PROBLEM BEZPIECZE

ēSTWA ENERGETYCZNEGO

W KONFLIKCIE ROSYJSKO-CZECZE

ēSKIM

Patrycja Zaj

ąc

Zak

áad Stosunków MiĊdzynarodowych, Uniwersytet Marii Curie-Skáodowskiej w Lublinie

Plac Litewski 3, 20-080 Lublin, [e-mail]

Streszczenie. Kon

ß ikt w Czeczenii stanowi zagroĪenie nie tylko dla integralnoĞci terytorialnej

Rosji, ale równie

Ī dla jej bezpieczeĔstwa energetycznego. Kwestie energetyczne byáy jednym

z g

áównych Ğrodków nacisku, który zostaá zastosowany przez RosjĊ w stosunku do Czeczenii.

Punktem docelowym dzia

áaĔ Rosji byáo przeksztaácenie Czeczenii z eksportera ropy, w caákowicie

uzale

Īnionego od Federacji Rosyjskiej odbiorcĊ energii. Artykuá stanowi próbĊ okreĞlenia

znaczenia surowców naturalnych i bezpiecze

Ĕstwa energetycznego dla Rosji i Czeczenii. Autorka

stwierdza,

Īe chociaĪ samo wydobycie surowców miaáo wiĊksze znaczenie dla Czeczenii, to

zapewnienie bezpiecze

Ĕstwa dostaw i rozgrywka o surowce Morza Kaspijskiego sprawiáy, Īe

Czeczenia sta

áa siĊ dla Rosji szczególnie waĪna.

S

áowa kluczowe: Czeczenia, Rosja, konß ikt w Czeczenii, bezpieczeĔstwo energetyczne

WST

ĉP

Czeczenia jest niewielk

ą, autonomiczną republiką, o powierzchni 16,6 tys.

km

2

po

áoĪoną w regionie Kaukazu Póánocnego, wchodzącą w skáad Federacji

Rosyjskiej

1

. Obszar ten sta

á siĊ prawdziwym problemem Rosji, kiedy Czeczenia

wykorzysta

áa rozpad Związku Radzieckiego jako okazjĊ do uwolnienia siĊ spod

wp

áywów rosyjskich. Problemy w relacjach miĊdzy Rosją a Czeczenią rozpo-

cz

Ċáy siĊ w XIX wieku, kiedy Kaukaz znalazá siĊ w streÞ e zainteresowaĔ Rosji

carskiej. Ponad dwa wieki relacji obÞ towaáy w liczne konß ikty miĊdzy naro-
dami, a polityka stosowana przez w

áadze Rosji wobec Czeczenii nie przyczy-

ni

áa siĊ do normalizacji stosunków, wrĊcz zaczĊáa przynosiü odwrotny skutek,

doprowadzaj

ąc do narastania wzajemnej niechĊci. Nieudolna polityka najpierw

Rosji carskiej, a nast

Ċpnie ZSRR wobec Czeczenów wpáynĊáa na ksztaátowa-

nie si

Ċ relacji pomiĊdzy narodem rosyjskim i czeczeĔskim, równieĪ po upadku

1

M. Falkowski, Czeczenia, w: Konß ikty zbrojne na obszarze postradzieckim. Stan obecny,

perspektywy uregulowania. Konsekwencje, „Prace OSW” 2003, nr 9, s. 31.

Teka Kom. Politol. Stos. Mi

Ċdzynar. – OL PAN, 2014, 9, 153–164

Zwi

ązku Radzieckiego

2

. D

ąĪenia niepodlegáoĞciowe Czeczenii rozpoczĊáy siĊ

w latach 90. XX wieku i by

áy niejako próbą wykorzystania sáaboĞci Rosji po

rozwi

ązaniu Związku Radzieckiego. Rosja miaáa wiele powodów, dla których

zachowanie Czeczenii w swoich granicach by

áo szczególnie waĪne – w tym do

najwa

Īniejszych naleĪy zaliczyü chĊü utrzymania strefy wpáywów Rosji i unik-

ni

Ċcia „efektu domina” w stosunku do innych terytoriów. Niemniej jednak, bar-

dzo istotne dla Rosji by

áo równieĪ zachowanie bezpieczeĔstwa energetycznego,

co wi

ązaáo siĊ z utrzymaniem Czeczenii w swoich granicach. Postawa Rosji

wobec Czeczenii w kontek

Ğcie energetyki w latach 90. XX wieku i na początku

XXI wieku zwi

ązana byáa z dwoma zasadniczymi kwestiami. Pierwsza, to

ch

Ċü zagwarantowania wáasnego bezpieczeĔstwa energetycznego i realizowa-

nia wi

Ċkszych celów politycznych – w tym pomyĞlne dla Rosji rozstrzygniecie

sporu o surowce Morza Kaspijskiego, czy zapewnienie stabilno

Ğci przesyáów

surowców poprzez gwarancj

Ċ bezpieczeĔstwa rurociągu przebiegającego przez

terytorium Czeczenii. Druga kwestia zwi

ązana byáa z dziaáaniami Rosji mają-

cymi na celu zmian

Ċ Czeczenii z eksportera surowców w caákowicie uzaleĪnio-

nego od Rosji konsumenta.

BEZPIECZE

ēSTWO ENERGETYCZNE CZECZENII W KONFLIKCIE

ROSYJSKO-CZECZE

ēSKIM

Poddaj

ąc analizie konß ikt rosyjsko-czeczeĔski naleĪy zauwaĪyü, Īe bezpie-

cze

Ĕstwo energetyczne jest w tym przypadku bardzo záoĪonym zagadnieniem.

Przede wszystkim zupe

ánie inne znaczenie miaáy surowce dla Czeczenii, a inne

dla Rosji. Dla bardzo archaicznej gospodarki Czeczenii ropa naftowa i gaz
ziemny stanowi

áy Ĩródáo znaczących przychodów, a sektor energetyczny (obok

budownictwa) by

á najprĊĪniej dziaáającym sektorem gospodarki. Dla maleĔkiej

republiki stosunkowe obÞ te (biorąc pod uwagĊ obszar) i wysokojakoĞciowe
z

áoĪa miaáy duĪo wiĊksze znaczenie niĪ dla liczącej ponad 17 mln km

2

, obÞ -

tuj

ącej w surowce Rosji. W związku z tym dla Czeczenii bezpieczeĔstwo ener-

getyczne by

áo rozumiane jako zapewnienie stabilnoĞci wydobycia surowców,

utrzymanie mo

ĪliwoĞci przetwarzania ropy (m.in. z AzerbejdĪanu i Kazach-

stanu) oraz utrzymanie wzgl

Ċdnie staáego poziomu sprzedaĪy surowców. Zablo-

kowanie mo

ĪliwoĞci eksploatacji pozbawiáoby CzeczeniĊ gáównych wpáywów

do bud

Īetu i przyczyniáoby siĊ do destabilizacji wywoáanej drastycznie pogáĊ-

biaj

ącym siĊ bezrobociem.

W inny sposób bezpiecze

Ĕstwo energetyczne w kontekĞcie relacji z Cze-

czeni

ą widziaáa Rosja, dla której przemysá wydobywczy byá i nadal jest naj-

wa

Īniejszym i najprĊĪniej rozwijającym siĊ sektorem gospodarki (w 2010 roku

2

M. Falkowski, Czeczenia a Rosja. Znaczenie kwestii czecze

Ĕskiej dla wspóáczesnej

Rosji, „Prace OSW” 2003, nr 11, s. 26.

154

Patrycja Zaj

ąc

zyski z eksportu surowców stanowi

áy 44% caákowitych wpáywów do budĪetu),

w zwi

ązku z tym Rosja nie mogáa sobie pozwoliü, aby maáa republika leĪąca

w jej granicach prowadzi

áa niezaleĪną politykĊ energetyczną. Utrzymanie Cze-

czenii by

áo niewątpliwie dla Rosji kwestią prestiĪową

3

. Dodatkowo, koniecz-

no

Ğü zachowania Czeczenii wpisywaáa siĊ w realizacjĊ interesów Rosji na arenie

mi

Ċdzynarodowej i byáa związana ze wspomnianym sporem o záoĪa ulokowane

na dnie Morza Kaspijskiego i bezpiecze

Ĕstwem przesyáu surowców.

Pierwsza teza zawarta w poni

Īszym artykule zakáada, Īe dla Rosji sama

eksploatacja z

áóĪ w Czeczenii nie miaáa istotnego znaczenia, biorąc pod uwagĊ

skal

Ċ caákowitego wydobycia surowców w Rosji, o wiele waĪniejsze byáo

wykorzystanie Czeczenii w kontek

Ğcie realizacji wiĊkszych celów, związanych

z bezpiecze

Ĕstwem energetycznym. Dla Czeczenii z kolei wydobycie byáo naj-

bardziej dochodow

ą gaáĊzią gospodarczą. Druga teza przyjmuje, Īe dziaáania

Rosji od pocz

ątku lat 90. miaáy na celu przeksztaácenie Czeczenii z producenta

surowców w ich odbiorc

Ċ.

G

áównym bogactwem Czeczenii jest ropa naftowa i gaz ziemny, na terenie

tym zlokalizowane jest oko

áo 30 pól naftowych i gazowych, z czego okoáo 20

na Grzbiecie Terskim, pozosta

áe – na Grzbiecie SunĪaĔskim i w Górach Czar-

nych

4

. Na obszarze Czeczenii w okresie ZSRR funkcjonowa

áy 4 raÞ nerie, które

z obszaru Guriewskiego, Mangysz

áaku oraz z Tiumeni transportowaáy ropĊ do

Kazachstanu. Wydobycie surowców w tym regionie stanowi

áo zaledwie 1% caá-

kowitego wydobycia rosyjskich surowców

5

. Chocia

Ī Czeczenia, Kraj Krasno-

darski i Kraj Stawropolski s

ą najstarszym obszarami wydobycia ropy naftowej

Rosji, to w 2012 roku ca

ákowite wydobycie wynosiáo zaledwie 5 mln ton rocz-

nie i praktycznie nie mia

áo znaczenia dla rosyjskiej gospodarki

6

. G

áówne punkty

wydobycia surowców w Czeczenii zacz

Ċáy siĊ prĊĪnie rozwijaü w latach 30.

i 40. W

áadze Związku Radzieckiego w XX wieku z chĊcią wspieraáy prace geo-

logiczne, maj

ące na celu odkrycie nowych Ĩródeá. Coraz wiĊkszego znaczenia

zacz

Ċáy nabieraü pola naftowe w Benoi, Malgobek, Goragor, Oisungur, Adu-jur-

cie i Tashkalin

7

. Rekordowe wydobycie ropy naftowej w XX wieku przypada

áo

na rok 1971 – 71 mln ton, w roku 1980 wynosi

áo 7,4 mln ton, a w roku 1985

by

áo mniejsze o 2,1 mln i od tego momentu stale spadaáo. W latach 90. wydo-

bycie wynosi

áo okoáo 4,2 mln ton, a roku 1994 osiągnĊáo poziom zaledwie 1,2

3

W. Kono

Ĕczuk, Najlepszy sojusznik Rosji. Kondycja i perspektywy rosyjskiego sektora

naftowego, Warszawa 2012.

4

Chechnya: Questions and answers. Geography, population and history, The Embassy

of the Russion Federation in the Kingdom of Thailand, http://www.thailand.mid.ru/chech3.html
(dost

Ċp: 16.08.2013).

5

M. Kuleba, Ruroci

ągowe dno kaukaskich konß iktów, „Rurociągi. Polish pipeline jour-

nal” 2004, nr 2–3, http://www.rurociagi.com/spis_art/2004_2-3/rurociagowe_dno.html (dost

Ċp:

16.08.2013).

6

W. Kono

Ĕczuk, op. cit., s. 20.

7

Chechnya: Questions and answers…

155

PROBLEM BEZPIECZE

ēSTWA ENERGETYCZNEGO W KONFLIKCIE...

mln ton

8

a

Ğrednie dobowe wydobycie wynosiáo 3,5–4 tys. ton

9

. Ropa pocho-

dz

ąca z Czeczenii jest doskonaáej jakoĞci, skáada siĊ w 35% z lekkich frakcji. Ze

wzgl

Ċdu na swoją wysoką jakoĞü ropa byáa nawet sprzedawana do Watykanu,

gdzie wykorzystywano j

ą do produkcji lamp naftowych, a aĪ 90% olejów lot-

niczych by

áego Związku Radzieckiego wytwarzano wáaĞnie w Czeczenii

10

. Nie

lepiej sytuacja przedstawia

áa siĊ w przypadku gazu ziemnego – tutaj równieĪ

kulminacyjny moment wydobycia przypada

á na przeáom lat 60. i 70. XX wieku.

Wprawdzie w roku 1990 wydobywano 1,5 mln m

3

, ale ju

Ī tylko 486 tys. m

3

– w 1994 roku

11

.

ĩeby zrozumieü znaczenie samego przemysáu naftowego dla mieszkaĔ-

ców Czeczenii, nale

Īy dokonaü analizy specyÞ ki jej sytuacji gospodarczej. Po

pierwsze, gospodarka Czeczenii by

áa czĊĞcią nieudolnej i archaicznej gospo-

darki ZSRR. Po drugie, sk

áadaáa siĊ z dwóch odrĊbnych systemów í rodowego

i socjalistycznego. Rodowy, opiera

á siĊ na tradycyjnej gospodarce z mocno

rozwini

Ċtym sektorem rolniczym, socjalistyczny koncentrowaá siĊ wokóá prze-

mys

áu, gáównie naftowego. DostĊp do najwyĪszych urzĊdów mieli gáównie

Rosjanie. W latach 80. zaledwie oko

áo 30% funkcjonariuszy partii komuni-

stycznej stanowili Czeczeni lub Ingusze. Nie dziwi wi

Ċc fakt, Īe kluczowe dla

gospodarki sektory (budowlany i naftowy) by

áy kontrolowane przez Rosjan

12

.

Czeczeni pracowali zazwyczaj jako pro

Ğci i niewykwaliÞ kowani robotnicy.

Stanowiska kierownicze, g

áównych specjalistów i inĪynierów obsadzone byáy

przez Rosjan. Mi

Ċdzy innymi dziĊki takim praktykom Czeczeni, mimo obÞ toĞci

najwy

Īszej klasy surowców, nie byli w stanie sami ich przetwarzaü. Brak wie-

dzy i technologii by

á widoczny podczas I wojny czeczeĔskiej, kiedy doszáo do

ostrza

áu zakáadów naftowych. Rosjanom zaleĪaáo na spowodowaniu niewielkich

szkód, które jedynie czasowo wstrzymywa

áy proces przetwórstwa ropy. Wie-

dz

ąc, Īe zatrudnieni Czeczeni są gáównie niewykwaliÞ kowanymi robotnikami,

Rosjanie próbowali uzale

Īniü wznowienie pracy raÞ nerii od pomocy ze strony

swoich in

Īynierów. ZaáoĪyli, Īe przemysá petrochemiczny jest waĪną kartą

przetargow

ą, wiĊc Czeczenia nie moĪe sobie pozwoliü na wstrzymanie pracy

w raÞ neriach

13

. Z drugiej strony w Czeczenii produkowano na potrzeby Rosji

25 rodzajów olejów lotniczych. Maj

ąc na uwadze ten fakt, Czeczenia liczyáa,

Īe Rosja bĊdzie zmuszona pomóc we wznowieniu strategicznej produkcji ze

8

S. Ciesielski, Studia z dziejów Europy Wschodniej. 2. Rosja

í Czeczenia. Dwa stulecia

konß iktu, Warszawa 2003, s.239.

9

M. Kuleba, op. cit.

10

J. Daly, Suitably PaciÞ ed, Rosneft to Invest in Chechen Oil Infrastructure, „Oilprice”

08.07.2013, http://oilprice.com/Geopolitics/International/Suitably-PaciÞ ed-Rosneft-to-Invest-in-
Chechen-Oil-Infrastructure.html (dost

Ċp: 10.09.2013).

11

S. Ciesielski, op. cit.

12

O. Bullough, Kaukaz. Niech

Ğwiat rozbrzmiewa naszą chwaáą, PoznaĔ 2013, s. 296.

13

M. Kuleba, Ruroci

ągowe dno…

156

Patrycja Zaj

ąc

wzgl

Ċdu na potrzeby swojego lotnictwa

14

. Po wydarzeniach w 1991 roku pro-

dukcja w zak

áadach im. Szerpiowa zostaáa wstrzymana. Okazaáo siĊ, Īe w pro-

cesie wytwarzania najwa

Īniejsza jest nie sama ropa, ale technologia. W związku

z czym Rosjanie bez problemu sami zacz

Ċli wytwarzaü oleje, wprawdzie gor-

szej jako

Ğci, ale bez udziaáu Czeczenii

15

. W trakcie II wojny czecze

Ĕskiej Rosja

zupe

ánie zmieniáa strategiĊ i zniszczyáa wszystkie zakáady produkcyjne oraz

raÞ neriĊ, skazując CzeczeniĊ na ogromne bezrobocie i pozbawienie jej gáów-
nego

Ĩródáa dochodów.

Po zako

Ĕczeniu dziaáaĔ wojennych, kiedy caáy przemysá (fabryki, maga-

zyny i hale produkcyjne) zosta

á zniszczony, bezrobocie zaczĊáo drastycznie

rosn

ąü, podobnie jak przestĊpcze podziemie. Sytuacja ta wynikaáa nie tylko

z dzia

áaĔ wojennych, ale takĪe byáa konsekwencją nieudolnej polityki wáadz

Czeczenii. D

Īochar Dudajew (pierwszy prezydent republiki) zamiast szukaü

wyj

Ğcia z tragicznej sytuacji, zajmowaá siĊ nierealnymi planami inwestycyj-

nymi. Gospodarka Czeczenii w

áączona w system gospodarki radzieckiej byáa

przestarza

áa i zupeánie niekonkurencyjna. Dudajew liczyá na ogromne zagra-

niczne inwestycje, które mia

áy byü zastrzykiem Þ nansowym dla republiki. Nie

bra

á jednak pod uwagĊ faktu, Īe Rosja nie dopuĞci do jakichkolwiek dziaáaĔ

Þ nansowych w Czeczenii ze wzglĊdu na dąĪenie do caákowitego uzaleĪnienia
republiki od swojej gospodarki

16

. Poza brakiem pieni

Ċdzy szczególnie frapu-

j

ącym problemem byá brak kadry. WiĊkszoĞü Rosjan, zajmujących najwyĪsze

stanowiska, emigrowa

áa po wybuchu konß iktu, a czeczeĔska inteligencja znaj-

dowa

áa siĊ w opozycji lub równieĪ wyjechaáa z republiki. Sytuacja braku elit

intelektualnych w Czeczenii by

áa zjawiskiem skrajnym w porównaniu z innymi

narodami kaukaskimi, gdzie inteligencja zosta

áa po prostu wyáączona z Īycia

publicznego (Dagestan)

17

. W tych warunkach trudno by

áo oczekiwaü szybkiej

poprawy sytuacji. Bezrobocie w latach 90., zwi

ązane z upadającym przemysáem

wydobywczym, by

áo tak ogromne (niektóre Ĩródáa podają, Īe siĊgaáo nawet

70%),

Īe staáo siĊ szczególnie niebezpiecznym zjawiskiem spoáecznym. Dla

porównania, zgodnie z oÞ cjalnymi danymi przedstawionymi przez Ministerstwo
Pracy Czeczenii, w 2010 roku bezrobocie wynosi

áo 36,3%. Republika powoli

stara si

Ċ pobudziü gospodarkĊ, a dáugofalowe plany rozwoju zakáadają spadek

bezrobocia do 25%

18

.

Rosn

ące bezrobocie przyczyniáo siĊ do zwiĊkszenia zjawiska kradzieĪy

ropy, a straty dochodzi

áy do 4 mld rubli. Surowiec sprzedawano po zawyĪonych

14

M. Kuleba, Szamil Basajew. Rycerski etos a powinno

Ğü Īoánierska, Warszawa 2007,

s. 57.

15

Ibidem, s. 276.

16

Ibidem, s. 56.

17

M. Falkowski, M. Marszewski, Kaukaskie „terytoria plemienne”. Kaukaz Pó

ánocny

– cywilizacyjnie obca enklawa w granicach Rosji, „Prace OSW” 2010, nr 34, s. 34.

18

Ponad 240 tys. bezrobotnych w Czeczenii, Kaukaz.info, http://www.kaukaz.info/ponad-

240-tysiecy-bezrobotnych-w-czeczenii.html (dost

Ċp: 10.09.2013).

157

PROBLEM BEZPIECZE

ēSTWA ENERGETYCZNEGO W KONFLIKCIE...

cenach za granic

Ċ

19

. Ropa by

áa wydobywana czĊsto za pomocą bardzo prymi-

tywnego sprz

Ċtu i praktycznie bez dodatkowych kosztów. Opáata obejmowaáa

g

áównie áapówki dla rosyjskich Īoánierzy, którzy nie zwracali uwagi na ciĊĪa-

rówki z surowcem opuszczaj

ące granice Czeczenii

20

.

BEZPIECZE

ēSTWO ENERGETYCZNE ROSJI W KONFLIKCIE

ROSYJSKO-CZECZE

ēSKIM

Energetyczny kontekst konß iktu rosyjsko-czeczeĔskiego z perspektywy

Rosji nie jest wbrew pozorom skoncentrowany na samym wydobyciu i przetwa-
rzaniu surowców. Ta kwestia jest szczególnie wa

Īna dla samej Czeczenii, która

opiera

áa swoją gospodarkĊ na przemyĞle wydobywczym. Eksploatacja ropy naf-

towej i gazu ziemnego stanowi

áa dla niej podstawĊ wpáywów do budĪetu i w

znacznym stopniu tworzy

áa jej PKB. Dla Rosji o wiele bardziej istotne są kwe-

stie zwi

ązane z podziaáem surowców Morza Kaspijskiego, na które bezpoĞredni

wp

áyw miaáa wojna w Czeczenii. Rosja zawsze pretendowaáa do roli lidera, jeĞli

chodzi o rynek surowcowy, i utrat

Ċ kontroli choüby nad niewielką czĊĞcią záóĪ,

odebra

áaby jako dotkliwą poraĪkĊ, zwáaszcza, Īe doprowadziáoby to do umoc-

nienia pozycji innych pa

Ĕstw i wykluczenia jej z gry o surowce. Po roku 1991

i zmianach geopolitycznych

Ğrodowisko miĊdzynarodowe musiaáo siĊ uporaü

z kilkoma problemami, których pomy

Ğlne rozwiązanie mogáo doprowadziü do

wzrostu znaczenia poszczególnych pa

Ĕstw w regionie. Jednym z takich proble-

mów by

á podziaá surowców Morza Kaspijskiego.

Wraz z dynamicznym rozwojem gospodarczym wzrasta zapotrzebowanie

na surowce, które stopniowo ulegaj

ą wyczerpaniu. Konieczne staáo siĊ zatem

poszukiwanie nowych z

áóĪ, zabezpieczających ciągáoĞü dostaw energii. Pozy-

skiwanie surowców ze z

áóĪ morskich staáo siĊ podmiotem rywalizacji wielu

pa

Ĕstw, w tym równieĪ Rosji. Najbardziej intensywne wydobycie surowców,

g

áównie wĊgla kamiennego, z morskiego dna przypadaáo na lata 60. i 90.

– g

áównie przez JaponiĊ, Wielką BrytaniĊ, NorwegiĊ czy w koĔcu samą RosjĊ.

Obecnie szacuje si

Ċ, Īe okoáo 35% wydobycia pochodzi ze záóĪ morskich

21

.

Dodatkowo, akweny morskie maj

ą ogromne znaczenie strategiczne, dostarczają

nie tylko surowców, ale s

ą waĪnymi szlakami komunikacyjnymi, co czĊsto jest

o wiele wa

Īniejsze niĪ samo wydobycie.

Na pocz

ątku lat 90., po upadku ZSRR, 5 paĔstw roĞciáo sobie prawa do

z

áóĪ morskich í Rosja, Iran, Kazachstan, AzerbejdĪan, Turkmenistan. KaĪde

z nich przedstawi

áo wáasną koncepcjĊ, która spotkaáa siĊ z mniejszą lub wiĊkszą

19

S. Ciesielski, op. cit., s. 241.

20

Ropa, a wojna w Czeczenii, RMF24, http://www.rmf24.pl/fakty/polska/news-ropa-a-

-wojna-w-czeczenii,nId,117117# (dost

Ċp: 11.09.2013).

21

A. Piestrzy

Ĕski, Surowce mineralne oceanów, „Górnictwo i geoinĪynieria” 2011, z. 4/5.

158

Patrycja Zaj

ąc

aprobat

ą ze strony pozostaáych paĔstw

22

. O ile dla Iranu i Rosji same surowce

nie stanowi

áy priorytetu, to dla Kazachstanu, AzerbejdĪanu i Turkmenistanu

by

áy kwestią kluczową

23

. Potencja

á surowcowy Morza Kaspijskiego byá pod-

miotem wielu spekulacji. Pocz

ątkowo znacznie przeceniono rozmiar rezerw

surowcowych, obecne szacunki nie s

ą aĪ tak optymistyczne. Dodatkowo, zain-

teresowanie pa

Ĕstw budziáo atrakcyjne poáoĪenie akwenu í na styku Europy,

Bliskiego Wschodu i Azji Centralnej. Rosja i Iran uwa

Īaáy, Īe Morze Kaspij-

skie jest morzem wewn

Ċtrznym, wiĊc nie podlega prawu miĊdzynarodowemu.

Pozosta

áe paĔstwa twierdziáy, Īe jest to morze zewnĊtrzne, w związku z tym

wchodzi w zakres przedmiotowy prawa mi

Ċdzynarodowego. Ostatecznie roz-

wa

Īano dwie wersje í Iran opowiadaá siĊ za równym podziaáem po 20% dla

ka

Īdego paĔstwa, Rosja optowaáa za proporcjonalnym podziaáem odnoszo-

nym do d

áugoĞü linii brzegowej (zgodnie z tym zaáoĪeniem otrzymaáaby okoáo

18,5%)

24

. Najwi

Ċcej na tym rozwiązaniu skorzystaáby Kazachstan, który otrzy-

ma

áby 30,8% dna morskiego. O ile Rosja utrzymywaáa, Īe dno powinno byü

proporcjonalnie podzielone, to sama woda powinna by

ü wspólna i dostĊpna dla

wszystkich. Nietrudno si

Ċ domyĞleü, Īe Kazachstan i AzerbejdĪan optowaáy za

stanowiskiem Rosji

25

.

Konß ikt w Czeczenii mógá zagroziü interesom Rosji, zwáaszcza kiedy

dosz

áa do tego napiĊta sytuacja w Dagestanie. Problemy z tendencjami sepa-

ratystycznymi mia

áy dla niej coraz wiĊksze znaczenie. ZaangaĪowanie Rosji

w pertraktacje dotycz

ące podziaáu surowców táumaczy sytuacja w sektorze

wydobywczym na pocz

ątku lat 90. Rozpad Związku Radzieckiego spowodo-

wa

á powaĪną destabilizacjĊ gospodarczą. Do początku lat 90. Rosja sukce-

sywnie zwi

Ċkszaáa wydobycie i w kluczowym momencie stanowiáo ono 13%

ca

ákowitego wydobycia Ğwiatowego. Zapotrzebowanie na Ĩródáa energii byáo

ogromne, 1,5-krotnie wi

Ċksze niĪ w Stanach Zjednoczonych

26

. Wynika

áo to ze

specyÞ ki gospodarki rosyjskiej koncentrującej siĊ gáównie na przemyĞle ciĊĪ-
kim, zw

áaszcza zbrojeniowym. Rok 1993 byá szczególnie trudny dla rosyjskiego

rynku paliwowo-energetycznego. Odnotowano wtedy najni

Īsze wskaĨniki

wydobycia (82%) w stosunku do roku 1990, który by

á szczególnie pomyĞlny

22

B. Janusz-Pawlleta, Zasoby morza kaspijskiego wydobycie i transport do Europy. Aspekt

prawno-mi

Ċdzynarodowy. „BezpieczeĔstwo narodowe” 2006, nr 1.

23

M. Kuleba, Ruroci

ągowe dno...

24

J. Daly, Domodevo and the Chechen Conß ict, Swiss Federal Insstitute of

Technology

Zurich,

http://www.isn.ethz.ch/Digital-Library/Articles/Detail/?lng=en&ots627=

fce62fe0-528d-4884-9cdf-283c282cf0b2&id=126470&contextid734=126470&contextid735=12
6466&tabid=126466 (dost

Ċp: 23.09.2013).

25

P. Kuspys, Polityka energetyczna Federacji Rosyjskiej wobec Azji Centralnej, „Biuletyn

Opinie Fundacji Aleksandra Kwa

Ğniewskiego Amicus Europae” 2011, nr 11.

26

W.S. Micha

áowski, Energy security and regional conß icts in caucasus, „Rurociągi. Pol-

ish pipeline journal” 2012, nr 2 (66), s. 37.

159

PROBLEM BEZPIECZE

ēSTWA ENERGETYCZNEGO W KONFLIKCIE...

dla tego sektora

27

. Poza tym sektor energetyczny pogr

ąĪyá kryzys Þ nansowy,

który dwukrotnie zmniejszy

á nakáady inwestycyjne. Spadáa efektywnoĞü ropy

naftowej i gazu ziemnego, g

áównie z powodu eksploatowania maáych i znacznie

ubo

Īszych záóĪ

28

. Za

áamanie na rynku surowcowym, zwáaszcza dwu wspomnia-

nych wcze

Ğniej surowców, doprowadziáo do powaĪnych zmian w gospodarce.

Rosja zdecydowa

áa siĊ (ze wzglĊdu na ogromną energocháonnoĞü gospodarki)

na zast

ąpienie ropy naftowej i gazu ziemnego, wĊglem kamiennym. Surowce te

by

áy przygotowane gáównie na eksport, co miaáo na celu zwiĊkszenie wpáywów

do bud

Īetu. W związku z opisaną sytuacją w latach 90. rozpocząá siĊ proces

restrukturyzacji kopalni

29

.

W 1996 roku wydobycie ropy naftowej spad

áo do 6 mln dziennie. Dopiero

od 1999 roku (po przej

Ċciu wáadzy przez Wáadimira Putina) zaczĊáo rosnąü, ale

wyniki i tak nie by

áy oszaáamiające. W pierwszej dekadzie XXI wieku udaáo siĊ

dobi

ü do 10 mln baryáek dziennie. Rosja zwiĊkszyáa swój udziaá w Ğwiatowym

wydobyciu i zacz

Ċáa wyraĨnie uczestniczyü w ksztaátowaniu cen

30

. Opisana

sytuacja, która panowa

áa w latach 90. táumaczy zaangaĪowanie Rosji w walkĊ

o podzia

á surowców. Czynnikiem, który umacniaá jej postawĊ jest oczywiĞcie

ch

Ċü utrzymania swojej pozycji jednego w dostawach gazu i ropy. DziĊki temu

Rosja mog

áa uzaleĪniaü od siebie paĔstwa europejskie i traktowaü surowce jako

Ğrodek manipulacji politycznej í nie chciaáa dopuĞciü do sytuacji zbytniego
umocnienia innych pa

Ĕstw. ĩeby w peáni wykorzystaü potencjaá Morza Kaspij-

skiego, Rosja musia

áa zagwarantowaü stabilną sytuacjĊ w Dagestanie, a co za

tym idzie

í w Czeczenii. Jednak w latach 90. Czeczenia byáa najbardziej nie-

stabilnym regionem Rosji, a napi

Ċcie w Dagestanie bardzo szybko narastaáo.

W sierpniu 1999 roku Szamil Basajew, stoj

ąc na czele „armii” mudĪahedinów,

dokona

á zbrojnego ataku na górskie tereny Dagestanu. Szamil traktowaá ten ruch

jako uderzenie prewencyjne, twierdz

ąc, Īe wojna i tak wybuchnie. Z drugiej

strony, jego krok wynika

á z utopijnego marzenia o stworzeniu paĔstwa islam-

skiego. Liczy

á na wybuch antyrosyjskiego powstania na Kaukazie, które miaáo

rozpocz

ąü siĊ w Czeczenii i rozprzestrzeniü na pozostaáe republiki. Niestety

szybko okaza

áo siĊ, Īe sytuacja na pograniczu czeczeĔsko-dagestaĔskim dostar-

czy

áa pretekstu do wybuchu II wojny czeczeĔskiej

31

. Rosja w

Īadnym wypadku

nie mog

áa sobie pozwoliü na utratĊ Dagestanu, poniewaĪ posiadaá on 249 mil

wybrze

Īa Morza Kaspijskiego. SuwerennoĞü tego terenu w istocie oznaczaáaby

redukcj

Ċ dostĊpu Rosji do akwenu zaledwie do delty Woági. Rosja mogáaby

27

E. Fischer, Rosyjski sektor surowców energetyczny i jego znaczenie dla gospodarki,

„Polityka gospodarcza” 2001, nr 5

í6, s. 94.

28

Ibidem, s. 95.

29

U. Lorenz., Rosyjski w

Ċgiel energetyczny na rynkach miĊdzynarodowych, „Polityka

Energetyczna” 2004, t. 7, zeszyt specjalny, s. 436.

30

P. Godlewski, Krótki zarys rosyjskiej polityki ekonomicznej ropy naftowej i gazu ziem-

nego, „Biuletyn Opinie Fundacji Aleksandra Kwa

Ğniewskiego Amicus Europae” 2011, nr 11.

31

M. Kuleba, Szamil Basajew…, s. 276.

160

Patrycja Zaj

ąc

liczy

ü tylko na 4% udziaáu w eksploatacji dna morskiego

32

. Sytuacja w Dage-

stanie by

áa pochodną ewolucji konß iktu rosyjsko-czeczeĔskiego. Początkowo

mia

á on charakter konß iktu etnicznego, ale stopniowo zacząá zmieniaü siĊ

w kaukask

ą islamską rewolucjĊ. Przyczyn tego procesu moĪna dopatrywaü siĊ

bardziej w widocznym odwo

áywaniu siĊ do ideologii islamu niĪ w walce naro-

dowowyzwole

Ĕczej. Wpáyw na tĊ ewolucjĊ miaáy równieĪ ataki terrorystyczne

i zamachy, nie tylko w Czeczenii, ale równie

Ī w Dagestanie, Inguszetii, Kabar-

dyno-Ba

ákarii, Osetii Póánocnej

33

.

Nie nale

Īy równieĪ zapominaü o tym, Īe kaĪda wojna pocháania ogromne

pieni

ądze. PogrąĪona w kryzysie Rosja musiaáa znaleĨü w miarĊ staáe Ĩródáo

dochodów, które pokrywa

áoby wydatki na wojnĊ. SprzedaĪ ropy naftowej i gazu

ziemnego zapewnia

áa stabilne i pewne wpáywy do budĪetu. Biorąc pod uwagĊ

fakt,

Īe na wáasne potrzeby coraz czĊĞciej wykorzystywano wĊgiel kamienny,

najdro

Īsze surowce moĪna byáo przeznaczyü na eksport. Szamil Basajew udzie-

laj

ąc wywiadów dla zagranicznej prasy podkreĞlaá, Īe Rosja wydaje niebaga-

telne pieni

ądze na dziaáania zbrojne na Kaukazie, realizując przy tym swoje

imperialistyczne ambicje

34

. Tylko do roku 2001 konß ikt pocháonąá 8 mld dola-

rów, co stanowi ogromn

ą sumĊ biorąc pod uwagĊ problemy, z jakimi borykaáa

si

Ċ w latach 90. Federacja Rosyjska

35

. Pieni

ądze te mogáy byü wykorzystane

chocia

Īby na modernizacjĊ rosyjskiej armii, która byáa w opáakanym stanie, co

zreszt

ą udowodniá kilka lat póĨniej konß ikt w Gruzji.

Rosja nie mog

áa pozwoliü na niepodlegáoĞü Czeczenii nie tylko ze wzglĊdu

na pok

áady surowcowe czy kwestie eksploatacji záóĪ, ale równieĪ ze wzglĊdu na

konieczno

Ğü zapewnienia bezpieczeĔstwa dostaw. Utrata Czeczenii oznaczaáaby

dla Rosji utrat

Ċ wpáywów na Morzu Kaspijskim

36

. Przez jej terytorium prze-

chodzi kluczowy ruroci

ąg z Baku do Noworosyjska, którego dáugoĞü na tym

odcinku wynosi oko

áo 150 km. Rurociąg przebiegaá takĪe przez Dagestan

37

.

32

J. Daly, op. cit.

33

M. Falkowski, Czeczenia mi

Ċdzy kaukaskim dĪihadem a „ukrytym” separatyzmem,

O

Ğrodek Studiów Wschodnich im. M. Karpia, Warszawa 2007, s. 15.

34

W. S. Micha

áowski, My jesteĞmy terrorystami dla nich, oni są terrorystami dla nas,

„Ruroci

ągi. Polish pipeline journal” 2006, nr 4 (45), s. 43.

35

M. Lanskoy, The cost of Chechen war, „Issue of the Central Asia-Caucasus Institute

Analyst” 2001, nr 7.

36

Transport routes of Azerbaijani oli (Baku-Novorossiysk, Baku Supsa), Heydar Aliyev

Foundation, http://www.azerbaijan.az/_Economy/_OilStrategy/oilStrategy_05_e.html (dost

Ċp:

26.09.2013).

37

E. Wolska, Konß ikt rosyjsko-czecze

Ĕski, Instytut BadaĔ nad Cywilizacjami, http://www.

cywilizacje.pl/news-id-230 (dost

Ċp: 18.09.2013).

161

PROBLEM BEZPIECZE

ēSTWA ENERGETYCZNEGO W KONFLIKCIE...

20 wrze

Ğnia 1994 roku zostaá podpisany „kontrakt stulecia” na wydobycie

azerskiej ropy z pól: Azeri, Czirak i Giunaszli

38

. Zasoby oszacowano od 3 do

5 mld bary

áek. Kontrakt byá efektem otwarcia AzerbejdĪanu na Zachód i prób

prowadzenia polityki niezale

Īnej od Rosji. Sygnatariuszami kontraktu byli:

SOCAR, Amoco, Unocal, Pennzoil i McDermott, British Petroleum, Statoil,
TPAO, Lukoil

39

. Prezydent Azerbejd

Īanu tak wypowiadaá siĊ o politycznym

znaczeniu kontraktu: „Przez podpisanie tego kontraktu mamy (…) nadziej

Ċ,

na umocnienie przyjacielskich stosunków, wspó

ápracy ekonomicznej i w ogóle

zwi

ązków we wszystkich dziedzinach z krajami, które są reprezentowane przez

spó

áki wchodzące w skáad konsorcjum naftowego í z takimi duĪymi krajami

jak Stany Zjednoczone, Rosja, Anglia, Turcja czy Norwegia”

40

. Informacje

o podpisaniu umowy przez Azerbejd

Īan z paĔstwami zachodnimi wywoáaáy

ogromny niepokój w Rosji.

ĩeby zminimalizowaü niezadowolenie Azerbej-

d

Īan zdecydowaá siĊ wáączyü do kontraktu rosyjską spóákĊ

41

. W dalszym ci

ągu

problematyczne by

áo wskazanie trasy, którą ropa zostanie transportowana. Do

czasu wybudowania nowego ruroci

ągu trzeba byáo korzystaü z juĪ istniejącej

infrastruktury. W gr

Ċ wchodziáy dwie trasy: zachodnia i póánocna. Zachodnia

przechodzi

áa przez terytorium Gruzji i biegáa do Morza Czarnego, póánocna

przebiega

áa przez Grozny i koĔczyáa siĊ w Noworosyjsku

42

.

W latach 90. Czeczenia by

áa najbardziej niespokojnym regionem w caáej

Federacji Rosyjskiej. Pi

Ċtrzące siĊ problemy związane z gigantycznym bezro-

bociem, chaosem politycznym i za

áamaniem gospodarki stworzyáy bardzo nie-

pokoj

ącą sytuacjĊ i zagraĪaáy bezpieczeĔstwu przepáywu surowców. W maju

1995 roku Borys Jelcyn obieca

á wielomilionową pomoc republice, ale z obiet-

nicy tej nigdy si

Ċ nie wywiązaá. Wobec caákowitej bezradnoĞci Asáan Mascha-

dow zapowiedzia

á przejĊcie rurociągu

43

. W obliczu narastaj

ącego napiĊcia

w Czeczenii, w 2000 roku nast

ąpiá znaczący spadek przesyáu do 10 tys. baryáek

dziennie.

Podsumowuj

ąc, bezpieczeĔstwo energetyczne staáo siĊ waĪną kartą przetar-

gow

ą zarówno dla Rosji, jak i dla Czeczenii w trakcie najwiĊkszej intensyÞ kacji

konß iktu na Kaukazie. DuĪe uzaleĪnienie Czeczenii od gospodarki rosyjskiej

38

T.

ĝwiĊtochowski, Kaspijska nafta i geopolityka, „Rurociągi. Polish pipeline journal”

2005, nr 1-2.

39

Ibidem.

40

Przemówienie Prezydenta Republiki Azerbejd

Īanu Hajdara Alijewa w Baku na cer-

emonii podpisania kontraktu mi

Ċdzy PaĔstwową spóáką Naftową AzerbejdĪanu a konsorcjum

zagranicznych spó

áek naftowych o wspólnej eksploatacji záóĪ w szelÞ e kaspijskim, Heydar aliyev

heritage, http://lib.aliyev-heritage.org/pl/8223457.html (dost

Ċp: 19.09.2013).

41

T.

ĝwiĊtochowski, op. cit.

42

Ibidem.

43

J. Daly, Boston Marathon Attacks, Chechnya and Oil – the Hidden U.S. Connection,

„Oilprice” 22.04.2013, http://oilprice.com/Geopolitics/International/Boston-Marathon-Attacks-
Chechnya-and-Oil-the-Hidden-U.S.-Connection.html (dost

Ċp: 20.09.2013).

162

Patrycja Zaj

ąc

i oparcie jej na przemy

Ğle wydobywczym okazaáo siĊ bardzo brzemienne

w skutkach. Za

áamanie sektora związanego z przemysáem wydobywczym spo-

t

Ċgowaáo i tak ogromne bezrobocie. Gáówne bogactwo republiki nie mogáo

by

ü naleĪycie wykorzystane i przynosiü dochodów. W efekcie coraz prĊĪniej

rozwija

á siĊ czarny rynek handlu ropą. W obliczu nasilającego siĊ konß iktu

i zam

Ċtu politycznego Czeczenia paradoksalnie byáa coraz bardziej uzaleĪniona

od Rosji.

W przypadku Federacji Rosyjskiej do g

áosu dochodziáy kwestie związane

z presti

Īem miĊdzynarodowym i kwestią wizerunku Rosji í potentata surowco-

wego. Poza tym, niezwykle wa

Īne byáo zapewnienie bezpieczeĔstwa przepáywu

surowców poprzez stabilizacj

Ċ sytuacji w regionach, przez które przebiegaá

ruroci

ąg.

THE PROBLEM OF ENERGY SECURITY IN THE RUSSIAN-CHECHEN CONFLICT

Summary. The con

ß ict in Chechnya, was not only a threat to the territorial integrity of Russia but

also to its energy security. Energy issues were one of the main means of pressure which Russia has
used in relation to Chechnya. The ultimate goal of Russia’s actions was to transform Chechnya
from an exporter of oil on one completely dependent on Russian energy sources. The article is
an attempt to deÞ ne the importance of natural resources for Russia and Chechnya. The author
concludes that the mere extraction of resources was more important for Chechnya, while insuring
the security of supply and activity in the Caspian Sea made Chechnya very important for Russia.

Key words: con

ß ict in Chechnya, Russia, energy security

163

PROBLEM BEZPIECZE

ēSTWA ENERGETYCZNEGO W KONFLIKCIE...