Współczesne systemy polityczne
System polityczny może być rozumiany jako podstawowe struktury władz państwo-wych oraz
główne zasady polityczne i prawne; jako ogół instytucji, za pośrednictwem których podejmowane
są decyzje polityczne.
Elementami systemu politycznego są instytucje władzy państwowej i partie polityczne, a także ich
funkcje i sieć powiązań między nimi oraz normy regulujące ich aktywność: kon-stytucja i
ważniejsze ustawy, takie jak ustawa o partiach politycznych czy prawo wyborcze. Sporą rolę
odgrywają tu partie polityczne i system partyjny, określane jako podsystem partii politycznych.
Innym często wyróżnianym podsystemem jest podsystem instytucji władzy
Tak również może być rozumiany ustrój polityczny, zwykle jednak system polityczny jest
rozumiany jako pojecie szersze niż ustrój polityczny, czy reżim polityczny.
Bliskim pojęciem jest reżim polityczny, rozumiany jako specyficzna formą organizacji
politycznej, układ formalnych i nieformalnych zasad i mechanizmów regulujących funkcjo-
nowanie władzy politycznej oraz jej powiązania ze społeczeństwem. Wyróżnia się reżimy
demokratyczne i niedemokratyczne, a wśród tych ostatnich autorytarne i totalitarne.
Instytucja polityczna może być rozumiana jako zespół osób biorących udział w życiu
politycznym (w tym rozumieniu – parlament) lub jako zespół norm prawnych odnoszących się do
działania politycznego (referendum).
Podział systemów politycznych
Współczesne systemy polityczne są klasyfikowane według wielu różnych kryteriów, z których
najważniejsze to:
• charakter głowy państwa (monarchie i republiki).
• zależności między głową państwa a szefem rządu (systemy prezydialne i parlamentarne),
• relacje między władzą ustawodawczą a wykonawczą (systemy parlamentarne, pre-
zydenckie, parlamentarno-prezydenckie, parlamentarno-komitetowe)
• charakter reżimu politycznego (państwa demokratycznie i niedemokratyczne).
2
Monarchie i republiki
Według charakteru instytucji głowy państwa wśród współczesnych państw wyróżnia się
monarchie i republiki.
Monarchia to państwo, w którym władza należy do dziedzicznego z reguły monarchy. Pełni on
swoje funkcje dożywotnio i ma zazwyczaj przyrodzone prawo do tronu. Nie podlega on prawu,
jest wyniesiony ponad pozostałych członków społeczeństwa.
Jako jej odmiany, według kryterium zakresu władzy monarchy, wyróżnia się monarchię
absolutną, monarchię konstytucyjną i monarchię parlamentarną.
Monarchia absolutna jest państwem, w którym monarchia sprawuje pełnię władzy - władzy w
zakresie stanowienia prawa, władzy wykonawczej i sądownictwa. Monarcha jest tu ponad
prawem i poza wszelką kontrola.
Monarchia konstytucyjna to państwo, w którym władza monarchy jest ograniczona przez
obowiązującą konstytucję.
Monarchia parlamentarna natomiast to państwo, w którym władza monarchy jest sym-boliczna, a
władzę sprawuje wybrany w wyborach powszechnych parlament i odpowiedzialny przed nim
politycznie rząd.
Republika jest państwem, w którym najwyższe władze państwowe są powoływane na określony
czas w wyborach powszechnych lub w wieloosobowych kolegiach wywodzących się z wyborów
powszechnych.
Prezydialny i parlamentarny system rządów
Ze względu na relacje miedzy głową państwa i szefem rządu oraz z uwagi na procedurę
odpowiedzialności rządu wyróżnia się prezydialny system rządów i parlamentarny system
rządów.
W prezydialnym system rządów prezydent pochodzący z wyborów powszechnych jest
jednocześnie głową państwa i szefem rządu. Prezydent powołuje rząd składający się z mini-strów
odpowiedzialnych przed nim. Nie ponosi odpowiedzialności politycznej, a ze stanowi-ska może
być usunięty tylko przez pociągnięcie go do odpowiedzialności konstytucyjnej za naruszenie
konstytucji i ustaw, z zachowaniem specjalnej procedury w parlamencie. Nie można łączyć
miejsca w rządzie i w parlamencie, a funkcjonowanie rządu jest niezależne od parlamentarnej
większości. Prezydent nie może rozwiązać parlamentu. 3
Przykładem takiego systemu rządów jest system Stanów Zjednoczonych. Specyficznym
przykładem jest Szwajcaria, gdzie głową państwa jest siedmioosobowa Rada Związkowa, która
jest jednocześnie rządem. Prezydialny system rządów może też występować w państwie będącym
monarchią konstytucyjną, jak w Niemczech od roku 1871.
Parlamentarny system rządów to system, w którym funkcje głowy państwa i szefa rządu są
rozdzielone. Parlament – organ kolegialny, sprawujący władzę ustawodawczą, po-chodzący z
wyborów powszechnych – zajmuje stanowisko nadrzędne lub co najmniej równo-rzędne w
stosunku do organów władzy wykonawczej. Większość parlamentarna powołuje rząd, który jest
od niej zależny, jest przed nim odpowiedzialny politycznie. Rząd ustępuje po otrzymaniu wotum
nieufności w parlamencie. Funkcje w rządzie i parlamencie mogą być łą-czone; ministrami i
premierami często zostają posłowie. Głowa państwa ma prawo do rozwią-zania parlamentu.
Przykładem parlamentarnego system rządów są systemy rządów Francji i Niemiec, także Wielkiej
Brytanii i Szwecji.
Odpowiedzialność polityczna opiera się na założeniu, że parlament może odwołać szefa rządu, a z
nim cały gabinet, jak i poszczególnych ministrów, gdy negatywnie oceni ich sposób prowadzenia
polityki państwa. Mechanizmem realizacji odpowiedzialności politycznej jest instytucja wotum
nieufności.
System parlamentarny, prezydencki lub mieszany
Ze względu na relacje między głową państwa, parlamentem i rządem można wyróżnić systemy:
parlamentarny, prezydencki, mieszany, prezydencko-komitetowy.
System parlamentarny charakteryzuje silna pozycja parlamentu. Parlament jest wybie-rany na
drodze wyborów powszechnych. Rząd jest powoływany przez głowę państwa na wniosek
większości parlamentarnej. Król lub prezydent powołuje premiera, a następnie na wniosek
premiera - ministrów. Głowa państwa nie jest odpowiedzialna politycznie za swoją działalność,
spełnia jedynie funkcje reprezentacyjne i ceremonialne. Rząd ponosi odpowie-dzialność
polityczną przed parlamentem. Zarówno głowa państwa jak i członkowie rządu po-noszą
odpowiedzialność konstytucyjną. System parlamentarny ma kilka odmian: system ga-binetowo-
parlamentarny istnieje w Wielkiej Brytanii, system parlamentarno-gabinetowy - w krajach Europy
kontynentalnej (w pierwszym gabinet ma przewagę nad parlamentem, w dru-gim – parlament nad
gabinetem), natomiast system parlamentarny w Niemczech nazywany 4
jest systemem kanclerskim – kanclerz jest szefem rządu i tylko on ponosi odpowiedzialność
polityczną za działalność rządu przed parlamentem.
System prezydencki charakteryzuje się silną pozycją prezydenta. Prezydent jest wybie-rany w
wyborach powszechnych podobnie jak parlament, jest więc równorzędnym z parla-mentem
reprezentantem narodu. Jest głową państwa i szefem administracji, zwierzchnikiem sił zbrojnych;
prowadzi politykę zagraniczną. Prezydent tworzy rząd; ani on ani jego mini-strowie nie są
odpowiedzialni politycznie przed parlamentem. Nie może rozwiązać parlamen-tu. System ten
istnieje w Stanach Zjednoczonych.
System parlamentarno-prezydencki, system semiprezydencki albo system mieszany stanowi
połączenie elementów systemu parlamentarnego i prezydenckiego. Prezydent pocho-dzi z
wyborów powszechnych, podobnie jak parlament. Władzę wykonawczą sprawuje pre-zydent i
rząd. Rząd jest odpowiedzialny przed parlamentem, może być też odpowiedzialny przed
prezydentem. Przykładem jest współczesna Francja.
System parlamentarno-komitetowy, zwany też systemem komitetowym lub syste-mem rządów
dyrektoriatu, opiera się na zasadzie jednolitości władzy państwowej. Parlament jest najwyższym
organem reprezentującym naród. Rząd wyłaniany jest bezpośrednio przez parlament, jest
komitetem wykonawczym parlamentu i jest odpowiedzialny przed nim poli-tycznie. Głową
państwa jest siedmioosobowa Rada Związkowa, która jest jednocześnie rzą-dem. Głowa państwa
nie może rozwiązać parlamentu przed końcem jego kadencji. System ten występuje w Szwajcarii.
Państwo unitarne i państwo złożone
Ze względu na strukturę terytorialno-administracyjną państwa i stopień centralizacji bądź
decentralizacji państwa wyróżniane są państwa unitarne i państwa złożone. Struktura terytorialno-
administracyjna państwa określa stosunki między centrum a częściami składo-wymi państwa.
Państwo unitarne to takie państwo, w którym jednostki terytorialne i ich organy są
podporządkowane władzom centralnym, określającym zakres ich samodzielności. Państwo takie
jest wewnętrznie jednolite. Jednostki terytorialne nie mają żadnej politycznej samo-dzielności.
Występuje w nim jednolity system prawa, organów sądowych, prawodawczych i wykonawczych.
Jest to współcześnie najbardziej rozpowszechniona forma państwa, nie tylko w Europie ale i na
świecie. Państwami unitarnymi są między innymi Polska czy Francja. 5
Państwo złożone to takie, w którym jego części składowe mają pełny lub ograniczony zakres
suwerenności. Każda z części składowych ma swoje kompetencje i system organów
prawodawczych, wykonawczych i sądowniczych. Wśród państw złożonych wyróżniane są unia
personalna, unia realna, konfederacja i federacja.
Unia personalna jest związkiem dwóch lub więcej państw poprzez osobę wspólnej gło-wy
państwa z zachowaniem odrębnego systemu instytucji państwowych. Dotyczy ona z regu-ły
monarchii. Taką unią była w swoim czasie unia Polski i Litwy.
Unia realna jest związkiem dwóch lub więcej państw. Istnieją wspólne organy władzy, takie jak
głowa państwa, parlament, obecny jest wspólny system monetarny, jest prowadzona wspólna
polityka zagraniczna i obronna.
Konfederacja jest związkiem państw powołanym w celu realizacji pewnych zamierzeń. Organy
konfederacji sprawują władzę za pośrednictwem organów państw członkowskich. Państwa
tworzące konfederację zobowiązują się pewne funkcje wykonywać wspólnie, a przy tym
pozostają państwami suwerennymi i utrzymują swoją osobowość międzynarodową. Naj-częściej
powoływany jest wspólny organ w formie zgromadzenia parlamentarnego, w którym części
składowe konfederacji są równoprawne w głosowaniu.
Federacja jest krajem związkowym, którego części składowe mają samodzielność prawną i
pewien określony zakres samodzielności politycznej. Części składowe są podmiota-mi federacji i
mają własny podział administracyjno-terytorialny. Terytorium państwa federal-nego nie jest
jednolitą całością, a składa się z terytoriów podmiotów federacji. Podmioty te nie mają prawa
pełnego uczestnictwa w stosunkach międzynarodowych. Mają własne konsty-tucje, własne
prawodawstwo, organy sądownicze, prawodawcze i wykonawcze; uchwalają ustawy
obowiązujące na swoim terytorium. Jedna z izb parlamentu związkowego reprezentuje interesy
podmiotów federacji. Istnieje podział kompetencji między federację a jej części skła-dowe. Jest to
współcześnie najczęściej występująca forma państwa złożonego. Przykładem państw
federacyjnych są Stany Zjednoczone, Rosja, Belgia, Niemcy.
Autonomia
Autonomia, określana też jako autonomia regionalna, to wewnętrzne samozarządzanie części
terytorium państwa na podstawie kompetencji ustawodawczych dotyczących spraw o lokalnym
znaczeniu. 6
Podstawą prawna działalności organów autonomicznych jest statut autonomii. Jest on za-
twierdzany przez organ ogólnopaństwowy, najczęściej przez parlament. Rządy centralne przez
swoich specjalnych pełnomocników nadzorują działalność parlamentu i rządu autonomii.
Może być uwarunkowana geograficznie, historycznie, narodowościowo, religijnie. Au-tonomia
istnieje współcześnie między innymi w Szkocji, w kraju Basków, na Sycylii, w Izra-elu na
okupowanych terytoriach palestyńskich. Jest etapem na drodze do niepodległości.