  nieprawidłowych  zmian  struktury  organizmu  lub  zaburzeń
regulacji funkcji narządów.

Czynniki chorobotwórcze są następujące:

−

czynniki genetyczne (mutacje genowe, mutacje chromosomalne),

−

czynniki fizyczne: uraz mechaniczny, działanie wysokiej i niskiej temperatury, prądu
elektrycznego, hałasu i ultradźwięków, promieniowania jonizującego, ciśnienia
atmosferycznego,

−

czynniki chemiczne (toksyny chemiczne w postaci gazów, pary, dymów, związków
chemicznych, środki owadobójcze, pestycydy),

−

czynniki zakaźne (drobnoustroje),

−

czynniki środowiskowe (woda, klimat),

−

starzenie się organizmu,

−

uraz psychiczny.

Klasyfikacja chorób

Przyczyny chorób są liczne i zróżnicowane. Najogólniej można je podzielić na: wrodzone

i nabyte.

Największą i najlepiej poznaną grupą chorób są choroby zakaźne. Inne grupy chorób to:

−

choroby genetyczne,

−

choroby wywołane urazem lub przeciążeniem,

−

choroby psychiczne,

−

choroby autoimmunologiczne,

−

choroby z niedożywienia, przekarmienia lub niedoborów pokarmowych,

−

choroby hormonalne,

−

choroby pasożytnicze parazytozy,

−

choroby o nieznanej przyczynie (etiologii),

−

choroby jatrogenne.

Choroby klasyfikuje się ze względu na:

−

etiologię: zakaźne, nie zakaźne,

−

podstawy anatomiczno-topograficzne: serca, nerek, płuc,

−

wiek i płeć: kobiece, podeszłego wieku, wieku dziecięcego,

−

zasięg zmian chorobowych: czynnościowe, zwyrodnieniowe,

−

mechanizmy czynnościowe: alergiczne, zwyrodnieniowe,

−

dyscypliny medyczne: chirurgiczne, internistyczne,

−

dziedziczne,

−

wrodzone.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Przebieg choroby

Okres utajenia (dla chorób zakaźnych okres wylęgania). Trwa od zadziałania czynnika

chorobotwórczego do wystąpienia objawów.

Okres zwiastunów (prodromalny). Trwa od pojawienia się pierwszych objawów do

pełnego rozwoju objawów klinicznych. Okres ten może kończyć się wyzdrowieniem,
ponieważ mechanizmy obronne ustroju mogą być bardzo silne i zahamować rozwój choroby.

Okres jawny
To okres, w którym występują podstawowe objawy choroby:

−

podmiotowe (odczuwane przez pacjenta),

−

przedmiotowe (widoczne).

Przebieg tego okresu zależy od reakcji ustroju na bodziec patologiczny. Pod względem

nasilenia procesu chorobotwórczego choroby dzielimy na: ostre, podostrz i przewlekłe.

Okres zdrowienia
To okres, kiedy, podstawowe objawy choroby zaczynają się wycofywać.
Wyzdrowienie
Pełne wyzdrowienie oznacza likwidację wszystkich zaburzeń i przywrócenie pełnej

funkcji ustroju.
Starzenie się organizmu człowieka

Ustrój człowieka przechodzi trzy stadia rozwoju osobniczego. Są to okresy: rozwoju

i wzrostu, dojrzałości i starzenia się.

Starzenie się określamy jako postępujące z czasem obniżanie się czynnościowej

sprawności ustroju, zmniejszające jego zdolność przystosowania do warunków środowiska
oraz zwiększające prawdopodobieństwo śmierci.
Wiek starości to stopniowo nasilające się zmiany wsteczne prawie wszystkich narządów.
Dzieli się na trzy stopnie (WHO):

−

stopień I – wiek podeszły, od 60 – 75 r. ż,

−

stopień II – właściwa starość, trwa do 90 r.ż.

−

stopień III – późna starość, długowieczność powyżej 90 r.ż

Zmiany inwolucyjne w wieku geriatrycznym

Sposób poruszania się – ostrożne i powolne ruchy, mniejsza zdolność ruchów

precyzyjnych, drobne kroczki bez odrywania stóp od ziemi, posuwanie się.
Sylwetka  –  wzrost  niższy  o  kilka  centymetrów,  przygarbiona  sylwetka,  okrągłe  plecy,
opadnięte łopatki, głowa pochylona do przodu.
Skóra  –  szorstka  z  łatwo  łuszczącym  się  zrogowaciałym  naskórkiem,  sucha,  pomarszczona,
wiotka, mało elastyczna, włosy cienkie, kruche.
Układ  krążenia  –  rozsiane  zmiany  miażdżycowe,  niedokrwienie  narządów,  podwyższone
ciśnienie tętnicze.
Układ  oddechowy  –  zwiotczała,  mało  sprężysta  tkanka  płucna,  zmniejszenie  pojemności
życiowej płuc, zmiana barwy głosu.
Układ  pokarmowy  –  obniżona  sekrecja  żołądkowa,  jelitowa  i  trzustkowa,  spowolniona
perystaltyka jelit, skłonność do zaparć.
Układ  moczowy  –  mniejsza  diureza  dobowa,  przerost  gruczołu  krokowego  u  mężczyzn,
nietrzymanie moczu.
Układ  gruczołów  dokrewnych  i  odpornościowy  –  wygaśnięcie  czynności  gonad,  większa
podatność na zakażenia.
Układ  nerwowy  –  trudności  w  dostosowaniu  się  do  warunków  otoczenia,  drżenie  rąk,
osłabienie pamięci i zdolności postrzegania, apatia, drażliwość.
Narząd  wzroku  i  słuchu  –  utrata  bliskiego  widzenia,  słabsze  widzenie,  zaćma,  słabsze
słyszenie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Odrębności  psychiczne  –  zmniejszona  zdolność  przystosowywania  się  do  nowych  sytuacji,
osłabiona  pamięć,  pobudliwość  emocjonalna,  ograniczenie  kontaktów  z  ludźmi,  nieufność,
podejrzliwość oraz ograniczenie społecznej aktywności.
Przez  śmierć  rozumiemy  przerwanie  życia  wszystkich  narządów  i  tkanek  (śmierć
biologiczna).
Śmierć  kliniczna  –  krótkotrwały  (5  min)  stan  zaniku  widocznych  oznak  życia  organizmu,
takich jak bicie serca, oddychanie czy krążenie krwi. Od stanu śmierci  biologicznej różni  się
nieprzerwanym  występowaniem  aktywności  mózgu,  możliwej  do  stwierdzenia  za  pomocą
badania elektroencefalograficznego (EEG). W niektórych sytuacjach u pacjenta znajdującego
się  w  stanie  śmierci  klinicznej  mogą  zostać  przywrócone  oznaki  życia  po  zastosowaniu
zabiegów  resuscytacyjnych.  W  przypadku  niepowodzenia  lub  zaniechania  resuscytacji  po
kilku minutach dochodzi do śmierci mózgu i wtedy mówimy o śmierci biologicznej.

Podstawowe procesy patologiczne

Zapalenie jest odpowiedzią żyjących tkanek na uszkodzenie komórkowe, które powoduje

uruchomienie wrodzonych i nabytych mechanizmów odporności. Celem zapalenia jest
zlokalizowanie i wyeliminowanie czynnika wywołującego zapalenie, ograniczenie
uszkodzenia tkankowego i przywrócenie prawidłowego stanu. W zależności od czasu trwania
i natężenia objawów zapalenia dzielą się na ostre i przewlekłe.

Do przyczyn zapaleń zalicza się:

−

czynniki fizyczne (uraz, wysoka lub niska temperatura, światło ultrafioletowe,
promieniowanie),

−

substancje chemiczne drażniące, żrące,

−

zakażenia bakteryjne, wirusowe, grzybicze,

−

nadwrażliwość immunologiczna,

−

martwica tkanek.

Objawy ostrego zapalenia to: zaczerwienienie, wzmożone ocieplenie, obrzmienie, ból,

upośledzenie czynności.
W  ognisku  zapalnym  dochodzi  do  zaburzeń  w  krążeniu,  zmian  wstecznych  i  zmian
rozplemowych.
W  ostrym  zapaleniu  dochodzi  do  rozszerzenia  naczyń  krwionośnych.  Prowadzi  to  do
zwiększenia  przepływu  krwi  w  uszkodzonym  obszarze.  Następuje  wzrost  przepuszczalności
naczyń.  Tworzy  się  wysięk  i  obrzęk  zapalny.  Struktury  komórkowe  ulegają  zmianom
wstecznym. W przebiegu przewlekłych zapaleń pojawiają się zmiany rozplemowe polegające
głównie na rozroście komórek tkanki łącznej.
Typy zapaleń

−

zapalenie włóknikowe – dochodzi do odkładania się zwiększonej ilości włóknika na
powierzchni tkanek np. w ostrym zapaleniu opłucnej,

−

zapalenie ropne (powierzchowne i głębokie) – charakteryzuje się wytwarzaniem ropy,

−

zapalenie krwotoczne – przebiegające z uszkodzeniem i przerwaniem ciągłości naczyń,

−

zapalenie ziarniniakowe – występuje w zapaleniach przewlekłych.

Ogólnoustrojowe następstwa zapaleń

Zarówno ostre, jaki i przewlekłe zapalenia są odpowiedzialne za wiele następstw

ogólnoustrojowych, takich jak:

−

gorączka

−

złe samopoczucie, nudności, utrata łaknienia,

−

utrata masy ciała (w zapaleniach przewlekłych),

−

powiększenie miejscowych i odległych węzłów chłonnych,

−

zwiększona szybkość opadania krwinek czerwonych i leukocytoza.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Zmiany wsteczne

Komórki mogą ulegać niszczeniu odwracalnemu oraz nieodwracalnemu. Zmiany

wsteczne  są  zaburzeniami  w  budowie  komórek,  tkanek  i  narządów  prowadzących  do
upośledzenia  ich  czynności.  Do  zmian  wstecznych  zaliczamy  wady  rozwojowe,  zaniki,
zwyrodnienia,  martwice.  Zanik  jest  to  zmniejszenie  się  objętości  poszczególnych  komórek
prowadzących  do  pomniejszenia  się  rozmiarów całego  narządu.  Zwyrodnienie  jest  skutkiem
zaburzeń  przemiany  materii  i  polega  na  gromadzeniu  się  w  komórkach  substancji,  które
normalnie  w  nich  nie  występują  lub,  których  ilość  jest  znacznie  mniejsza.  Niszczenie
nieodwracalne  to  martwica.  Martwica  to  śmierć  komórek  lub  tkanek,  które  nadal  są  częścią
żywego  organizmu.  Do  martwicy  dochodzi  na  skutek  uszkodzenia  komórek,  któremu
towarzyszy odpowiedź zapalna, a następnie utrata integralności błony komórkowej.
Histologicznie  wyróżnia  się  następujące  typy  martwicy:  skrzepowa,  rozpływna,  serowata,
zgorzel.
Zmiany rozplemowe

Wśród zmian rozplemowych wyróżniamy: odrost i naprawę tkanek, gojenie się ran,

rozrost i przerost.

Odrost polega na wyrównaniu ubytku tkanki przez takie same komórki, które uległy

zniszczeniu. Jeżeli tkanka nie ma możliwości odrostu jej uszkodzenie może być wyrównane
przez zastąpienie ubytku tkanką łączną. Proces ten nazywamy naprawą.
Gojenie się ran

Najlepszą możliwością gojenia się rany jest rychłozrost. Brzegi rany są zespajane przez

złogi włóknika, który stopniowo jest zastępowany przez kolagen i pokrywany regenerującym
się naskórkiem.
Gojenie się przez ziarninowanie to gojenie się w procesie naprawy tkanek.
Rozrost i przerost

Nowotwór to nieprawidłowa masa tkankowa powstała w wyniku autonomicznego,

nieuporządkowanego wzrostu.

Dysplazja jest nieuporządkowanym rozrostem komórek powodującym zmiany ich

rozmiaru, kształtu i organizacji. Może być odwracalna, ale może też poprzedzać nowotwór
(stan przedrakowy).

Metaplazja jest zmianą jednego typu zróżnicowanej tkanki w inny, zwykle w odpowiedzi

na czynnik drażniący. Jest procesem odwracalnym.

Nowotwory mogą być sklasyfikowane jako łagodne lub złośliwe zależnie od ich wyglądu

i cech. Nowotwór łagodny jest ograniczonym guzem, który nie nacieka na okoliczne tkanki
ani nie daje przerzutów do innych narządów. Nowotwory złośliwe mogą naciekać i dawać
przerzuty do odległych narządów.

Zakażenie to proces obejmujący inwazje i namnażanie się drobnoustrojów w ludzkich

tkankach. Poprzedza je osłabienie barier ochronnych i mechanizmów obrony
immunologicznej.

Drogi przenoszenia czynników zakaźnych obejmują kierunek z:

−

człowieka na człowieka,

−

zwierzęcia na człowieka,

−

środowiska na człowieka.

Do miejsc w odległych tkankach mikroorganizmy zakaźne rozprzestrzeniają się poprzez :

−

szerzenie się miejscowe,

−

naczynia chłonne,

−

naczynia krwionośne,

−

szerzenie się z płynami tkankowymi,

−

włókna nerwowe.

Kolonizacja to zasiedlenie zewnętrznych powierzchni ciała.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Rodzaje czynników zakaźnych
Głównymi czynnikami zakaźnymi dla człowieka są: wirusy, bakterie, grzyby, pierwotniaki,
pasożyty jelitowe i zewnętrzne.

4.11.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Czym zajmuje się patologia?
2.  Co to jest choroba?
3.  Jakie czynniki wywołują chorobę?
4.  Jak można sklasyfikować choroby?
5.  Jakie okresy można wyróżnić w przebiegu choroby?
6.  Jak starzeje się organizm ludzki?
7.  Jak można zdefiniować śmierć i jakie są jej rodzaje?
8.  Co to jest zapalenie i jakie są jego objawy miejscowe i ogólnoustrojowe?
9.  Jakie wyróżnia się typy zapaleń?
10.  Co to są zmiany wsteczne?
11.  Co to są zmiany rozplemowe?
12.  Co to jest zakażenie?
13.  Jak szerzą się zakażenia?
14.  Jakie są rodzaje czynników zakaźnych?

4.11.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeanalizuj przebieg choroby.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat przebiegu choroby,
2)  wypisać etapy choroby,
3)  scharakteryzować krótko istotę każdego etapu choroby.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Przeanalizuj proces starzenia się organizmu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat starzenia się organizmu

człowieka,

2)  dokonać podziału starości,
3)  wypisać układy budujące organizm człowieka,
4)  określić  zmiany  inwolucyjne zachodzące w poszczególnych układach wskutek starzenia

się organizmu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.11.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zdefiniować pojęcie patologia?



2) zdefiniować pojecie choroby?



3) wymienić czynniki chorobotwórcze?



4) sklasyfikować choroby?



5) wyjaśnić jak przebiega choroba?



6) scharakteryzować starzenie się organizmu człowieka?



7) zdefiniować śmierć i przedstawić rodzaje śmierci?



8) wyjaśnić istotę i przebieg zapalenia?



9) wyjaśnić istotę zmian wstecznych?



10) wyjaśnić istotę zmian rozplemowych?



11) wyjaśnić istotę i przebieg zakażeń?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.12. Patologia układowa

4.12.1. Materiał nauczania

Zaburzenia w krążeniu

Do zaburzeń w krążeniu zaliczamy następujące zmiany: krwotok, przekrwienie,

niedokrwienie, zaburzenia krzepnięcia krwi i hemostazy, zakrzepice zator, zawał. Większość
tych zmian ma charakter miejscowy, dotyczy jednego naczynia czy narządu, ale często
konsekwencje są bardzo istotne dla całego ustroju.

Krwotokiem nazywamy wyjście krwi w pełnym jej składzie poza uszkodzone naczynie

lub serce. Źródłem krwotoku może być każdy element układu sercowo- naczyniowego, tzn.:
tętnica, żyła, serce, naczynia włosowate. W zależności od drogi wypływu krwi krwotoki
dzielimy na: zewnętrzne bezpośrednie, zewnętrzne pośrednie, wewnętrzne.
Wylanie się krwi do tkanek powoduje powstanie krwiaka lub ogniska krwotocznego. Krwiak
rozpycha i uciska tkanki nie powodując ich uszkodzenia. Ognisko krwotoczne powstaje przez
zniszczenie fragmentu narządu przez wynaczynionaą krew.

Przekrwienie polega na przepełnieniu naczyń krwią ponad normę fizjologiczną.

Wyróżniamy przekrwienie czynne (tętnicze), jeżeli zwiększa się dopływ krwi do tkanek przez
tętnice, oraz przekrwienie bierne (żylne), jeśli krew zalega w żyłach na skutek utrudnienia
odpływu.

Przekrwienie

tętnicze

jest

zjawiskiem

fizjologicznym.

warunkach

patologicznych  przekrwienie  czynne  pojawia  się  w  zapaleniu  i  wokół  tkanki  martwiczej.
Przekrwienie żylne jest następstwem zaburzeń ogólnych lub miejscowych. Przyczyną ogólną
jest  niewydolność  serca  prawokomorowa  (krew  żylna  zalega  na  obwodzie)  lub
lewokomorowa  (prowadzi  do  przekrwienia  biernego  płuc).  Następstwami  przekrwienia
biernego mogą być: obrzęki, przesięki do jam ciała, zmiany wsteczne w narządach i inne.

Niedokrwienie polega na niedostatecznym dopływie krwi tętniczej do narządów.

Przyczynami  niedokrwienia  są:  działanie  nerwów  naczynioruchowych,  zmiany  anatomiczne
zwężające  lub  zatykające  światło  tętnic,  wstrząs  prowadzący  do  ogólnego  niedokrwienia.
Następstwem  niedokrwienia  może  być  zanik  narządu,  zmiany  zwyrodnieniowe  oraz
martwica.

Zakrzepica polega na tworzeniu się w świetle naczyń lub jam serca upostaciowanych,

strontów  krwi,  czyli  skrzeplin.  Skrzeplina  jest  tworem  przylegającym  ściśle  do  ściany
naczynia.  Wyróżniamy  skrzeplinę  przyścienna,  zwężającą  częściowo  światło  naczynia
i zatykającą,  która  powoduje  całkowita  jego  niedrożność.  Do  powstania  skrzeplin  niezbędne
jest  uszkodzenia  śródbłonka  ściany  wewnętrznej  naczynia  i  zwolnienie  przepływu  krwi.
Zakrzepicy sprzyjają zaburzenia składu krwi.

Zator polega na zatkaniu światła naczynia przez materiał zatorowy przeniesiony z innego

miejsca z prądem krwi. Materiałem zatorowym może być skrzeplina, która oderwała się od
ściany naczynia i popłynęła z prądem krwi, tłuszcze, komórki nowotworowe, komórki
narządów ulęgających martwicy, wody płodowe, powietrze, azot.

Miażdżyca to choroba zwyrodnieniowa dużych i średnich tętnic, charakteryzuje się

odkładaniem  w  błonie  wewnętrznej  ściany  naczynia  bogatego  w  tłuszcz  materiału.  Tętnice,
które  najczęściej  objęte  są  procesem  chorobowym  to:  aorta  brzuszna,  tętnice  wieńcowe,
tętnice  mózgowe,  tętnica  udowa.  Czynniki  ryzyka  towarzyszące  chorobie  to:  czynniki
konstytucjonalne  (wiek,  płeć,  uwarunkowania  rodzinne,  rasa),  hipercholesterolemia,
nadciśnienie  tętnicze,  cukrzyca  typu  2,  palenie  papierosów,  brak  aktywności  fizycznej,
otyłość, stres i cechy osobowości.

Nadciśnienie tętnicze to długotrwały wzrost obwodowego ciśnienia krwi powyżej 160

mmHg ciśnienia skurczowego i/lub powyżej 95 mmHg ciśnienia rozkurczowego.
Granicznymi wartościami nadciśnienia tętniczego są 140-160 mmHg ciśnienia skurczowego

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

i/lub 90-95  mmHg  ciśnienia  rozkurczowego.  Ze względu  na  etiologię  nadciśnienie dzieli  się
na  pierwotne  i  wtórne.  Ze  względu  na  kliniczny  przebieg  choroby  dzieli  się  na:  łagodne
nadciśnienie  –  stały,  podwyższony  poziom  ciśnienia  krwi  przez  wiele  lat  i  złośliwe
nadciśnienie – dramatyczny wzrost ciśnienia w krótkim czasie. Następstwem nadciśnienia są:
redukcja wielkości światła naczynia prowadząca do niedokrwienia tkanek, wzrost sztywności
naczyń  prowadzący  do  zmniejszenia  zdolności  rozciągania  i  kurczliwości,  zwiększenie
kruchości  naczyń  prowadzące  do  wzrostu  ryzyka  wystąpienia  krwotoku,  zwłaszcza
mózgowego,  przerost  lewej  komory  serca,  choroba  niedokrwienna  serca,  przewlekłe
uszkodzenie nerek.

Choroba niedokrwienna serca (ChNS)jest spowodowana zmniejszeniem lub

zaprzestaniem  dopływu  krwi  tętniczej  do  mięśnia  sercowego.  Zazwyczaj  jest  następstwem
miażdżycy.  Czynniki  ryzyka  choroby  niedokrwiennej  serca  są  takie  same  jak  te,  które
odpowiedzialne  są  za  rozwój  miażdżycy.  ChNS  przebiega  pod  postacią  czterech  głównych
jednostek  chorobowych:  stabilnej  dusznicy  bolesnej,  niestabilnej  dusznicy  bolesnej,  zawału
mięśnia  sercowego,  nagłej  śmierci  sercowej.  Objawy  dusznicy  bolesnej  to  uczucie  ucisku
w klatce  piersiowej,  ból  często  promieniujący  z  okolicy  zamostkowej  i  lewej  piersiowej
w kierunku  lewego  barku  i  środkowej  części  ramienia,  szczęki,  (sercowy  ból  przeniesiony)
pojawiający  się po wysiłku  fizycznym, stresie  lub po obfitym posiłku (dusznica stabilna)

lub

nie związany z wysiłkiem (dusznica niestabilna).
Leczenie:  zmiana  stylu  życia  –  dieta, ruch  i  porzucenie  nałogu palenia  papierosów;  leczenie
farmakologiczne:  nitraty  (nitrogliceryna)  ,  beta  –  blokery  oraz  antagoniści  wapnia  –  leki  te
oddziałują  na  prace  serca  oraz  tętnice  wieńcowe.  Jeżeli  leczenie  zachowawcze  nie  jest
skuteczne  stosuje  się  leczenie  chirurgiczne:  angioplastykę  –  rozszerzanie  zwężonych  tętnic
wieńcowych ( tzw. balonikowanie ) oraz postępowanie chirurgiczne pomostowanie
(by-passy)  tętnic  poprzez  wszczepianie  protez  naczyniowych  lub  fragmentów  naczyń
krwionośnych, omijających zwężone miejsce w tętnicy wieńcowej.

Zawał mięśnia sercowego jest to ostra, ograniczona martwica mięśnia sercowego

w następstwie ciężkiego niedokrwienia. Objawy to ból w klatce piersiowej z towarzyszącym
skróceniem  oddechu,  wymiotami,  zapaścią  lub  omdleniem.  Ból  jest  podobny  do  bólu
w dusznicy  bolesnej, ale zazwyczaj trwa dłużej i  jest bardziej uciążliwy. Lokalizacja zawału
mięśnia  sercowego  zależy  od  tego,  które  naczynie  zostało  zamknięte;  większość  zawałów
rozwija się w lewej komorze i w przegrodzie, zawały prawej komory są stosunkowo rzadkie.
W celu rozpoznania zawału wykonuje się badania np. elektrokardiogram, rentgenogram klatki
piersiowej  (w  celu  wykluczenia  rozwarstwienia  aorty),  poziom  enzymów  sercowych.
Leczenie  zawału  mięśnia  sercowego  obejmuje:  we  wczesnej  fazie  leczenie  fibrynolityczne,
przeciwzakrzepowe,  podawanie  nitratów,  leków  przeciwbólowych  z  grupy  narkotycznych,
leczenie ewentualnych powikłań.

Zaburzenia krzepnięcia krwi polegające na nadmiernej skłonności do krwawień oraz na

upośledzeniu krzepnięcia krwi nazywamy skazami krwotocznymi.

Niedokrwistość polega na zmniejszeniu się liczby krwinek czerwonych albo obniżeniu

(poniżej wartości prawidłowych) poziomu hemoglobiny we krwi.

Leukopenia jest to obniżenie liczby krążących leukocytów we krwi obwodowej.
Leukocytoza to wzrost liczby krążących krwinek białych. Może być pierwotna

spowodowana chorobą szpiku kostnego (białaczka) i wtórna wywołana prawidłową
odpowiedzią szpiku kostnego na nieprawidłowy stan np. zakażenie.

Patologia układu oddechowego

Duszność to uczucie braku powietrza z nasileniem oddechów. Najczęstszą przyczyną

duszności  jest  niedostateczne  utlenowanie  krwi  z  przyczyn  płucnych,  jak  i  pozapłucnych.
Choroby płuc,  niewydolność oddechowa, obniżenie ciśnienia parcjalnego tlenu w powietrzu
oddechowym  to  grupa  przyczyn  duszności  pochodzącej  z  płuc.  Zaburzenia  transportu  tlenu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

przez  krew  w  niedokrwistości  lub  niewydolność  krążenia  to  grupa  przyczyn  pozapłucna.
Pojawienie  się  duszności  jest  związane  z  powstaniem  pobudzenia  w  ośrodku  oddechowym,
które  szerzy  się  obwodowo  a  także  oddziałuje  na  wyżej  położone  ośrodki  CUN  i  kory
mózgowej, gdzie  odbierane  jest  jako  uczucie  duszności  i  kojarzone  z  takimi  wrażeniami  jak
strach i pobudzenia.

Zaburzenia rytmu oddechowego to tzw. oddech okresowy składający się

z naprzemiennych okresów oddechu  i bezdechu;  jego postaciami są: oddech Cheyne-Stokesa
(charakteryzuje  się  narastaniem  amplitudy  oddechu  z  następczym  jej  obniżaniem  aż  do
całkowitego bezdechu, wywołuje go niedotlenienie mózgu) i oddech Biota (charakteryzuje się
jednakową  amplitudą  oddechów  rozdzieloną  fazami  bezdechu).  Oddech  Kussmaula  objawia
się głośnym,  głębokim  wdechem  i  wydechem,  jest  typowy  dla  ciężkich  stanów  kwasiczych,
zwłaszcza śpiączki cukrzycowej.

Sinica objawia się sinym lub sinoczerwonym zabarwienie warg, skóry obwodowych

części

ciała i błon śluzowych. Zaznacza się najwyraźniej na wargach, nosie, kończynach.

Wystąpienie sinicy spowodowane jest wzrostem zredukowanej hemoglobiny powyżej 50g/l.
Sinicę dzieli się na: centralną (spadek wysycenia krwi tlenem) i obwodową (zmniejszona
perfuzja tkanek na obwodzie) np. w niewydolności serca.

Kaszel powstaje świadomie lub odruchowo. Kaszel wywołują choroby układu

oddechowego jak i choroby układu krążenia.

Kaszel może towarzyszyć chorobom takim jak:

−

zapalenie krtani i tchawicy – kaszlowi towarzyszy skąpe odkrztuszanie wydzieliny. Jest
on z reguły suchy, bardzo męczący, powstaje lub nasila się po położeniu do łóżka
i rozgrzaniu się,

−

przewlekłe zapalenie oskrzeli – jest najbardziej dokuczliwy nad ranem, palenie
papierosów podtrzymuje i nasila ten rodzaj kaszlu. Gdy proces zapalny trwa długo lub
powstaje wtórnie np. do gruźlicy, często dochodzi do rozstrzenia oskrzeli,

−

mukowiscydoza – wykrztuszanie wydzieliny jest obfite, kaszel wilgotny, plwocina ma
nieprzyjemny zapach,

−

astma oskrzelowa – kaszel kończy zwykle napad duszności, jest męczący, chory z trudem
wykrztusza niewielką ilość lepkiej, zbitej plwociny,

−

ciało obce w tchawicy – wywołuje oprócz kaszlu objawy duszenia się. Może także
pojawić się dodatkowo świst lub furczenie,

−

nowotwór – kaszel, a głównie zmiana jego charakteru, może być pierwszym objawem
nowotworu oskrzela lub płuca.

Kaszel może być:

−

napadowy  –  charakteryzuje  się  atakiem  trwającym  bez  przerwy  30-60  s.  Napadowi
towarzyszy  zanoszenie  się,  łapanie  powietrza,  łzawienie,  czerwienienie  twarzy,  która
staje  się  nabrzmiała.  Po  ataku  zawsze  występuje  uczucie  zmęczenia.  Towarzyszy
przewlekłemu zapaleniu oskrzeli,

−

chrypka i kaszel szczekający – występuje w zapaleniu krtani. W połączeniu ze świstem
krtaniowym pogarsza się oddech, narasta duszność oraz uczucie niepokoju,

−

przewlekły – zazwyczaj połączony jest z odpluwaniem większej ilości plwociny.
Choroba może trwać tygodniami, kaszel jest uporczywy, leczenie mało skuteczne. Często
spotyka się go u nałogowych palaczy,

−

suchy – kaszel suchy można odróżnić od wilgotnego już po samym jego odgłosie. Kaszel
ten występuje bez odkrztuszania plwociny. Pojawia się zwykle na początku ostrych
procesów zapalnych dróg oddechowych,

−

wilgotny – połączony jest z odkrztuszaniem plwociny. W zapaleniu tchawicy i oskrzeli
kaszel początkowo jest suchy, a w miarę trwania choroby staje się wilgotny
z oddzielaniem się plwociny śluzowej lub śluzowo-ropnej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Niewydolność oddechowa określa stan niedostatecznego dowozu tlenu do tkanek

i odprowadzania z nich dwutlenku węgla z powodu zaburzeń oddychania zewnętrznego.
W zależności od mechanizmu niewydolności rozróżniamy kilka jej typów:

−

niewydolność zaporowa występuje przy zaburzeniach wentylacji płuc z powodu
przeszkody w swobodnym przepływie powietrza w oskrzelach,

−

niewydolność ograniczająca wynika z ograniczenia ruchomości klatki piersiowej,

−

niewydolność dyfuzyjna pojawia się w warunkach utrudnienia przechodzenia tlenu
i dwutlenku węgla przez pęcherzyki płucne i naczynia włosowate.

−

niewydolność perfuzyjna może rozwijać się w przebiegu zaburzeń przepływu krwi przez
płuc.

Objawami niewydolności płuc są: niedotlenienie tkanek, zmniejszenie prężności tlenu

i wzrost dwutlenku węgla we krwi, rozwijająca się kwasica gazowa. Niewydolności
oddechowej towarzyszą sinica i duszność.

Zapalenie płuc występuje o każdej porze roku, najczęściej jednak zimą i wczesną wiosną,

częściej chorują na nie dzieci i osoby starsze. Częstą przyczyną jest zachłyśnięcie zakażonym
materiałem.  Niektóre  osoby  są  szczególnie  wrażliwe:  osoby  z  uszkodzeniem  mechanizmów
obronnych  w  układzie  oddechowym  (chorzy  z  przewlekłymi,  zwężającymi  chorobami  płuc,
chorzy  z  grypą,  osoby  po  tracheotomii,  ludzie  po  niedawnej  narkozie),  osoby  z  chorobami
upośledzającymi  odporność  (szpiczak  mnogi,  hipogammaglobulinemia),  alkoholicy,
u których  jest  większe  ryzyko  zachłyśnięcia,  osoby  z  opóźnioną  odpowiedzią  układu
białokrwinkowego na zakażenie.
Przyczynami  zapalenia  płuc  mogą  być  bakterie  (m.in.  dwoinka  zapalenia  płuc,  gronkowiec,
paciorkowiec betahemolizujący z grupy A, pałeczka ropy błękitnej), wirusy, grzyby.
Objawy zapalenia płuc:

Bakteryjne zapalenie płuc: anatomopatologicznie: obrzęk i nacieki zapalne ściany

pęcherzyków płucnych, wysięk w ich światło, czasem dochodzi do powstania dużych ropni
w ich miąższu, kaszel z odksztuszaniem ropnej plwociny, duszność, bóle w klatce piersiowej,
gorączka, dreszcze.

Przy zakażeniu wywołanym dwoinką zapalenia płuc: nagły początek, wysoka gorączka,

dreszcze, ból opłucnowy. W zakażeniu wywołanym gronkowcem: dreszcze i gorączka o torze
hektycznym,  duszność,  sinica,  kaszel  z  wydzieliną  śluzowo-ropną  podbarwioną  krwią,  stan
ogólny  ciężki,  chory  blady,  spocony.  Zakażenie  wywołane  paciorkowcem  β-hemolizującym
z grupy  A  daje  przebieg  dosyć  ostry,  zaczyna  się  zwykle  powoli  narastającą  gorączką,  na
początku  kaszel  z  odksztuszaniem  plwociny  ropno  –  śluzowej  z  domieszką  krwi,  często
występuje  ropniak  opłucnej,  rzadziej  ropniak  płuc.  Zakażenie  wywołane  pałeczką  ropy
błękitnej powoduje  łatwe tworzenie  się ropni płuc  i ropniaków opłucnej, reszta objawów  jak
w poprzednich postaciach.

Rokowanie w zapaleniu płuc bakteryjnym jest bardzo poważne, zależy od stanu ogólnego

chorego i rodzaju zakażenia, ok.50% zapaleń płuc wywołanych pałeczką ropy błękitnej
kończy się zgonem.

Wirusowe zapalenie płuc występuje najczęściej podczas epidemii grypy, jest to zapalenie

śródmiąższowe. Anatomopatologicznie stwierdza się odczyn zapalny w tkance
śródmiąższowej ze skąpym przechodzeniem wysięku do wnętrza pęcherzyków płucnych,
w ciężkich postaciach zaznacza się odczyn krwotoczny.
Objawy: I faza (ostrej wiremii): wysoki wzrost temperatury, objawy ogólnego rozbicia przez
ok. 1 – 5 dni, II faza (zajęcie narządu oddechowego): suchy kaszel, duszność, bóle w klatce
piersiowej, objawy obwodowej niewydolności krążenia.

Rokowanie: niepewne, zależy od zjadliwości wirusa i stanu sił obronnych organizmu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Patologia układu trawiennego

Choroby układu pokarmowego mogą dotyczyć każdego narządu tworzącego układ

trawienny.  W  jamie  ustnej  najczęściej  mamy  do  czynienia  z:  owrzodzeniami  aftowymi,
wirusowym  zapaleniem  ust  i  jamy  ustnej.  Choroby  przełyku  to  miedzy  innymi:  refleksowe
zapalenie  przełyku,  achalazja  przełyku  (dysfunkcja  motoryki),  przepuklina  rozworu
przełykowego,  żylaki  przełyku  w  przebiegu  marskości  wątroby,  raki  przełyku.  Zaburzenia
czynności  żołądka  mogą  być  spowodowane:  zwężeniem  odźwiernika,  zapaleniem  błony
śluzowej żołądka, wrzodami trawiennymi żołądka, nowotworami żołądka.

Wrzody trawienne żołądka są efektem zachwiania równowagi między czynnikami

uszkadzającymi, a mechanizmami obronnymi żołądka i dwunastnicy. Najczęściej są związane
z zakażeniem Helicobacter pylori. Wrzody trawienne maja zazwyczaj 1-2 cm średnicy o ostro
zaznaczonych  brzegach  wokół  krateru  wrzodu.  Objawy  kliniczne  obejmują:  ból
w nadbrzuszu,  nudności,  zgagę.  Następstwem  choroby  wrzodowej  mogą  być:  krwawienie
z górnego  odcinka  przewodu  pokarmowego,  zrosty  i  ubytki,  zwężenia  włókniste,  perforacja
ścian żołądka, transformacja nowotworowa.
Niewydolność  wątroby  występuje  najczęściej  w  przebiegu  jej  marskości,  zapalenia
wirusowego  i  długotrwałej  żółtaczki  mechanicznej.  Niewydolność  wątroby  może
doprowadzić do śpiączki wątrobowej.

Marskość wątroby jest to nieodwracalny stan, w którym prawidłowa struktura wątroby

jest  w  wielu  miejscach  zastąpiona  przez  guzki  regeneracyjnych  komórek  wątroby
przedzielonych  włóknistymi  pasmami  kolagenu.  Marskość wątroby  jest  końcową  fazą  wielu
procesów.  Objawy  kliniczne  marskości  wątroby  są  następujące:  wodobrzusze,  żylaki
przełyku,  splenomegalia,  głowa  meduzy,  skłonność  do  wybroczyn  w  skórze,  pajączki
naczyniowe,  zanik  mięśni,  obrzęk  kostek,  ginekomastia,  zanik  jąder,  odchylenia
biochemiczne.

Żółtaczka objawia się w postaci zażółcenia skóry i twardówki, co wskazuje na

podwyższone stężenie bilirubiny we krwi. Przyczyny żółtaczki można podzielić na:
przedwątrobowe (hemoliza krwi), wewnatrzwątrobowe (uszkodzenia hepatocytów, cholestaza
ciążowa) i pozawątrobowe (kamienie żółciowe, zwężenia zapalne, ucisk z zewnątrz).

Wirusowe zapalenie wątroby wywołane są przez wirusy hepatotropowe (wzw typu A,

typu B i typu C). objawy kliniczne to nudności, nieznaczna gorączka, ogólne osłabienia,
chudnięcie, tkliwość uciskowa okolicy wątroby, żółtaczka.

Ostre zapalenie trzustki jest wynikiem samostrawienia. Proteolityczne proenzymy

ulegają uczynnieniu już w obrębie trzustki, a nie dopiero w świetle dwunastnicy, jak to się
dzieje w warunkach prawidłowych. Przyczyną przedwczesnej aktywności enzymów mogą
być różnorodne czynniki.

Uczynnione enzymy, a szczególnie trypsyna, nie tylko trawią tkankę trzustkową, lecz

także  uczynniają  inne  enzymy,  np.  elastazę  i  fosfolipazę.  Strawieniu  ulegają  błony
komórkowe,  następuje  obrzęk  i  uszkodzenie  naczyń,  śródtkankowe  krwawienia  koagulacja
tkanki tłuszczowej. Uszkodzenie komórek uwalnia następne enzymy. Uwolnieniu  i aktywacji
ulegają także peptydy jak bradykinina, które powodują poszerzenie naczyń  i zwiększenie ich
przepuszczalności.  Kaskada  zaburzeń  narasta  do  obrazu  martwiczego  zapalenia  trzustki
i ciężkiej choroby całego organizmu.

Ostre zapalenie trzustki prowadzi do wielu groźnych zaburzeń i powikłań oraz jest

obarczone wysoką śmiertelnością.

Przyczyny ostrego zapalenia trzustki:

−

spożycie alkoholu (jednorazowe lub przewlekłe 50 % zachorowań),

−

kamica dróg żółciowych (30 % zachorowań),

−

przebycie operacji – pooperacyjne zapalenie,

−

endoskopowa wsteczna cholangiopankreatografia,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

−

tępy uraz brzucha,

−

polekowe,

−

metaboliczne.

Do najczęstszych chorób jelit należą: biegunka, zespoły złego wchłaniania, choroba

Crohna, wrzodziejące zapalenie jelita grubego, niedrożność jelit, uchyłkowatość okrężnicy,
żylaki odbytu, nowotwory jelita.

Patologia układu moczowego

Zmiany ilościowe moczu. Wydalanie na dobę większej ilości moczu niż 1,5 l nazywa się

wielomoczem.  Jeśli  ilość  moczu  jest  mniejsza  niż  0,5  l  określamy  to  jako  skąpomocz.
Bezmocz  występuje  wtedy,  gdy  dobowa  ilość  moczu  jest  mniejsza  niż  100  ml.  Wielomocz
występuje przy utracie przez nerki zdolności do zagęszczania moczu.
Częsta  przyczyną  skąpomoczu  jest  odwodnienie  organizmu.  Bezmocz  jest  pochodzenia
nerkowego i pozanerkowego.

Zmiany jakościowe moczu dotyczą obecności składników, które nie powinny być

składnikiem  moczu  ostatecznego.  Białkomocz  jest  objawem  choroby  nerek.  Przyczyna
białkomoczu  jest  uszkodzenie  kłębka  nerkowego,  co  powoduje  przesączanie  się  białek
zawłaszcza  albumino  z  krwi  do  moczu.  Do  chorób  wywołujących  go  należą:  zapalenie
kłębuszków nerkowych, zmiany cukrzycowe nerek, odmiedniczkowe zapalenie nerek.

Hematuria jest to obecność krwi w moczu. Pojawia się w chorobach nerek i dróg

moczowych.  Jeżeli  w  moczu  znajdują  się  świeże  erytrocyty,  źródłem  krwawienia  są  drogi
moczowe.  Jeżeli  w  moczu  występują  erytrocyty  zhemolizowane  jako  „cienie”  erytrocytów
świadczy to o uszkodzeniu naczyń włosowatych kłębuszków nerkowych.
Leukocyturia,  czyli  wydalanie  leukocytów  z  moczem  dowodzi  istnienia  procesu  zapalnego
w nerce lub drogach moczowych.

Ostra niewydolność nerek, narasta gwałtownie. Dochodzi do ograniczenia lub ustania

czynności nerek, w zależności od czynnika etiologicznego wyróżnia się:

−

przednerkową  ostra  niewydolność  nerek,  która  wynika  z  gwałtownego  niedokrwienia
tego  narządu  np.  we  wstrząsie,  gdy  obniża  się  ciśnienie  tętnicze  krwi.  Przywrócenie
prawidłowego  ukrwienia  wznawia  normalna  czynność  nerek,  a  dopiero  dłuższe
niedokrwienie doprowadza do zmian nieodwracalnych,

−

postać nerkowa ostrej niewydolności nerek rozwija się w przebiegu uszkodzenia
nefronów, w takich chorobach jak: toksyczne uszkodzenie nerek,

−

pozanerkowa ostra niewydolność nerek powstaje z powodu zablokowania odpływu
moczu w drogach moczowych np. w przypadku uwięźnięcia kamienia w moczowodzie.

Podstawowym objawem ostrej niewydolności nerek jest skąpomocz lub bezmocz.

Dochodzi do wzrostu pochodnych azotu we krwi i do kwasicy.

Wiele przewlekłych chorób nerek doprowadza do przewlekłej niewydolności.

Szczególnie jest ona powikłaniem zapalenia kłębuszków nerkowych i odmiedniczkowego
zapalenia nerek. Objawy niewydolności narastają wolno, ich rozwój prowadzi do mocznicy.

Mocznica jest stanem zatrucia ustroju produktami odpadowymi przemiany materii,

których chore nerki nie mogą wydalać. Stanowi ona końcowa fazę niewydolności nerek.
Wśród objawów klinicznych w mocznicy przeważają zaburzenia ze strony układu
nerwowego, pokarmowego i krążenia.
Do częstych chorób dróg moczowych należą: kamica moczowa, zapalenie dróg moczowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Patologia narządów ruchu
Zmiany zwyrodnieniowe stawów

Zmiany zwyrodnieniowe stawów są jedną z najbardziej powszechnych chorób

zwyrodnieniowych. Przyczyny zmian zwyrodnieniowych mogą być różnorodne:

−

uszkodzenie chrząstki i tkanki kostnej przez proces zapalny, uraz, przeciążenie stawu,
niesymetryczny nadmierny nacisk,

−

uszkodzenie  chrząstki  i  tkanki  kostnej  na  tle  wibracji,  ograniczenia  ruchów,  braku
kontroli  nerwowo-mięśniowej,  nieprawidłowych  ruchów  w  następstwie  uszkodzenia
więzadeł,  odkształceń  sąsiednich  stawów  lub  przeciwległej  kończyny,  nieprawidłowych
stosunków  biomechanicznych

stawu, takich

jak

niezborność, nadwichnięcia,

nieprawidłowe ustawienie obwodowej części kończyny, niefizjologiczne ruchy
poszczególnych składowych stawu,

−

odkształcenie końców stawowych na tle patologicznej podatności kości na nacisk np.
w następstwie

odwapnienia,

procesów

zapalnych,

zaburzeń

hormonalnych,

długotrwałego unieruchomienia, porażeń, a także zmian składu i metabolizmu tkanki
kostnej.
Z wiekiem chrząstka stawowa staje się mniej elastyczna, gorzej amortyzuje wstrząsy

i nierówności,  łatwiej  ulega  uszkodzeniu.  Chrząstka  szklista  ma  minimalne  zdolności
regeneracyjne.  Ubytki  jej  wypełnia  tkanka  bliznowata.  Od  strony  podchrzęstnej  warstwy
kości  wrastają  w  chrząstkę  naczynia,  wokół  których  postępuje  proces  jej  wapnienia
i kostnienia.  W  ten  sposób  koniec  stawowy  pozbawiony  zostaje  chrząstki.  Zmiany
zwyrodnieniowe  staja  się  przyczyna  bólów,  narastających  przykurczów,  odkształceń,
ograniczenia ruchów, niemożności chodzenia.

Leczenie powinno być przyczynowe lub uwzględniać przyczynę, jeśli jest znana, należy

także:  1)  dbać  o  należną  masę  ciała,  2)  zmienić  rodzaj  lub  warunki  pracy,  gdy  wpływa
szkodliwie  3)  stosować  ćwiczenia  ruchowe,  po  złagodzeniu  dolegliwości  fizykoterapią,
4) stosować  ćwiczenia  izometryczne,  wzmacniające  napięcie  mięśni,  ukierunkowane  na
zwalczanie  przykurczów,  stabilizację  kręgosłupa  itp.  Leczenie  objawowe  preparatami
farmakologicznymi,  fizykoterapia,  połączone  z  usprawnianiem  leczniczym  łagodzi  bóle  nie
zatrzymując nasilania się zniekształceń.

Leczenie operacyjne jest wskazane, gdy końce stawowe są pozbawione chrząstki,

zniekształcone, niezborne, ruchy znacznie ograniczone i sprawiające ból nie ustępujący po
leczeniu zachowawczym.

Do często występujących chorób zwyrodnieniowych należą zmiany:

−

zwyrodnieniowe krążka międzykręgowego (dyskopatia) a jej następstwem jest
niestabilność kręgów, która rozpoczyna tworzenie się zmian zwyrodnieniowych kręgów
i stawów międzykręgowych,

−

zwyrodnieniowe stawu ramiennego i tkanek okołostawowych,

−

zmiany zwyrodnieniowe stawu łokciowego,

−

zmiany zwyrodnieniowe nadgarstka i pochewek ścięgnistych,

−

zmiany zwyrodnieniowe stawu biodrowego,

−

zmiany zwyrodnieniowe stawu kolanowego.

Traumatologia narządów ruchu

Urazem nazywamy działanie czynnika zewnętrznego wywołującego w organizmie

zmiany anatomiczne i czynnościowe. Mogą go powodować czynniki: fizyczne, chemiczne
i mieszane.

Uszkodzeniem nazywamy wynik działania urazu na organizm. Uszkodzenia mechaniczne

narządu ruchu można podzielić na: zamknięte uszkodzenia tkanek miękkich (np. stłuczenia),
rany, złamania, skręcenia oraz zwichnięcia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Zamknięte uszkodzenia tkanek miękkich są to obrażenia, do których zaliczamy

uszkodzenia tkanki podskórnej, mięśni, ścięgien, kaletek maziowych, okostnej, struktur
stawowych, naczyń i nerwów

Złamaniem nazywamy przerwanie ciągłości tkanki kostnej obejmujące cały jej przekrój.

Nadłamanie  lub  pękniecie  to  przerwanie  ciągłości  tkanki  kostnej  obejmujące  część  jej
przekroju.  Złamanie  może  dotyczyć  jednej  lub  kilku  kości.  Może  być  bez  przemieszczenia
i z przemieszczeniem kości. U osób starszych obserwuje się  złamania wielofragmentowe. Ze
względu  na  obecność  kontaktu  złamanej  kości  z  otoczeniem  występują  złamania  otwarte
i zamknięte.  Odrębną  grupę  stanowią  złamania  patologiczne  powstające  w  zmienionej
chorobowo tkance kostnej.

Objawy złamania:

−

ogólne: przyspieszenie tętna, oddechu, spadek ciśnienia, utrata świadomości, wstrząs
urazowy, zator, niedowład),

−

odcinkowe: zblednięcie lub zaczerwienienie skóry,

−

miejscowe bezpośrednie: zniekształcenie, tarcie odłamów,

−

miejscowe pośrednie: ból samoistny, uciskowy i przy ruchach, ubytek funkcji,
patologiczne ułożenie, obrzęk, krwiak.

Zwichnięciem nazywamy uszkodzenie stawu z całkowitą oraz trwałą lub chwilową utratą

kontaktu przez jego powierzchnie. Podwichnięciem,  nadwichnięciem określamy uszkodzenie
stawu  z  częściową  oraz  trwałą  lub  chwilową  utratą  łączności  przez  jego  powierzchnie.
Zwichnięciom  i  podwichnięciom  towarzyszą  uszkodzenia  torebki  stawowej,  więzadeł
i chrząstki  stawowej,  których  rozległość  zależy  od  wielkości  i  rodzaju  urazu  oraz
przemieszczenia końców stawowych.

Objawy zwichnięcia:

−

ból: samoistny, uciskowy, przy ruchach biernych i czynnych,

−

obrzęk,

−

wzmożone ocieplenie skóry nad stawem,

−

zniekształcenie obrysów stawu,

−

krwiak w stawie,

−

zniesienie ruchów czynnych i biernych w stawie,

−

przymusowe ustawienie kończyny,

−

sprężysty opór przy próbie pokonywania zwichnięcia.

Skręcenie jest częstym obrażeniem stawu powstającym wtedy, gdy ruch w nim

przekracza  zakres  fizjologiczny.  Uszkodzeniu  ulega  torebka  stawowa,  więzadła  i  chrząstka
stawowa, a wewnątrz stawu wytwarza się krwiak.
Skręcenia dzieli się na:
I °   - naciągnięcie więzadeł i rozwłóknienie torebki,
II°   - rozdarcie torebki stawowej,
III°  - rozdarcie torebki stawowej i aparatu więzadłowego,
IV°  - oderwanie więzadła z fragmentem kostnym.
Objawy skręcenia:

−

ból wokół szpary stawowej oraz okolicy przyczepów torebki stawowej i więzadeł,
nasilający się w czasie badania palpacyjnego oraz próby wykonywania ruchów w stawie,

−

śród- i okołostawowy krwiak,

−

obrzęk,

−

zniekształcenia obrysów stawu,

−

wzmożone ocieplenie skóry nad stawem,

−

przymusowe ustawienie kończyny w stawie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Zaburzenia hormonalne

Nadczynność jest określana jako nadmierne wydzielania hormonów danego gruczołu.

Niedoczynność jest określana jako niewystarczające wydzielanie hormonów.

Nadczynność przedniego płata przysadki – nadmierne wydzielanie jednego lub więcej

hormonów przysadki. Najczęstszą jego przyczyna są czynne gruczolaki przedniego płata.
Większość

gruczolaków

wytwarza

prolaktynę,

hormon

wzrostu

lub

hormon

adrenokortykotropwy. Nieprawidłowe podwyższenie prolaktyny jest związane u kobiet
z nieregularnym miesiączkowaniem i niepłodnością u mężczyzn z zaburzeniami wytrysku
i impotencja.

Nadmierne wydzielanie hormonu wzrostu prowadzi u dzieci do gigantyzmu, u dorosłych

do akromegalii (powiększenia dłoni, stóp i głowy)
Nadmierne wytwarzanie ACTH powoduje przerost nadnerczy, czego następstwem jest
nadmierne wydzielanie glikokortykoidów wywołujących zespół Cushinga.

Niedoczynnośc przedniego płata przysadki – niedobór gonadotropin przed okresem

dojrzewania powoduje niezdolności do rozpoczęcia dojrzewania, niezstąpienie jąder, cechy
eunuchoidalne. Po okresie dojrzewania: bezpłodność, brak miesiączki, oligospermia,
postępująca utrata wtórnych cech płciowych, osteoporoza.
Niedobór hormonu wzrostu – u dzieci zaburzenia wzrostu wydłużonego. Dorośli tendencja do
hipoglikemii.
Niedobór TSh – płód i noworodek: kretynizm. Dorośli niedoczynności tarczycy.
Niedobór ACTH cechy pierwotnego hipoadrenalizmu.

Tylny płat przysadki: choroby rzadkie ale powodują głównie w zaburzenia polegające na

nieprawidłowym wydzielaniu ACH (wazopresyny) – moczówka prosta- wydalanie
nadmiernej ilości rozcieńczonego moczu z towarzyszącym ciągłym uczuciem pragnienia.
Podwyzszone wydzielanie ADH występuje jako powikłanie różnych chorób. Stan ten
charakteryzuje się zatrzymaniem wody połączonym z rozcieńczeniem krwi.

Nadczynności tarczycy (tyreotoksykoza)objawia się tachykardią, drżeniem mięśniowym,

niepokojem, nerwowością, bezsennością, zwiększonym apetytem, utrata masy ciała,
nietolerancja ciepła, nadmiernym poceniem się, wolem, wytrzeszczem gałek ocznych,
zaburzenia pracy jelit(biegunki), zaburzeniami miesiączkowania (krwotoki miesiączkowe).

Niedoczynność tarczycy – obecna od urodzenia powoduje kretynizm, u dorosłych obrzęk

śluzakowaty (spowolnienie psychiczne i fizyczne, zmęczenie, nietolerancja zimna, suchość
skóry i włosów).

Nadczynności przytarczyc – kliniczne skutki są wynikiem hiperkalcemii (kamienie

nerkowe, zwapnienie naczyń krwionośnych, zwapnienie rogówki, osłabienie mięśniowe,
męczliwość, zwiększone pragnienie i wielomocz, anoreksja i zaparcia) i resorpcji kości
(zapalenie włókniste kości, guzy brązowe, zapalenie włóknisto-torbielowate).

Niedoczynność przytarczyc – tężyczka, konwulsje, parestezje, zaburzenia psychiczne,

np. depresja i drażliwość, rzadko zaćma, łysienie, kruche paznokcie.

Nadczynność kory nadnerczy: zespół Cushinga – otyłość centralna i „księżyców twarz”,

hiperwolemia  i  trądzik,  zaburzenia  miesiączkowania,  hirsuutyzm  i  przerzedzenie  włosów,
nadciśnienie,  cukrzyca,  osteoporoza,  atrofia  skóry  (cienka,  papierowa  skóra  z  tendencja  do
sinienia, purpurowe pręgi).
Hiprealdosteronizm  –  objawy:  nadciśnienie,  hipokaliemia  może  powodować  poliurie,
oddawanie moczu w nocy, parastezje, arytmia sercowa, osłabienie mięśni lub porażenia.

Niedoczynność kory nadnerczy – choroba Addisona: wymioty, utrata apetytu i masy

ciała, letarg, osłabienie , podciśnienie ortostatyczne, spadek poziomu sodu i wzrost poziomu
potasu w surowicy krwi, przewlekłe odwodnienie, brązowa pigmentacja skóry i śluzówki
policzków, zmniejszenie owłosienia ciała, szczególnie u kobiet.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

Choroby wewnątrzwydzielniczej części trzustki

Cukrzyca jest chorobą wieloukładową, nieprawidłowym stanem metabolicznym

charakteryzującym się hiperglikemia w następstwie nieodpowiedniego działania /wytwarzania
insuliny. Można ją podzielić na pierwotną i wtórną. Pierwotna cukrzyca dzieli się na cukrzycę
typu I, zwana też insulinozależną lub cukrzyca ludzi młodych i typu II, zwaną także cukrzyca,
insulinoniezależną lub cukrzyca dorosłych.
Powikłania cukrzycy:

−

powikłania ostre: hipoglikemia, kwasica ketonowa, śpiączka nieketonowa, kwasica
mleczanowa.

−

powikłania przewlekłe: choroby naczyniowe (miażdżyca i mikroangiopatie cukrzycowe),
nefropatie cukrzycowe, retinopatia cukrzycowa,

−

podatność na zakażenia,

−

neuropatia cukrzycowa.

4.12.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Jakie stany zalicza się do zaburzeń w krążeniu?
2.  Jak objawia się krwotok?
3.  Co to jest przekrwienie i jakie rodzaje przekrwienia rozpoznaje się?
4.  Co to jest niedokrwienia i jakie mogą być jego przyczyny?
5.  Na czym polega zakrzepica?
6.  Co to jest zator i jakie są jego następstwa?
7.  Czym charakteryzuje się miażdżyca i jakie są jej następstwa?
8.  Jaka jest istota nadciśnienia tętniczego i jakie są jego objawy i powikłania?
9.  Jaka jest istota choroby niedokrwiennej serca i jakie objawy występują w jej przebiegu?
10.  Co to jest zawał mięśnia sercowego i jakie objawy występują w jego przebiegu?
11.  Czym spowodowane są skazy krwotoczne?
12.  Co oznaczają pojęcia  niedokrwistość, leukopenia, leukocytoza?
13.  Jakie objawy występują w przebiegu chorób układu oddechowego?
14.  Czym spowodowana jest niewydolność oddechowa?
15.  Jakie objawy występują w przebiegu zapalenia płuc?
16.  Jaka jest istota choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy?
17.  Jakie są przyczyny i objawy WZW?
18.  Co to jest żółtaczka mechaniczna?
19.  Na czym polegają zmiany ilościowe i jakościowe moczu?
20.  Co to jest ostra niewydolność nerek i jakie są jej przyczyny?
21.  Czym charakteryzują się zmiany zwyrodnieniowe stawów?
22.  Jakie objawy występują w przebiegu urazów narządów ruchu?
23.  Jaka jest istota nadczynności i niedoczynności gruczołów wydzielania wewnętrznego?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.12.3 Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Do oddziału geriatrycznego przywieziono 80 letnia pacjentkę z podejrzeniem zapalenia

płuc. Dyżurny lekarz po zbadaniu pacjentki i analizie zdjęcia rentgenowskiego klatki
piersiowej stwierdził objawy zapalenie płuc. Określ charakter zmian chorobowych
wywołanych tą chorobą.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w materiałach dydaktycznych treści dotyczące chorób płuc i zapoznać się

z nimi,

2)  wypisać objawy chorobowe, które występują w przebiegu zapalenia płuc,
3)  określić przyczyny które mogły spowodować wystąpienia schorzenia u pacjentki,
4)  zaplanować  działania  zapobiegające  ponownemu  zachorowaniu  przez  pacjentką  na

zapalenie płuc.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Do szpitala karetka pogotowia przywiozła pacjenta z podejrzeniem zatoru tętnicy

podkolanowej prawej. Określ charakter zmian chorobowych wywołanych tą chorobą.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat zatorów,
2)  wypisać objawy które mogą występować w przebiegu zatoru tętnicy podkolanowej,
3)  określić z jakiej części układu krążenia przypłynął materiał zatorowy,
4)  wyjaśnić co może być przyczyna tworzenia się skrzeplin w układzie naczyniowym,
5)  określić następstwa  nieleczonego w trybie pilnym zatoru.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 3

Przeanalizuj przebieg dusznicy bolesnej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat dusznicy bolesnej,
2)  dokonać analizy rozwoju zmian chorobowych zachodzących w organizmie chorego,
3)  określić etapy choroby,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4) określić następstwa nieleczonego procesu chorobowego,
5) wyjaśnić na czym polega leczenie choroby.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 4

Przeanalizuj w dostępnej literaturze medycznej przebieg marskości wątroby i określ, jakie

zmiany w wątrobie i objawy chorobowe wystąpią w okresie marskości wyrównanej
i niewyrównanej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat marskości wątroby,
2)  dokonać analizy zmian zachodzących w organizmie w przebiegu choroby,
3)  określić objawy towarzyszące poszczególnym zmianom,
4)  określić rodzaje powikłań chorobowych,
5)  zapisać przy powikłaniach krótką ich charakterystykę i możliwe objawy chorobowe.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

papier formatu A4, flamastry,

−

poradnik dla ucznia,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 5

U pacjenta z przewlekłą niewydolnością nerek pojawiają się objawy zatrucia centralnego

układu nerwowego przez produkty przemiany białkowej, silny świąd skóry, mysi zapach
z jamy ustnej. O jakim stanie mogą świadczyć te objawy? Jakie zmiany chorobowe już zaszły
w organizmie chorego, a jakie będą zachodzić, jeśli nie wykona się natychmiast hemodializy?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać uważnie opis przypadku,
2) odszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat przewlekłej niewydolności

nerek,

3)  dokonać analizy objawów w opisie i w literaturze,
4)  rozpoznać narastające powikłanie,
5)  zapisać zmiany chorobowe, które wystąpią w przypadku braku właściwej terapii.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

kartka z opisem przypadku,

–

papier formatu A4, flamastry,

–

poradnik dla ucznia,

–

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

4.12.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wyjaśnić na czym polegają zaburzenia w krążeniu?



2) wyjaśnić na czym polega miażdżyca i jakie są jej następstwa?



3) wyjaśnić istotę nadciśnienia tętniczego?



4) przedstawić objawy i następstwa nadciśnienia tętniczego?



5) scharakteryzować chorobę niedokrwienną serca?



6) scharakteryzować zawał mięśnia sercowego?



7) wyjaśnić istotę chorób krwi?



8) przedstawić typowe objawy chorób układu oddechowego?



9) wyjaśnić istotę niewydolności oddechowej?



10) scharakteryzować zapalenie płuc?



11) scharakteryzować chorobę wrzodowa żołądka i dwunastnicy?



12) podać przyczyny i objawy WZW?



13) wyjaśnić na czym polegają zaburzenia endokrynologiczne?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Homeostaza to

czynnik krzepnięcia krwi.

zaburzenia krzepnięcia krwi

pobieranie substancji odżywczych.

równowaga wewnętrzna organizmu.

2. Elementem komórki, który zawiera kod genetyczny jest

błona komórkowa.

mitochondria.

lizosomy.

jądro.

3. Tkanka, która wyściela jamy, naczynia, to tkanka

nabłonkowa.

łączną.

siateczkowata.

barwnikowa.

4. Nabłonek gruczołowy pełni rolę

zmysłową.

wyścielającą.

pokrywającą.

wydzielniczą.

5. Naskórek zbudowany jest z tkanki

łącznej siateczkowatej.

nabłonkowej.

mięśniowej.

tłuszczowej.

6. Obręcz kończyny górnej tworzą następujące kości

ramienna i łopatka.

łopatka i mostek.

obojczyk i łopatka.

ramienna i obojczyk.

7. We włóknach mięśni poprzecznie prążkowanych znajdują się białka biorące udział

w skurczu . Są to
a)

adrenalina.

aktyna.

tyroksyna.

melanina.

8. Głównym mięśniem wdechowym jest mięsień

przepony.

piersiowy większy.

prosty brzucha.

międzyżebrowy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

9. Dwunastnica położona jest w jamie brzusznej pomiędzy

żołądkiem a jelitem czczym.

jelitem czczym a jelitem krętym.

jelitem krętym a kątnicą.

kątnicą a okrętnicą.

10. Ciało komórki nerwowej wraz z wypustkami nazywamy

receptorem.

neuronem.

dendrytem.

zwojem nerwowym.

11. Płyn mózgowo-rdzeniowy znajduje się w przestrzeni

nadtwardówkowej.

podtwardówkowej.

podpajeczynówkowej.

międzymózgowej.

12. Efektory układu autonomicznego rozmieszczone są w

mięśniach poprzecznie-prążkowanych.

mięśniach szkieletowych i mięśniach gładkich.

mięśniach animalnych.

mięśniach gładkich, naczyniach i gruczołach.

13. Ośrodek oddechowy położony jest w

rdzeniu kręgowym.

rdzeniu przedłużonym.

podwzgórzu.

korze mózgowej.

14. Nerw trójdzielny to nerw

rdzeniowy ruchowy.

czaszkowy ruchowo-czuciowy.

czaszkowy ruchowy.

autonomiczny.

15. Zastawka dwudzielna położona jest pomiędzy

prawym przedsionkiem a prawą komorą.

lewym przedsionkiem a lewą komora.

prawą komorą a pniem płucnym.

lewą komora a aortą.

16. Od łuku aorty odchodzą naczynia

pień ramienno-głowowy, t. podobojczykowa lewa, t. szyjna wspólna lewa.

t. szyjna wspólna lewa, t, podobojczykowa prawa.

pień ramienno-głowowy prawy i lewy, t. podobojczykowa lewa.

tt. wieńcowe prawa i lewa.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

17. Nośnikiem tlenu we krwi są

białka osocza.

krwinki czerwone.

krwinki białe.

krwinki płytkowe.

18. Węzeł przedsionkowo-komorowy jest elementem układu

autonomicznego.

somatycznego

przewodzącego.

piramidowego.

19. Wymiana gazowa zachodzącą w płucach polega na

wydalaniu dwutlenku węgla i pobieraniu tlenu.

wydalaniu tlenu i pobieraniu dwutlenku węgla.

wydalaniu tlenu i azotu.

pobieraniu dwutlenku węgla i tlenu.

20. Płuca otoczone są przez błonę łącznotkankową. Jest to

otrzewna.

omięsna.

opłucna

osierdzie.

21. Krtań jest narządem zbudowanym z chrząstek. Chrząstką parzystą jest

nagłośnia.

chrząstka pierścieniowata.

chrząstka tarczowata.

chrząstka rożkowata.

22. Ciałko nerkowe wraz z zespołem kanalików tworzy w nerce strukturę zwaną

kielichem mniejszym.

piramidą nerkową.

kłębuszkiem nerkowym.

nefronem.

23. Mocz pierwotny powstaje w wyniku

przesączania krwi do kanalików nerkowych.

resorpcji w kanalikach nerkowych.

przesączania osocza do torebki kłębuszka.

filtracji osocza.

24. Dojrzewanie komórki jajowej stymulowane jest przez hormony

estrogeny.

progesteron.

folikulistymulinę.

testosteron.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

25. Mięsień stanowiący połączenie żołądka z dwunastnica nosi nazwę

wpustu.

rozworu.

odźwiernika.

zwieracza.

26. Przewód żółciowy wspólny uchodzi do

jelita czczego.

dwunastnicy.

pęcherzyka żółciowego.

jelita grubego.

27. Kora nadnerczy wydziela hormony

adrenalina, aldosteron.

noradrenalina hydrokortizon.

aldosteron, parathormon.

kortykosteron, aldosteron.

28. Funkcję zmysłową pełni skóra poprzez

mięsień przywłosowy.

gruczoły potowe.

ciałka czuciowe.

gruczoły ekrynowe.

29. Do czynników biologicznych wywołujących chorobę zalicza się

promieniowanie jonizujące.

niską temperaturę.

ciśnienie atmosferyczne.

drobnoustroje.

30. Okres choroby w którym istnieją podstawowe objawy kliniczne to okres

utajenia.

zwiastunów.

jawny,

zejściowy.

31. Niedostateczny dopływ krwi do narządów nosi nazwę

przekrwienia.

niedokrwienia.

zakrzepicy.

skazy krwotocznej.

32. Gromadzenie się płynu przesiękowego w świetle pęcherzyków płucnych występuję

w przebiegu:
a)

niewydolności oddechowej.

obrzęku płuc.

dychawicy oskrzelowej.

niewydolności prawokomorowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

101

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Charakteryzowanie budowy, fizjologii i patofizjologii organizmu człowieka

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem: