Ochrona Zabytków

Nr 1

2007

cena 25,00 zł (0% VAT)

WYDAWCA

ul. Szwole˝erów 9, 00-464 Warszawa, tel. [phone]
e-mail: [e-mail], [e-mail]

RADA REDAKCYJNA

dr Rafa∏ Eysymontt
Paulina Florjanowicz
dr in˝. arch. Marcin Gawlicki
dr in˝. arch. Halina Landecka
prof. nadzw. dr hab. Jakub Lewicki
prof. dr Bogumi∏a J. Rouba

RECENZENCI NUMERU

dr Urszula Janicka-Krzywda
dr in˝. arch. Bogna Lipiƒska
prof. nadzw. dr hab. Jakub Pokora
prof. Bogus∏aw Szmygin

REDAKCJA

dr in˝. arch. MARCIN GAWLICKI

redaktor naczelny

BEATA BAUER

redaktor prowadzàcy

TADEUSZ SADOWSKI

redaktor

JOANNA CZAJ-WALUÂ

redaktor

dr ALEKSANDRA RODZI¡SKA-CHOJNOWSKA

t∏umaczenia

JAN ˚ABKO-POTOPOWICZ

opracowanie techniczno-graficzne

DRUK I OPRAWA

Argraf sp. z o.o.
03-301 Warszawa, ul. Jagielloƒska 76, tel. [phone]

Nak∏ad: 1000 egz.

Zdj´cie na ok∏adce:

IV. Fragment rzeźby Dzieciątka podczas usuwania zabrudzeń powierzchniowych. Fot. D. Markowski.
IV. Fragment of the sculpture of the Infant in the course of claning the surface. Photo: D. Markowski.

Nr 1

2007

MARCIN GAWLICKI

Krajowy OÊrodek Badaƒ i Dokumentacji Zabytków
Nowe cele i zasady dzia∏ania

5

National Heritage Board of Poland
New Targets and Principles of Activity (Summary)

9

LIDIA KLUPSZ

Akademia NieÊwieska

10

The NieÊwie˝ Academy (Summary)

11

MARCIN SABACI¡SKI

Krajowy OÊrodek Badaƒ i Dokumentacji Zabytków w zwalczaniu
przest´pczoÊci przeciwko dziedzictwu archeologicznemu

11

The National Heritage Board of Poland and Combatting Crime
against the Archaeological Heritage (Summary)

13

ANNA MARCONI-BETKA

Konferencja „Periodic Reporting Follow-up Meeting for Eastern
and Central Europe”. Wroc∏aw, 14-15 wrzeÊnia 2007 r.

14

The ”Periodic Reporting Follow-up Meeting for Eastern and Central
Europe” Conference. Wroc∏aw, 14-15 September 2007 (Summary)

15

BARTOSZ SKALDAWSKI

Konferencja „Bazy danych o zabytkach”

15

The ”Historical Monuments Data Bases” Conference (Summary)

16

MARCIN KMICIK

Krakowskie spotkania z INSPIRE

16

Cracow Meetings with INSPIRE (Summary)

17

MAGDA STEC

Europejskie Dni Dziedzictwa 2007

17

European Heritage Days 2007 (Summary)

19

KATARZYNA

31. sesja Komitetu Âwiatowego Dziedzictwa UNESCO

19

PIOTROWSKA-NOSEK

31st Session of the UNESCO World Heritage Committee (Summary)

21

JAKUB LEWICKI

Powo∏anie kolegium doradczego ds. ochrony zabytków
architektury modernistycznej w Polsce

21

The establishment of the advisory board on the protection of historical
monuments of modernistic architecture in Poland (Summary)

22

informacje

information

Ochrona Zabytków

DARIUSZ MARKOWSKI

Gotycki o∏tarz z Dobiegniewa
Historia, stan zachowania, konserwacja

23

The Gothic Altar from Dobiegniew
History, State of Preservation, Conservation (Summary)

34

BARBARA BIELINIS-KOPEå

Ratusz w Zielonej Górze

36

The Town Hall in Zielona Góra (Summary)

52

TOMASZ KOZIELEC

Niezwyk∏e znaki: tefilin i mezuza – wyrazem pi´kna
i bogactwa sztuki ˝ydowskiej

53

The outstanding symbols: tefillin and mezuzah – expression
of beauty and variety of Jewish art (Summary)

66

MARIA LUBRYCZY¡SKA

Drewniany koÊció∏ pw. Êw. Stanis∏awa biskupa w Boguszycach
k. Rawy Mazowieckiej. Zakoƒczenie prac konserwatorskich
i restauratorskich przy polichromowanych stropach

67

Wooden Church of St. Stanis∏aw the Bishop in Boguszyce
near Rawa Mazowiecka. The Completion of the Conservation
and Restoration of Polychrome Ceilings (Summary)

76

realizacje

Wojewódzcy Konserwatorzy Zabytków

119

KAMIL ZEIDLER

Ochrona zabytków militarnych Helu

117

The Protection of Military Monuments on the Hel Peninsula (Summary)

118

MARIA KATARZYNA

Park kulturowy jako forma ochrony zespo∏ów urbanistycznych

KACZOROWSKA

Kraków-Zwierzyniec

101

A Cultural Park as a Form of the Protection
of Town Planning Complexes. Cracow-Zwierzyniec (Summary)

116

Micha∏ Tadeusz Witwicki (1921-2007)

99

Reminiscence about Micha∏ Tadeusz Witwicki (Summary)

100

MICHA¸ TADEUSZ

Kryteria oceny wartoÊci zabytkowej obiektów architektury

WITWICKI

jako podstawa wpisu do rejestru zabytków

77

Criteria for the Assessment of the Historical Value
of Architectural Monuments as a Basis for Inclusion
into the Register of Historical Monuments (Summary)

98

teorie

wspomnienie

piśmiennictwo

konferencje

posthumous  reminiscences

literature

theories

conferences

realisations

Drodzy Czytelnicy!

Do Paƒstwa ràk trafia kolejny numer „Ochrony Zabytków”. Na jego ok∏adce znajduje si´
charakterysty

czny znak – nowe logo Krajowego OÊrodka Badaƒ i Dokumentacji Zabytków,

który z poczàtkiem tego roku przejà∏ wiele nowych zadaƒ zwiàzanych z szeroko poj´tà ochronà
polskiego dziedzictwa kulturowego i jego promocjà. W ten symboliczny sposób pragniemy
otworzyç kolejny okres w dziejach tego tak zas∏u˝onego i wa˝nego dla Êrodowiska konserwa-
torskiego wydawnictwa. Chcemy nadaç czasopismu taki kszta∏t, by sta∏o si´ ono rzeczywistym
forum szerokiej wymiany myÊli, idei i doÊwiadczeƒ, ukazywa∏o problemy konserwatorskie i za-
gro˝enia dla przestrzeni kulturowej, by∏o miejscem prezentacji dobrych realizacji i rzetelnej
profesjonalnej krytyki z∏ych praktyk, sta∏o si´ êród∏em wiedzy i informacji o aktualnych
zjawiskach zachodzàcych w dziedzinie ochrony i opieki nad zabytkami.

Zamierzamy zdecydowanie podnieÊç rang´ naukowà „Ochrony Zabytków” poprzez

uzyskanie najwy˝szej punktacji w ocenie parametrycznej jednostek naukowych. Wszystkie
artyku∏y b´dà podlegaç recenzji naukowej, tak jest ju˝ w przypadku numeru, który w∏aÊnie
oddajemy do ràk Czytelników. Zdajemy sobie spraw´, ˝e niektóre z prezentowanych autorskich
poglàdów mogà wywo∏aç szerszà wymian´ myÊli, chcemy, by równie˝ i tego rodzaju forma
znalaz∏a miejsce na naszych ∏amach. Pragniemy rozpoczàç dyskusj´ dotyczàcà kluczowych
tematów zwiàzanych z systemem i zasadami ochrony zabytków oraz opieki nad kulturowym
dziedzictwem.

Przedstawionych planów nie zrealizujemy sami, stàd goràcy apel do ca∏ego Êrodowiska

konserwatorskiego o w∏àczenie si´ do prac nad kszta∏tem pisma, o nadsy∏anie artyku∏ów,
g∏osów polemicznych, ocen i informacji. Oczekujemy na szerokà wspó∏prac´ ze s∏u˝bami kon-
serwatorskimi, wojewódzkimi konserwatorami zabytków, pracownikami wojewódzkich
urz´dów ochrony zabytków i konserwatorami samorzàdowymi. Chcemy, aby „Ochrona
Zabytków” sta∏a si´ naszym wspólnym dzie∏em. Pragniemy w∏àczyç do wspó∏pracy Êrodowiska
naukowe zwiàzane z ochronà zabytków, prezentowaç najnowsze trendy i osiàgni´cia w tej
dziedzinie, nie zapominajàc o praktykach konserwacji zabytków wielu dziedzin i specjalnoÊci.
JesteÊmy otwarci na wspó∏prac´ z organizacjami pozarzàdowymi, szczególnie z Polskim
Komitetem Narodowym ICOMOS, Stowarzyszeniem Konserwatorów Zabytków, Polskim
Komitetem Narodowym ICOM, a tak˝e Stowarzyszeniem Architektów Polskich i Towarzystwem
Urbanistów Polskich. Liczymy na po∏àczenie si∏ w celu skuteczniejszej ochrony wspólnego
dziedzictwa kulturowego. Otwarci jesteÊmy tak˝e na prezentacj´ doÊwiadczeƒ zagranicznych,
b´dziemy starali si´ równie˝ wspó∏pracowaç z przyjació∏mi spoza granic kraju.

Forma pisma w znacznej mierze zale˝eç b´dzie od Paƒstwa aktywnoÊci. Krajowy OÊrodek

Badaƒ i Dokumentacji Zabytków – wydawca, rada redakcyjna oraz redaktorzy do∏o˝à wszel-
kich staraƒ, by wartoÊç naukowa i edytorska „Ochrony Zabytków” sta∏y na jak najwy˝szym
poziomie, a kolejne numery ukazywa∏y si´ bez opóênieƒ. Czekamy na Paƒstwa pomoc i dobrà
wspó∏prac´.

Z wyrazami szacunku

Marcin Gawlicki

Dyrektor Krajowego OÊrodka
Badaƒ i Dokumentacji Zabytków

Dear Readers!

The cover of this issue of ”Ochrona Zabytków” features the characteristic logo of the National
Heritage Board of Poland, which this year has taken over numerous new tasks associated with
a widely comprehended protection of the Polish cultural heritage and its promotion. In this
symbolic manner, we wish to inaugurate a next stage in the history of our publication, of
considerable importance and merit for the conservation milieu. It is our intention to endow
”Ochrona Zabytków” with an appearance that which would enable it to become a veritable
forum for a wide exchange of ideas and experiences, to present assorted conservation problems
and threats facing cultural space, to discuss successful realisations and professional criticism
of inopportune practices, and to become a source of information about current events involving
the protection of historical monuments.

We are determined to improve the scientific rank of ”Ochrona Zabytków” by obtaining the

highest possible point in the assessment of scientific institutions. All our articles will be
subjected to scholarly reviews, as has been the case already in this issue. Well aware of the fact
that some of the presented opinions could provoke a wider exchange of views, we would like to
feature this form of communication. More, we wish to initiate a discussion concerning crucial
topics related to the system of principles entailing the protection of historical monuments and
care for cultural heritage.

Since we shall not realise the presented plan by ourselves we appeal to the entire

conservation environment for joining work on the contents of our periodical: articles, polemics,
assessments and information. We anticipate extensive cooperation with conservation services,
voivodeship conservators of historical monuments, the staff of the voivodeship offices for the pro-
tection of monuments, and self-government conservators. We foresee ”Ochrona Zabytków”
as a joint accomplishment. We also hope to attract scientific milieus associated with the
protection of historical monuments, and to present newest trends and achievements in this
particular domain without forgetting the practical aspects of conservation represented by
numerous disciplines and specialisations. We are open to cooperation with assorted NGOs, in
particular the ICOMOS Polish National Committee, the Association of Historical Monument
Conservators, the ICOM Polish National Committee as well as the Association of Polish
Architects and the Society of Polish Town Planners. We count on joining forces for the sake
of a more effective protection of our joint cultural heritage. Furthermore, we remain open to
presentations of foreign experiences and shall try to cooperate with friends abroad.

The form of our periodical will to a large measure depend on the activity of the readers.

The National Heritage Board of Poland – publishers, editorial board and editors – will do
its best to guarantee the highest possible scientific and editorial le

vel of ”Ochrona Zabytków”

and to avoid delays. We look forward to your cooperation and assistance.

Respectfully yours

Marcin Gawlicki

Director of the National
Heritage Board of Poland

5

Marcin Gawlicki

KRAJOWY OÂRODEK BADA¡ I DOKUMENTACJI ZABYTKÓW

Nowe cele i zasady dzia∏ania

informacje

dyrektor Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków

R

ozpocz´∏a si´ budowa spójnego systemu ochro-

ny zabytków w Polsce. Pierwszym krokiem

by∏o nadanie przez Ministra Kultury i Dziedzictwa
Narodowego statutu Krajowemu OÊrodkowi Badaƒ
i Dokumentacji Zabytków

1

. Na jego podstawie,

z poczàtkiem 2007 r., instytucja ta – wyst´pujàca
wprawdzie nadal pod swojà dotychczasowà, nie-
zmienionà nazwà – uzyska∏a nowe cele dzia∏ania.
W zasadniczy sposób skoncentrowa∏y si´ one wo-
kó∏ tworzenia ram wspó∏pracy pomi´dzy Krajo-
wym OÊrodkiem i jego regionalnymi oddzia∏ami,
a s∏u˝bami konserwatorskimi. Kolejnym krokiem
powinno byç, oczekiwane od dawna przez Êrodo-
wiska konserwatorskie i wyra˝one uchwa∏à I Kon-
gresu Konserwatorów w 2005 r., podporzàdkowanie
urz´dów wojewódzkich konserwatorów zabytków Mi-
nistrowi Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Ge-
neralnemu Konserwatorowi Zabytków. Nadrz´dnym
celem sta∏o si´ zatem tworzenie nowoczesnego sy-
stemu ochrony zabytków opartego na czytelnych
ramach organizacyjnych, w∏aÊciwie rozdzielonych
kompetencjach, jednoznacznie okreÊlonych pod-
stawach teoretycznych oraz systemach dokumenta-
cyjnych i standardach post´powania konserwator-
skiego. Nowym, wa˝nym zadaniem sta∏a si´ popu-
laryzacja idei ochrony zabytków oraz ich promocja,
a tak˝e szeroko poj´ta edukacja oraz szkolenia
organizowane z myÊlà o osobach i instytucjach za-
anga˝owanych w ochron´ dziedzictwa narodowego.

Krajowy OÊrodek Badaƒ i Dokumentacji Za-

bytków sta∏ si´ istotnym ogniwem polityki paƒstwa
w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego oraz
opieki nad nim. Jego celami strategicznymi, wy-
znaczonymi statutem i planami dzia∏ania, sà obec-
nie: wypracowywanie podstaw doktryny konserwa-
torskiej, opracowanie i wdro˝enie jednolitego sys-
temu ochrony i dokumentacji dziedzictwa kulturo-
wego oraz wprowadzanie i upowszechnianie no-
wych standardów metodologicznych badaƒ, doku-
mentacji i konserwacji zabytków. Istotnym zada-
niem pozosta∏o nadal gromadzenie odpisów decyzji
o wpisie do rejestru zabytków wydawanych przez

wojewódzkich konserwatorów zabytków oraz pro-
wadzenie Krajowej Ewidencji Zabytków, w tym
ewidencji badaƒ archeologicznych.

Krajowy OÊrodek przejà∏ cz´Êç zadaƒ wykony-

wanych dotàd przez rozwiàzany z koƒcem 2006 r.
OÊrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego.
Zaliczyç do nich nale˝y m.in. prowadzenie ratow-
niczych badaƒ archeologicznych na stanowiskach
szczególnie zagro˝onych oraz wspomaganie nadzorów
wojewódzkich konserwatorów zabytków nad pra-
cami archeologicznymi. Uzupe∏nieniem tych zadaƒ
jest prowadzenie prac inwentaryzacyjnych i ba-
dawczych przy zabytkach szczególnie zagro˝onych.

Wa˝nym obszarem dzia∏aƒ jest tak˝e monito-

rowanie stanu zachowania dziedzictwa kulturo-
wego oraz ocena zagro˝enia zabytków, czemu s∏u-
˝y wykonywanie opinii i ekspertyz na rzecz Ge-
neralnego Konserwatora Zabytków i Wojewódz-
kich Urz´dów Ochrony Zabytków. OÊrodek gro-
madzi ponadto i udost´pnia informacje zwiàzane
z muzeami i muzealnictwem.

Nowymi zadaniami sà koordynowanie i uczest-

nictwo w pracach nad raportami okresowymi do-
tyczàcymi polskich miejsc i obiektów wpisanych na
List´ Âwiatowego Dziedzictwa Kulturowego i Przy-
rodniczego UNESCO, a tak˝e koordynowanie
i realizacja procedury sk∏adania wniosków do Mi-
nistra Kultury i Dziedzictwa Narodowego o uzna-
nie przez Prezydenta RP miejsc i obiektów za pom-
niki historii. Krajowy OÊrodek Badaƒ i Dokumen-
tacji Zabytków realizuje programy szkoleniowe
i informacyjne na rzecz s∏u˝b konserwatorskich
i Êrodowisk zwiàzanych z opiekà nad zabytkami,
popularyzuje wiedz´ o dziedzictwie kulturowym,
prowadzi tak˝e edukacj´ zwiàzanà z ochronà
zabytków.

Tak szeroko zakreÊlone cele nie mogà byç reali-

zowane bez dobrej wspó∏pracy ze s∏u˝bami kon-
serwatorskimi, a tak˝e jednostkami samorzàdu te-
rytorialnego, organizacjami pozarzàdowymi, oÊrod-
kami naukowymi oraz w∏aÊcicielami, zarzàdcami
i u˝ytkownikami zabytków.

6

Podejmuje równie˝ prace inwentaryzacyjne i ba-
dawcze przy zabytkach szczególnie zagro˝onych,
tworzy i wdra˝a standardy zapisów ochrony kon-
serwatorskiej w wytycznych do planów oraz pro-
jektach planów zagospodarowania przestrzennego.
Monitoruje programy opieki nad zabytkami, spo-
rzàdza raporty w tym zakresie, a tak˝e udziela kon-
sultacji dotyczàcych form i metod ochrony zabyt-
ków. Do wa˝nych zadaƒ nale˝à ponadto: koordy-
nacja i udzia∏ w pracach zwiàzanych z miejscami
i obiektami wpisanymi na List´ Âwiatowego Dzie-
dzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO
oraz koordynacja i realizacja procedur sk∏adania
wniosków zwiàzanych z pomnikami historii.
Pracowni´ utworzono w wyniku po∏àczenia kilku
dawnych dzia∏ów, m.in. dzia∏u badaƒ interdyscy-
plinarnych. W jej ramach powsta∏y: zespó∏ ds.
badaƒ w Wilanowie, zespó∏ ds. zabytkowych par-
ków i ogrodów, krajobrazu kulturowego, zespó∏ ds.
UNESCO oraz samodzielne stanowiska pracy zwià-
zane z zasadniczymi problemami badawczo-kon-
serwatorskimi, w tym zabytkami techniki. W praco-
wni realizowane sà tak˝e bie˝àce zadania zwiàza-
ne z merytorycznym zarzàdzaniem i projektowaniem

Dzia∏ Strategii Ochrony Zabytków

Przygotowuje wnioski dotyczàce szczególnie wa˝-
nych problemów konserwatorskich, opracowuje
i upowszechnia standardy konserwatorskie, a tak-
˝e bada i dokumentuje w∏aÊciwoÊci Êrodowiska kul-
turowego, zabytkowego krajobrazu oraz obszarów
i obiektów zabytkowych. Dzia∏ tworzà: Pracownia
Kszta∏towania Polityki Konserwatorskiej, Pracow-
nia Badania Zabytków, Pracownia Dokumentacji,
Ewidencji i Rejestru Zabytków Nieruchomych,
Pracownia Dokumentacji, Ewidencji i Rejestru Za-
bytków Ruchomych oraz Zespó∏ ds. Archiwaliów.

Pracownia Kszta∏towania Polityki Konserwator-

skiej, która powsta∏a z uwzgl´dnieniem sk∏adu ka-
drowego i doÊwiadczeƒ dawnego dzia∏u ekspertyz
i analiz, zajmuje si´ tworzeniem i upowszechnianiem
stadardów metodologii konserwatorskiej w zakresie
ochrony zabytkowego krajobrazu, zespo∏ów, obsza-
rów oraz obiektów wraz z ich otoczeniem. Dzia∏ania
te polegajà g∏ównie na sporzàdzaniu opinii mery-
torycznych, ekspertyz, analiz i ocen zwiàzanych
z ochronà zabytków, które trafiajà do pracowni
na wniosek Generalnego Konserwatora Zabytków,

Departamentu Ochrony Zabytków i Wojewódzkich
Konserwatorów Zabytków. Pracownia koordynuje
równie˝ sporzàdzanie opinii konserwatorskich przez
Regionalne OÊrodki, a tak˝e monitoruje, analizuje
i ocenia bie˝àcà dzia∏alnoÊç konserwatorskà.

Pracownia Badania Zabytków prowadzi bada-

nia, sporzàdza opinie, ekspertyzy, wnioski i wytycz-
ne konserwatorskie dotyczàce ochrony zabytków
oraz ochrony wartoÊci kulturowych w zamierze-
niach projektowych i dokumentach planistycznych.

Krajowemu OÊrodkowi Badaƒ i Dokumentacji

Zabytków nadano regulamin organizacyjny, który
okreÊli∏ nowà struktur´ instytucji, podzia∏ na posz-
czególne dzia∏y, pracownie i zespo∏y oraz przypi-
sa∏ im odpowiednio zadania przewidziane do rea-
lizacji

2

. W ten sposób utworzony zosta∏, przedsta-

wiony poni˝ej, schemat organizacyjny.

W celu lepszego poznania zasad dzia∏ania

OÊrodka przyjrzyjmy si´ jego poszczególnym komór-
kom organizacyjnym i przypisanym im zadaniom.

7

informacje

polskiej cz´Êci Parku Mu˝akowskiego, wpisanego
na List´ Âwiatowego Dziedzictwa, który pozostaje
w zarzàdzie Krajowego OÊrodka Badaƒ i Doku-
mentacji Zabytków.

Pracownie Dokumentacji, Ewidencji i Rejestru

Zabytków Nieruchomych oraz Dokumentacji,
Ewidencji i Rejestru Zabytków Ruchomych gro-
madzà i analizujà odpisy decyzji wojewódzkich
konserwatorów zabytków o wpisie do rejestru za-
bytków, prowadzà Krajowà Ewidencj´ Zabytków
oraz wypracowujà standardy wykonywania i udo-
st´pniania dokumentacji, sporzàdzania ewidencji
i prowadzenia rejestru. Istotnym zadaniem pra-
cowni jest tworzenie baz danych o zabytkach nie-
ruchomych i ruchomych, ich nowoczesne opraco-
wywanie, przetwarzanie i udost´pnianie, w tym
tak˝e w systemie informacji GIS. Dotychczasowe
doÊwiadczenia i efekty pracy wskazujà na koniecz-
noÊç wypracowania nowej metody zapisu rejestru
zabytków z okreÊlonymi zakresami dost´pu dla
ró˝nych u˝ytkowników oraz wykorzystaniem no-
woczesnych cyfrowych metod informacji prze-
strzennej. Dodatkowymi zadaniami pracowni za-
bytków ruchomych sà gromadzenie informacji
zwiàzanych z muzeami i muzealnictwem oraz re-
dagowanie rocznika „Muzealnictwo”.

Zespó∏ ds. Archiwaliów zarzàdza obszernymi

zbiorami Krajowego OÊrodka i OÊrodków Regio-
nalnych, a tak˝e sprawuje merytoryczny nadzór nad
u˝yczonymi zasobami archiwalnymi PP Pracowni
Konserwacji Zabytków, prowadzi prace badawcze
i promocyjne zwiàzane ze zbiorami archiwalnymi
oraz udost´pnia zasoby archiwalne zainteresowa-
nym podmiotom w celach badawczych i naukowych.

Dzia∏ Archeologii

3

Realizuje zadania zwiàzane z ochronà dziedzictwa
archeologicznego oraz podejmuje dzia∏ania zmie-
rzajàce do zastosowania nowoczesnych standar-
dów metodycznych do badaƒ archeologicznych.
W sk∏ad dzia∏u wchodzà: Pracownia Konserwa-
torstwa Archeologicznego, Pracownia Archeolo-
gicznych Badaƒ Ratowniczych oraz Pracownia
Ewidencji Archeologicznej.

Pracownia Konserwatorstwa Archeologicznego

udziela konsultacji i wydaje opinie dotyczàce
ochrony dziedzictwa archeologicznego. W Êcis∏ej
wspó∏pracy ze s∏u˝bami konserwatorskimi tworzy
i wdra˝a standardy konserwatorstwa archeolo-
gicznego, monitoruje innowacje metodyczne w ar-
cheologii w kraju i za granicà, upowszechnia je
w Polsce oraz przekazuje rodzime doÊwiadczenia

zagranicznym partnerom. Pracownia realizuje rów-
nie˝ zadania okreÊlone przez Ministra Kultury i Dzie-
dzictwa Narodowego oraz zwiàzane z zarzàdzaniem
Priorytetem 4. Ochrona Zabytków Archeologicz-
nych, Programu Operacyjnego „Dziedzictwo
kulturowe”.

Pracownia Archeologicznych Badaƒ Ratowni-

czych, wspólnie ze s∏u˝bami konserwatorskimi,
uczestniczy w zabezpieczaniu stanowisk archeolo-
gicznych nara˝onych na bezpoÊrednie ryzyko
zniszczenia, a tak˝e tworzy i wdra˝a standardy
dokumentacyjne i metodyk´ prowadzenia badaƒ
archeologicznych.

Pracownia Ewidencji Archeologicznej pro-

wadzi ewidencj´ dziedzictwa archeologicznego
w Polsce stanowiàcà integralnà cz´Êç Krajowej
Ewidencji Zabytków, a dane udost´pnia upraw-
nionym podmiotom. Wspó∏pracuje tak˝e z policjà,
stra˝à granicznà, s∏u˝bà celnà, stra˝à leÊnà, stra˝à
po˝arnà w zakresie ochrony i oceny zagro˝eƒ dla
dziedzictwa archeologicznego, ze szczególnym
uwzgl´dnieniem nielegalnego obrotu znaleziska-
mi archeologicznymi. Dzia∏ Archeologii zajmuje
si´ tak˝e redagowaniem „Informatora Archeolo-
gicznego”.

Dzia∏ Edukacji i Promocji

Jest nowà jednostkà, w której sk∏ad weszli pracow-
nicy ró˝nych komórek organizacyjnych. Do jego
zasadniczych zadaƒ nale˝à: realizacja programów
szkoleniowych i informacyjnych na rzecz s∏u˝b kon-
serwatorskich i Êrodowisk zwiàzanych z opiekà nad
zabytkami, a tak˝e popularyzacja wiedzy o dzie-
dzictwie kulturowym oraz prowadzenie edukacji
w dziedzinie ochrony zabytków. Strategicznymi
celami dzia∏u sà usprawnienie komunikacji wew-
n´trznej i zewn´trznej OÊrodka, formu∏owanie za-
∏o˝eƒ polityki wydawniczej oraz tworzenie wize-
runku instytucji nowoczesnej, profesjonalnej i ot-
wartej na wspó∏prac´. Wa˝nym obszarem jego
aktywnoÊci jest ponadto popularyzacja idei ochro-
ny i opieki nad zabytkami oraz realizacja pro-
gramów edukacyjnych dotyczàcych ochrony
dziedzictwa, opartych na rzeczywistej diagnozie
aktualnych potrzeb.

W sk∏ad dzia∏u wchodzà: Zespó∏ ds. Promocji

Dziedzictwa oraz Zespó∏ ds. Edukacji. Zespó∏
ds. Promocji Dziedzictwa upowszechnia wiedz´
o zasobach dziedzictwa i popularyzuje idee jego
ochrony we wspó∏pracy z instytucjami, w∏adzami
samorzàdowymi, s∏u˝bami konserwatorskimi i or-
ganizacjami pozarzàdowymi w kraju i za granicà.

8

W sferze jego dzia∏alnoÊci znajduje si´ tak˝e ko-
ordynacja Europejskich Dni Dziedzictwa w Polsce.
Wa˝nym obszarem pracy jest dzia∏alnoÊç wysta-
wiennicza i konferencyjna, prowadzenie punktu
informacyjnego, aktualizacja serwisów interneto-
wych, a tak˝e tworzenie i obs∏uga portali eduka-
cyjnych. Celem dzia∏ania zespo∏u jest równie˝ or-
ganizacja komunikacji wewn´trznej, w tym zasad
przep∏ywu informacji pomi´dzy poszczególnymi
komórkami organizacyjnymi OÊrodka oraz komu-
nikacja z OÊrodkami Regionalnymi.

Zespó∏ ds. Edukacji zajmuje si´ organizowa-

niem szkoleƒ zwiàzanych z zarzàdzaniem dzie-
dzictwa, ze szczególnym uwzgl´dnieniem usta-
wicznego kszta∏cenia kadr konserwatorskich.
Wspó∏pracuje z uczelniami wy˝szymi w zakresie
realizacji projektów studiów podyplomowych
zwiàzanych z ochronà i opiekà nad zabytkami,
organizuje specjalistyczne szkolenia upowszech-
niajàce nowoczesne metody badaƒ i dokumentacji
zabytków. Zespó∏ udziela informacji i konsultacji
o dost´pnych êród∏ach finansowania programów
ochrony zabytków i popularyzacji idei opieki nad
dziedzictwem kulturowym. Realizuje tak˝e progra-
my edukacji obywatelskiej dotyczàce opieki nad
zabytkami; wspó∏pracuje w tej dziedzinie z w∏a-
dzami samorzàdowymi, s∏u˝bami konserwatorski-
mi, placówkami oÊwiatowymi i organizacjami po-
zarzàdowymi w kraju i za granicà. Zadaniem ze-
spo∏u jest tak˝e animowanie edukacji muzealnej
w Polsce, ze szczególnym uwzgl´dnieniem pro-
mocji tzw. dobrych praktyk. W ramach Dzia∏u
Edukacji i Promocji funkcjonuje biblioteka Krajo-
wego OÊrodka Badaƒ i Dokumentacji Zabytków
udost´pniajàca ksi´gozbiór, który jest najwi´kszym
w Polsce zbiorem specjalistycznych ksià˝ek, czaso-
pism i innych publikacji zwiàzanych z ochronà
i konserwacjà zabytków.

Dzia∏ Organizacyjny

Do jego zadaƒ nale˝à zapewnienie w∏aÊciwej orga-
nizacji pracy oraz sprawnego i prawid∏owego funk-
cjonowania OÊrodka. W obszarach dzia∏ania po-
szczególnych komórek organizacyjnych znajdujà
si´ m.in. prowadzenie ca∏okszta∏tu spraw zwiàza-
nych z obs∏ugà pracowniczà, administrowanie
sk∏adnikami majàtku, w tym nieruchomoÊciami,
Êrodkami trwa∏ymi i wyposa˝eniem, a tak˝e ob-
s∏uga prawna, techniczna i informatyczna bie˝àcej
dzia∏alnoÊci. Dzia∏ zarzàdza i sprawuje opiek´ nad
polskà cz´Êcià Parku Mu˝akowskiego w ¸´knicy.

Dzia∏-Zespó∏ ds. Finansowych

Sprawne funkcjonowanie instytucji zale˝y równie˝,
a mo˝e przede wszystkim, od zarzàdzania Êrodka-
mi finansowymi, czym – w przypadku Krajowego
OÊrodka – zajmuje si´ Dzia∏-Zespó∏ ds. Finanso-
wych, kierowany przez g∏ównego ksi´gowego. Dzia∏
obejmuje ca∏okszta∏t zadaƒ zwiàzanych z prowa-
dzeniem ksi´gowoÊci oraz planowaniem ekono-
micznym i analizami finansowymi.

Regionalne OÊrodki Badaƒ
i Dokumentacji Zabytków

Nowà, wa˝nà rol´ w systemie ochrony zabytków
i opiece nad zabytkami sprawowaç powinny Re-
gionalne OÊrodki Badaƒ i Dokumentacji Zabyt-
ków. Celem ich dzia∏alnoÊci jest realizacja statu-
towych zadaƒ instytucji na terenie poszczególnych
województw. Regionalne OÊrodki coraz aktywniej
w∏àczajà si´ w wykonywanie badaƒ i dokumentacji
zwiàzanych bezpoÊrednio z tworzeniem i weryfi-
kacjà rejestru zabytków, sporzàdzaniem planów
ochrony i wytycznych konserwatorskich, kontrolà
prac konserwatorskich i ratowniczych badaƒ ar-
cheologicznych oraz wielu innych zadaƒ dokumen-
tacyjnych i badawczych zwiàzanych z bie˝àcymi
problemami konserwatorskimi. Wspó∏dzia∏anie
z Wojewódzkimi Urz´dami Ochrony Zabytków
ulega zatem zacieÊnieniu, dzi´ki czemu realizacja
polityki ochrony zabytków staje si´ coraz bardziej
skuteczna. Wa˝nym obszarem dzia∏ania Regional-
nych OÊrodków jest tak˝e popularyzacja idei
ochrony zabytków i szeroko poj´ta edukacja.
Tegoroczne obchody Europejskich Dni Dziedzic-
twa, po raz pierwszy koordynowane przez Krajo-
wy OÊrodek Badaƒ i Dokumentacji Zabytków
i w znacznym stopniu realizowane przez OÊrodki
Regionalne pokaza∏y, jak wielkim uznaniem spo-
∏ecznym cieszà si´ tego rodzaju dzia∏ania.

Opisane powy˝ej w wielkim skrócie zadania,

stojàce przed Krajowym OÊrodkiem Badaƒ i Do-
kumentacji Zabytków, znajdujà si´ w poczàtko-
wym stadium realizacji. Wiele z nich wymagaç
b´dzie jeszcze uszczegó∏owienia, byç mo˝e równie˝
istotnych korekt wynikajàcych z bie˝àcej sytuacji
w dziedzinie ochrony zabytków i opieki nad za-
bytkami. Poszczególne dzia∏y i pracownie stopnio-
wo wdra˝ajà nowe, postawione przed nimi zada-
nia. Ich skuteczna realizacja jest w du˝ej cz´Êci
uzale˝niona od Êcis∏ej wspó∏pracy z wojewódzkimi

9

T

he creation of a cohesive system of the protec-
tion of historical monuments in Poland was

inaugurated by the Minister of Culture and
National Heritage, who granted the National
Heritage Board in Poland a new range of compe-
tence. The heretofore duties of this institution (for-
merly known as the National Centre for the Study
and Documentation of Historical Monuments)
were expanded by adding coordination and partic-
ipation in work on periodic reports about Polish
sites and objects on the UNESCO World Cultural
and Natural Heritage List, the realisation of train-
ing and information programmes conducted for the
sake of the protection of historical monuments,
and the popularisation of knowledge about the cul-
tural heritage.

The organisational structure of the institution

also underwent transformations. In order to render
its work more legible and to divide the obligations
and competences of its staff it was decided to
establish new departments and teams of experts.

The main tasks of the Department for the

Strategy of the Protection of Historical Monuments
include devising a conservation doctrine, studying
historical monuments and their surrounding, and
conducting a National Register of Historical Monu-
ments. The Deportment encompasses a Workshop
for Shaping the Conservation Policy, a Workshop
for the Study of Historical Monuments, a Work-
shop for the Documentation and Registration of
Immovable Historical Monuments, a Workshop for
the Documentation and Registration of Movable
Historical Monuments, and an Archival Material
Team.

The Department of Archaeology realises tasks

associated with the protection of the archaeological

heritage (it assumed the duties of the dissolved
Centre for the Protection of the Archaeological
Heritage). The components of this Department
are a Workshop of Archaeological Conservation,
a Workshop of Archaeological Salvage Studies and
a Workshop of Archaeological Registration.

Specialists from the Department of Education

and Promotion are engaged in educational, train-
ing and information programmes as well as in pop-
ularizing knowledge about the cultural heritage
and its protection. The Department includes a team
for the Promotion of the Cultural Heritage, an
Education Team, and a Board Library with the
largest in Poland collection of specialist publica-
tions and works on the protection and conservation
of historical monuments.

The Organisational Deportment ensures suit-

able organisation of work and administers the
Polish part of Mu˝akowski Park in ¸´knica.

The Financial Department-Team conducts book-

keeping and realises the financial policy of the Board.

The statutory tasks of the National Heritage

Board of Poland in particular voivodeships are
implemented by Regional Centres, whose duties
include cooperation with the voivodeship conserva-
tors of historical monuments, the popularisation of
the idea of the protection of historical monuments,
educational campaigns, and the realisation of own
projects.

The tasks and objectives of the National

Heritage Board of Poland, discussed in this article,
call for further detailed supplementation. The posi-
tive changes in the Polish system of the protection
of historical monuments will depend on the in-
volvement and activity of the whole conservation
milieu.

informacje

konserwatorami zabytków. Przyk∏adów dobrego
wspó∏dzia∏ania tych instytucji jest coraz wi´cej, co
pozwala sàdziç, ˝e negatywne trendy wyst´pujàce
w ostatnich latach w krajowym systemie ochrony

zabytków stopniowo zostanà odwrócone. Zale˝eç
to jednak b´dzie tak˝e od zaanga˝owania i aktyw-
noÊci ca∏ego Êrodowiska konserwatorskiego.

1. Statut Krajowego OÊrodka Badaƒ i Dokumentacji Zbytków
nadany zosta∏ Zarzàdzeniem Nr 39 Ministra Kultury i Dzie-
dzictwa Narodowego z dnia 27 grudnia 2006 roku.

2. Regulamin organizacyjny zosta∏ nadany na podstawie za-
rzàdzenia nr 5/07, Dyrektora Krajowego OÊrodka Badaƒ i Do-
kumentacji Zabytków, z dnia 19 marca 2007 roku.

3. Dzia∏ Archeologii zosta∏ utworzony na podstawie Zarzàdze-
nia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego nr 28 z dnia
3 paêdziernika 2006 r. ∏àczàcego z dniem 1 stycznia 2007 r.
Krajowy OÊrodek Badaƒ i Dokumentacji oraz OÊrodek
Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego w jednà instytucj´
kultury.

Przypisy

NATIONAL HERITAGE BOARD OF POLAND

NEW TARGETS AND PRINCIPLES OF ACTIVITY

10

M

i´dzynarodowa Podyplo-
mowa Letnia Szko∏a „Aka-

demia NieÊwieska” dzia∏a od
1995 r. na mocy porozumienia
o szkoleniu specjalistów z zakre-
su ochrony zabytkowych parków
i ogrodów oraz krajobrazu kul-
turowego, które zosta∏o zawarte
mi´dzy Instytutem Problemów
Kultury Bia∏orusi w Miƒsku
a OÊrodkiem Ochrony Zabytko-
wego Krajobrazu w Warszawie.
Przedsi´wzi´cie obj´li patrona-
tem ministrowie kultury Polski
i Bia∏orusi. Od 2003 r., w któ-
rym porozumienie zosta∏o prze-
d∏u˝one, partnerami sà Paƒstwo-
wy Bia∏oruski Instytut Proble-
mów Kultury w Miƒsku i Krajo-
wy OÊrodek Badaƒ i Dokumen-
tacji Zabytków w Warszawie.

Mi´dzynarodowa Podyplo-

mowa Letnia Szko∏a „Akademia
NieÊwieska” kszta∏ci absolwentów
szkó∏ wy˝szych krajów Europy
Ârodkowo-Wschodniej, zawo-
dowo zajmujàcych si´ ochronà
i konserwacjà zabytków. Kursy
szkoleniowe odbywajà si´ w dwu-
letnich cyklach. Rozpoczynajà
si´ latem na Bia∏orusi, a koƒczà
w nast´pnym roku w Polsce. Ich
pierwsza, bia∏oruska cz´Êç, której
towarzyszy krótki objazd stu-
dialny, poÊwi´cona jest przede
wszystkim zagadnieniom teore-
tycznym ochrony oraz konser-
wacji krajobrazu kulturowego
i jego poszczególnych elementów.

Zadaniem drugiej cz´Êci

jest zapoznanie s∏uchaczy kursu
z praktycznymi aspektami ochro-
ny i konserwacji zabytków, pra-
cà s∏u˝b ochrony zabytków oraz
realizowanymi w Polsce pracami
konserwatorskimi. S∏u˝y temu
dziesi´ciodniowy objazd nauko-
wy. Na zakoƒczenie kursu, po
prezentacji prac dyplomowych
zwiàzanych z przewodnim tema-
tem kursu, s∏uchacze otrzymujà

dyplomy ukoƒczenia „Akademii
NieÊwieskiej”.

Dotychczas odby∏o si´ trzy-

naÊcie kursów „Akademii NieÊ-
wieskiej”. Dotyczy∏y one m.in.
teorii i praktyki ochrony oraz
kszta∏towania krajobrazu kul-
turowego, piel´gnacji historycz-
nych parków i ogrodów, ochro-
ny i konserwacji zabytkowych
cmentarzy, ochrony oraz kszta∏-
towania krajobrazu miast i mias-
teczek, obiektów i zespo∏ów za-
bytkowych, budowli obronnych,
kszta∏towania i zagospodarowa-
nia turystycznego Kana∏u Augus-
towskiego i przyleg∏ego dorzecza,
praktycznych aspektów rewalo-
ryzacji zabytkowych ogrodów
i parków, mo˝liwoÊci turystycz-
nego zagospodarowania zabyt-
ków ró˝nego typu, w tym po-
przemys∏owych, a tak˝e badaƒ
interdyscyplinarnych w zespo-
∏ach pa∏acowo-ogrodowych.

Pierwsza cz´Êç kursu XIII

odby∏a si´ w lipcu 2007 r.
w Miƒsku na Bia∏orusi. Jej tema-
tem przewodnim by∏o „Wykorzy-
stanie obiektów i zespo∏ów za-
bytkowych dla celów turystycz-
nych”. Wyk∏adowcy z Polski
i Bia∏orusi przedstawili proble-
matyk´ zwiàzanà m.in. z zago-
spodarowaniem obiektów zabyt-
kowych do celów turystycznych,
ochronà i promocjà zabytków,
planowaniem i organizacjà turys-
tyki w centrach zabytkowych
miast, wykorzystaniem i przysto-
sowaniem na potrzeby turystyki
takich obiektów zabytkowych,
jak zespó∏ pa∏acowo-parkowy
w Wilanowie, zamki w Kokrzkwi
i Lubczy czy zabytki poprzemy-
s∏owe – kana∏y wodne, historycz-
ne linie kolejowe, budowle obron-
ne. Zastanawiano si´ nad mo˝li-
woÊciami adaptacji obiektów
sakralnych do ruchu turystycz-
nego i walorami turystycznymi

historycznych tras pielgrzymko-
wych. Zaj´cia obejmowa∏y rów-
nie˝ zagadnienia dotyczàce zasad
sporzàdzania dokumentacji kon-
serwatorskiej. Du˝o uwagi po-
Êwi´cono wykorzystaniu zabyt-
ków, a zw∏aszcza obiektów wpi-
sanych na List´ Âwiatowego
Dziedzictwa UNESCO, w pla-
nach rozwoju turystyki na
Bia∏orusi.

Uzupe∏nieniem zaj´ç teorety-

cznych by∏y dwa objazdy stu-
dialne prezentujàce turystycz-
ne funkcje zabytków Miƒska,
zagospodarowanie kompleksu
zamkowego w Mirze, wpisanego
w 2000 r. na List´ Âwiatowe-
go Dziedzictwa UNESCO, oraz
historycznego zespo∏u miejskie-
go Nowogródka.

Druga cz´Êç XII kursu „Aka-

demii NieÊwieskiej” by∏a zorga-
nizowana w Polsce w dniach od
3 do 14 wrzeÊnia br. Zgodnie z pro-
gramem szkolenie obj´∏o objazd
zwiàzany tematycznie z ochronà
i kszta∏towaniem krajobrazu kul-
turowego. Uczestnicy odwiedzili:
Warszaw´ i Kraków, na przy-
k∏adzie których zapoznali si´
z problematykà ochrony i kszta∏-
towania miejskiego krajobrazu
kulturowego; Chocho∏ów i inne
wsie podkarpackie s∏u˝àce do
studiów nad krajobrazem kul-
turowym terenów wiejskich;
Szczawnic´, KroÊcienko i Zako-
pane – miasta o charakterystycz-
nym krajobrazie uzdrowiskowym;
Kalwari´ Zebrzydowskà – przy-
k∏ad krajobrazu pielgrzymko-
wego; Ojcowski Park Narodowy
i Pieniƒski Park Narodowy –
przyk∏ady krajobrazu kulturowe-
go znajdujàcego si´ w granicach
ochrony zasobów naturalnych.

XII kurs zakoƒczy∏a uroczy-

stoÊç w Pa∏acu MyÊlewickim w ¸a-
zienkach Królewskich w War-
szawie, podczas której s∏uchacze

AKADEMIA NIEÂWIESKA

informacje

11

J

ednym z zadaƒ Krajowego
OÊrodka Badaƒ i Dokumen-

tacji Zabytków jest rozpozna-
wanie i przeciwdzia∏anie za-
gro˝eniom dziedzictwa archeo-
logicznego. Cel ten realizowany
jest za poÊrednictwem ró˝no-
rodnych, uzupe∏niajàcych si´
inicjatyw. KOBiDZ jest sta∏ym
partnerem policji w dziedzinie
ochrony zabytków, udziela jej
konsultacji i pomocy meryto-
rycznej, a tak˝e bierze udzia∏
w niektórych dzia∏aniach ope-
racyjnych i procesowych.

KOBiDZ, we wspó∏pracy

z Biurem Kryminalnym Ko-
mendy G∏ównej Policji, podjà∏

T

he ”NieÊwie˝ Academy” In-
ternational Postgraduate

Summer School was founded in
1995 upon the basis of an agree-
ment about training specialists in
the protection of historical parks
and gardens as well as the cul-
tural landscape, signed by the
Institute of Culture of Belarus
in Minsk and the Centre for the
Protection of the Historical
Landscape in Warsaw. Patronage
over the undertaking was en-
trusted to the ministers of culture
of Poland and Belarus. Since
2003, when the agreement was
prolonged, the partners include
the State Belarusian Institute
of Culture in Minsk and the

National Heritage Board of
Poland (formerly known as the
National Centre for the Study
and Documentation of Historical
Monuments in Warsaw).

The ”NieÊwie˝ Academy”

International Postgraduate Sum-
mer School trains graduates
of schools of higher learning
from Central-Eastern European
countries professionally involved
in the protection and conserva-
tion of historical monuments.
The courses are conducted in
two-year cycles, starting in the
summer in Belarus and ending
in the following year in Poland.
So far 13 such courses have been
held.

The first part of the thirte-

enth course took place in July
2007 in Minsk (Belarus). Its
main theme was ”The use of his-
torical buildings and complexes
for the purposes of tourism” and
the theoretical courses were sup-
plemented by field trips.

The second part was organ-

ised in Poland in September
2007. The course included a field
trip associated with the protec-
tion and shaping of the cultural
landscape. The closing ceremony
was held at the MyÊlewicki
Palace in the Royal ¸azienki in
Warsaw, with the students of the
”NieÊwie˝ Academy” receiving
their graduation diplomas.

„Akademii NieÊwieskiej” otrzy-
mali dyplomy jej ukoƒczenia.

„Akademia NieÊwieska” ma

ju˝ 160 absolwentów pochodzà-
cych z Bia∏orusi, Ukrainy,

Litwy, Polski, Rosji i Mo∏dawii.
Ich prace dyplomowe by∏y szeÊ-
ciokrotnie wyró˝niane mi´dzyna-
rodowà Nagrodà im. Profesora
Jana Zachwatowicza, którà przy-

znaje Polski Komitet Narodowy
Mi´dzynarodowej Rady Ochrony
Zabytków ICOMOS.

Lidia Klupsz

THE NIEÂWIE˚ ACADEMY

1. Moneta celtycka prawdopodobnie
zwiàzana z mennictwem Brytów,
cz´Êç odzyskanej kolekcji numizma-
tycznej ze Schlesisiches Museum
für Kunstgewerbe und Altertümer.
Wszystkie fot. P. Kobek.
1. Celtic coin probably connected
with Brit minting, part of the salvaged
numismatic collection at Schlesisiches
Museum für Kunstgewerbe und Alter-
tümer. All photos: P. Kobek.

KRAJOWY OÂRODEK BADA¡ I DOKUMENTACJI ZABYTKÓW

W ZWALCZANIU PRZEST¢PCZOÂCI PRZECIWKO

DZIEDZICTWU ARCHEOLOGICZNEMU

przygotowania do serii szkoleƒ
dla policjantów z zakresu archeo-
logii, doktryny konserwatorskiej
i prawa z nià zwiàzanego, których
rozpocz´cie planowane jest na je-
sieƒ 2007 r. Równolegle, wspólnie

z wojewódzkimi konserwatorami
zabytków, przygotowuje mapy
stanowisk archeologicznych za-
gro˝onych rabunkiem, które zo-
stanà przekazane policji w powia-
tach i gminach. Obszary na nich

We wspó∏pracy z Krajowym

Zespo∏em do Walki z Prze-
st´pczoÊcià Przeciwko Dzie-
dzictwu Narodowemu Komen-
dy G∏ównej Policji i jego koordy-
natorami w komendach woje-
wódzkich prowadzone sà tak˝e
dzia∏ania w celu identyfikacji
przest´pstw przeciwko dziedzic-
twu archeologicznemu na rynku
antykwarycznym i w Internecie.
Pierwszym etapem wspó∏pracy
by∏ sta∏y monitoring zasobów
internetowych, ze szczególnym
uwzgl´dnieniem portali aukcyj-
nych i forów dyskusyjnych oraz
ofert sklepów antykwarycznych.

Pos∏u˝y∏ on rozpoznaniu skali
i charakteru przest´pstw prze-
ciwko dziedzictwu archeologicz-
nemu. Rezultatem tych dzia∏aƒ
by∏o zarejestrowanie w ciàgu
oko∏o szeÊciu miesi´cy, na sa-
mym tylko portalu aukcyjnym
Allegro, ponad pi´ciuset aukcji,
na których oferowane by∏y za-
bytki archeologiczne. Du˝a cz´Êç
z nich bez wàtpienia pochodzi∏a z
nielegalnych wykopalisk i przy-
padkowych znalezisk, co niejedno-
krotnie potwierdzone by∏o w sa-
mym opisie aukcji.

Wi´kszoÊç osób, które poja-

wiajà si´ na aukcyjnych porta-
lach internetowych w charakte-
rze stron w transakcjach doty-
czàcych zabytków archeolo-
gicznych, nie zdaje sobie spra-
wy z ograniczeƒ prawnych cià-
˝àcych na znalazcach takich
obiektów ani dotkliwej odpo-
wiedzialnoÊci karnej, gro˝àcej za
naruszenie stanowiska archeo-
logicznego, wprowadzenie zabyt-
ku do obrotu i uczestnictwa
w tym obrocie. Du˝a liczba za-
bytków archeologicznych, które
pojawiajà si´ na portalu Allegro,
ró˝ne nat´˝enie aktywnoÊci
sprzedajàcych oraz rozmaitoÊç
ofert, wymusi∏y przygotowanie
i zastosowanie zró˝nicowanych
sposobów interwencji. Do osób,
które mog∏y wejÊç w posiadanie
zabytku nieÊwiadomie, wysy∏ano
pouczenie. Niemal po∏owa pod-
j´tych interwencji zakoƒczy∏a si´
wype∏nieniem przez sprzedajà-
cych obowiàzku ustawowego
i przekazaniem zabytku odpo-
wiedniemu urz´dowi konserwa-
torskiemu. W ka˝dym przypad-
ku obs∏uga serwisu by∏a informo-
wana o uzasadnionym podejrzeniu
naruszenia ustawy o ochronie za-
bytków, co skutkowa∏o zabloko-
waniem aukcji. Dzia∏ania te by∏y
podejmowane, gdy pozyskanie
przedmiotu ze stanowiska archeo-
logicznego by∏o przypadkowe,

przy ca∏kowitej nieÊwiadomoÊci
sprzedajàcego. W pozosta∏ych
przypadkach informacja o aukcji
kierowana by∏a do Krajowego
Zespo∏u do Walki z Przest´p-
czoÊcià Przeciwko Dziedzictwu
Narodowemu.

Dzi´ki dobrze rozwijajàcej

si´ wspó∏pracy KOBiDZ ze Êro-
dowiskiem naukowym i konser-
watorskim uda∏o si´ zidentyfi-
kowaç na rynku antykwarycz-
nym cz´Êç zaginionej kolekcji
numizmatycznej wpisanej na
list´ strat wojennych Minister-
stwa Kultury i Dziedzictwa
Narodowego. Âledztwo policyjne
i dzia∏ania KOBiDZ doprowa-
dzi∏y do odzyskania kolejnej
cz´Êci tej bardzo cennej kolekcji,
która wchodzi∏a w sk∏ad zbio-
rów Schlesisiches Museum für
Kunstgewerbe und Altertümer
we Wroc∏awiu, jednego z najsza-
cowniejszych przedwojennych
muzeów niemieckich.

Podsumowujàc dotychczaso-

we doÊwiadczenia KOBiDZ w za-
kresie oceny i zwalczania zagro-
˝eƒ dla dziedzictwa archeologicz-
nego, nale˝y stwierdziç, ˝e skala
zniszczeƒ tego dziedzictwa nie
by∏a dotychczas w pe∏ni rozpoz-
nana. Kontrola rynku antykwa-
rycznego jest jedynie poczàtkiem
koniecznych dzia∏aƒ, jeÊli zwal-
czanie przest´pczoÊci we wspom-
nianym zakresie ma byç sku-
teczne. Niezb´dna jest edukacja
s∏u˝b mundurowych oraz Êro-
dowisk prawniczych w zakresie
archeologii i problematyki dóbr
kultury. Nale˝y równie˝ podjàç
próby podniesienia poziomu
ÊwiadomoÊci zagro˝eƒ i odpo-
wiedzialnoÊci za wspólne dzie-
dzictwo wÊród ogó∏u spo∏e-
czeƒstwa. Krajowy OÊrodek Ba-
daƒ i Dokumentacji Zabytków
rozpoczà∏ ju˝ dzia∏ania zmierza-
jàce do realizacji tych celów.

Marcin Sabaciƒski

12

2. Denar cesarza Trajana (78-117),
cz´Êç odzyskanej kolekcji numizmatycz-
nej ze Schlesisiches Museum für Kunst-
gewerbe und Altertümer.
2. Denarius of Emperor Trajan (78-
117), part of the salvaged numismatic
collection at Schlesisiches Museum für
Kunstgewerbe und Altertümer.

zaznaczone zostanà obj´te szcze-
gólnà ochronà w ramach s∏u˝by
patrolowej.

W Dziale Archeologii KOBiDZ

funkcjonuje Pogotowie Archeo-
logiczne, które na wniosek w∏aÊ-
ciwego konserwatora zabytków,
prowadzi doraêne, ratownicze
badania archeologiczne na sta-
nowiskach wymagajàcych na-
tychmiastowej interwencji, m.in.
ze wzgl´du na prowadzenie na
nich rabunkowych wykopalisk.

informacje

13

3. Emaliowana zapinka importowana
z prowincji rzymskich (II w n.e.), prze-
kazana przez u˝ytkownika Allegro.
3 Enamel clasp imported from Roman
provinces (second century A.D.) donated
by a user of the Polish Internet auction
service Allegro.

O

ne of the activities pursued
by the National Heritage

Board of Poland (KOBiDZ) is
identifying and counteracting
threats posed to archaeological
heritage. Together with the
Criminal Bureau at the Police
Chief Headquarters, it is engag-
ed in preparing a series of train-
ing courses for police officers,
relating to archaeology, the
conservation doctrine and as-
sociated laws; the introduction of
the course will take place in
autumn 2007. In cooperation
with voivodeship conservators
of historical monuments the
National Board is working on
plans of archaeological sites
threatened with robbery; such
maps will be made available to
the police force in assorted
counties and communes. The
Department of Archaeology at

KOBiDZ includes a function-
ing Archaeological Emergency
Service, which at the request of
a conservator of monuments
conducts on-the-spot archae-
ological salvage operations on
sites, which demand immediate
intervention. The National Board
collaborates with the national
Team for Combating Crime
against the National Heritage at
the Police Chief Headquarters
and its coordinators in voivode-
ship headquarters, to identify
crimes committed on the archae-
ological market and the Internet,
with particular attention paid to
auction portal and discussions
fora as well as offers made by
antique shops.

Control of the antiquities

market is only the beginning of
necessary steps if combating
crime is to be effective. The

police force and legal circles
must be educated about archae-
ology and cultural property
while the level of social aware-
ness of, and responsibility for
joint heritage must be raised.

THE NATIONAL HERITAGE BOARD OF POLAND AND COMBATTING CRIME

AGAINST THE ARCHAEOLOGICAL HERITAGE

KONFERENCJA „PERIODIC REPORTING FOLLOW-UP MEETING

FOR EASTERN AND CENTRAL EUROPE”

Wroc∏aw, 14-15 wrzeÊnia 2007 r.

W

dniach 14-15 wrzeÊnia
2007 r. we Wroc∏awiu od-

by∏o si´ spotkanie ekspertów
poÊwi´cone Âwiatowemu Dzie-
dzictwu UNESCO. Zosta∏o ono
zorganizowane w imieniu Cen-
trum Âwiatowego Dziedzictwa
UNESCO oraz Ministra Kultury
i Dziedzictwa Narodowego przez
Krajowy OÊrodek Badaƒ i Do-
kumentacji Zabytków.

W konferencji wzi´∏o udzia∏

37 uczestników z 13 paƒstw:
Armenii, Austrii, Bia∏orusi, Bu∏-
garii, Czech, Litwy, Niemiec,
Rumunii, S∏owacji, Ukrainy,
W´gier, Wielkiej Brytanii oraz

Polski, a tak˝e przedstawiciele
WHC UNESCO (Centrum Âwia-
towego Dziedzictwa UNESCO),
ICOMOS (Mi´dzynarodowej Ra-
dy Ochrony Zabytków), IUCN
(Mi´dzynarodowej Unii Ochrony
Przyrody) oraz organizacji po-
zarzàdowej Heritage Alive.

KoniecznoÊç ochrony Êwiato-

wego dziedzictwa wynika z zobo-
wiàzaƒ, jakie na paƒstwa-strony
nak∏ada konwencja UNESCO
w sprawie ochrony Êwiatowego
dziedzictwa kulturowego i natu-
ralnego. Procedura okresowego ra-
portowania o stanie miejsc Êwia-
towego dziedzictwa odnosi si´ do

art. 29 konwencji, który okreÊla
obowiàzek przedstawienia sprawo-
zdania z dzia∏aƒ podj´tych w celu
realizacji postanowieƒ konwencji.

Pierwszy cykl Raportu Okre-

sowego dla Europy, sporzàdzo-
nego w latach 2003-2006, doty-
czy∏ dzia∏aƒ paƒstw w zakresie
ochrony dziedzictwa i obejmowa∏
miejsca wpisane na List´ Âwia-
towego Dziedzictwa UNESCO do
1998 r. Jego podsumowanie oraz
opracowany na tej podstawie
plan dzia∏ania dla Europy zosta-
∏y przyj´te na 30. sesji Komi-
tetu Âwiatowego Dziedzictwa
UNESCO w 2006 r.

protection of the world cultural
and natural heritage are obligated
to present reports on the realisa-
tion of the convention’s resolu-
tions.

The first series of the

European Regular Report was
conducted in 2003-2006.

The Wroclaw conference was

the first meeting of the represen-
tatives of Central and East Euro-
pean countries,

dedicated to

continuing undertakings stem-
ming from the Regular Report.

Subsequently, it became a forum
for an exchange of experiences
and joint conclusions.

In view of the fact that the

Report encompasses the earliest
entries on the UNESCO World
Heritage List, the participants of
the meeting asserted the neces-
sity of supplements which, in the
first stage, are to explain the
limits of the included site and its
protective sphere and then dis-
cuss the criteria according to

14

1. Dr Marcin Gawlicki, dyrektor Krajowego OÊrodka Badaƒ i Dokumentacji Zabytków
w trakcie prezentacji problematyki granic miejsc Êwiatowego dziedzictwa. Fot. P. Nowak.
1. Dr. Marcin Gawlicki, Director of the National Heritage Board of Poland, presenting
the limits of the world heritage sites. Photo P. Nowak.

ochronnej oraz omówienie kry-
teriów, wed∏ug których zosta∏o ono
wpisane na List´. W drugiej kolej-
noÊci nale˝y okreÊliç, na czym po-
lega wyjàtkowa uniwersalna war-
toÊç miejsca. W trakcie spotkania
poruszono tak˝e problematyk´
planów zarzàdzania i systemu
zarzàdzania miejscami Êwiatowe-
go dziedzictwa. Uczestnicy spot-
kania jednomyÊlnie podkreÊlili,
˝e w∏aÊciwe orzeczenie znaczenia
miejsca i jego wyjàtkowej uni-
wersalnej wartoÊci jest podstawà
do skutecznego nim zarzàdzania.

Wnioski te wyznaczajà plan

dzia∏aƒ, które nale˝y podjàç w od-
niesieniu dla miejsc Êwiatowego
dziedzictwa w najbli˝szej przy-
sz∏oÊci w celu zapewnienia
im odpowiedniej identyfikacji,
ochrony oraz gwarancji przekaza-
nia przysz∏ym pokoleniom.

W trakcie konferencji uczest-

nicy zwiedzili Hal´ Stulecia we
Wroc∏awiu wraz z terenami wy-
stawowymi – najnowszy polski
wpis na List´ Âwiatowego Dzie-
dzictwa UNESCO.

Spotkanie wroc∏awskie przy-

czyni∏o si´ tak˝e do umocnienia
wspó∏pracy mi´dzynarodowej
w ochronie wspólnego dziedzictwa.

Anna Marconi-Betka

THE ”PERIODIC REPORTING FOLLOW-UP MEETING FOR EASTERN

AND CENTRAL EUROPE” CONFERENCE

Wroc∏aw, 14-15 September 2007

A

meeting of experts dealing
with the UNESCO World

Heritage, attended by 37 partici-
pants from 13 countries, was held
in Wroclaw on 14-15 September
2007. The session was organised
by the National Heritage Board of
Poland in the name of the
UNESCO World Heritage Centre
and the Minister of Culture and
National Heritage.

The states-signatories of the

UNESCO convention on the

Raport Okresowy zosta∏ uzna-

ny za istotny czynnik wzmac-
niajàcy znaczenie idei Êwiatowego
dziedzictwa. Proces jego opra-
cowania pomóg∏ utworzyç sieç
wspó∏pracy mi´dzynarodowej.
Obecnie konieczne jest znalezie-
nie sposobu rozwiàzania proble-
mów w nim zawartych i podj´cie
odpowiednich dzia∏aƒ.

Konferencja we Wroc∏awiu

by∏a pierwszym spotkaniem
przedstawicieli paƒstw Europy
Ârodkowej i wschodniej po-
Êwi´conym tym zagadnieniom.

Wpisa∏a si´ w cykl spotkaƒ b´-
dàcych

kontynuacjà dzia∏aƒ

wynikajàcych z Raportu Okreso-
wego, organizowanych dla przed-
stawicieli paƒstw 5 podregionów
Europy. Sta∏a si´ polem wymia-
ny doÊwiadczeƒ i opracowania
wspólnych wniosków.

Poniewa˝ Raportem obj´to naj-

wczeÊniejsze wpisy na List´ Âwia-
towego Dziedzictwa UNESCO,
stwierdzono koniecznoÊç opraco-
wania uzupe∏nieƒ, które w pierw-
szej fazie objàç majà wyjaÊnienie
granic wpisu miejsca i jego strefy

informacje

15

2. Zdj´cie grupowe uczestników konferencji. Fot. P. Nowak.
2. Group photograph of the conference participants. Photo P. Nowak.

KONFERENCJA „BAZY DANYCH O ZABYTKACH”

W

dniach 27-30 czerwca 2007 r.
odby∏o si´ drugie z serii

roboczych spotkaƒ dotyczàcych
wspó∏pracy Krajowego OÊrodka
Badaƒ i Dokumentacji Zabyt-
ków z Wojewódzkimi Urz´dami
Ochrony Zabytków. PoÊwi´cono
je wykorzystaniu cyfrowych baz
danych w ewidencjonowaniu za-
bytków.

Spotkanie odby∏o si´ na zam-

ku w Krasiczynie, który jest do-
skona∏ym przyk∏adem wzorcowej
wspó∏pracy w∏aÊciciela zabytku –
Agencji Rozwoju Przemys∏u SA
i Wojewódzkiego Konserwatora
Zabytków.

W spotkaniu wzi´li udzia∏ re-

prezentanci s∏u˝b konserwator-
skich oraz Regionalnych OÊrod-
ków Badaƒ i Dokumentacji Za-
bytków, przedstawiciele Krajowe-
go OÊrodka Badaƒ i Dokumen-
tacji Zabytków, a tak˝e specja-
liÊci w dziedzinie elektronicznej
ewidencji zabytków.

G∏ównymi tematami sesji

by∏y problemy i wyzwania zwià-
zane z prowadzeniem woje-
wódzkich rejestrów i cyfrowych
ewidencji zabytków. Swoje roz-
wiàzania w zakresie cyfrowych
baz danych o zabytkach zapre-
zentowali przedstawiciele Woje-
wódzkich Urz´dów Ochrony
Zabytków z woj. lubelskiego,
dolnoÊlàskiego, Êwi´tokrzyskiego,
podkarpackiego, ma∏opolskiego
oraz pomorskiego, a tak˝e
Miejskiego Konserwatora Za-
bytków z Krakowa i Warszawy.
Przedstawiciele KOBiDZ zapre-
zentowali tworzone na potrzeby
dzia∏aƒ OÊrodka cyfrowe bazy
danych o zabytkach.

Kolejnym punktem konferen-

cji by∏a przeprowadzona przez
pracowników KOBiDZ prezentacja
Systemu Informacji Geograficznej
(GIS) i mo˝liwoÊci jego za-
stosowania w ewidencji zabyt-
ków.

Dyskutowano o za∏o˝eniach

i standardzie centralnej bazy da-
nych o zabytkach. Uczestnicy
spotkania podj´li kwesti´ celu,
jaki powinna realizowaç baza
danych. Debatowano tak˝e nad
problemem udost´pnienia in-
formacji o zabytkach i niezb´d-
nym zakresie informacji, który
powinien byç obj´ty bazà.
Omówiono równie˝ mo˝liwoÊci
i korzyÊci zastosowania systemu
GIS w ewidencji zabytków.

Uczestnicy sesji zgodzili si´,

˝e niezale˝nie od ewidencji za-
bytków prowadzonych na w∏asne
potrzeby w poszczególnych urz´-
dach konserwatorskich istnieje
potrzeba stworzenia centralnej ba-
zy danych o zabytkach. Ustalono,
˝e baza ta powinna byç dost´pna
w sieci internetowej, z zastosowa-
niem zró˝nicowanych poziomów
dost´pu. Postanowiono tak˝e,
i˝ w tworzonej bazie danych zo-
stanie wykorzystany system GIS.

which it had been originally
placed on the List. Subsequent
tasks entail defining the excep-
tional merits of a given site. The
meeting also considered plans
for a system of administering the
world heritage sites. The partic-
ipants stressed unanimously that
a suitable pronouncement of the
significance of a site and its
exceptional value forms a basis
for effective administration.

The conference included a

tour of the Centennial Hall in
Wroc∏aw, together with the
adjoining exposition area – the
most recent Polsh site to be
included onto the UNESCO
World Heritage List.

16

T

he second meeting on coop-
eration between the National

Heritage Board of Poland and the
Voivodeship Centres for the
Protection of Monuments was
held ion 27-30 June 2007 at
Krasiczyn Castle. This time, its
topic was the use of digital data-
bases in registering historical
monuments.

The event was attended by rep-

resentatives of the conservation
services and Regional Centres for

the Study and Documentation of
Historical Monuments, represen-
tatives of the National Heritage
Board of Poland (KOBiDZ) and
specialists in the electronic regis-
tration of monuments. The prime
themes of the session were prob-
lems relating to voivodeship reg-
isters and digital registers of his-
torical monuments. The KOBiDZ
staff presented the Geographical
Information System (GIS) and
the possibilities of its application.

The participants of the meet-

ing discussed the indispensable
range of information, which the
database should encompass and
the question of rendering infor-
mation about monuments avail-
able. They agreed that there
exists an urgent need for creat-
ing a central database, accessible
on the Internet. The conference
programme included a field trip
involving wooden architecture of
the Sub-Carpathian region.

THE ”HISTORICAL MONUMENTS DATA BASES” CONFERENCE

W

dniach 17-19 maja 2007 r.

Urzàd Miasta Krakowa po

raz trzeci zorganizowa∏ sympo-
zjum z cyklu „Krakowskie spot-
kania z INSPIRE”, którego te-
mat przewodni brzmia∏: „Dzie-
dzictwo kulturowe jako element
geoprzestrzeni”. Konferencja roz-
pocz´∏a si´ w dwa dni po wej-
Êciu w ˝ycie Dyrektywy Parla-
mentu Europejskiego. Dyrekty-
wa INSPIRE (The Infrastruc-
ture for Spatial Information
in Europe), opracowana przez
Komisj´ Europejskà, tworzy
podstaw´ prawnà do budowy
i dzia∏ania Infrastruktury Infor-
macji Przestrzennej w Europie,
której celem jest formu∏owanie,
wdra˝anie, monitorowanie i ocena

polityki Wspólnoty na wszyst-
kich poziomach dzia∏ania oraz
dostarczanie informacji spo∏e-
czeƒstwu.

Konferencja odbywa∏a si´

w zabytkowej sali obrad Rady
Miasta. Zgromadzi∏a blisko 200
uczestników reprezentujàcych
dwie szeroko poj´te dziedziny:
ochron´ dziedzictwa kulturo-
wego i geoinformacj´. W pro-
gramie sympozjum, obejmujà-
cym szeroki zakres zagadnieƒ,
znalaz∏y si´ nast´pujàce sesje
tematyczne:

q

dziedzictwo kulturowe i jego
miejsce w informacji prze-
strzennej,

q

zarzàdzanie dziedzictwem
kulturowym,

q

Êrodowisko naturalne i krajo-
braz jako element dziedzictwa
kulturowego,

q

inwentaryzacja zabytków ar-
chitektury,

q

trójwymiarowe modelowanie
i wizualizacja obiektów dzie-
dzictwa kulturowego,

q

dokumentowanie i monito-
rowanie Êwiatowego dzie-
dzictwa kulturowego.

Wyg∏oszono 40 referatów,

których autorami byli m.in. kon-
serwatorzy zabytków, historycy
sztuki, architekci krajobrazu, ar-
cheolodzy, geodeci, geografowie
i planiÊci. Takie zró˝nicowanie
gremium sprzyja∏o rozwijaniu
kontaktów i nawiàzywaniu
wspó∏pracy interdyscyplinarnej

KRAKOWSKIE SPOTKANIA Z INSPIRE

W programie konferencji

znajdowa∏a si´ równie˝ wizyta
studyjna obejmujàcy obiekty drew-
nianej architektury Podkarpacia.
Uczestnicy konferencji mieli okazj´
podziwiaç grekokatolickà cerkiew
pw. Narodzenia NMP w Chotyƒcu,
drewniany koÊció∏ pw. Wniebo-
wzi´cia NMP w Ch∏opicach, ze-

spó∏ zabudowy ma∏omiasteczko-
wej w Pruchniku, drewniany ko-
Êció∏ parafialny pw. Niepokalane-
go Pocz´cia NMP w Jasienicy Ro-
sielnej, a tak˝e wpisane na Âwia-
towà List´ UNESCO drewniane
koÊcio∏y w Bliznem i Haczowie.

Trwa∏ym efektem konferen-

cji b´dà: standard niezb´dnej

informacji rejestrowanej w bazie,
opracowany przez Krajowy OÊro-
dek Badaƒ i Dokumentacji Za-
bytków w porozumieniu z ca∏à
s∏u˝bà konserwatorskà, oraz s∏ow-
niki ujednolicajàce wprowadzane
dane o zabytkach.

Bartosz Skaldawski

informacje

17

i mi´dzyresortowej, która jest
istotà INSPIRE.

Dobrym tego przyk∏adem jest

rozwój wzajemnie korzystnej
wspó∏pracy pomi´dzy Krajowym
OÊrodkiem Badaƒ i Dokumen-
tacji Zabytków a Biurem Geodety
Województwa Mazowieckiego,
co znalaz∏o wyraz w referacie
przygotowanym przez dzia∏ajàcy
w KOBiDZ zespó∏ GIS, który
w codziennych dzia∏aniach zaj-
muje si´ wdra˝aniem wspó∏czes-
nych rozwiàzaƒ geoinforma-
tycznych do zadaƒ zwiàzanych
z inwentaryzacjà i ochronà
zabytków nieruchomych. Obok
historii i planów na przysz∏oÊç
w rozwoju systemów informacji
geograficznej w naszym OÊrodku,
jego g∏ównym wàtkiem by∏a pre-

zentacja osiàgni´ç w budowaniu
przestrzennej bazy danych o wpi-
sanych do rejestru zabytkach nie-
ruchomych na terenie wojewódz-
twa mazowieckiego. Baza ta sta-
nowi jeden z elementów tworzo-
nego przez Biuro Geodety Woje-
wództwa Mazowieckiego – Mazo-
wieckiego Systemu Informacji
Przestrzennej, który z kolei jest
cz´Êcià krajowej infrastruktury da-
nych przestrzennych. Informacje
o wprowadzonych do niej za-
bytkach sà dost´pne wszystkim
w serwisie internetowym

www.

gismazowsza.pl.

Na konferencji

reprezentowany by∏ równie˝ kra-
kowski Regionalny OÊrodek Ba-
daƒ i Dokumentacji Zabytków,
który przedstawi∏ referat doty-
czàcy teoretycznych za∏o˝eƒ mo-

nitorowania miejsc o szczegól-
nym znaczeniu dla polskiego dzie-
dzictwa kulturowego. W myÊl
projektu istotnym elementem wy-
korzystywanym w procesie takie-
go monitoringu mia∏by byç m.in.
system informacji geograficznej.

Tegoroczne „Krakowskie spot-

kania z INSPIRE” uÊwiadomi∏y
raz jeszcze wszystkim uczestni-
kom, jak wa˝ny jest udzia∏ dyscy-
plin zajmujàcych si´ dokumen-
tacjà przestrzennà w dziele
ochrony dziedzictwa kulturowe-
go. Pokaza∏y tak˝e, ˝e chcàc po-
szczyciç si´ w tej mierze sukcesa-
mi, „skazani” jesteÊmy na wspó∏-
prac´ interdyscyplinarnà, której
podstaw´ stanowi kultura wy-
miany informacji.

Marcin Kmicik

O

n 17-19 May 2007 the
Town Office of Cracow

organised a third symposium
from the ”Cracow Meetings with
INSPIRE” cycle, whose leading
topic was ”Cultural heritage
as an element of geo-space”.
The conference atttracted about
200 representatives of a widely
understood protection of the
cultural heritage and geo-infor-
mation. This large and greatly
varied group proved conducive
for the development of contacts

and the establishment of inter-
dsiciplinary and interministerial
coopoeration, which remains the
essence of INSPIRE.

An excellent example of

this approach is the progress-
ing collabiration between the
National Heritage Board of
Poland (KOBiDZ) and the Land
Surveyor Office of the Voivode-
ship of Mazovia, expressed in
a paper prepared by the GIS
team working at KOBiDZ and
dealing with the implementation

of contenporary geo-infirmation
solutions connected with the
inventories and protection of
non-movable historical monu-
ments. The conference was also
attended by representatives of
the Cracow Regional Centre for
the Study and Documentation of
Historical Monuments, who read
a paper on the theoretical
premises of monitoring sites of
particular importance for Polish
cultural heritrage.

CRACOW MEETINGS WITH INSPIRE

EUROPEJSKIE DNI DZIEDZICTWA 2007

J

u˝ po raz pi´tnasty w Polsce
odby∏y si´ Europejskie Dni

Dziedzictwa, których tradycja
jest jednak o wiele d∏u˝sza.
Pomys∏ narodzi∏ si´ w 1984 r.,
kiedy to we Francji zorganizowa-
no Dzieƒ Otwartych Zabytków.
Wówczas po raz pierwszy bez-

p∏atnie udost´pniono obiekty, do
których dost´p dotychczas by∏
ograniczony. Inicjatywa cieszy∏a
si´ tak du˝ym zainteresowaniem
i poparciem spo∏ecznym, ˝e
w 1991 r. zainspirowa∏a Rad´
Europy do ustanowienia Euro-
pejskich Dni Dziedzictwa.

G∏ównym celem Europej-

skich Dni Dziedzictwa jest pro-
mowanie regionalnego dziedzic-
twa kulturowego oraz przypo-
minanie o wspólnych korzeniach
kultury europejskiej. Imprezy skie-
rowane sà do bardzo szerokiej
i ró˝norodnej grupy odbiorców, co

18

2. Muzeum Wsi Opolskiej, wystawa „Cztery pory roku w skansenie”.
2. Museum of the Opole Countryside, exhibition “Four seasons in
a skansen museum“.

1. Muzeum im. Jana Dzier˝ona w Kluczborku.
1. The Jan Dzier˝on Museum in Kluczbork.

nadaje im wymiar uniwersalny.
W∏aÊnie takie inicjatywy sprawiajà,
˝e idea EDD zyskuje nowych zwo-
lenników, stajàc si´ tym samym
najwa˝niejszym wydarzeniem kul-
turalnym Starego Kontynentu.

Z ka˝dym rokiem imprezy

organizowane w ramach EDD zy-
skujà na popularnoÊci. Podczas
ubieg∏orocznej edycji wzi´∏y w nich
udzia∏ blisko 22 miliony Europej-
czyków. Dzisiaj w obchody Euro-
pejskich Dni Dziedzictwa w∏àczajà
si´ wszystkie paƒstwa europejskie
oraz Turcja, Armenia, Azerbejd˝an
i Gruzja. Dzi´ki temu obywatele
ka˝dego z 49 paƒstw, w tym
równie˝ z Polski, majà doskona∏à
okazj´ do poznania dorobku kultu-
rowego regionu, który zamieszkujà.

W tym roku EDD w ca∏ej Pol-

sce przebiega∏y po raz pierwszy
pod jednym wspólnym has∏em
„Ludzie goÊciƒca. W´drowcy, piel-
grzymi, tu∏acze”. Tak sformu∏o-
wany temat przewodni pozwoli∏
na przygotowanie bardzo bogatej
oferty programowej nawiàzujàcej
do ró˝nych form podró˝owania,
zarówno w sensie fizycznym, jak
i duchowym.

Uroczysta ogólnopolska inau-

guracja EDD odby∏a si´ 8 wrze-
Ênia w Toruniu i by∏a po∏àczona

z obchodami 10. rocznicy wpisa-
nia Êredniowiecznej zabudowy
miasta na list´ UNESCO.

Organizatorzy i koordynato-

rzy w 240 miejscowoÊciach w ca-
∏ej Polsce zaproponowali w czasie
kilku wrzeÊniowych dni ponad
1300 imprez, m.in. prezentacje,
inscenizacje, jarmarki, festyny,
wystawy, spotkania z twórcami
kultury itp. Z mo˝liwoÊci uczest-
niczenia w tej najwi´kszej im-
prezie kulturalnej Europy sko-
rzysta∏o kilkaset tysi´cy Polaków
(szczegó∏y na www.edd.com.pl).

Podczas trwania EDD ich

uczestnicy mieli niepowtarzalnà
okazj´ bezp∏atnie, pod opiekà
przewodników, zwiedzaç miej-
sca, które na co dzieƒ sà dla nich
niedost´pne, odkrywaç histori´
swojego regionu oraz poznawaç,
jak ˝yli w dawnych czasach ich
przodkowie, z których codzien-
nymi obowiàzkami niejednokrot-
nie sami mogli si´ zmierzyç.

Wyjàtkowym zainteresowa-

niem cieszy∏y si´ imprezy lo-
kalne, ukazujàce bogactwo kul-
turowe regionu, cz´sto nieznane
i niedoceniane. I tak np. zabyt-
kowe XIX-wieczne budynki ga-
zowni warszawskiej w ciàgu jed-
nego dnia zwiedzi∏o ponad 1000

osób, a w Szczecinie ch´tnych do
zwiedzania gmachów u˝ytecz-
noÊci publicznej by∏o tak wielu,
˝e organizatorzy musieli utwo-
rzyç dodatkowe grupy.

Honorowy patronat nad Euro-

pejskimi Dniami Dziedzictwa
w Polsce objà∏ Minister Kultury
i Dziedzictwa Narodowego. Partne-
rami Europejskich Dni Dzie-
dzictwa by∏y: Centrum Edukacji
Obywatelskiej oraz Polskie Koleje
Paƒstwowe. Przewozy Regionalne
Sp. z o.o. (jednoczeÊnie oficjalny
przewoênik EDD). Ogólnopolski
patronat medialny sprawowa∏y
„Rzeczpospolita”, TVP2, portal
Wirtualna Polska i dwumiesi´cz-
nik „Zabytki Heritage”.

Koordynatorem EDD w Pol-

sce jest Krajowy OÊrodek Badaƒ
i Dokumentacji Zabytków.

Sukces EDD nie by∏by tak

spektakularny, gdyby nie cieszy∏y
si´ poparciem w∏adz samorzàdo-
wych, instytucji kultury oraz
osób prywatnych, które wy-
kaza∏y si´ inicjatywà i zaanga˝o-
waniem. Doceniajàc to, koordy-
natorzy dzi´kujà za bardzo owoc-
nà wspó∏prac´ i zapraszajà do
w∏àczenia si´ w obchody EDD
w 2008 r.

Magda Stec

informacje

19

3. Inauguracja Europejskich Dni Dziedzictwa w Toruniu.
3. Inauguration of the European Heritage Days in Toruƒ.

I

n 2007 Poland held the fif-
teenth edition of the Heritage

Days, established by the Council
of Europe in 1991. The prime
objective of the event is to pro-
mote regional cultural heritage
and to recall the common roots of
European culture. The fact that
the Days are addressed to an ex-
tremely large and differentiated
group of recipients endows them
with a truly universal character.

This year’s edition of the

European Heritage Days was
organised in all voivodeships
under the slogan “People of

the Road. Travellers, Pilgrims,
Wanderers”. In 240 localities
across Poland the organisers and
coordinators proposed more than
1 300 events, including presenta-
tions, stagings, fairs, festivities,
exhibitions, meetings with artists,
etc, held in the course of several
September days. Several hudred
thousand Poles enjoyed an op-
portunity to take part in the
largest cultural event in Europe.
The Days offered a unique
chance for free-of-charge guided
tours of usually inaccessible sites,
for discovering the history of

one’s region, and for learning
about the lives of our ancestors
in the distant past.

The honorary patron of the

European National Days in
Poland is the Minister of Culture
and National Heritage, whose
partners include Polish State Rail
Joint Stock Company and the
Civic Education Centre; national
media patronage was entrusted to
the daily ”Rzeczpospolita”, TVP2,
the Wirtualna Polska portal and
the bimonthly ”Zabytki Heritage”.
The coordinator was The National
Heritage Board of Poland.

EUROPEAN HERITAGE DAYS 2007

31. SESJA KOMITETU ÂWIATOWEGO DZIEDZICTWA UNESCO

J

u˝ 851 miejsc o wyjàtkowej
uniwersalnej wartoÊci znalaz∏o

si´ na LiÊcie Âwiatowego Dzie-
dzictwa UNESCO. Podstawà do
jej tworzenia jest konwencja
UNESCO w sprawie ochrony
Êwiatowego dziedzictwa kulturo-
wego i naturalnego z 1972 r.,
uwa˝ana za jednà z najbardziej
udanych inicjatyw UNESCO.

Organem decyzyjnym w ramach
konwencji jest Komitet.

31. sesja Komitetu Âwiato-

we-go Dziedzictwa UNESCO od-
by∏a si´ od 23 czerwca do 2 lipca
2007 r. w Christchurch w Nowej
Zelandii. W sk∏ad komitetu wcho-
dzili przedstawiciele nast´pujàcych
paƒstw: Chile, Benin, Holandia,
Indie, Japonia, Kuwejt, Litwa,

Nowa Zelandia, Norwegia, Kanada,
Kuba, Izrael, Kenia, Madagaskar,
Mauritius, Maroko, Peru, Hisz-
pania, Korea Po∏udniowa, Tunezja
i USA przewodniczy∏ Tumu te
Heuheu z Nowej Zelandii. W sesji
wzi´∏o udzia∏ ponad 800 osób, re-
prezentujàcych 184 paƒstwa-stro-
ny konwencji, instytucje paƒstwo-
we oraz organizacje pozarzàdowe.

20

W sk∏ad oficjalnej delegacji

polskiej weszli: Tomasz Merta –
podsekretarz stanu w Minister-
stwie Kultury i Dziedzictwa Na-
rodowego, generalny konserwa-
tor zabytków, Marcin Nawrot –
dyrektor Departamentu Systemu
Narodów Zjednoczonych i Pro-
blemów Globalnych w Minister-
stwie Spraw Zagranicznych, S∏a-
womir Ratajski – sekretarz ge-
neralny Polskiego Komitetu do
spraw UNESCO, Piotr Cywiƒski
– dyrektor Paƒstwowego Muzeum
Auschwitz-Birkenau, Katarzyna
Piotrowska-Nosek – Krajowy
OÊrodek Badaƒ i Dokumentacji
Zabytków.

W otwarciu sesji uczestniczy-

∏y najwy˝sze w∏adze Nowej Ze-
landii: gubernator generalny No-
wej Zelandii Anand Satyanand
i premier Nowej Zelandii Helen
Clark, a tak˝e przywódcy g∏ów-
nych plemion maoryskich. W imie-
niu dyrektora generalnego
UNESCO Koïchiro Matsuury
uczestników powitali zast´pca
dyrektora generalnego UNESCO
Marcio Barbosa oraz przewod-

niczàcy Rady Wykonawczej
UNESCO Zhang Xinsheng.

Komitet zdecydowa∏ o wpisie

na List´ Âwiatowego Dziedzictwa
UNESCO 22 miejsc. WÊród nowych
wpisów znalaz∏o si´ 16 miejsc
kulturowych, 5 przyrodniczych
i jedno mieszane, spe∏niajàce kry-
teria kulturowe i przyrodnicze.

Komitet podjà∏ tak˝e prece-

densowà w swojej historii decyzj´
o skreÊleniu z Listy rezerwatu
antylopy arabskiej oryks w Oma-
nie (Arabian Oryx Sanctuary).
Powodem utraty przez miejsce
wyjàtkowej uniwersalnej wartoÊci
jest zmniejszenie obszaru i spa-
dek pog∏owia antylop. SkreÊlenie
z listy to pora˝ka paƒstwa w za-
chowaniu wartoÊci obiektu, ale
równie˝ pora˝ka Êrodowiska mi´-
dzynarodowego, które mimo swo-
ich wysi∏ków nie zdo∏a∏o ochroniç
obiektu przed zniszczeniem.

Najwa˝niejsze decyzje doty-

czàce miejsc Êwiatowego dzie-
dzictwa z terenu naszego kraju
dotyczy∏y zmiany nazwy obo-
zu koncentracyjnego Auschwitz
(Auschwitz Concentration Camp).

Zgodnie z decyzjà Komitetu, któ-
rà poprzedzi∏y mi´dzynarodowe
spotkania i konsultacje, nazwa
miejsca Êwiatowego dziedzictwa
jest dwucz∏onowa, z rozdziele-
niem na cz´Êç g∏ównà nazwy –
„Auschwitz Birkenau” i jej rozwi-
ni´cie – „niemiecki nazistowski
obóz koncentracyjny i zag∏ady
(1940-1945)”. Przyj´te zosta∏o
równie˝ orzeczenie znaczenia,
dokument opisujàcy miejsce
i uzasadniajàcy umieszczenie go
na liÊcie w kontekÊcie wybranych
kryteriów. Równie istotnà kwestià
dyskutowanà na forum mi´dzy-
narodowym by∏ stan utrzymania.
Prace konserwatorskie prowa-
dzone przez Paƒstwowe Muzeum
Auschwitz-Birkenau uzyska∏y wy-
sokà ocen´ ekspertów mi´dzyna-
rodowych. Niepokój budzi ka-
tastrofalny stan istotnych bu-
dynków poobozowych znajdujà-
cych si´ w otoczeniu muzeum,
a wi´c tym samym w otocze-
niu miejsca Êwiatowego dzie-
dzictwa.

W czasie kilkudniowej sesji

Komitet Âwiatowego Dziedzictwa
UNESCO dyskutowa∏ równie˝
inicjatywy zmierzajàce do rów-
nowa˝enia Listy i upowszechnia-
nia idei Êwiatowego dziedzictwa,
a tak˝e wp∏yw zmian klima-
tycznych na miejsca Êwiatowego
dziedzictwa.

Celem tworzenia Listy Âwia-

towego Dziedzictwa UNESCO jest
identyfikacja, ochrona, utrzymanie
(konserwacja), prezentacja i prze-
kazanie przysz∏ym pokoleniom
dziedzictwa reprezentujàcego wy-
jàtkowà uniwersalnà wartoÊç.
Orzeczenie okreÊlajàce t´ wartoÊç
sta∏o si´ jednym z podstawowych
dokumentów, wyznacznikiem
kierunku dzia∏ania i prowadzonej
ochrony. Jest podstawà m.in.
przygotowywanych planów za-
rzàdzania czy zasad monitoringu
miejsc Êwiatowego dziedzictwa.
Wszystkie miejsca sà zobowiàzane

1. Cz´Êç delegacji polskiej w czasie obrad. Od prawej: Tomasz Merta, podsekretarz
stanu w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Piotr Cywiƒski, dyrektor
Paƒstwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau, Katarzyna Piotrowska-Nosek, Krajowy
OÊrodek Badaƒ i Dokumentacji Zabytków. Fot. S. Ratajski.
1. Part of the Polish delegation in the course of debates. To the right: Tomasz Merta,
undersecretary of state in the Ministry of Culture and National Heritage, Piotr
Cywiƒski, Director of the Auschwitz-Birkenau State Museum, Katarzyna Piotrowska-
Nosek, National Heritage Board of Poland. Photo: S. Ratajski.

informacje

21

do przygotowania takiego orze-
czenia. Ten obowiàzek oraz wyja-
Ênienie granic wpisu to elementy
inicjatywy zmierzajàcej do upo-
rzàdkowania Listy Âwiatowego
Dziedzictwa UNESCO i zwróce-
nia uwagi na stan utrzymania po-
szczególnych miejsc. Dzia∏ania te
rozpocz´to w ramach Raportu
Okresowego. W Europie zosta∏ on
sporzàdzony w latach 2003-2006.

W 2002 r. w czasie 26 sesji

Komitetu przyj´to deklaracj´

budapeszteƒskà, w której okre-
Êlono cztery g∏ówne cele strate-
giczne. Do ich realizacji zobo-
wiàzane sà zarówno Komitet
i Centrum Âwiatowego Dzie-
dzictwa wraz z organizacjami
doradczymi, jak i paƒstwa-strony
konwencji. Te cele to wzmocnie-
nie wiarygodnoÊci Listy Âwiato-
wego Dziedzictwa UNESCO,
utrzymanie i konserwacja miejsc
Êwiatowego dziedzictwa, rozwój
umiej´tnoÊci i mo˝liwoÊci oraz

komunikacja spo∏eczna (tzw. 4C:
credibility, conservation, capaci-
ty building i communication).
W tym roku dodano piàte C –
community, podkreÊlajàc w ten
sposób rol´ mieszkaƒców i spo-
∏ecznoÊci w ochronie dziedzictwa.

Kolejna, 32. sesja Komitetu

Âwiatowego Dziedzictwa UNESCO
odb´dzie si´ w Quebecu (Kanada)
w dniach 2-10 lipca 2008 r.

Katarzyna Piotrowska-Nosek

A

lready 851 sites representing
exceptional universal merits

have found themselves on the
UNESCO World Heritage List,
created upon the basis of the
1972 UNESCO convention on the
protection of the world cultural
and natural heritage. The deci-
sion-making body within the
convention is the Committee.

The 31st session of the

UNESCO World Heritage Com-
mittee was held on 23 June-
2 July 2007 in Christchurch
(New Zealand). More than 800
representatives of 184 convention
member states, state institutions
and NGOs attended the meeting.

The Committee decided to

add to the UNESCO World
Heritage List 22 new sites. It also

made an unprecedented decision
to strike from the list the Arabian
Oryx Sanctuary in Oman, due to
a reduction of the terrain and the
falling number of the antelopes.

The most important decision

concerning world heritage sites in
Poland pertained to the changed
name of the Auschwitz Concen-
tration Camp. According to the
proposal made by the Committee
the new name is now composed of
two parts, the main component
being: “Auschwitz Birkenau”, fol-
lowed by a description: ”German
Nazi concentration and death
camp (1940-1945)”. The Com-
mittee also accepted a pro-
nouncement of the site’s signifi-
cance – a document describ-
ing the site and justifying its

inclusion on the List within the
context of selected criteria.

All the sites are obligated to

prepare a pronouncement defin-
ing their exceptional and univer-
sal merits. The purpose of this
duty and the explanation of the
limits of the entry are to intro-
duce order into the UNESCO
World Heritage List and to draw
attention to the state of the
preservation of particular sites.
Those activities were inaugurat-
ed within the framework of the
Regular Report in 2003-2006.

The 32nd session of the

UNESCO World Heritage Com-
mittee will take place in Quebec
(Canada) on 2-10 July 2008.

31

ST

SESSION OF THE UNESCO WORLD HERITAGE COMMITTEE

POWO¸ANIE KOLEGIUM DORADCZEGO DS. OCHRONY

ZABYTKÓW ARCHITEKTURY MODERNISTYCZNEJ W POLSCE

S

tan budynków z okresu mo-
dernizmu budzi coraz wi´ksze

zaniepokojenie. Prze∏omowym
wydarzeniem by∏o rozebranie
warszawskiego Supersamu, mimo
powszechnego uznania dla je-
go wartoÊci architektonicznych.
Nale˝y przypomnieç, ˝e Mazo-
wiecki Wojewódzki Konserwator

Zabytków w ostatnim dniu swo-
jego urz´dowania w 2006 r. od-
mówi∏ uznania Supersamu za za-
bytek, opierajàc si´ na opiniach
bieg∏ych i ekspertów. Sta∏o si´ to
w momencie, kiedy w Massachu-
setts Institute of Technology, jed-
nej z najbardziej presti˝owych
instytucji na Êwiecie zwiàzanych

z architekturà, odbywa∏a si´ wiel-
ka monograficzna wystawa pro-
jektów prof. Wac∏awa Zalewskie-
go, wspó∏twórcy tego budynku,
a ok∏adk´ towarzyszàcego jej kata-
logu zdobi∏o zdj´cie w∏aÊnie war-
szawskiego Supersamu.

Rozbiórka Supersamu uwi-

doczni∏a koniecznoÊç podj´cia

22

bezzw∏ocznych dzia∏aƒ w dziedzi-
nie ochrony architektury XX w.
Dlatego te˝ dr Marcin Gawlicki,
dyrektor Krajowego OÊrodka Ba-
daƒ i Dokumentacji Zabytków,
powo∏a∏ zespó∏, którego zadaniem
jest wypracowanie regu∏ walo-
ryzacji i ochrony architektury
okresu modernizmu. Wspó∏prac´
zadeklarowa∏a sekcja polska
DOCOMOMO (Documentation and
Conservation of Buildings, Sites
and Neighbourghoods of the Mo-
dern Movement). W celu uspraw-
nienia i przyÊpieszenia prac
w tej dziedzinie postanowiono, ˝e
zespó∏ nie b´dzie liczny, a w razie
potrzeby na jego posiedzenia
b´dà zapraszani inni eksperci.
W sk∏ad zespo∏u weszli: dr Marcin
Gawlicki, dyr. KOBiDZ, Tomasz
B∏yskorz, dyr. Regionalnego
OÊrodka Badaƒ i Dokumentacji
Zabytków w Gdaƒsku, prof.
Andrzej K. Olszewski z Warszawy,
dr hab. Jolanta Maria So∏tysik
z Politechniki Gdaƒskiej, dr Jad-
wiga Urbanik z Politechniki Wro-
c∏awskiej i jednoczeÊnie prezes
sekcji polskiej DOCOMOMO, oraz
prof. dr hab. Jakub Lewicki

z Warszawy, wiceprezes sekcji
polskiej DOCOMOMO.

Szczególnie cenna jest obec-

noÊç w gronie ekspertów prof.
Andrzeja Olszewskiego, nestora
badaƒ nad architekturà polskà
XX w. i inicjatora wielu dzia∏aƒ
w tej dziedzinie podejmowanych
w ubieg∏ych latach. WÊród uczest-
ników zespo∏u dominujà przed-
stawiciele oÊrodka gdaƒskiego, co
wià˝e si´ ze strukturà KOBiDZ,
oraz przedstawiciele sekcji pol-
skiej DOCOMOMO.

Na pierwszym spotkaniu us-

talono tryb dzia∏ania zespo∏u:
comiesi´czne spotkania, intensy-
wnoÊç dzia∏aƒ. Za g∏ówny cel jego
prac uznano opracowanie strate-
gii ochrony budynków moder-
nistycznych w Polsce, za najpil-
niejsze zadania – okreÊlenie regu∏
dokumentacji XX-wiecznych bu-
dynków oraz jednolitych kry-
teriów wartoÊciowania architek-
tury modernistycznej i dokonanie
wyboru najcenniejszych budyn-
ków z tego okresu w poszczegól-
nych regionach.

Spotkanie to zdominowa∏a

dyskusja nad dotychczasowymi

dzia∏aniami dokumentacyjnymi
podejmowanymi z inicjatywy
sekcji polskiej DOCOMOMO.
Postanowiono porównaç doku-
mentacj´ XX-wiecznej architek-
tury prowadzonà przez ró˝ne
instytucje oraz dotychczas stoso-
wane wzorce kart dokumentacyj-
nych. KOBiDZ zobowiàza∏ si´ do
przygotowania szczegó∏owych da-
nych dotyczàcych ewidencji za-
bytków modernistycznych w Pol-
sce. Najbli˝sze posiedzenia po-
Êwi´cone zostanà pracom nad
ujednoliceniem regu∏ dokumen-
tacji architektury modernistycz-
nej oraz kryteriami jej oceny.

Powo∏anie zespo∏u ekspertów

zajmujàcego si´ wypracowaniem
regu∏ waloryzacji i ochrony archi-
tektury okresu modernizmu jest
bardzo wa˝nà inicjatywà, a jego
cz∏onków czeka odpowiedzialne
zadanie szybkiego opracowania
wzorców dokumentacji i wartoÊcio-
wania licznych budynków z tego
okresu, które obecnie cz´sto za-
gro˝one sà znacznymi przekszta∏-
ceniami lub rozbiórkà.

Jakub Lewicki

T

he condition of buildings dat-
ing from the modernist period

gives rise to increasing anxiety.
A breakthrough event was the
demolition of the Supersam shop
in Warsaw despite universal reco-
gnition of its architectural merits.
The decision was made at a time
when the Massachusetts Institute
of Technology, one of the most
prestigious institutions associated
with architecture in the world, was
holding a one-man show of pro-
jects by Prof. Wac∏aw Zalewski, the
co-author of the Supersam building.

The above-mentioned demo-

lition accentuated the necessity
of urgent steps concerning the

protection of twentieth-century
architecture. This is the reason
why Dr. Marcin Gawlicki, direc-
tor of the National Heritage
Board of Poland, set up a team
entrusted with the task of prepar-
ing rules for the valorisation and
protection of architecture from
the modernist period. The Polish
section of DOCOMOMO (Docu-
mentation and Conservation of
Buildings, Sites and Neighbour-
hoods of the Modern Movement)
declared it willingness to cooperate.

The first meeting established

the course of the team’s activity.
The prime objective is to be
the preparation of a strategy of

protecting modernist buildings in
Poland, frequently threatened
with considerable redesigning or
demolition. The most urgent
tasks include defining the rules of
the documentation of twentieth-
century buildings and uniform
criteria of appraising the worth of
modernist architecture, together
with a selection of the most
valuable edifices from this period
in particular parts of the country.
The next session will deal with
uniform rules of documenting
modernist architecture and the
criteria of its assessment.

THE ESTABLISHMENT OF THE ADVISORY BOARD ON THE PROTECTION

OF HISTORICAL MONUMENTS OF MODERNISTIC ARCHITECTURE IN POLAND

23

Dariusz Markowski

GOTYCKI O¸TARZ Z DOBIEGNIEWA

HISTORIA, STAN ZACHOWANIA, KONSERWACJA

realizacje

konserwator dzieł sztuki

Zakład Konserwacji Malarstwa i Rzeźby Polichromowanej

Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

1. Fragment rzeêby Dzieciàtka podczas usuwa-
nia zabrudzeƒ powierzchniowych. Wszystkie
fot. autora.
1. Fragment of the sculpture of the Infant in
the course of cleaning the surface. All photos:
author.

G

otycki o∏tarz g∏ówny w prezbi-
terium niewielkiego koÊcio∏a pw.

Êw. Józefa w Dobiegniewie (woj. lu-
buskie) ma form´ tryptyku. Sk∏ada si´
z gotyckiej szafy o∏tarzowej ze skrzy-
d∏ami oraz póênorenesansowych pre-
delli i zwieƒczenia (il. 2).

W szafie o∏tarzowej umieszczona

jest rzeêba Marii z Dzieciàtkiem (Im-
maculata – postaç z Dzieciàtkiem na
r´ku i nogà wspartà na pó∏ksi´˝ycu).
Jej t∏o stanowi b∏´kitna mandorla
ze z∏otymi gwiazdkami obwiedziona
wieƒcem malowanych kwiatów. W kwa-
terach bocznych, na z∏oconych i gra-
werowanych t∏ach, eksponowane sà
postaci Êwi´tych i grupa rzeêbiarska
ZaÊni´cie Marii (il. 3). Kwatery w par-
tiach górnych skrzyde∏ zdobià rzeê-
bione dekoracje – maswerkowa oraz
roÊlinna. Na prawym skrzydle o∏tarza
znajdowa∏a si´ odr´cznie wykonana
z∏otà farbà inskrypcja w j´zyku pol-
skim (il. 4). By∏ to nast´pujàcy frag-
ment Bogurodzicy: „Bogu Rodzica
Dziewica Bogiem s∏awiena Maryja
u Twego Syna Gospodzina, Matko
zwolena Maryja, ziÊci nam spuÊci nam
Kyrie eleison”.

24

O∏tarz nie zachowa∏ jednorodnego charakteru.

Sk∏ada si´ z elementów powsta∏ych przynajmniej
w trzech ró˝nych okresach. Do najwczeÊniejszych,
gotyckich, zaliczyç nale˝y szaf´ z rzeêbà Marii
z Dzieciàtkiem oraz skrzyd∏a boczne z pozosta∏oÊ-
ciami malowide∏ na rewersach oraz rzeêbami: Êw.
Jerzego, Êw. Jana Chrzciciela, jednej ze Êwi´tych
niewiast oraz grupy ZaÊni´cia Marii. Zwieƒczenie
oraz predella pochodzà z okresu póênego renesan-
su. Pozosta∏e rzeêby niewiast oraz wszystkie a˝u-
rowe dekoracje w górnych partiach kwater wpro-
wadzone zosta∏y podczas gruntownej renowacji o∏-
tarza, przeprowadzonej w 1. po∏. XX w. Wówczas
wykonane zosta∏y tak˝e nowe z∏ocenia t∏a oraz
polichromia na elementach gotyckich (szafa,

Predell´ dekorujà ornament okuciowy i kabo-

szony. Dodatkowo przecinajà jà hermowe lizeny.
W jej centralnej partii wyst´powa∏a prawdopodob-
nie, dziÊ niezachowana, malowana scena Ostatniej
wieczerzy. Zwieƒczenie tak˝e dekorujà lizeny, po-
mi´dzy którymi wyst´pujà pó∏koliste p∏yciny.

Historia i budowa o∏tarza

Cz´Êç gotycka o∏tarza zosta∏a ufundowana przez
rodzin´ von Wedel dla koÊcio∏a w Ostrowitem (gm.
Dobiegniew). Po 1945 r. o∏tarz zosta∏ przeniesiony
do koÊcio∏a parafialnego pw. Chrystusa Króla
w Dobiegniewie, a nast´pnie w latach 80. XX w. do
koÊcio∏a pw. Êw. Józefa w tej samej miejscowoÊci.

2. O∏tarz z Do-
biegniewa, stan
przed konser-
wacjà.
2. Altar from
D o b i e g n i e w ,
state prior to
conservation.

25

realizacje

3. Dolna kwatera lewego
skrzyd∏a, grupa rzeêbiarska
ZaÊni´cie Marii.
3. Lower quarter of the left
wings, The Dormition of
Mary – a sculpture.

4. Dolna kwatera prawego skrzyd∏a z wtórnie wykonanà in-
skrypcjà.
4. Lower quarter of the right wing with a secondary in-
scription.

5. Napis umieszczony na odwrociu szafy o∏tarzowej, informu-
jàcy o przeprowadzonej w latach 1928-1930 renowacji o∏tarza.
5. Inscription on the reverse of the altar, informing about its
renovation in 1928-1930.

warsztat odnawiania dzie∏ sztuki prof. M. Rutsch-
manna i Paula Thola. Potwierdza to zapis goty-
kiem, wykonany odr´cznie czarnà farbà na odwro-
ciu szafy o∏tarzowej (il. 5). G∏osi on: „Dieser Altar
und dieses Kirchlein wurden wieder hergestellt von
der Werkstatt für Denkmalpflege Prof. M. Rutsch-
mann u. Paul Thol in den Jahren 1928 u. 1930
L. Serber F. Voigt” (Ten o∏tarz i koÊció∏ek zosta∏y
ponownie wykonane przez warsztat ochrony zabyt-
ków prof. M. Rutschmanna i Paula Thola w latach
1928-1930. L. Serber F. Voigt). Wówczas to rzeê-
by i partie t∏a otrzyma∏y nowe z∏ocenia. W partiach
tych przed za∏o˝eniem gruntu i po∏o˝eniem z∏oceƒ

skrzyd∏a, rzeêby) i póênorenesansowych (zwieƒ-
czenie, predella).

Po zdemontowaniu o∏tarza w sierpniu 2006 r.,

w celu przewiezienia go do pracowni konserwator-
skiej, okaza∏o si´, ˝e na przylegajàcych do Êciany
rewersach skrzyde∏ wyst´pujà fragmenty oryginal-
nej polichromii. By∏y to malowid∏a przedstawiajàce
prawdopodobnie sceny z ˝ycia Êwi´tych. Wykonane
zosta∏y w technice temperowej i olejnej na bia∏ej
kredowo-klejowej zaprawie. Nie stwierdzono pozo-
sta∏oÊci z∏oceƒ. Zachowane szczàtkowo malowid∏a
nale˝y uznaç za oryginalne. Wtórna polichromia
wykonana zosta∏a w latach 1928-1930 przez

26

7. Fragment szafy o∏tarzowej, widoczny z∏y stan zachowania
drewna listew przytrzymujàcych a˝urowy ornament.
7. Fragment of the altar, with visible unsatisfactory state of the
preservation of the wooden strips upholding the latticework
ornament.

na drewno przyklejono bawe∏niano-lniane p∏ótno.
Nowa polichromia powsta∏a w technice tempero-
wej, ale przede wszystkim olejnej na bia∏ej kre-
dowo-klejowej zaprawie. Do z∏ocenia i srebrzenia
zosta∏o u˝yte z∏oto i srebro p∏atkowe po∏o˝one na
czerwonym bolusie oraz na mikstion.

Kolejna renowacja o∏tarza mia∏a miejsce w 1952 r.,

o czym informuje m.in. odr´czny napis o∏ówkiem
o nast´pujàcej treÊci: „Zosta∏ przewieziony i odno-
wiony 21. IX. 1952”. Polega∏a ona na miejscowym
przemalowaniu karnacji i szat rzeêb, warstwy ma-
larskiej szafy (b∏´kitne t∏o oraz listwy boczne)
i skrzyde∏ o∏tarza (listwy boczne). Z okresu ostat-
niej renowacji pochodzà równie˝ przemalowania
podstaw rzeêb i ubytków z∏oceƒ partii t∏a oraz
rzeêb z∏otolem. Wtedy zapewne powsta∏y tak˝e
ludowe motywy kwiatowe na predelli oraz „oko
opatrznoÊci” na szczycie zwieƒczenia.

Najciekawsza pod wzgl´dem rzeêbiarskim jest

postaç Marii z Dzieciàtkiem. Przypisywana jest
ona warsztatowi lubeckiemu z kr´gu Klausa Berga,
choç bli˝sza analiza dzie∏a pozwala zauwa˝aç i in-
ne analogie, m.in. z kr´giem Lorenza Luchsper-
gera czy Michaela Pachera. W∏aÊciwa i pe∏na iden-
tyfikacja warsztatu jest w tym przypadku niestety
utrudniona ze wzgl´du na wtórnà polichromi´ rzeêb.

Stan zachowania
i przyczyny zniszczeƒ

Przed rozpocz´ciem prac konserwatorskich doko-
nano oceny stanu zachowania o∏tarza. Stwierdzono
wyst´powanie zniszczeƒ we wtórnej polichromii,
rozleg∏ych p´cherzy w partii z∏oconego i malowa-
nego na b∏´kitno t∏a (szafa o∏tarzowa) oraz osypy-
wania oryginalnej warstwy malarskiej na rewer-
sach skrzyde∏. Za bezpoÊrednià ich przyczyn´ uz-
nano niew∏aÊciwe warunki eksponowania obiektu,
nara˝onego na gwa∏towne, niekontrolowane zmia-
ny wilgotnoÊci i temperatury. Szczególnie niebez-
pieczny wydaje si´ okres letni, kiedy nast´puje
przesuszenie wilgotnego w innych porach roku,
a zw∏aszcza jesienià, wn´trza koÊcio∏a. Wp∏yw na
stan zachowania o∏tarza wywiera równie˝ jego
bezpoÊredni kontakt ze Êcianà koÊcio∏a.

6. Fragment oryginalnego malowid∏a zachowanego na odwro-
ciu skrzyde∏.
6. Fragment of the original paintings preserved on the reverse
of the wings.

27

realizacje

8. Fragment szafy o∏tarzowej, widoczne ubytki z∏oceƒ.
8. Fragment of the altar, visible gaps of the gilding.

9. Fragment dolnej kwatery skrzyd∏a prawego, widoczne prze-
malowania z∏otolem ubytków z∏oceƒ w partii t∏a, pochodzàce
z 1952 r.
9. Fragment of the lower quarter of the right wing, visible
repainting with zlotol (executed in 1952) of gaps of the gilding
in the background.

Pierwotne warstwy technologiczne. Nale˝à do
nich drewno z szafy, skrzyde∏, predelli i zwieƒcze-
nia oraz zachowane szczàtkowo zaprawa i war-
stwa malarska na rewersach skrzyde∏ o∏tarza
(il. 6). Nie jest mo˝liwa ocena warstw oryginalnych
na rzeêbach, przys∏ania je bowiem wtórna po-
lichromia.
Drewno. Jego stan zachowania uznano za dobry.
Nie wyst´powa∏y Êlady aktywnego ˝erowania owa-
dów. Zaobserwowano jedynie niewielkie, pojedyn-
cze p´kni´cia oraz ubytki o charakterze mecha-
nicznym g∏ównie przy kraw´dziach szafy i skrzy-
de∏. W rzeêbach wyst´powa∏y tylko drobne ubytki,
takie jak m.in. brak fragmentów palców w grupie
ZaÊni´cia Marii, elementów korony i szaty Marii
oraz elementów korony Êwi´tej niewiasty.
Zaprawa i warstwa malarska. By∏y bardzo zabru-
dzone. Wykazywa∏y du˝à tendencj´ do osypywania
si´ i odspajania, co zwiàzane by∏o z ich s∏abà przy-
czepnoÊcià do pod∏o˝a. Brak spójnoÊci i tzw. pud-
rowanie warstw by∏o nast´pstwem rozk∏adu spoi-
wa spowodowanego jego zawilgoceniem i atakiem
mikroorganizmów.

Warstwy technologiczne pochodzàce z grun-
townej renowacji przeprowadzonej w latach
1928-1930. Problemem by∏o przede wszystkim
silne zabrudzenie powierzchni warstwy malarskiej
oraz z∏y stan zachowania póêniejszych warstw
przemalowaƒ, które bardzo sciemnia∏y i wykazy-
wa∏y sk∏onnoÊç do ∏uszczenia si´ i odspajania.
Zaobserwowano równie˝ niebezpiecznà, cz´sto
spotykanà w malarstwie tablicowym tendencj´ do
powstawania p´cherzy w partiach t∏a mi´dzy
pod∏o˝em a naklejonym na nie p∏ótnem, na które

naniesiono grunt. Zjawisko to powstaje, gdy obiekt
jest przechowywany w nieodpowiednich warun-
kach klimatycznych, które sprawiajà, ˝e deska
i przeklejone, zagruntowane p∏ótno „pracujà” od-
miennie.
Drewno. Stan zachowania rzeêb trzech niewiast oce-
niono jako bardzo dobry. Widoczne by∏y jedynie
pojedyncze ubytki fragmentów koron Êwi´tych
niewiast. Natomiast struktura drewna a˝urowych
dekoracji oraz cz´Êci listew skrzyde∏ o∏tarza zosta∏a
silnie zniszczona przez owady (il. 7).
Zaprawa. Stwierdzono drobne i nieliczne ubytki
zaprawy wraz z warstwà malarskà. Najwi´ksze
wystàpi∏y w partiach z∏oconych t∏a, w obszarze ist-
niejàcych odspojeƒ (p´cherzy) p∏ótna z gruntem
i warstwà z∏oceƒ od drewnianego pod∏o˝a. W miej-
scach tych powsta∏y g∏´bokie sp´kania zaprawy
kredowo-klejowej.
Z∏ocenia. Ich stan zachowania uznano za dobry.
Wystàpi∏y jednak znaczne zabrudzenia oraz zama-
lowania z∏otolem w miejscach ubytków (il. 8, 9).
Widoczne by∏y równie˝ miejsca przetarç partii z∏o-
conych.

28

10. Predella, stan przed konserwacjà, widoczne zachlapania
bia∏à farbà, powsta∏e podczas malowania wn´trza koÊcio∏a.
10. Predella, state prior to conservation, visible splashes of
white paint – the effect of painting the church interior.

11. Fragment szafy o∏tarzowej, widoczne ubytki polichromii
wykonanej w latach 1928-1930 oraz uzupe∏nienia wykonane
w 1952 r.
11. Fragment of the altar, visible gaps in the polychrome exe-
cuted in 1928-1930 and supplements from 1952.

i skrzyde∏) pomalowana w odmiennym, ugrowym
kolorze (il. 11). Widoczne by∏y równie˝ przemalo-
wania ubytków polichromii rzeêb oraz ich podstaw.
Warstwy wtórne. Ich stan zachowania by∏ dobry,
pociemnia∏y jedynie kolorystycznie. Wystàpi∏y
znaczne zabrudzenia. Uzupe∏nienia partii z∏oceƒ
wykonane z∏otolem silnie skorodowa∏y.

Prace konserwatorsko-
-restauratorskie

Prace konserwatorsko-restauratorskie wykonywa-
ne by∏y przez autora artyku∏u od sierpnia do grud-
nia 2006 r. Ich g∏ównym za∏o˝eniem by∏o zacho-
wanie polichromii oraz partii z∏oconych pochodzà-
cych z lat 1928-1930. Odkrywki wykonane na
oryginalnych rzeêbach potwierdzi∏y wyst´powa-
nie w ich zag∏´bieniach Êladowych pozosta∏oÊci
oryginalnej polichromii. Szafa i skrzyd∏a o∏tarza,
z wyjàtkiem rewersów, pokryte zosta∏y wtórnà po-
lichromià i z∏oceniami prawdopodobnie po ca∏ko-
witym usuni´ciu warstw pierwotnych. Dla póê-
niejszych rzeêb polichromia z koƒca lat 20. ub.w.
stanowi∏a warstw´ oryginalnà. Niezwykle istotnym
zadaniem by∏o równie˝ zabezpieczenie pierwot-
nych malowide∏, zachowanych na rewersach
skrzyde∏.

Podstawowym zabiegiem, g∏ównie w partii t∏a

szafy i skrzyde∏ o∏tarza, by∏o przywrócenie adhezji
p∏ótna z zaprawà i polichromià do drewnianego
pod∏o˝a. Wybór metody uzale˝niony by∏ od stanu
zachowania zaprawy, warstwy malarskiej oraz
partii z∏oconych. Kierowano si´ równie˝ mo˝liwoÊ-
ciami wprowadzenia spoiwa. Wa˝ne by∏o te˝ usu-
ni´cie licznych zabrudzeƒ powierzchniowych. Po
usuni´ciu warstw wtórnych za konieczne uznano
miejscowà impregnacj´ pod∏o˝a oraz uzupe∏nienie
ubytków zaprawy, z∏oceƒ, srebrzeƒ i warstwy
malarskiej.

Srebrzenia. Wyst´pujà na zbroi oraz ostrzu mie-
cza Êw. Jerzego i ksi´˝ycu pod stopà Marii. Ich stan
zachowania oceniono jako dobry. Mia∏y miejsce je-
dynie silne zabrudzenia powierzchniowe i frag-
mentaryczne przetarcia. Widoczne by∏y równie˝
pojedyncze, niewielkie ogniska korozji.
Warstwa malarska. Zachowana by∏a dobrze, choç
bardzo zakurzona i zabrudzona. Wykazywa∏a
dobrà przyczepnoÊç do zaprawy. Na powierzchni
wyst´powa∏y liczne zachlapania bia∏à farbà kle-
jowà, powsta∏e prawdopodobnie podczas malowa-
nia wn´trza koÊcio∏a (il. 10). W rzeêbach widoczne
by∏y jej pojedyncze ubytki i drobne przetarcia.
Najwi´ksze zniszczenia dotyczy∏y malowanych partii
szafy i skrzyde∏, w których cz´Êç ubytków zosta∏a
zamalowana, a cz´Êç (wewn´trzne Êciany szafy

29

na. W konserwowanym obiekcie przeprowadzono
próby z takimi spoiwami, jak: kleje glutynowe
(klej rybi i klej króliczy, coletta), klucel G, dysper-
sje wodne ˝ywic akrylowych i spoiwa rozpuszczal-
nikowe. Podczas badaƒ brano pod uwag´ fakt, ˝e
o∏tarz powróci do koÊcio∏a, w którym wyst´pujà nie-
stabilne warunki atmosferyczne. Mo˝e to spowo-
dowaç powstawanie kolejnych odspojeƒ, zw∏aszcza
p∏ótna z zaprawà od deski w partiach t∏a szafy

o∏tarzowej i skrzyde∏, a w konsekwencji koniecz-
noÊç ich ponownego podklejania zastosowanym
wczeÊniej spoiwem.

Do dyspersji wodnych ˝ywic akrylowych o ma-

∏ej czàsteczce i ma∏ej lepkoÊci nale˝à m.in.:
Scopacryl D322, Primal E330, Rhoplex AC-33,
Plextol B 500. Spoiwa te nanosi si´ w niskich st´˝e-
niach, podobnie jak kleje glutynowe, przy u˝yciu
mi´kkich p´dzli lub gàbki. Dyspersje ˝ywic

realizacje

12. Fragment rzeêby Marii podczas zabiegu usuwania za-
brudzeƒ powierzchniowych.
12. Fragment of the sculpture of Mary in the course of clean-
ing the surface.

Postanowiono tak˝e usunàç wtórnie wy-

konane inskrypcje, znajdujàce si´ w dolnej
kwaterze prawego skrzyd∏a oraz w zwieƒcze-
niu. Przed podj´ciem tego typu dzia∏aƒ na-
le˝a∏o jednak okreÊliç stan zachowania pier-
wotnych inskrypcji. W tym celu zdecydowano
si´ wykonaç specjalistyczne zdj´cia w pod-
czerwieni oraz sonda˝owe odkrywki.
Potwierdzi∏y one wyst´powanie pod obecnymi
wczeÊniejszych napisów w j´zyku niemiec-
kim, zachowanych w dobrym stanie.

Przebieg prac konserwatorskich

O∏tarz przed rozmontowaniem zosta∏ delikat-
nie odkurzony i zabezpieczony bibu∏kà ja-
poƒskà, a nast´pnie przewieziony do pracow-
ni, gdzie usuni´to zabezpieczenia, delikatnie
nawil˝ajàc bibu∏k´. Zabieg ten musia∏ byç
wykonywany niezwykle ostro˝nie ze wzgl´du
na odspojenia polichromii od pod∏o˝a.
Przeprowadzono dezynfekcj´ i dezynsekcj´
przy u˝yciu Êrodka Xiren oraz usuni´to za-
brudzenia powierzchniowe z odwrocia szafy,
predelli i zwieƒczenia. Pozosta∏e partie o∏ta-
rza poddano jedynie wst´pnemu oczyszcze-
niu, bowiem w∏aÊciwe mog∏o byç wykonane
dopiero po podklejeniu odspojenia warstwy
malarskiej z zaprawà do pod∏o˝a oraz p∏ótna
do drewna.

Wybór i uzasadnienie metody. Przywrócenie
pierwotnej spójnoÊci warstw wymaga∏o wpro-
wadzenia spoiwa poprzez szczeliny sp´kaƒ
i ubytki warstwy malarskiej. W takich przy-
padkach stosuje si´ Êrodki wià˝àce o nie-
znacznej koncentracji, ma∏ej lepkoÊci i do-
brych w∏asnoÊciach penetrujàcych. Prowadzo-
ne od lat badania potwierdzajà, ˝e w tego
typu zabiegach najbardziej skuteczne sà roz-
twory klejów glutynowych, charakteryzujà-
cych si´ dodatkowo du˝à elastycznoÊcià.
Nale˝à do nich klej rybi, klej króliczy, ˝elaty-

30

13. Fragment szafy o∏tarzowej podczas usuwania warstw prze-
malowaƒ.
13. Fragment of the altar in the course of removing the over-
paitning layers.

14. Dolna kwatera prawego skrzyd∏a, widoczne pierwotne
napisy pod wtórnà inskrypcjà, zdj´cie w IR.
14. Lower quarter of the right wing, visible original inscrip-
tions under the secondary inscription, photo in infrared.

przez bibu∏k´ japoƒskà. Po naniesieniu kleju za-
obserwowano na powierzchni nierównomierne
wch∏anianie spoiwa. Miejsca, w które klej wniknà∏
ca∏kowicie, powtórnie przesycono. Nadmiar spoiwa
usuni´to przed jego ˝elowaniem. Zabieg nanosze-
nia kleju powtórzono, pami´tajàc, ˝e nie jest wska-
zane nadmierne przesycanie warstw.

Poddanà konserwacji powierzchni´, w celu

zwi´kszenia penetracji kleju i zasi´gu jego wnika-
nia, zwil˝ono 40% alkoholem etylowym, co po-
przedzi∏y próby na wra˝liwoÊç warstwy malarskiej
na dzia∏anie alkoholu. Zabieg ten u∏atwi∏ przeni-
kanie spoiwa przez kapilary wyst´pujàce w struk-
turze warstwy malarskiej i zaprawie. Po naniesie-
niu warstw kleju, jeszcze przed jego ˝elowaniem,
powierzchni´ delikatnie przeprasowano kauterem
ogrzanym do temp. ok. 50°C przez bibu∏´ filtracyj-
nà. Zastosowanie temperatury mia∏o na wzgl´dzie
nie tylko zwi´kszenie wnikania wprowadzonego
kleju, ale równie˝ przyspieszenie odparowywania
wilgoci, co zapobiega nadmiernemu p´cznieniu za-
prawy oraz zawilgoceniu pod∏o˝a.

Po tym zabiegu miejsca najwi´kszych odspojeƒ

obcià˝ono na ok. 12 godz. woreczkami piasku u∏o-
˝onymi na bibule filtracyjnej. Nast´pnie powierzch-
ni´ delikatnie przemyto ciep∏à wodà w celu
usuni´cia z niej oraz ze szczelin sp´kaƒ pozo-
sta∏oÊci wprowadzonego kleju. Miejsca te natych-
miast osuszono. Zabieg ten zastosowano Êwiado-
mie, aby w razie pojawienia si´ w przysz∏oÊci od-
spojeƒ mo˝liwe by∏o ponowne wprowadzenie spoi-
wa. Pozostawione na powierzchni resztki kleju
stajà si´ bowiem cz´sto przyczynà ∏uszczenia si´
i odspajania warstwy malarskiej. Ze wzgl´du na

akrylowych wykazujà tendencj´ do tworzenia b∏on,
a du˝a miejscowa koncentracja spoiwa wp∏ywa
niekorzystnie na przepuszczalnoÊç pary wodnej.
U˝ycie zatem tego typu Êrodków utrudnia∏oby
przewidywane ponowne zabiegi konserwatorskie.

Zastosowanie spoiw rozpuszczalnikowych, ta-

kich jak Plexisol P550 w toluenie lub ksylenie,
mimo du˝ej p∏ynnoÊci tego typu kleju i jego dobrej
zdolnoÊci penetracji, równie˝ odrzucono. Wykazujà
one bowiem zdolnoÊç migracji ku powierzchni,
co prowadzi do powstawania b∏ony w górnych
partiach podklejanych warstw uniemo˝liwiajàcej
w∏aÊciwe przesycenie spoiwem warstw po∏o˝onych
g∏´biej.

Zaletà zarówno dyspersji wodnych ˝ywic akry-

lowych, jak i spoiw rozpuszczalnikowych jest ich
elastycznoÊç oraz ma∏a podatnoÊç na ataki mikro-
organizmów. Majà je równie˝ niektóre kleje natu-
ralne. Du˝a odpornoÊç na mikroorganizmy kleju ry-
biego (karuk) potwierdzi∏y badania przeprowadzo-
ne w Zak∏adzie Konserwacji Malarstwa i Rzeêby
Polichromowanej UMK w Toruniu

1

. Podczas pro-

cesu starzenia b∏ony kleju odznaczajà si´ nadal du-
˝à elastycznoÊcià, pojawiajà si´ w nich jedynie nie-
znaczne sp´kania. Klej rybi uznano za najbardziej
odpowiedni do konserwacji o∏tarza z Dobiegniewa.

Podklejanie odspojeƒ. Dokonano go przy u˝yciu
kleju rybiego, stosujàc tzw. metod´ rosyjskà. Klej
4-5% naniesiono na ciep∏o bezpoÊrednio na po-
wierzchni´ warstwy malarskiej mi´kkim p´dzlem.
Brak luênych fragmentów warstwy malarskiej
wyeliminowa∏ koniecznoÊç wprowadzania spoiwa

31

realizacje

znacznà higroskopijnoÊç klejów glutynowych i ich
podatnoÊç na ataki mikroorganizmów w warun-
kach podwy˝szonej wilgotnoÊci, jakie wyst´pujà
w dobiegniewskim koÊciele, do zastosowanego
kleju dodano antyseptyk.

Oczyszczenie powierzchni. Po podklejeniu od-
spojeƒ i „po∏o˝eniu” p´cherzy mo˝na ju˝ by∏o
przystàpiç do w∏aÊciwego oczyszczania o∏tarza
z zanieczyszczeƒ powierzchniowych. Zabrudzenia
z lica usuni´to tamponami waty nasàczonymi s∏a-
bymi roztworami detergentów w mieszaninie
z benzynà lakowà oraz pianà mydlanà (il. 1, 12).
W partiach z∏oceƒ do oczyszczania z zabrudzeƒ
u˝yto syntetycznej ˝ó∏ci wo∏owej.

Usuwanie przemalowaƒ. Po podklejeniu odspo-
jeƒ i usuni´ciu zabrudzeƒ powierzchniowych
przystàpiono do usuwania przemalowaƒ pocho-
dzàcych z 1952 r. Po wykonaniu wielu prób, za
najbardziej skutecznà w tym przypadku uznano
mieszanin´ acetonu, alkoholu etylowego i benzyny
lakowej (1:1:1). Pocierajàc zwil˝onymi nià tam-
ponami waty powierzchni´, przemalowania usu-
ni´to (il. 13). Miejsca te nast´pnie przemyto ben-
zynà lakowà. Partie karnacji doczyszczono roz-
tworem Condratu 2000 (Brsciani, W∏ochy),
a miejsca jego u˝ycia zneutralizowano wodà, którà
zwil˝ono wat´. Do usuwania przemalowaƒ w par-
tiach z∏oceƒ wykonanych z∏otolem u˝yto ˝eli roz-
puszczalnikowych, które zosta∏y po∏o˝one grubà
warstwà za pomocà p´dzla, a nast´pnie usuni´te
skalpelem wraz z warstwà przemalowania. Po za-
biegu miejsca te przemyto tamponami waty nasà-
czonymi mieszaninà acetonu z benzynà lakowà.

Inskrypcje. Podczas prac pojawi∏a si´ koniecznoÊç
podj´cia decyzji dotyczàcej pozostawienia lub usu-
ni´cia wtórnie wykonanych inskrypcji i ods∏oni´cia
znajdujàcych si´ pod nimi napisów w j´zyku nie-
mieckim. Wyst´powa∏y one w dolnej kwaterze pra-
wego skrzyd∏a oraz w partii zwieƒczenia i zosta∏y
Êwiadomie zamalowane po II wojnie Êwiatowej
i zastàpione napisem polskim. Decyzj´ o usuni´ciu
warstw wtórnych poprzedzi∏o, jak ju˝ to zosta∏o
wspomniane, wykonanie zdj´ç w podczerwieni
(il. 14) oraz miejscowych odkrywek, co mia∏o na
celu ustalenie stanu zachowania warstw znajdujà-
cych si´ pod warstwà wierzchnià.

W zwieƒczeniu, pod wtórnie namalowanym

kielichem z hostià, ods∏oni´to odr´cznà, pisanà go-
tykiem inskrypcj´ (il. 15), wykonanà z∏otà farbà:

15. Fragment zwieƒczenia w trakcie ods∏aniania pierwotnej in-
skrypcji w j´zyku niemieckim.
15. Inscription in German, uncovered in the crowning.

„Ehre bei Gott in der Höhe” (Chwa∏a Bogu na
wysokoÊci). W dolnej kwaterze prawego skrzyd∏a
pod fragmentem tekstu Bogurodzicy ods∏oni´to
inskrypcj´ – fragment Listu Êw. Jana do Rzymian,
równie˝ pisanà gotykiem i wykonanà z∏otà farbà
(il. 16), o treÊci: „So halten wir es nun, daß der

16. Dolna kwatera prawego skrzyd∏a podczas usuwania
wtórnej inskrypcji i ods∏aniania pierwotnego napisu.
16. Lower quarter of the right wing in the course of removing
the secondary inscription and revealing the original one.

32

Mensach gerecht werde ohne des Gesetzes Werke
allein durch den Glauben. RÖMER III V. 28”
(Uwa˝amy bowiem, ˝e cz∏owiek bywa usprawie-
dliwiony przez wiar´

2

).

Impregnacja drewna. Po ods∏oni´ciu pierwot-
nych napisów przeprowadzono zabieg struktural-
nej impregnacji drewna poprzez wstrzykiwanie
impregnatu w otwory pozostawione przez owady
oraz p´dzlowanie i podciàganie kapilarne impreg-
natu. Do impregnacji u˝yto 10% roztworu Para-
loidu B-72 w toluenie.

Uzupe∏nianie ubytków i rekonstrukcje.
Przystàpiono do uzupe∏niania ubytków drewna
oraz wykonania rekonstrukcji brakujàcych frag-
mentów rzeêb i dekoracji a˝urowej skrzyde∏ o∏ta-
rza. Do tego celu u˝yty zosta∏ dwusk∏adnikowy
barwiony kit epoksydowy. Uzupe∏nienia ubytków
zaprawy wykonano modyfikowanym kitem akry-
lowym oraz zaprawà kredowo-klejowà. Do opra-
cowania powierzchni zastosowano papiery Êcierne
o ró˝nej granulacji. Do rzeêbienia u˝yto ostrza
skalpela oraz ig∏y preparacyjnej i d∏utek rzeêbiar-
skich. Miejsca, w których za∏o˝ono zapraw´,
przeklejone zosta∏y 10% klejem króliczym na
goràco.

Uzupe∏nienia z∏oceƒ i srebrzeƒ wykonano

zgodnie z technikà orygina∏u na czerwonym bo-
lusie z∏otem p∏atkowym oraz z∏otem i srebrem
proszkowym. P∏atki z∏ota k∏adziono na 40% wódk´
i polerowano agatem. Aby uzyskaç efekt zbli˝ony
do orygina∏u, z∏ocenia przetarto watà stalowà
i przeklejono klejem króliczym. Drobne przetarcia
z∏oceƒ punktowano z∏otem muszelkowym oraz
proszkowym z dodatkiem gumy arabskiej (deko-
racje a˝urowe). Srebrzenia uzupe∏niono poprzez
retuszowanie kropkà srebrem proszkowym zmie-
szanym z 4% roztworem PAW i podbarwianym

akwarelà. Po wyschni´ciu miejsca te wypolero-
wano szmatkà. Partie srebrzeƒ zabezpieczono 10%
roztworem Paraloidu B-44 w toluenie.

Uzupe∏nienia warstwy malarskiej wykonano

imitatorsko oraz kreskà przy u˝yciu farb ˝ywicz-
nych RestaurArte oraz farb akrylowych firmy
Rowney. Nast´pnie naniesiono zabezpieczajàcà
warstw´ mikrowosku, który po wyschni´ciu wypo-
lerowano szmatkà flanelowà do uzyskania delikat-
nego po∏ysku.

Po zakoƒczeniu prac konserwatorskich o∏tarz

powróci∏ do koÊcio∏a w Dobiegniewie (il. 17). Na
zakoƒczenie nale˝y dodaç, ˝e planowane jest wy-
konanie nowego tabernakulum, które powinno byç
umieszczone na Êcianie obok o∏tarza. Zapropono-
wano równie˝, by poÊrodku predelli, w miejscu,
w którym niegdyÊ znajdowa∏ si´ obraz przedsta-
wiajàcy Ostatnià wieczerz´, umieÊciç kopi´
wspomnianego obrazu utrzymanà w stylistyce
epoki, z której pochodzi predella i zwieƒczenie
o∏tarza.

1. Zob.: B. Kobusiƒska, Kleje glutynowe stosowane w kon-
serwacji, praca magisterska napisana pod kierunkiem prof.
dr Bogumi∏y Rouby w Zak∏adzie Konserwacji Malarstwa
i Rzeêby Polichromowanej UMK w Toruniu, Toruƒ 1997,
mpis, s. 82-89.

2. T∏umaczenie wg Biblii wydanej przez Towarzystwo Biblijne
w Polsce, Warszawa 2004. T∏umaczenie tekstu wg Biblii
Tysiàclecia brzmi: „Sàdzimy bowiem, ˝e cz∏owiek osiàga
usprawiedliwienie przez wiar´, niezale˝nie od pe∏nienia na-
kazów Prawa”.

Przypisy

Prof. nadzw. dr hab. Dariusz Markowski, konserwa-
tor malarstwa i rzeêby polichromowanej, jest pra-
cownikiem naukowym Zak∏adu Konserwacji Ma-
larstwa i Rzeêby Polichromowanej Instytutu Za-
bytkoznawstwa i Konserwatorstwa Uniwersytetu
Miko∏aja Kopernika w Toruniu. Ma na swym koncie
liczne artyku∏y w czasopismach i publikacjach
naukowych, poÊwi´cone konserwacji malarstwa
sztalugowego i Êciennego oraz rzeêby polichro-
mowanej. Jest autorem wielu realizacji konserwa-
torskich. Zajmuje si´ g∏ównie zagadnieniami ba-
dawczo-konserwatorskimi malarstwa XIX i XX w.

33

realizacje

17. O∏tarz z Dobiegniewa, stan po konserwacji.
17. Altar from Dobiegniew, state after conservation.

T

he article discusses the history, construction
and state of preservation of a Gothic altar from

the church of St. Joseph in Dobiegniew (voivode-
ship of Lubusz) as well as the conservation-
restoration carried out from August to December
2006. The altar is composed of a Gothic core with
wings and Late Renaissance predella and crown-
ing. The Gothic part was founded by the von
Wedel family for the church in Ostrowite (com-
mune of Dobiegniew). After 1945 the altar was
transferred to the parish church of Christ the King
in Dobiegniew and then, in the 1980s, to the
church of St. Joseph in the same locality.

Conducted studies made it possible to ascertain

that the polychrome, which at present covers, the
altar is secondary and had been executed in the
course of the altar's thorough renovation in 1928-
1930.

The state of the altar's preservation called for

urgent conservation. The painted layer was crum-
bling, and the gilded and painted blue background
featured extensive blisters. The reasons for this
state of things were primarily uncontrolled sudden
changes of the humidity and temperature in the
church interior.

The chief premise of the conservation-restora-

tion was the preservation of the polychrome and

gilt fragments originating from 1928-1930. The
uncovered parts of the original carvings confirmed
the occurrence of only traces of the original poly-
chrome. An essential conservation move was the
restoration in the background of the adhesion of
the canvas, with the priming ground and the paint-
ed layer, to the wooden base. Slightly concentrated
binding agents with small viscosity and excellent
penetrating properties are regarded as the most
effective for work of this sort; they include solu-
tions of glutin glues, whose characteristic features
additionally include considerable flexibility.

The conservation of the altar involved the use

of fish glue by applying the so-called Russian
method. The selection of the binder and the meth-
ods of its introduction depended on the state of the
preservation of the altar and the possibility of
repeating the operation. The altar is displayed in
conditions of unstable humidity and temperature,
a fact, which suggests the assumption, that new
loosenings will appear and that it will be necessary
to once again conserve the monument by resorting
to the earlier applied binder.

The conducted work also involved the removal

of secondary inscriptions in the lower quarter of
the right wing and the altar crowning, thus reveal-
ing the original inscriptions in German.

34

THE GOTHIC ALTAR FROM DOBIEGNIEW.

HISTORY, STATE OF PRESERVATION, CONSERVATION

W „Ochronie Zabytków” nr 4/2006, w artykule autorstwa Paw∏a Filipowicza, Leszka Kajzera i Zbig-
niewa Lechowicza pt. „Póênoromaƒski koÊció∏ pw. Âwi´tej Urszuli i Jedenastu Tysi´cy Dziewic
w Stroƒsku nad Wartà. Interwencyjne badania architektoniczne w latach 2005-2006”, b∏´dnie zosta∏
zredagowany fragment tekstu na str. 19, lewa kolumna, pierwszy akapit.
Test powinien brzmieç:

Opisany koÊció∏ odbiega doÊç zasadniczo swym wyglàdem od obrazu stworzonego w Katalogu
zabytków sztuki w Polsce, studium Marii Sulimierskiej-Laube, pracach Zygmunta Âwiechowskiego
i innych starszych badaczy, prezentujàc model redukowanej bazyliki. Jest on co prawda skromny skalà
budowlanà, ale bogaty addycyjnoÊcià i skomplikowaniem bry∏y. Choç brak na to bezpoÊrednich
przekazów êród∏owych, najbardziej prawdopodobna wydaje si´ nam hipoteza, ˝e powsta∏ on w 2. çwier-
ci XIII w. z inicjatywy wysokiego dostojnika dworu Konrada Mazowieckiego, pe∏niàcego zarazem
dwukrotnie godnoÊç wojewody ∏´czyckiego, comesa MÊciwoja z rodu Pobogów.

Za zaistnia∏à sytuacj´ Redakcja serdecznie przeprasza Autorów i Czytelników.

Sprostowanie

36

Barbara Bielinis-Kopeç

RATUSZ W ZIELONEJ GÓRZE

realizacje

historyk sztuki
Wojewódzki Urzą̨d Ochrony Zabytków w Zielonej Górze

1. Ratusz, widok na elewacj´ zachodnià i skrzyd∏o po∏udniowe. Wszystkie zdj´cia autorki.
1. Town hall, view of the western elevation and the southern wing. All photos: author.

W

koƒcu 2004 r., podczas remontu prowa-

dzonego w zielonogórskim ratuszu, dosz∏o

do przypadkowego odkrycia nieznanych dotàd
i nienaniesionych w inwentaryzacji budynku
z 1958 r. piwnic. Robotnicy wykonujàcy posadzk´
w pomieszczeniu na parterze przy po∏udniowo-
wschodnim naro˝niku budowli natrafili na ceglane

sklepienie znajdujàcej si´ pod nim piwnicy. O od-
kryciu zawiadomiono wojewódzkiego konserwato-
ra zabytków, który po dokonaniu ogl´dzin piwnic
wyda∏ decyzj´ o wstrzymaniu robót i wy∏àczeniu
remontowanego pomieszczenia z dalszych prac
do czasu przeprowadzenia specjalistycznych
badaƒ.

37

3. Zielonogórski rynek w po∏. XIX w.
3. Market square in Zielona Góra in the mid-nineteenth century.

kolebkowo i krzy˝owo. Równie˝ na pi´trze zacho-
wa∏y si´ wn´trza sklepione kolebkowo oraz jedno
przesklepione sklepieniem ˝aglastym.

Przekszta∏cana na przestrzeni stuleci budowla,

trawiona po˝arami i ponownie odbudowywana, na
trwa∏e wpisa∏a si´ w krajobraz i dzieje miasta.
Badania wykonane pod kierunkiem dr. Czes∏awa
Lasoty nie tylko da∏y odpowiedê na wiele pytaƒ
dotyczàcych jej przesz∏oÊci i poszczególnych faz
budowy, ale równie˝ wydoby∏y nieznane dotàd
wartoÊci zabytku. Je˝eli dodaç do tego ods∏oni´cie
i wyeksponowanie w efekcie prac konserwatorsko-
restauratorskich gotyckiej pó∏nocnej Êciany szczy-
towej, mo˝na z ca∏à pewnoÊcià stwierdziç, i˝ zielo-
nogórski ratusz ukaza∏ swe nowe oblicze.

Odkrycie wzbudzi∏o wielkie zainteresowanie

zarówno mieszkaƒców, jak i mediów. W 2006 r.
zespó∏ pod kierownictwem dr. Czes∏awa Lasoty
z Politechniki Wroc∏awskiej przeprowadzi∏ bada-
nia architektoniczno-archeologiczne

1

. Obj´∏y one

wi´kszà cz´Êç ratusza, co w rezultacie pozwoli∏o
okreÊliç jego pierwotnà form´ i poszczególne fazy
rozbudowy. Zakoƒczenie badaƒ zbieg∏o si´ z kolej-
nym odkryciem: w trakcie remontu pó∏nocnego
skrzyd∏a ods∏oni´to Êcian´ szczytowà gotyckiej bu-
dowli. Po przeprowadzeniu w tym samym roku
prac konserwatorsko-restauratorskich zosta∏a ona
wyeksponowana wraz z fragmentami pierwotnych
tynków.

Ratusz jako istotny element
krajobrazu kulturowego miasta

W zielonogórskim ratuszu mia∏ siedzib´ urzàd
miasta, który póêniej przeniós∏ si´ do innego
obiektu. Nadal jednak mieszczà si´ tu gabinety
prezydenta i przewodniczàcego rady miasta, Urzàd
Stanu Cywilnego oraz Fundacja na Rzecz Rewita-
lizacji Miasta Zielona Góra, tu tak˝e odbywajà si´
posiedzenia rady miasta. Od niedawna ratusz jest
te˝ siedzibà Regionalnego OÊrodka Badaƒ i Doku-
mentacji Zabytków w Zielonej Górze.

Bry∏a ratusza, zaakcentowana wysokà wie˝à

z trójkondygnacyjnym a˝urowym he∏mem, stanowi
charakterystycznà dominant´ zespo∏u staromiej-
skiego. Umieszczona w centrum placu rynkowego,
zosta∏a zwrócona fasadà w kierunku zachodnim.
Do stanowiàcego centralnà cz´Êç budowli korpusu
g∏ównego, z wie˝à od pó∏nocnego wschodu, przyle-
gajà dobudówki od strony wschodniej, po∏udnio-
wej i pó∏nocnej .

Ratusz jest w cz´Êci podpiwniczony. Najwi´ksze

piwnice, o wn´trzach przesklepionych kolebkowo
i krzy˝owo, znajdujà si´ pod g∏ównym centralnym
trzonem budowli i u˝ytkowane sà jako winiarnia.
Sà one dost´pne bezpoÊrednio od strony fasady
i dodatkowo skomunikowane tunelowà klatkà
schodowà z sienià w przyziemiu. Ponadto niewiel-
kie piwnice, sklepione kolebkowo i krzy˝owo, wy-
st´pujà w cz´Êci pó∏nocno-zachodniej, pó∏nocno-
wschodniej oraz po∏udniowo-wschodniej obiektu.
Piwnice te nie sà ze sobà po∏àczone.

Wi´kszoÊç wn´trz nakrywajà drewniane stropy

belkowe ze Êlepym pu∏apem, z których cz´Êç ozdo-
biono skromnà dekoracjà snycerskà. WÊród nich
wyró˝nia si´ strop w du˝ej sali na parterze

2

.

Pozosta∏e wn´trza przyziemia przesklepione sà

2. Lokalizacja ratusza w zabudowie rynku.
2. Localisation of the town hall among the buildings in the
market square.

38

4. XIX-wieczna panorama Zielonej Góry z widokiem wie˝y ratuszowej po lewej stronie.
4. Nineteenth-century panorama of Zielona Góra with a view of the town hall tower to the left.

Dzieje gotyckiego ratusza w Êwietle
nowych badaƒ

Odkryte w 2004 r. pod po∏udniowo-wschodnià
cz´Êcià ratusza piwnice wychodzi∏y cz´Êciowo poza
obrys jego murów zewn´trznych

3

. Odkrycie to zro-

dzi∏o wiele pytaƒ dotyczàcych przesz∏oÊci obiektu,
a w szczególnoÊci formy i zasi´gu jego pierwotnej
bry∏y.

Najstarsza wzmianka o zielonogórskim ratuszu

pochodzi ju˝ z 1321 r.

4

Skorzysta∏ z niej H. Schmidt,

autor najobszerniejszej, jak dotychczas, monografii
miasta, opartej w wi´kszoÊci na nieistniejàcych dziÊ
materia∏ach êród∏owych. Jego zdaniem wzniesiony
w tym˝e roku „pierwszy zielonogórski ratusz móg∏
byç budowlà drewnianà o najprostszej konstrukcji,
ró˝niàcà si´ od innych zabudowaƒ m∏odego miasta
jedynie tym, ˝e stanà∏ na rynku”

5

. Wed∏ug Schmidta

ratusz zosta∏ doszcz´tnie zniszczony w wielkim po-
˝arze miasta w 1582 r., zaÊ kolejny wzniesiono jako
budowl´ murowanà w koƒcu XVI w. Poglàd ten
upowszechni∏ si´ w powojennej literaturze przed-
miotu i dominowa∏ do lat 90. XX w. Dopiero

dr Stanis∏aw Kowalski, badajàc ods∏oni´te w trak-
cie remontu ratusza w latach 1989-1990 wàtki
gotyckiego muru elewacji wschodniej i zachod-
niej, przesunà∏ czas powstania obiektu na 2. po∏.
XV w.

6

Wskazywa∏yby na to znamiona stylowe

budowli oraz uwidocznione w trakcie remontu
Êlady spieczenia cegie∏, najprawdopodobniej
pozosta∏oÊci po po˝arach z lat 1582, 1627 i 1651.
Póênogotycki ratusz by∏, zdaniem dr. St. Kowal-
skiego, budynkiem pi´trowym, wzniesionym na
rzucie prostokàta. Bry∏´ nakrywa∏ wysoki dwu-
spadowy dach, Êciany jej w´˝szych boków wieƒ-
czy∏y zaÊ gotyckie szczyty schodkowe. Wychodzàca
z czworobocznej podstawy wie˝a nakryta by∏a
namiotowym dachem

7

. Wed∏ug ustaleƒ dr. St. Ko-

walskiego ceglane elewacje ratusza rozcz∏onkowa-
no prostokàtnymi oknami i dekoracyjnymi blenda-
mi (jednà z nich ods∏oni´to i wyeksponowano
w elewacji frontowej). W trakcie badaƒ nie uda∏o
si´ jednoznacznie ustaliç po∏o˝enia pierwotnego
wejÊcia, choç w partii przyziemia natrafiono na
fragment ostro∏ukowego sklepienia otworu, jak
mo˝na domniemywaç – portalu.

39

realizacje

wykonano za pomocà prostokàtnych blend cztero-
i szeÊciopolowych, o kraw´dziach profilowanych
i prostych. Mi´dzy blendami rozmieszczono okna
nakryte ∏´kami odcinkowymi, rozpoczynajàce si´
w po∏owie wysokoÊci blend. W trakcie badaƒ od-
s∏oni´to fragment uskokowego szczytu wieƒczàce-
go elewacj´ pó∏nocnà, który dekorowa∏y poziome
pasma blendy z ∏´kami kotarowymi i odcinkowymi,
a do∏em wydziela∏a p∏ycina. Taka sama p∏ycina,
ograniczona od góry warstwà cegie∏ zestawionych

g∏ówkami, wieƒczy∏a elewacj´ wschodnià i zachod-
nià i zapewne równie˝ po∏udniowà. W okresie póê-
niejszym p∏yciny zamurowano ceg∏ami u∏o˝onymi
p∏asko.

W elewacji wschodniej gotyckiego ratusza do-

konano wa˝nego odkrycia – stanowi∏o je ods∏oni´-
cie reliktów wn´k zwróconych na zewnàtrz, roz-
mieszczonych w jej przyziemiu. Wskazujà one, zda-
niem badaczy, na istnienie przylegajàcych do Êciany
kramów sukienniczych, które powsta∏y równoczeÊ-
nie z budowà ratusza i wie˝y. Zidentyfikowane
zosta∏y cztery wn´ki, rozmieszczone wzd∏u˝ ele-
wacji wschodniej, na odcinku od wie˝y w kierunku
po∏udniowym. Ich skrajny po∏udniowo-wschodni

Badania przeprowadzone w 2006 r. potwier-

dzi∏y tezy stawiane przez dr. St. Kowalskiego, a jed-
noczeÊnie wnios∏y nowe wàtki, poszerzajàc wiedz´
z zakresu kszta∏tu i zasi´gu XV-wiecznej budowli
oraz kolejnych faz jej przebudów. Rozwarstwienia
chronologicznego murów dokonano na podstawie
analizy ich cech technologicznych, faktury, kolo-
rystyki i budulca oraz form architektonicznych.
Datowanie powiàzano z informacjami o ratuszu,
zebranymi podczas kwerendy archiwalnej

8

.

Ustalono, ˝e gotycki ratusz wybudowany zosta∏

na planie wyd∏u˝onego prostokàta o wymiarach
34x13,5 m i odpowiada zasi´giem centralnej cz´Ê-
ci zachowanej do dnia dzisiejszego bry∏y. By∏a to
budowla pi´trowa, niepodpiwniczona, nakryta wy-
sokim dwuspadowym dachem, uj´tym szczytami
schodkowymi. Jej mury o gruboÊci 1,4 m wyko-
nano w technice opus emplectum, wype∏niono
fragmentami cegie∏ oraz eratykami i wykoƒczono
licem z ceg∏y w wàtku jednowozówkowym. W ele-
wacjach zastosowano spoiny p∏askie poziome pod-
ci´te do∏em oraz pionowe z rysà. Artykulacj´ ele-
wacji ratusza na wysokoÊci pi´tra, zarówno od
strony zachodniej (frontowej), jak i pó∏nocnej,

5. Panorama Zielonej Góry z 3. çw. XIX w.
5. Panorama of Zielona Góra from the third quarter of the nineteenth century.

40

nych blendach. Wnioski te wysnuto na podstawie
szczegó∏owych badaƒ blendy w elewacji zachodniej
oraz znajdujàcego si´ w jej zasi´gu fragmentu ele-
wacji. Profilowanie kraw´dzi blendy i s∏upka wy-
konano z kszta∏tek ceglanych wymodelowanych
w formach

10

. Ustalono, ˝e blend´ obiega∏a tynkowa

opaska. Rozpoznano równie˝ dekoracj´ malarskà
pól blendy – kwatery pomalowane by∏y na czarno,
wype∏nione imitacjà gomó∏ek z obwódkà koloru
bia∏ego i uj´te w szerokie, zachodzàce na profile
czerwone pasy ram

11

. Dolne pola blendy by∏y po-

dzielone na cztery kwatery. Tynk zachowany na
cokole s∏upka mia∏ szarà pow∏ok´ malarskà,
podzielonà poziomymi bia∏ymi liniami o uk∏adzie
nawiàzujàcym do przebiegu spoin w Êcianie
elewacji. Zachowana polichromia na cokole s∏upka
wskazuje, ˝e takie rozwiàzanie kolorystyki by∏o nie

fragment powiàzany jest z odkryty-
mi w 2004 r. piwnicami. Piwnice
te, jak si´ ostatecznie okaza∏o, nie
∏àczy∏y si´ z ratuszem, lecz z przy-
legajàcym do niego kramem, roz-
budowanym w nast´pnych stule-
ciach w mieszczaƒskà kamienic´.

W trakcie badaƒ okreÊlono

równie˝ z du˝à dozà prawdopodo-
bieƒstwa pierwotnà kolorystyk´
elewacji. Stanowi∏a jà czerwona
pow∏oka malarska, naniesiona na
ceglane elewacje o spoinach wyró˝-
nionych bia∏ym kolorem

9

i tynko-

wanych oraz równie˝ pomalowa-

6. Ratusz na pocztówce z 2. çw. XX w.
6. Town hall on the postcard from the second
quarter of the twentieth century.

7. Ratusz w latach 20. XX w.
7. Town hall in the 1920s.

8. Zielonogórski ratusz na pocztówce z 1942 r.
8. Town hall on the postcard from 1942.

41

realizacje

9. Rzut przyziemia ra-
tusza.
9. Ground plan of the
town hall ground floor.

tylko na krzy˝u, lecz tak˝e w zasi´gu obiegajàcej
blend´ tynkowej opaski.

Badania przeprowadzone przez zespó∏ dr. Cz. La-

soty potwierdzi∏y wczeÊniejsze ustalenia dr. St. Ko-
walskiego, ˝e wie˝a przy pó∏nocno-wschodnim na-
ro˝niku ratusza wzniesiona zosta∏a ju˝ w XV w. Jej
dolna partia – na planie kwadratu, o wysokoÊci ok.
16 m – przechodzi górà w oÊmiobok, a ca∏a wie˝a
mia∏a pierwotnie 28 m. Obydwie jej cz´Êci ró˝nià
si´ zarówno formà otworów, jak i wymiarami ce-
gie∏. Stàd mo˝na wnioskowaç o dwóch fazach bu-
dowy wie˝y, z tym ˝e jedynie dolnà jej parti´ mo˝-
na powiàzaç z ratuszem gotyckim

12

. Nale˝y przy-

puszczaç, ˝e pierwotnie elewacje wie˝y by∏y otyn-
kowane, o czym zdaje si´ Êwiadczyç p∏askie uksz-
ta∏towanie spoiny

13

. Wed∏ug wzmianki z 1676-

1677 r.

14

w wie˝y znajdowa∏ si´ loch wi´zienny. Jak

ustalono w trakcie badaƒ, si´ga∏ on do poziomu
pi´tra ratusza, gdzie znajdowa∏o si´, równie˝ od-
kryte, pierwotne wejÊcie do wie˝y.

Badania okreÊli∏y tak˝e dyspozycj´ przestrzen-

nà i funkcjonalnà cz´Êci wn´trz przyziemia go-
tyckiej budowli, które by∏o podzielone murami
o gruboÊci 1 m na cztery pomieszczenia. Najwi´ksze
z nich stanowi sala w trakcie frontowym od
po∏udniowego zachodu, skomunikowana otworem
drzwiowym o rozglifionych oÊcie˝ach z sienià
le˝àcà po jej pó∏nocnej stronie, w centralnej cz´Êci
przyziemia. Sala zachowa∏a si´ w pierwotnym
kszta∏cie na planie prostokàta o wymiarach 19,3x
10,9 m i wysokoÊci 3,5 m. Nakrywa jà gotycki
strop belkowy z górnym pu∏apem, wykonany z be-
lek o przekroju 30 x 25 cm o sfazowanych kra-
w´dziach ze Êmigami. Deski pu∏apu po∏àczono na

zak∏adk´. Strop ten pierwotnie dêwiga∏y dwa pod-
ciàgi, których uk∏ad wyznaczajà Êmigi na belkach
i Êlady ich osadzenia w Êcianach pó∏nocnej i po-
∏udniowej. Ceglane Êciany wn´trza pokrywa∏ pier-
wotnie cienkowarstwowy tynk z pobia∏à.

Powiàzanie sali z pierwszym etapem budowy

ratusza stanowi wa˝ne odkrycie i rodzi pytanie co
do jej pierwotnego przeznaczenia. Odnoszàc si´ do
rozwiàzaƒ funkcjonalnych ratuszy na Âlàsku
w XIV-XV w., badacze wskazujà, i˝ omawiane
pomieszczenie stanowi∏o zapewne miejsce zgroma-
dzeƒ mieszczan i doraênie prowadzonego handlu.
Tym samym jest to najstarsze z zachowanych wn´trz
u˝ytecznoÊci publicznej w Zielonej Górze. OkreÊlajàc
dalszà dyspozycj´ funkcjonalnà ratusza, wskazujà,
i˝ w bezpoÊrednim sàsiedztwie sali mog∏y znajdo-
waç si´ pomieszczenia zwiàzane z handlem, jego
obs∏ugà i kontrolà (np. urzàd wagi, szrotu, ce∏ itp.).
Wprawdzie dopiero od XVII w. êród∏a wzmiankujà
o regularnie odbywajàcych si´ w ratuszu posie-
dzeniach sàdu

15

, jednak funkcj´ t´ musia∏ on pe∏niç

ju˝ w Êredniowieczu. Najprawdopodobniej na pi´trze
znajdowa∏a si´ siedziba organów w∏adzy municy-
palnej, na co wskazuje wspomniane ju˝ wejÊcie do
wie˝y mieszczàcej w cz´Êci dolnej loch wi´zienny.

Przebudowy ratusza w okresie
nowo˝ytnym

Kolejne fazy przebudowy zielonogórskiego ratusza
wynika∏y g∏ównie z koniecznoÊci jego remontów po
licznych po˝arach miasta.

Odbudowa ratusza po po˝arze z 1582 r. trwa∏a

osiem lat. W roku 1590 dokonano uroczystego

42

w∏o˝enia do kuli ratuszowej dokumentów upami´t-
niajàcych to wydarzenie

16

. W trakcie badaƒ prze-

prowadzonych przez zespó∏ dr. Cz. Lasoty ustalo-
no, ˝e pierwsza faza przebudowy ratusza mia∏a
miejsce w wieku XVI i wiàza∏a si´ byç mo˝e z lik-
widacjà skutków wspomnianego wy˝ej po˝aru.
Wówczas to dokonano cz´Êciowej przebudowy
wn´trz na parterze. W Êcianie po∏udniowej i za-
chodniej sali zlokalizowanej w po∏udniowo-za-
chodniej cz´Êci budynku przebito po dwa nowe
du˝e otwory okienne uj´te we wn´ki o lekko rozgli-
fionych oÊcie˝ach, zasklepione odcinkowo. Dwa

gotyckie podciàgi drewnianego stropu zastàpiono
jednym

17

, u∏o˝ono ceramicznà posadzk´ i pomalo-

wano Êciany

18

. W sàsiednim pomieszczeniu, przyle-

gajàcym do wzmiankowanej sali od strony wschod-
niej, wykonano sklepienia kolebkowe

19

oraz okno

od strony po∏udniowej.

Centralnà cz´Êç przyziemia zajmowa∏a obszer-

na sieƒ, w której, w trakcie XVI-wiecznej prze-
budowy ratusza, za∏o˝ono zachowany do dzisiaj,
drewniany strop belkowy z górnym pu∏apem.
W tym czasie wykonano równie˝ wejÊcie do
piwnic. H. Schmidt podaje, ˝e piwnice istnia∏y ju˝

10. Ratusz, widok od
strony pó∏nocnej ze
skrzyd∏em pó∏noc-
nym na pierwszym
planie.
10. View of the town
hall from the north
with the northern
wing in the fore-
ground.

43

wn´ki okienne o wykroju prostokàtnym, z ∏´kiem
odcinkowym oraz kolistym przeÊwitem o Êrednicy
ok. 40 cm.

Kl´ski po˝arów trawi∏y miasto równie˝ w na-

st´pnym stuleciu. Ju˝ w 1627 r. ratusz i wie˝´
uszkodzi∏ kolejny po˝ar. Szybko jednak uporano si´
z remontem i ju˝ 21 sierpnia 1628 r. odnotowano
w kronice miasta, ˝e na wie˝y ratuszowej zamonto-
wano he∏m oraz zegary. W dniu 24 sierpnia 1651 r.
wybuch∏ kolejny po˝ar, który rozpoczà∏ si´ w nocy
w domu sukiennika przy ul. Na Piasku (dziÊ ul. Si-
korskiego). Jego skutki by∏y op∏akane. Zniszczeniu
uleg∏a znaczna cz´Êç zabudowy miasta – w ciàgu
czterech godzin sp∏on´∏o 660 domów, a tak˝e ra-
tusz, z którego przetrwaç mia∏a jedynie wie˝a

23

.

Odbudow´ ze zniszczeƒ przeprowadzono w la-

tach 1652-1679 pod kierunkiem Hansa Pappe-
ritza. Prace budowlane obj´∏y wykonanie nowego
dachu, czterech wykuszy w elewacjach oraz pod∏óg
na parterze

24

. W 1666 r. na wie˝y ratuszowej

mi granitowymi, prowadzàce do piwnic z placu
rynkowego. W zachodniej Êcianie znajduje si´ jesz-
cze jedna wn´ka, utworzona po zamurowaniu pier-
wotnego okna. Do piwnic tych prowadzi∏ równie˝
tunel z sieni ratusza. Znajdowa∏a si´ w nim za-
pewne sta∏a pochylnia do transportu beczek lub
pochylnia drewniana zak∏adana doraênie powy˝ej
stopni. Âciana wschodnia tego tunelu, mieszczà-
cego obecnie schody prowadzàce z parteru, arty-
ku∏owana jest trzema ma∏ymi wn´kami nakrytymi
∏´kami odcinkowymi z parapetami o uk∏adzie równo-
leg∏ym do biegu schodów. W Êcianie zachodniej tu-
nelu zachowa∏ si´ Êlad po zamurowanym wejÊciu

22

,

które znajdowa∏o si´ na wprost wejÊcia do ratusza.

Najprawdopodobniej równie˝ z tà fazà robót

nale˝y wiàzaç przebudow´ zwieƒczenia wie˝y, któ-
rej dokonano rozbierajàc jej najwy˝szà kondy-
gnacj´ i murujàc nowà od poziomu ok. 25 m z ce-
gie∏ rozbiórkowych w wàtku blokowym. W Êcianach
wewn´trznych wykonano niewielkie, prostokàtne

w pierwszym, jego zdaniem jeszcze
drewnianym ratuszu i jako jedyne
ocala∏y z po˝ogi w 1582 r. Mia∏a
si´ w nich mieÊciç wzmiankowana
w 1639 r. winiarnia

20

. W Êwietle wy-

ników badaƒ przeprowadzonych
w 2006 r. poglàd ten wymaga we-
ryfikacji.

Jak ustalono, najstarsze piwnice,

zlokalizowane pod po∏udniowo-za-
chodnià cz´Êcià gotyckiego ratusza,
pochodzà dopiero z XVI w. i po-
wsta∏y w trakcie nowo˝ytnej fazy je-
go przebudowy

21

. Ich Êciany i sklepie-

nia sà wyeksponowane w wàtku ce-
glanym (nieregularnym i jednowo-
zówkowym) z eratykami i od nowa
wyspoinowane w trakcie ostatniego
remontu w 2004 r. Po stronie po-
∏udniowej zachowa∏y si´ trzy otwory
okienne, doÊwietlajàce niegdyÊ wn´-
trza, które zamurowano w okresie
póêniejszym, rozbudowujàc ratusz
o skrzyd∏o po∏udniowe. Od zachodu
(w piwnicy z filarem) wyekspono-
wano pierwotne wejÊcie ze stopnia-

11. Ratusz, widok wie˝y od strony pó∏nocnej.
11. Town hall, view from the north.

44

To podczas tej fazy przebudowy powsta∏y naj-

bardziej znane piwnice zielonogórskiego ratusza,

13. Ekspozycja blendy w elewacji zachodniej.
13. Exposition of a blind window in the western elevation.

zamontowano zegar wykonany przez Christopha
Schmiedtlöchera z Frankfurtu nad Odrà

25

. Prace

zwiàzane z wykonaniem na wie˝y he∏mu zwieƒczone-
go kulà, kurkiem i gwiazdà ukoƒczono w 1670 r.

26

Podczas zak∏adania he∏mu ponownie rozebrano
cz´Êç zwieƒczenia wie˝y i zmieniono artykulacj´ naj-
wy˝szej kondygnacji. Zablokowano okulusy oraz
wprowadzono wydatny gzyms. Nast´pnie powi´k-
szono otwory okienne w celu wprowadzenia tarcz
zegara oraz przekuto otwór drzwiowy w Êcianie
zachodniej nad dachem skrzyd∏a g∏ównego ratu-
sza. Z tymi w∏aÊnie wydarzeniami i przeprowa-
dzonymi pracami mog∏a wiàzaç si´ druga XVII-
wieczna faza przebudowy ratusza, którà wyod-
r´bniono w wyniku przeprowadzonych w 2006 r.
badaƒ.

zlokalizowane pod jego centralnà
cz´Êcià, w których dzia∏a winiarnia
„Bachus”

27

. ¸àczà si´ one z opi-

sanymi piwnicami pod cz´Êcià
po∏udniowo-zachodnià budynku.
Przesklepiono je krzy˝owo i ko-
lebkowo oraz zgrupowano wokó∏
centralnie umieszczonego naj-
wi´kszego wn´trza, wspartego na
filarze. W jednym z pomieszczeƒ
zachowa∏y si´ tynki, a w pozo-
sta∏ych Êciany i sklepienia sà
wyeksponowane w wàtku cegla-
nym (nieregularnym i jednowo-
zówkowym) z eratykami. Zosta∏y
one wyspoinowane w trakcie re-
montu w 2004 r. Piwnice te sà
dost´pne przez wejÊcie zewn´trz-
ne od strony zachodniej (bez-
poÊrednio przy g∏ównym wejÊciu
do budynku, po jego pó∏nocnej
stronie) oraz opisanà ju˝ wy˝ej
tunelowà klatkà schodowà – z sie-
ni ratusza.

Z XVII-wiecznà fazà przebu-

dowy powiàzano równie˝ po-
mieszczenie znajdujàce si´ na
parterze w pó∏nocno-zachodniej
cz´Êci budowli. Wn´trze to przy-
krywajà dwa pola sklepienia
krzy˝owego opartego na gurtach
wychodzàcych z filarów przy-
Êciennych. Wykonane w tynku
szwy sklepienia majà form´
listew o przekroju trójkàtnym

28

.

W tym samym zapewne okresie

12. Widok ratusza od strony po∏udniowej.
12. Town hall – view from the south.

45

realizacje

zosta∏o zasklepione kolebà pomieszczenie pó∏nocne
na pi´trze, obecnie podzielone na trzy wn´trza.

Ju˝ w Êredniowieczu po pó∏nocnej stronie ratu-

sza bieg∏o szerokie przejÊcie, w którym ustawiono
∏awy chlebowe i pr´gierz. Na planach rynku z 1784
i 1840 r. przejÊcie to oddziela ratusz od budyn-
ków tworzàcych blok zabudowy Êródrynkowej, któ-
ry istnia∏ jeszcze do 1857 r.

29

Najprawdopodobniej

ju˝ w wieku XVII przejÊcie zosta∏o przesklepione

30

.

Wskazujà na to wyniki badaƒ pó∏nocnej Êciany
szczytowej ratusza. W tym czasie w pó∏nocnej Êcia-
nie na wysokoÊci pi´tra zamurowano p∏ycin´, okna
i blendy, a w przyziemiu doprowadzono od zewnàtrz
sklepienie, zapewne koleb´ z lunetami. Sklepienie
to poÊwiadczajà relikty lunet tkwiàce w gotyckim
murze, wyeksponowane w trakcie przeprowadzo-
nych prac konserwatorsko-restauratorskich.

Kolejne odnotowane w dokumentach naprawy

nie mia∏y znaczàcego wp∏ywu na form´ architek-
tonicznà budowli. W 1717 r. cieÊla Gottfried
Fischer

31

podjà∏ si´ na zlecenie w∏adz miasta

naprawy he∏mu wie˝y, przemurowania nadpro˝y

oraz pomalowania wie˝y. W 1777 r. ponownie
odnowiono jej elewacj´, nakryto he∏mem oraz
zamontowano jego zwieƒczenie. Prace prowadzi∏
mistrz ciesielski Schüffel z Ko˝uchowa

32

.

Z XVIII w. pochodzà wzmianki o wystroju re-

prezentacyjnych wn´trz ratusza. W 1740 r. w ak-
tach miejskich wzmiankowana jest sala, okreÊlana
jako audiencyjna, w której ustawione by∏y wyÊcie-
∏ane suknem krzes∏a

33

. Na parterze znajdowa∏a si´

sala posiedzeƒ rady miejskiej. S∏u˝y∏a ona tak˝e
do Êwi´towania uroczystoÊci miejskich. W 1742 r.
zawieszono w niej portret króla w poz∏acanej ra-
mie

34

. Na uwag´ zas∏uguje wzmianka, i˝ w sali tej

znajdowa∏o si´ wejÊcie do przesklepionej piwnicy
– pomieszczenia, w którym w czarnej skrzyni
chroniono najcenniejsze i najstarsze dokumenty
miejskie

35

.

Od 1741 r. zielonogórski ratusz przez siedem

lat s∏u˝y∏ gminie ewangelickiej. W zwiàzku z tym
w paêdzierniku tego roku jedno z wn´trz przy-
stosowano do celów liturgicznych i zamontowano
w nim balkony, a w 1743 r. drewniany strop

36

.

14. Odkryta piwnica kamienicy przy po∏udniowo-zachodnim
naro˝niku ratusza.
14. Unearthed cellar of a town house at the south-western
corner of the town hall.

15. Schody w odkrytej piwnicy kamienicy przy ratuszu.
15. Stairs in the unearthed town house next to the town
hall.

18. Piwnica z XVI w.
18. Sixteenth-century cellar.

46

16. Gotycki strop w sali na parterze ratusza.
16. Gothic ceiling in a chamber on the ground floor of the
town hall.

17. Gotycki strop z XVII-wiecznym podciàgiem w sali na parterze
ratusza.
17. Gothic ceiling with a seventeenth-century binder in a cham-
ber on the ground floor of the town hall.

19. XVI-wieczna piwnica, w g∏´bi wejÊcie od strony rynku.
19. Sixteenth-century cellar with an entrance from the market
square.

47

realizacje

O formie i wykoƒczeniu budowli w XVIII w. do-

wiadujemy si´ ze skàpych wzmianek. Pokrycie dachu
ratusza jeszcze do 1742 r. stanowi∏ gont

37

. Równie˝

gontem pokryty by∏ wspominany w 1743 r. wykusz,
którego lokalizacja nie zosta∏a bli˝ej okreÊlona

38

.

W XVII i XVIII stuleciu rozbudowano kramy su-

kiennicze. Na planie miasta sporzàdzonym przez
D. Büttnera w 1784 r. oznaczone zosta∏y jako zwarty
blok zabudowy przylegajàcej do ratusza od strony
wschodniej, podzielony na cztery kamienice ozna-
czone odr´bnymi numerami. Wkrótce potem zosta∏
on rozbudowany w kierunku po∏udniowym i wy-
kroczy∏ poza lini´ Êciany po∏udniowej gotyckiego
ratusza

39

.

Koniec XVIII w. przyniós∏ znaczàce przeobra-

˝enia formy architektonicznej budowli. W lecie
1789 r. odnotowano w kronice miasta, i˝ „zbu-
rzono ratusz i starà wartowni´ g∏ównà, a nast´pnie

je odbudowano”. W latach 1788-1790 przepro-
wadzono gruntownà przebudowà obiektu, roz-
poczynajàc od przebudowy jego Êcian szczyto-
wych

40

. Prace te okreÊlono jako kolejnà faz´ prze-

budowy ratusza

41

. Ze zlokalizowanà po po∏udnio-

wej stronie budynku wartownià miejskà, wzmian-
kowanà ju˝ w XVII w., po∏àczono znajdujàcà si´
w po∏udniowo-zachodniej cz´Êci budowli sal´ go-
tyckà. Jedno z okien w Êcianie po∏udniowej sali
zamurowano, tworzàc obszernà wn´k´, zaÊ drugie
przebudowano na otwór drzwiowy prowadzàcy do
odwachu.

Zapewne wówczas cz´Êciowo rozebrano, b´dà-

ce pozosta∏oÊcià jeszcze gotyckiej budowli, charak-
terystyczne szczyty schodkowe po pó∏nocnej i po-
∏udniowej stronie

42

. W trakcie prowadzonego re-

montu zmniejszono okna i otynkowano elewacje.
W tym te˝ czasie ratusz uzyska∏ klasycystyczny
wystrój, zachowany do dnia dzisiejszego.

20. WejÊcie do piwnic z sieni ratusza.
20. Entrance to the cellars from the town hall vestibule.

21. Sklepienie XVII-wiecznej piwnicy, winiarnia „Bachus”.
21. Ceiling in a sixteenth-century cellar, the “Bacchus” wine-
shop.

48

Zielonogórski ratusz
w XIX i XX stuleciu

W 1801 r. ponownie przebudowano wie˝´ ratu-
szowà

43

. Dzi´ki zastosowaniu Êciàgów i podpór prze-

murowano jej ostatnià kondygnacj´ bez demonto-
wania he∏mu. To przedsi´wzi´cie powiod∏o si´ tyl-
ko cz´Êciowo, czego efektem jest widoczne wychy-
lenie he∏mu wie˝y od pionu. W tym samym czasie
wymieniono kul´ i zwieƒczenie oraz wykonano
nowe pokrycie he∏mu z gontu pomalowanego w in-
tensywnym czerwonym kolorze. Dopiero w 1846 r.
zmieniono je na blach´ cynkowà

44

. Kolejne prace

remontowe przeprowadzono w 1919 r. Obj´∏y one
wn´trza oraz znowu pokrycie he∏mu wie˝y

45

.

W 1827 r. zakupiono kamienic´ przylegajàcà

do ratusza od pó∏nocy i przeznaczono jà na kas´
miejskà. Przetrwa∏a ona przeprowadzone trzydzie-
Êci lat póêniej wyburzenie zabudowy cz´Êci bloku
Êródrynkowego. Plan rynku z 1868 r.

46

przedstawia

g∏ówny korpus gotyckiego ratusza rozbudowany
o skrzyd∏o po∏udniowe, powi´kszone o parterowy
odwach, przylegajàcy od pó∏nocy budynek kasy
miejskiej (mia∏ on, wed∏ug opisu, parter ze skle-
pieniami) oraz blok kamienic po stronie wschodniej
z wkomponowanà w nie wie˝à.

W 1885 r. na miejscu kasy miejskiej wzniesio-

no skrzyd∏o pó∏nocne ratusza. Parter zajà∏ Zarzàd
Policji z wartownià, na pi´trze zaÊ swojà nowà

siedzib´ znalaz∏a kasa miejska

47

. Mi´dzy skrzyd∏em

a korpusem g∏ównym przebito przejÊcie. W tym sa-
mym czasie ratusz wraz z wie˝à zosta∏ otynko-
wany. W latach 1922-1925 skrzyd∏o pó∏nocne zo-
sta∏o nadbudowane o jednà kondygnacj´ i nakryte
p∏askim dachem w formie zachowanej do dnia
dzisiejszego.

W 1874 r. przebudowano po∏udniowe skrzy-

d∏o, przeznaczajàc je na pomieszczenia gospodar-
cze i Urzàd Stanu Cywilnego. Wtedy w∏aÊnie uzy-
ska∏o ono istniejàcy do dzisiaj wyglàd.

W latach 30. XX w. z trzech stron budowli

posadzono platany

48

. W ksià˝ce adresowej Zielonej

Góry z 1933 r. odnotowano, ˝e w ratuszu mieÊci∏y
si´: sala posiedzeƒ rady miejskiej, biuro burmistrza
i jego zast´pcy, siedziba miejskiego inspektora do
spraw szkolnictwa i nieruchomoÊci, urzàd ce∏,
urzàd rachunkowy, kasa miejska, czytelnia, archi-
wum. W piwnicy dzia∏a∏a winiarnia, którà pro-
wadzi∏ Hermann Fuchse.

22. Fragment szczytu go-
tyckiego ratusza ods∏oni´ty
w remontowanym skrzydle
pó∏nocnym.
22. Fragment of the town
hall Gothic gable revealed in
the repaired northern wing.

23. Artykulacja szczytu na
wysokoÊci drugiego pi´tra
w trakcie prac.
23. Articulation of the gable
at the level of the second
storey in the course of work.

49

Prace konserwatorsko-restauratorskie
zwiàzane z ekspozycjà Êciany
szczytowej gotyckiego ratusza
we wn´trzu skrzyd∏a pó∏nocnego

Z przeprowadzonymi w 2006 r. badaniami zbieg∏o
si´ rozpocz´cie remontu pó∏nocnego skrzyd∏a ra-
tusza, w którym ma swojà siedzib´ Urzàd Stanu
Cywilnego. W trakcie prac podj´to decyzj´ o sku-
ciu tynków, spod których ods∏oni´to dwukondy-
gnacyjnà elewacj´ pó∏nocnà gotyckiego ratusza,
zwieƒczonà szczytem, która wtopiona zosta∏a
w zabudow´ skrzyd∏a pó∏nocnego.

Na pierwszym pi´trze Êciany, wykonanej

w wàtku jednowozówkowym, ukaza∏y si´ relikty
dwóch prostokàtnych okien nakrytych ∏´kami
odcinkowymi oraz pi´ciu prostokàtnych wn´k –
w tym jednej szeÊciopolowej (w skrajnej zachodniej
osi) i czterech czteropolowych. Ponad pasem wn´k
na ca∏ej szerokoÊci elewacji znajdowa∏a si´ p∏ycina
fryzowa. Blendy pi´tra podzielone zosta∏y krzy˝em
∏aciƒskim. Skrajne wykonano z profilowanych
kszta∏tek ceramicznych, pozosta∏e uj´to w proste
ceglane obramienia. Ponad pierwszym pi´trem od-
s∏oni´to zachowane fragmenty uskokowego szczy-
tu artyku∏owanego pasami wn´k z ∏´kami kota-
rowymi, w skrajnych osiach nakrytych ∏´kami od-
cinkowymi. Po dokonaniu oceny stanu zachowania
podj´to decyzj´ o poddaniu Êciany pracom konser-
watorsko-restauratorskim oraz jej wyeksponowa-
niu na ca∏ej wysokoÊci. W tym celu dr Andrzej
Legendziewicz opracowa∏ wytyczne do remontu

Êciany. Zgodnie z nimi firma Ekobud z Zielonej
Góry przeprowadzi∏a prace budowlane i konserwa-
torskie zachowanego gotyckiego lica Êciany wraz
z zachowanym szczytem oraz rekonstrukcj´ znisz-
czonych i uszkodzonych fragmentów.

Po skuciu tynków umyto kilkakrotnie lico mu-

ru parà wodnà pod ciÊnieniem. Miejsca silniejszych
zabrudzeƒ oczyszczono niskoprocentowym roz-
tworem kwasu fluorowodorowego. Uzupe∏nienia
drobnych ubytków lica dokonano przy u˝yciu ki-
tów do ceg∏y na bazie mineralnej, zaÊ wi´ksze
ubytki lica odtworzono przy u˝yciu zachowanej
rozbiórkowej ceg∏y gotyckiej (oczyszczonej) oraz no-
wej o formacie gotyckim, z wyprowadzeniem wàt-
ku jednowozówkowego. Prawie na ca∏ej elewacji
wykonano, opierajàc si´ na zachowanych relikty,
rekonstrukcj´ gotyckiej spoiny, jako spoiny pozio-
mej p∏asko podci´tej i pionowej z rysà, zachowujàc
w pierwotnym stanie fragment Êciany z oryginal-
nym spoinowaniem na wysokoÊci pi´tra. W miej-
scach ubytków wykonano nowe tynki cienkowar-
stwowe w charakterze gotyckim (do 0,5 cm grubo-
Êci) o fakturze zag∏adzanej, tzw. spod r´kawicy,
u˝ywajàc zapraw na bazie wapna trasowego.

24. Blenda o ∏´ku kotarowym w szczycie pó∏nocnym go-
tyckiego ratusza.
24. Blind window with an arch in the northern gable of the
Gothic town hall.

25. Zrekonstruowany fragment szczytu na wysokoÊci trzeciej
kondygnacji.
25. Reconstructed fragment of a gable at the level of the third
storey.

50

W trakcie prac zadecydowano, ˝e za-

miast planowanej wczeÊniej rekonstrukcji
gotyckiego lica muru zostanà zachowane,
ods∏oni´te w partii przyziemia relikty
sklepieƒ oraz gniazd po belkach stropo-
wych jako Êlad prowadzonych przebudów.

Wykonano ponadto ekspozycj´ dwóch

ods∏oni´tych okien jako wn´k o g∏´bokoÊci

p´dzli z mi´kkim w∏osiem oraz mi´kkich gumek
chlebowych), wzmocniono ˝ywicà krzemoorga-
nicznà os∏abione i osypujàce si´ fragmenty wy-
prawy tynkarskiej oraz uzupe∏niono ubytki wypra-
wy tynkarskiej przy wykorzystaniu materia∏ów na-
wiàzujàcych do historycznego sposobu opracowa-
nia tynków. Na etapie koƒcowym dokonano nie-
zb´dnych rekonstrukcji i scalenia kolorystycznego
w miejscach, gdzie nie zachowa∏y si´ historyczne
tynki, przy czym zrobiono to w sposób wyró˝nia-
jàcy orygina∏ od partii rekonstruowanych.

Odkryte i poddane konserwacji gotyckie tynki

stanowià doskona∏e êród∏o poznawcze technik
i technologii wykoƒczenia detalu architektonicznego

1

/

2

ceg∏y z t∏em pokrytym tynkiem cienkowarstwo-

wym w charakterze gotyckim oraz zrekonstruowano
ubytki obramieƒ i s∏upków blend wed∏ug zacho-
wanych Êladów.

Odtworzono na podstawie zachowanych Êla-

dów uskokowy uk∏ad szczytu (trzy uskoki), z przy-
wróceniem w skrajnych osiach wn´k nakrytych ∏´-
kami odcinkowymi oraz odtworzeniem we wschod-
niej partii szczytu wn´k o wykroju kotarowym.
Omówione wy˝ej prace by∏y prowadzone pod nad-
zorem dr. arch. Andrzeja Legendziewicza i konser-
watora dzie∏ sztuki Tomasza Filara.

Koƒcowy etap dzia∏aƒ stanowi∏y badania i pra-

ce konserwatorsko-restauratorskie przy odkrytych

w trakcie prac remontowych tynkach w blendach,
p∏ycinie oraz otworach okiennych, przeprowadzo-
ne przez T. Filara w poczàtkach 2007 r. Jak usta-
lono, stan ods∏oni´tych tynków by∏ niezadowalajà-
cy zarówno pod wzgl´dem technicznym, jak i este-
tycznym. Wi´kszoÊç z nich by∏a pop´kana, odspo-
jona i zagro˝ona upadkiem, co grozi∏oby ich zu-
pe∏nym zniszczeniem. Za szczególnie cenne uznano
fragmenty cienkowarstwowych gotyckich tynków
wapiennych, zachowane w niektórych blendach
i w´garach okien.

Przed przystàpieniem do prac wykonane zo-

sta∏y badania technologiczno-konserwatorskie:
stratygraficzne, petrograficznych (analiza sk∏adu
warstw tynkarskich) i sk∏adu warstw barwnych.
Nast´pnie dokonano wzmocnienia i zabezpieczenia
osypujàcych si´ i pop´kanych warstw tynkarskich,
podklejono odspojenia i wype∏niono pustki oraz
p´cherze wyprawy tynkarskiej. Oczyszczono
powierzchnie tynków z warstwy kurzu i luênych
zanieczyszczeƒ (na sucho przy wykorzystaniu

26. Ekspozycja drugiej kondygnacji gotyckiej Êcia-
ny wraz z fragmentem zrekonstruowanego szczytu.
26. Exposition of the second storey of a Gothic wall
together with a fragment of a reconstructed gable.

27. Gotycka Êciana na wysokoÊci pi´tra.
27. Gothic wall at the level of the first storey.

51

na Êredniowiecznych elewacjach, zaÊ w przypadku
budownictwa u˝ytecznoÊci publicznej w woje-
wództwie lubuskim nale˝à do prawdziwej rzadkoÊ-
ci. W efekcie zrealizowanych w koƒcu 2006 i po-
czàtku 2007 r. w zielonogórskim ratuszu badaƒ
i prac konserwatorsko-restauratorskich ods∏oni´to
nieznane wàtki, zwiàzane z historià tego cennego
zabytku oraz wydobyto pi´kno jego form, ukryte
przez stulecia pod warstwà tynków. Prezentacji
wyników badaƒ i zrealizowanych prac dokonano
w trakcie sesji naukowej, na którà zaproszono
mieszkaƒców miasta oraz media.

Mgr Barbara Bielinis-Kopeç, absolwentka Uniwer-
sytetu Jagielloƒskiego w Krakowie i studiów pody-
plomowych z zakresu urbanistyki i planowania
przestrzennego na Politechnice Wroc∏awskiej, od
1992 r. pracuje w urz´dzie konserwatorskim w Zie-
lonej Górze, od 2005 r. pe∏ni funkcj´ Lubuskiego
Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Autorka
ksià˝ki „Zabytki Zielonej Góry” oraz licznych arty-
ku∏ów popularyzujàcych zabytki i problematyk´
konserwatorskà („Czas architekturà zapisany”, „Lu-
buskie materia∏y konserwatorskie”, „Spotkania z Za-
bytkami”, „Ochrona Zabytków”, prasa regionalna).

1. Badania przeprowadzi∏ na zlecenie Lubuskiego Wojewódz-
kiego Konserwatora Zabytków zespó∏ pod kierownictwem
dr. Czes∏awa Lasoty w sk∏adzie: mgr in˝. arch. Jerzy Burnita,
dr Stanis∏aw Kowalski, dr in˝. arch. Andrzej Legendziewicz.
Wyniki badaƒ znajdujà si´ w archiwum Wojewódzkiego
Urz´du Ochrony Zabytków w Zielonej Górze.

2. O wn´trzu tym b´dzie mowa w dalszej cz´Êci artyku∏u.

3. Jedno z pomieszczeƒ znajdowa∏o si´ bezpoÊrednio pod po-
sadzkà rynku.

4. Wymieniony on zosta∏ w dokumencie z 31.05.1321 r.
w Regesten zur schlesischen Geschichte, wyd. Colmar Grün-
hagen i in., Breslau 1892-1930, nr 4122. Wspomniano w nim,
˝e na miejscu, gdzie pierwotnie sta∏a owczarnia, wybudowano
ratusz. Informacja ta wg wydawców regestów pochodzi z za-
ginionej kroniki pastora Jana Nippego (zm. 1651 r.).

5. H. Schmidt, Geschichte der Stadt Griinberg in Schl., Griin-
berg 1922, s. 174.

6. St. Kowalski, Ratusz i wokó∏ ratusza, Zielona Góra 1992.
Poglàd ten podzieli∏a B. Bielinis-Kopeç, Zabytki Zielonej Góry,
Zielona Góra 2005.

7. Jest ona po raz pierwszy wzmiankowana dopiero w 1627 r.
w zwiàzku z po˝arem, lecz równoczeÊnie w êród∏ach wymie-
niony zosta∏ z nazwiska stra˝nik pe∏niàcy od 23 lat s∏u˝b´ na
wie˝y, tj. od 1603 r., za: H. Schmidt, jw., s. 175.

8. Kwerend´ wykonali Dagmara Adamska i Zbigniew Bujkiewicz.

9. Po pó∏nocnej stronie blendy umieszczonej w elewacji zachod-
niej dr A. Legendziewicz zaobserwowa∏ na spoinach bia∏y

kolor, który nawarstwiony by∏ na czerwieni. Badacze nie
wypowiadajà si´ tu jednoznacznie, czy monochromatyczna,
czerwona pow∏oka malarska stanowi∏a poczàtek procesu deko-
rowania elewacji, czy te˝ odr´bnà, pierwszà faz´ kolorystycznà,
którà jakiÊ czas póêniej zastàpi∏a polichromia.

10. Uk∏ad profili stanowi∏y: wkl´ska na kraw´dzi, s∏upek dwu-
wkl´skowy i Êlemi´ o profilu gzymsu okapowego.

11. Na poczàtku 2007 r. mgr Tomasz Filar podjà∏ badania
i prace konserwatorsko-restauratorskie tynków zachowanych
m.in. w blendach elewacji pó∏nocnej ratusza. Wyniki badaƒ
laboratoryjnych nie sà jednoznaczne, lecz dokonane przez
niego odkrywki wskazujà, i˝ pod warstwà cienkowarstwowego
tynku pomalowanego na czarno, na którym naniesiono wzór
gomó∏ek odkrytych w blendzie zachodniej, znajdowa∏a si´ star-
sza warstwa tynku barwionego w kolorze szaroÊci. Na warstwie
tej nie odnaleziono Êladów zdobienia. Oznacza to, i˝ zidenty-
fikowanà przez dr. A. Legendziewicza dekoracj´ blend nale˝a-
∏oby wiàzaç z pierwszà fazà przebudowy ratusza w wieku XVI.

12. Badacze wykazujà, ˝e wn´ki okien w dolnej cz´Êci czworo-
bocznej wie˝y sà rozglifione, a powy˝ej w partii oÊmioboku –
uformowane prostokàtnie. Ponadto elewacje dolnej cz´Êci
rozcz∏onkowujà dwie kondygnacje ostro∏ucznych blend, zaÊ
powy˝ej wykonano blendy zamkni´te ∏´kami odcinkowymi.
Wskazane ró˝nice pozwalajà domniemywaç przerwy w budowie
wie˝y i kontynuacji prac przez inny warsztat budowlany.

13. Badaniom poddano fragmenty elewacji czworobocznej
partii wie˝y, widoczne na strychu budynku przylegajàcego do
ratusza i otaczajàcego wie˝´ od pó∏nocy, wschodu i po∏udnia.

Przypisy

28. Ekspozycja gotyckiej Êciany ratusza we wn´trzu klatki
schodowej skrzyd∏a pó∏nocnego.
28. Exposition of the town hall Gothic wall inside the northern
wing staircase.

52

14. H. Schmidt, jw., s. 177. W 1676 r. osadzony w niej zosta∏
Christoph Zerbin.

15. Tam˝e, s. 179.

16. Tam˝e, s. 175.

17. Podciàg ten zachowa∏ si´ do dnia dzisiejszego.

18. Dekoracj´ malarskà Êcian, zachowanà w stanie szczàtko-
wym, odkryto w trakcie ww. badaƒ. Stanowi jà fragment fryzu
podstropowego, zachowany na Êcianie pó∏nocnej przy belce
podciàgu.

19. Badacze wskazujà, ˝e koleba zosta∏a wykonana jakiÊ czas
po wybudowaniu ratusza, najpóêniej w trakcie drugiej fazy
jego przebudowy.

20. H. Schmidt, jw., s. 175. W 1639 r. w piwnicy zielono-
górskiego ratusza Tobias Schirmer prowadzi∏ wyszynk wina.

21. Nale˝y do nich wi´ksza piwnica przesklepiona krzy˝owo
z filarem poÊrodku oraz sàsiadujàca z nià od wschodu mniejsza
piwnica nakryta kolebkà i nieco wi´ksza przesklepiona koleb-
kowo piwnica od strony pó∏nocnej.

22. WejÊcie w zachodniej Êcianie tunelu wykonano jako pier-
wotne, w pierwszej fazie przebudowy ratusza. Nast´pnie zo-
sta∏o zamurowane, a od strony pó∏nocnej tunelu wykonano
nowe wejÊcie (funkcjonujàce obecnie).

23. W Êwietle badaƒ przekaz o ca∏kowitym zniszczeniu ratusza
nie znajduje potwierdzenia, budynek zosta∏ jednak wypalony.

24. H. Schmidt, jw., s. 176. Autor cytuje znane mu, a nieza-
chowane do dnia dzisiejszego akta miejskie dotyczàce odbu-
dowy ratusza w latach 1652-1679.

25. Tam˝e, s. 176.

26. Tam˝e, s. 177.

27. Zdaniem zespo∏u dr. Cz. Lasoty zarówno wymiary cegie∏,
jak i charakterystyczna trójkàtna listwa szwu uformowanego
w tynku na zachowanym sklepieniu jednego z pomieszczeƒ
wskazujà na za∏o˝enie tych piwnic w czasach nowo˝ytnych.
Na Âlàsku tego rodzaju „dekoracja” sklepieƒ by∏a stosowana
w 1. po∏. XVII w.

28. Jak w przypadku ww. piwnic, badacze wskazujà analogie
z rozwiàzaniami stosowanymi w 1. po∏. XVII w. na Âlàsku.

29. Rycina wykonana przed 1857 r. przedstawia trzy kamienice
znajdujàce si´ po pó∏nocnej stronie ratusza, z których dwie
mia∏y uk∏ad szczytowy, a jedna kalenicowy.

30. Akta miasta Zielona Góra, sygn. 528, Chronik der Stadt
Grynberg vom Jahre 1800 bis zum Jahre 1840, kronika Berg-
müllera – opis ratusza z 1800 r. zawiera wzmiank´ o otwartym
przejÊciu przy ratuszu, pod którym piekarze oferujà swoje
wypieki.

31. H. Schmidt, jw., s. 177. W aktach odnotowano, i˝ nada∏ on
wie˝y nowy wyglàd.

32. Tam˝e, s. 178.

33. Tam˝e, s. 874, tzw. Audienz Zimmer.

34. Tam˝e, s. 875. Prace na zlecenie rady miejskiej wykona∏
malarz Franz Josepf Dittrich.

35. Tam˝e, s. 875.

36. Tam˝e, s. 875. Rol´ sali zebraƒ gminy ewangelickiej mog∏a
pe∏niç gotycka sala na parterze w po∏udniowej cz´Êci korpusu
g∏ównego.

37. Tam˝e, s. 874.

38. Tam˝e, s. 875.

39. Z fazà tà zwiàzana jest cz´Êç piwnic odkrytych w 2004 r.

40. H. Schmidt, jw., s. 659.

41. Zespó∏ dr. Cz. Lasoty okreÊli∏ jà jako faz´ IIIa.

42. Na XVIII-wiecznych panoramach miasta, pochodzàcych
sprzed 1790 r., gotycki ratusz zdobià jeszcze szczyty schodkowe.

43. H. Schmidt, jw., s. 178. Remont prowadzi∏ cieÊla Malcke
z synem. Akta miasta Zielona Góra, sygn. 528, Chronik der
Stadt Grynberg…, jw., kronika Bergmüllera – opis remontu
ratusza w 1801 r.

44. Tam˝e, s. 178.

45. Tam˝e, s. 179.

46. Akta miasta Zielona Góra, sygn. 1756.

47. Akta miasta Zielona Góra, sygn. 500.

48. „Griiberger Hauskalender” z 1930 r. donosi∏, i˝ ratusz
obsadzono platanami od po∏udnia, zachodu i pó∏nocy.

I

n 2004 heretofore-unknown cellars were discov-

ered in the town hall in Zielona Góra; the interiors

were not included in the inventory of the building
carried out in 1958. This fact justified the necessi-
ty of embarking upon architectural studies whose
purpose was to examine the form and successive
phases of the transformation of the Gothic edifice.

In 2006 a team headed by Dr. Czes∏aw Lasota

conducted architectural research, which coincided
with the repair of the town hall northern wing,
initiated in July of that year. Numerous layers of
plaster revealed a brick wall of the Gothic town
hall to which the repaired wing had been added in
the course of the nineteenth century. In the interior
of the northern wing staircase the conservation and

restoration realised at the end of 2006 came across
a Gothic gable with lavish blind arch windows,
fragments of a panel below the gable, an outline of
the northern gable, and a tower.

Other discoveries included remnants of cloth hall

stalls built at the same time as the town hall, and
adjoining the latter to the east. At the same time,
the conservators disclosed the original plaster of
the blind windows and window openings,
which at the beginning of 2007 were subjected
to complex conservation-restoration. Particular
importance was attached to the relics of the lime
plaster, which are examples of the scarce original
early medieval plaster preserved in secular build-
ings in the voivodeship of Lubusz.

THE TOWN HALL IN ZIELONA GÓRA

53

Tomasz Kozielec

NIEZWYK¸E ZNAKI: TEFILIN I MEZUZA – WYRAZEM

PI¢KNA I BOGACTWA SZTUKI ˚YDOWSKIEJ

realizacje

konserwator papieru
Zakład Konserwacji Papieru i Skóry UMK w Toruniu

„Pozostanà w twym sercu te s∏owa, które ja ci dziÊ nakazuj´. Wpoisz je twoim synom, b´dziesz o nich
mówi∏, przebywajàc w domu, w czasie podró˝y, k∏adàc si´ spaç i wstajàc ze snu. Przywià˝esz je do two-
jej r´ki jako znak. One ci b´dà ozdobà mi´dzy oczami. Wypisz je na odrzwiach swego domu i na twoich
bramach”.

(Ksi´ga Powtórzonego Prawa 6, 6-9)

„...powinni zapisaç na swoich drzwiach najwi´ksze ∏aski, jakie otrzymali od Boga, i ka˝dy niechaj ukazu-
je je na swoich ramionach; opis wszystkich wydarzeƒ, które ukazujà pot´g´ Boga i Jego ˝yczliwoÊç dla
Hebrajczyków, niechaj noszà na g∏owie i na ramieniu, aby ze wszystkich stron widzieç mo˝na by∏o
trosk´, którà Bóg ich otacza”.

(J. Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, ks. IV, rozdz. VIII, 13)

K

ultura ˝ydowska ma bardzo d∏ugà i bogatà
tradycj´. Przyk∏adem niezwykle interesujàcych

przedmiotów zwiàzanych z ˝ydowskim ˝yciem re-
ligijnym sà mezuza oraz para tefilin. Tefilin stano-
wià dwie niewielkie kasetki zawierajàce fragmenty
Pi´cioksi´gu, natomiast mezuza to futeralik, w któ-
rym umieszcza si´ fragmenty Pi´cioksi´gu i przy-
bija go do odrzwi. Tefilin i mezuza sà obok cicit

1

niezwykle wa˝nymi znakami majàcymi przypomi-
naç o Bogu i Jego Prawie; to nieod∏àczne elementy
˝ycia rodzin ˝ydowskich. Mimo wojen i dramatów

2

by∏y i sà wiernie zachowywane.

Tradycja stosowania tefilin i mezuz jest d∏uga.

Zapoczàtkowujà je s∏owa z ksiàg historycznych ST
(Wj 13,1-16; Pwt 6,4-9; 11,13-21)

3

. Znaleziono je

w grotach Qumran, wspominali o nich staro˝ytni

pisarze, np. Pseudo-Arysteasz

4

, Józef Flawiusz

5

.

Przepisy Talmudu Babiloƒskiego – b´dàcego bar-
dzo obszernym komentarzem do Pi´cioksi´gu –
w wielu miejscach definiujà i wyjaÊniajà prawa
zwiàzane z ich wyglàdem, budowà i u˝ytkowa-
niem. Tefilin i mezuza by∏y przez wieki przed-
stawiane w sztuce. ArtyÊci cz´sto wybierali je jako
motywy malarstwa i grafiki. Mezuzy oraz przed-
mioty zwiàzane z tefilin mog∏y przybieraç pi´kne
ozdobne formy. Jako przyk∏ad mo˝e pos∏u˝yç
wielka wystawa sztuki ˝ydowskiej zorganizowana
we Lwowie w latach 30. XX w., ukazujàca ich
pi´kno. Zgromadzono na niej a˝ 570 ekspona-
tów pochodzàcych z domów modlitwy i zbio-
rów prywatnych. Nie zabrak∏o oczywiÊcie tefilin
i mezuz

6

.

54

1. Filakterie o charakterze magicznym z Polinezji, XIX w.
Szkic odr´czny autora z ilustracji, wg G. Turner, Nineteen
Years in Polynesia: Missionary Live, Travels, and Researches
in the Island of the Pacific, London 1861, s. 338.
1. Magic phylacteries from Polynesia, nineteenth century.
Hand sketch by the author after: G. Turner, Nineteen Years in
Polynesia: Missionary Live, Travels, and Researches in the
Island of the Pacific, London 1861, s. 338.

2. Cz´Êç tefilin, która jest przeznaczona do noszenia na g∏owie,
wg A. Lipiƒski, Archeologia biblijna, Warszawa 1911, s. 383.
2. Part of tefillin which is intended for wearing on the head,
after: A. Lipiƒski, Archeologia biblijna (Biblical Archaeology),
Warszawa 1911, p. 383.

3. Cz´Êç tefilin na g∏owie – podczas modlitwy, wg A. Lipiƒski,
Archeologia biblijna, Warszawa 1911, s. 383.
3. A part of tefillin on the head – during prayer, after:
A. Lipiƒski, Archeologia biblijna (Biblical Archaeology),
Warszawa 1911, p. 383.

Ró˝nica mi´dzy tefilin a filakterià

Termin filakteria pochodzi z j´zyka greckiego
(phylaktér), co w t∏umaczeniu oznacza „stra˝nik”

7

.

Cz´sto w literaturze pod has∏em filakterie (ang.
phylacteries) opisywany jest tefilin. OkreÊlenie fi-
lakterie u˝yte w odniesieniu do tefilin sta∏o si´ po-
wszechne za sprawà wersetu z Ewangelii Êw. Ma-
teusza (Mt 23,5)

8

. To greckie okreÊlenie by∏o przez

wieki powielane i utrwalane w pismach. U˝yli go
m.in. Justyn M´czennik i Plutarch

9

. Jednak pod

tym greckim terminem (phylaktér) kryje si´ grupa
amuletów stosowanych w Êwiecie staro˝ytnym,
np. amulety zak∏adane na czas bitwy

10

(il. 1).

W Ksi´dze Ezechiela napisano, ˝e praktykowane
by∏o noszenie amuletów przywiàzanych do ràk lub
g∏owy (Ez 13,17-21). Nie mo˝na natomiast uto˝-
samiaç tefilin z amuletami, gdy˝ cele, dla których
wykonywano jedne i drugie, a tak˝e intencje, z ja-
kimi je noszono, by∏y diametralnie ró˝ne

11

.

Tefilin

Paski pergaminu z wypisanymi okreÊlonymi teks-
tami Pi´cioksi´gu umieszczone w specjalnych
dwóch kasetkach – ka˝da z d∏ugim rzemieniem –
stanowià tefilin (par´ tefilin). Kasetki wyst´pujà
w j´zyku angielskim pod nazwà batim, housings
czy te˝ po prostu boxes. Jak podaje A. Unterman,
w j´zyku hebrajskim s∏owo tefilin oznacza „przed-
mioty modlitewne”, a w aramejskim – „ozdoby”

12

.

Warto dodaç, ˝e hebrajskie s∏owo tefilla oznacza
modlitw´. Jedna cz´Êç pary tefilin (szel rosz) jest

zak∏adana na czo∏o i przywiàzywana rzemieniem z
ty∏u g∏owy (il. 2, 3), druga natomiast (szel jad) jest
przymocowywana do lewego ramienia (na jego

55

realizacje

4. Lewa r´ka owini´ta rzemieniem – na ramieniu pod ubiorem
znajduje si´ kasetka, wg J. F. Driscoll, Phylactery, (w:) The
Catholic Encyclopedia, red. G. Ch. Herbermann, t. XII, New
York 1913, s. 47. Rysunek odwrócono zwierciadlanie.
4. Left hand covered with a strap – the box is placed on the arm
under the clothes, after: J. F. Driscoll, Phylactery, (in:) The
Catholic Encyclopedia, ed. G. Ch. Herbermann, t. XII, New
York 1913, s. 47. Drawing reversed (mirrored).

5. Zamkni´ta kasetka do noszenia na g∏owie, wg F. W. F., Frontlets, (w:)
W. Smith, J. M. Fuller (red.), A Dictionary of the Bible, t. I, cz. II, London
1893, s. 1089.
5. Closed box intended for wearing on the head, after: F. W. F., Frontlets, (in:)
W. Smith, J. M. Fuller (ed.), A Dictionary of the Bible, vol. I, part II, London
1893, s. 1089.

6. Otwarte kasetki: czterokomorowa – do noszenia na g∏owie
(z lewej strony) i jednokomorowa – do noszenia na ramieniu
(z prawej strony). Szkic autora z fotografii, wg S. P. De Vries,
Obrz´dy i symbole ˚ydów, Kraków 1999.
6. Opened boxes: with four compartments – for wearing on the
head (on the left), and with one compartment – for wearing
on the arm (on the right). Hand sketch by the author after:
S. P. De Vries, Obrz´dy i symbole ˚ydów (Jewish Rituals and
Symbols), Kraków 1999.

sàsiadujàce wn´ki, natomiast ta do noszenia na
ramieniu – tylko jednà wn´k´. Paski pergaminu
z wypisanymi tekstami Pi´cioksi´gu by∏y wykona-
ne z cienkiego pergaminu wysokiej jakoÊci

15

. Z re-

lacji Êw. Mateusza Ewangelisty (Mt 23,5) wynika
tak˝e, ˝e tefilin (u˝y∏ on okreÊlenia „filakterie”)
by∏y przed∏u˝ane. Nie wiadomo jednak, co to do-
k∏adnie znaczy: czy chodzi∏o o zwi´kszenie rozmia-
ru kasetki (aby by∏a bardziej widoczna

16

), czy te˝

o zwi´kszanie wymiarów pasków pergaminu z wy-
pisanymi tekstami. Byç mo˝e zamiarem by∏o wy-
d∏u˝enie paska (rzemienia) s∏u˝àcego do przywià-
zania kasetki do r´ki – przed∏u˝ane paski zacz´to
uk∏adaç w oryginalny ornament

17

. Mog∏o te˝ cho-

dziç o stosowanie wi´kszych liter czy te˝ wyd∏u-
˝anie tekstu (dodawanie liter)

18

.

najgrubszej cz´Êci, gdzie mi´Ênie tworzà wypuk∏oÊç),
a d∏oƒ i przedrami´ sà owijane d∏ugim rzemieniem
zgodnie ze specjalnym schematem (il. 4). Nie za-
wsze jednak r´ka jest owijana wg takiego samego
schematu. Tefilin jest czasem okreÊlany jako „rze-
mienie modlitewne”. Para tefilin cz´sto jest opisy-
wana w literaturze jako element charakterystyczny
ubioru ˝ydowskiego

13

.

Sposób zak∏adania tefilin i czas jego noszenia

nie sà bez znaczenia – wszystko ma tutaj swojà
g∏´bokà symbolik´

14

. Obie kasetki sk∏adajàce si´

na tefilin ró˝nià si´ technikà wykonania. Kasetka
zak∏adana na czo∏o ma cztery przegródki (il. 5, 6),
w które sà wk∏adane cztery ust´py z Pi´cioksi´gu:
Wj 13, 1-10; Wj 13, 11-16; Pwt 6, 4-9; Pwt 11,
13-21, zapisane (ka˝dy osobno) na czterech od-
dzielnych paskach pergaminu. Natomiast kasetka
do noszenia na ramieniu ma tylko jednà wn´k´,
w którà jest wk∏adany jeden d∏ugi pasek pergami-
nu z zapisanymi tymi samymi fragmentami (il. 6).

Forma kasetek nabiera∏a kszta∏tu przez wieki.

Cennymi znaleziskami sà pod tym wzgl´dem od-
krycia znad Morza Martwego. Znalezione tam tefi-
lin sà wykonane ze skóry garbowanej roÊlinnie,
a ich kszta∏t ró˝ni si´ od stosowanych obecnie
(il. 7). Jednak ju˝ wtedy taka kasetka (batym)
przeznaczona do noszenia na g∏owie mia∏a cztery

56

7. Odkrycia w Qumran: a) przyk∏ad kasetki zamkni´tej, przez-
naczonej do noszenia na g∏owie, widok: 1 – z góry, 2 – z do∏u;
b) przyk∏ad kasetki otwartej. Rysunek odr´czny autora z foto-
grafii (êród∏o: University of Penn School of Arts & Sciences,
http://ccat.sas.upenn.edu/, dost´p: 02.10.2006, has∏o: „Ancient
head tefillin” – rys. A; „Ancient tefillin” – rys. B).
7. Discoveries in Qumran: a) example of a closed box intended
for wearing on the head; view: 1 – from the top, 2 – from the
bottom; b) example of opened box. Hand sketch by the author
after a photograph (source: University of Penn School of Arts &
Sciences, http://ccat.sas.upenn.edu/, access: 02.10.2006, pass-
word: “Ancient head tefillin” – fig. A; “Ancient tefillin” – fig. B).

8. Na dole – kasetka sk∏adajàca si´ z kilku elementów (skóra
owcza), u góry – ca∏a kasetka wykonana z jednego kawa∏ka
skóry ciel´cej. Rysunek odr´czny autora z fotografii (êród∏o:
Types of Batim, „Machon Ot”, red. Y. Shteiner, Y. Goldshtein,
http://www.ott.co.il/tefillin_sheepskin.html, dost´p: 22.10.2006).
8. At the bottom – a box consisting of few elements (sheep
hide), at the top – a box made of one piece of calf hide. Hand
sketch by the author after a photograph (source: Types of
Batim, „Machon Ot”, red. Y. Shteiner, Y. Goldshtein, http:
//www.ott.co.il/tefillin _sheepskin.html, access: 22.10.2006).

Interesujàcy jest sposób wykonania kasetek.

J. Mills, opisujàc akcesoria ˚ydów brytyjskich
w XIX w., wzmiankuje, ˝e kasetki sà wykonywane
z pergaminu, a do nich do∏àcza si´ skórzane paski
s∏u˝àce do ich przywiàzania

19

. O pergaminie, jako

wy∏àcznym materiale na kasetki, wspomina tak˝e
rabin S. De Vries

20

. Obecnie rozró˝nia si´ cztery ro-

dzaje kasetek ze wzgl´du na ró˝nà technik´ ich wy-
konania

21

. Sà one mniej lub bardziej z∏o˝one (il. 8)

pod wzgl´dem liczby elementów. Peshutim jest wy-
konany z kilku kawa∏ków pergaminu, które sà
sklejane razem, ocenia si´ go jako niskiej jakoÊci.
Peshutim Mehudarim – górna cz´Êç kasetki jest wy-
konana z jednego kawa∏ka pergaminu, który jest
przycinany, tak aby móg∏ byç z∏o˝ony i sklejony
w postaci solidnej kasetki, jak origami, a dodatko-
we elementy mogà byç dodane w celu wzmocnie-
nia. Kasetka jest nast´pnie umieszczana na solid-
nej bazie ze skóry. Dakos jest wykonywany z cien-
kiej skóry, np. koz∏a.

Kawa∏ek cienkiej skóry jest napinany i przykle-

jany do górnej ramki (z grubszej skóry, w kszta∏cie
kwadratu) i do dolnej ramki (która s∏u˝y jako ba-
za/podstawa). Poprzez takie wykonanie zarówno
górne, jak i dolne cz´Êci muszà byç zrobione z jed-
nego solidnego kawa∏ka skóry. Ten rodzaj kasetek
by∏ uznawany za najlepszy a˝ do poczàtku XX w.
Kasetki te sà doÊç mocne, ale niezbyt estetyczne.

Gasos to obecnie najlepszy typ kasetek,

wykonywanych z du˝à dok∏adnoÊcià. Praca nad
nimi trwa d∏ugo (nawet wiele miesi´cy). Taka
kasetka jest wykonana z jednego, solidnego
kawa∏ka skóry (stàd wysoka trwa∏oÊç), z g∏owy lub
szyi zwierz´cia, np. byka. Przy wytwarzaniu
kasetek typu gasos jedni zalecajà ostro˝nà prac´
r´cznà, inni natomiast stosowanie du˝ego nacisku
(wielu ton) – ze wzgl´du na z∏o˝one etapy, np.
suszenie tego skórzanego wyrobu w poszczegól-
nych fazach pracy

22

.

Powstawanie kasetek a˝ do formy ostatecznej –

tefilin (odpowiednio wykoƒczone kasetki z paska-
mi zapisanego pergaminu oraz rzemieniami) nale-
˝y zaliczyç do tworzenia dzie∏ sztuki. S∏usznie opis
ich opracowania John Allen, autor ksià˝ki poÊwi´-
conej tematyce kultury ˝ydowskiej, zatytu∏owa∏
w XVII rozdziale swojej ksià˝ki: „Tephillin or
Phylacteries, -for the Head, -and for the Arm:
-made with minute Care and possessed of wander-
ful Virtues”

23

.

57

realizacje

o siarczek sodu); moczenie w mleczku wapiennym,
czyli w wodnym roztworze Ca(OH)

2

przez 5 dni;

Êcienianie do odpowiedniej gruboÊci; wycinanie ze
skóry kszta∏tki w postaci litery „T”. Gdy skóra
jeszcze jest mi´kka, rozpoczyna si´ proces jej t∏o-
czenia. Po tym etapie, kiedy kasetki sà ju˝ precy-
zyjnie uformowane, sà one malowane w kolorze
czarnym. Malowanie zewn´trznej cz´Êci nale˝y do
czynnoÊci koƒcowych. Pokrywanie farbà kasetek
jest procesem z∏o˝onym, poniewa˝ farba musi byç
nanoszona wielokrotnie i w taki sposób, by skóra
powoli jà wch∏ania∏a. Ponadto farba ma byç nie
warstwà, lecz ma stanowiç integralnà cz´Êç kasetki.
Skóra jest nasycana czarnà farbà i polerowana co
najmniej 4 razy. Etap malowania trwa ok. 3 tygo-
dni (!). Kolorem czarnym jest pokrywana tak˝e
zewn´trzna cz´Êç rzemieni s∏u˝àcych do przywià-
zywania kasetek

24

.

Przyk∏ad wspó∏czesnego wykonania solidnej

kasetki z jednego kawa∏ka skóry podano na il. 9.

Opierajàc si´ na opisach zamieszczonych na

stronach internetowych zawierajàcych opracowa-
nie „Oter Israel”, wytworzenie kasetek z jednego
kawa∏ka skóry przebiega w wielu etapach, takich
jak przygotowanie skóry i nadawanie jej kszta∏tu
kasetki (il. 9); formowanie znaku szin (inicja∏ s∏o-
wa Wszechmogàcy) po obu stronach górnej partii
kasetki (il. 10) i jego wst´pne malowanie (np. na
czerwono, zielono); malowanie zewn´trznej strony
kasetek w kolorze czarnym z po∏yskiem (musi to
byç idealna czerƒ); umieszczanie zapisanych i od-
powiednio zawini´tych pasków pergaminu w czte-
rech wn´kach kasetki szel rosz i w jednej wn´ce
szel jad – sà one owijane paskiem czystego (nie-
zapisanego) pergaminu i zawiàzywane w∏osiem
z ogona ciel´cia (wg innych êróde∏ – najpierw owija
si´ paski w∏osiem, nast´pnie czystym pergaminem
i ca∏oÊç jeszcze raz w∏osiem) (il. 11, 12). Na koniec
kasetki z zawartoÊcià sà zszywane jelitem krowim.
Podczas szycia bardzo wa˝ne jest, aby w kasetce
przeznaczonej na czo∏o w∏oski u˝yte do zawiàzy-
wania w∏o˝onych pasków pergaminu wystawa∏y
z podstawy kasetki z przodu, w miejscu szycia,
czyli szerszej podstawie. CzynnoÊcià koƒcowà jest
wsuni´cie rzemieni do tylnych cz´Êci kasetek.
Ca∏oÊç stanowi ju˝ tefilin.

Wed∏ug wspó∏czesnego opisu proces przygoto-

wania skóry przeznaczonej na kasetki odbywa si´
w nast´pujàcych etapach: konserwowanie skóry
przez jej nasycanie solà (zabezpieczenie przed gni-
ciem – jeÊli ma byç przechowywana przez d∏u˝szy
czas); moczenie w celu usuni´cia soli; moczenie
skóry w kàpieli siarczkowej umo˝liwiajàce usu-
ni´cie w∏osów ze skóry (prawdopodobnie chodzi

9. Etapy wykonywania kasetki (batym)
z jednego, solidnego kawa∏ka skóry.
Rysunek odr´czny autora z fotografii
(êród∏o: „Oter Israel”, red. Y. Klein,
http://www.oterisrael.com/eng_factory.
html#color, dost´p: 21.10.2006).
9. Stages of making a box (batim) from
one solid piece of hide. Hand sketch by
the author after a photograph (source:
”Oter Israel”, ed. Y. Klein, http://
www.oterisrael.com/eng_factory.html
#color, access: 21.10.2006).

10. Wypuk∏a litera szin na kasetce przeznaczonej do noszenia
na g∏owie. Z lewej strony (dla patrzàcego od przodu) znajduje
si´ litera trójcz∏onowa, z prawej czterocz∏onowa. Rysunek od-
r´czny autora z fotografii (êród∏o: Tefillin structure, (w:) „Sofer”,
red. M. Pinchas, www.sofer.co.uk/html/tefillin_structure.html,
dost´p: 12.12.2006).
10. Convex letter shin on the box intended for wearing on the
head. Three-headed letter on the left side (for the person view-
ing from the front), and the four-headed letter on the right
side. Hand sketch by the author after a photograph, (source:
Tefillin structure, (in:) “Sofer”, M. Pinchas ed., www.sofer.co.uk/
html/tefillin_structure.html, access: 12.12.2006).

58

11. Specjalnie przygotowane paski zapisanego pergaminu go-
towe do umieszczenia w kasetkach, po lewej – pasek zwini´ty
(do szel jad) po prawej – cztery z∏o˝one paski (do szel rosz).
Rysunek odr´czny autora z fotografii (êród∏o: The Inserting
of the Passages into the Tefillin, (w:) „Machon Ot”, red.
Y. Shteiner, Y. Goldshtein, http://www.ott.co.il/tefillin_ insert-
ing_torah.html, dost´p: 21.10.2006).
11. Specially prepared passages of parchment ready to insert
into boxes; on the left: a rolled passage (for shel yad) on the
right: four folded passages (for shel rosh). Hand sketch by the
author after a photograph (source: The Inserting of the Pas-
sages into the Tefillin, (in:) „Machon Ot”, Y. Shteiner, Y. Gold-
shtein eds, http:// www.ott.co.il/tefillin_inserting_torah.html,
access: 21.10.2006).

12. Paski podczas umieszczania ich w kasetkach. Rysunek
odr´czny autora z fotografii (êród∏o: The Inserting of the
Passages into the Tefillin, (w:) „Machon Ot”, red. Y. Shteiner,
Y. Goldshtein, http://www.ott.co.il/tefillin_inserting_torah.
html, dost´p: 21.10.2006).
12. Passages during inserting them into boxes. Hand sketch by
the author after a photograph (source: The Inserting of the
Passages into the Tefillin, (in:) „Machon Ot”, Y. Shteiner,
Y. Goldshtein eds, http://www.ott.co.il/tefillin_inserting_
torah.html, access: 21.10.2006).

13. Ozdobna, srebrna oprawka na tefilin (jedna cz´Êç).
Rysunek odr´czny autora z fotografii (êród∏o: E. Martyna,
Judaica ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie,
Warszawa 1993, fot. 110).
13. Decorative silver cover for tefillin (one part). Hand sketch
by the author after a photograph (source: E. Martyna, Judaica
ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie [Judaica in the
Collections of the National Museum in Warsaw], Warszawa
1993, photo 110).

Z tefilin zwiàzane sà tak˝e inne, towarzyszàce

im przedmioty. Nale˝à do nich oprawki i torby.
Czasem i one sà atrakcyjnie zdobione. O ile na sa-
mych tefilin nie mo˝na umieszczaç jakichkolwiek
ozdób i muszà byç zupe∏nie czarne, o tyle specjalne
oprawki (puszki) przeznaczone na ich przechowy-
wanie (w przypadku bogaych w∏aÊcicieli) mogà

mieç ró˝ne zdobienia. Oprawkom jest nadawany
kszta∏t kasetki (il. 13, 14). Mogà byç zrobione ze
srebra i mogà mieç napisy i ozdoby wykonywane
rozmaitymi technikami z∏otniczymi (np. grawero-
wanie, niellowanie, elementy dolutowywane)

25

. Na

jednej z takich puszek sfotografowanych i zamiesz-
czonych w katalogu E. Dudy znajduje si´ oprawka
(jedna z pary, Kalisz, 2. po∏. XIX w.), na której
wyryto napis: „<Juda ben Tema powiedzia∏:> bàdê
odwa˝ny jak lampart, lekki jak orze∏, szybki jak je-
leƒ i dzielny jak lew aby wype∏niç wol´ Ojca twego
w niebiesiech”

26

.

Z tefilin jest zwiàzany tak˝e specjalny pokro-

wiec w postaci torebki (tefillin bag), s∏u˝àcy do
jego przechowywania. Pe∏ni on funkcj´ ochronnà
i przydaje si´ zw∏aszcza podczas podró˝y. Torebki
zazwyczaj wykonywane sà z tkanin, o ró˝nych splo-
tach i barwach. Mogà byç zdobione, np. haftowane
niçmi (il. 15), mogà te˝ mieç inne elementy ozdob-
ne, np. doszywane.

Para tefilin by∏a cz´sto przedstawiana przez

artystów. Jako przyk∏ad mo˝na wymieniç twór-
czoÊç francuskiego grafika i rysownika Bernarda
Picarta (1673-1733), którego pi´kne, precyzyjnie
wykonane ryciny zdobià Ceremonies de Juivs,
b´dàce cz´Êcià serii Ceremonies et Coutumes
Religieuses de Touts les Peuples du Monde (ogó∏em

59

realizacje

si´ rodziny ˝ydowskiej do domu. Nie jest natomiast
umieszczana w synagodze, magazynach, ∏azienkach
i innych tego typu pomieszczeniach. Pergamin
z wypisanymi fragmentami jest zwijany lub sk∏a-
dany i umieszczany w oprawce, w której zazwyczaj
jest wykonane ma∏e okienko. Przez nie widoczny
jest napis szadaj (w literaturze wyst´pujà tak˝e:
szaddai, szaddaj = Wszechmogàcy), znajdujàcy si´

Mezuza

S∏owo mezuza oznacza w j´zyku hebrajskim „fra-
muga drzwi”, „odrzwia”

27

. Mezuza to pasek per-

gaminu z wypisanymi wersetami (Pwt 6,5-9; 11,
13-21), który jest wk∏adany do pod∏u˝nej opraw-
ki, futeraliku, równie˝ zwanego potocznie mezuzà.
Mezuza jest umieszczana na prawej framudze
drzwi wejÊciowych, odrzwiach pomieszczeƒ ca∏ego
domostwa, a nawet bram w mieÊcie. Mezuzy sà
przybijane na odrzwiach wraz z wprowadzeniem

11 tomów, Amsterdam 1723-1743). Warto pod-
kreÊliç, ˝e jedna z przedstawionych przez Picarta
grafik za∏o˝onego tefilin (cz´Êç przeznaczona do
noszenia na r´ce) ukazuje górnà cz´Êç kasetki nie
jako szeÊcian, ale walec. Przedmioty te pojawiajà
si´ tak˝e w dzie∏ach malarzy, takich jak Marc
Chagall (1877-1985) czy Szymon Buchbinder
(1853-1908).

14. Ozdobne oprawki na
tefilin, wg F. Landsberg,
Einfüchrung in die jüdi-
sche Kunst, Berlin 1935,
s. 16.
14. Decorative covers for
tefillin, after: F. Landsberg,
Einfüchrung in die jüdi-
sche Kunst, Berlin 1935,
p. 16.

15. Aksamitne torebki na tefilin: a) ok. 1906-1956; b) ok.
1970; c) ok. 1900. Rysunek odr´czny autora z fotografii
(êród∏o: I. M. Beck, Memorial Archives. Preserving Our Past for
the Future – Images of Pioneer Jewish Families, University of
Denver, Penrose Library, http://library.du.edu/About/collections
/SpecialCollections/ImagesofPioneerJewishFamilies.cfm,
dost´p: 02.10.2006).
15. Velvet tefillin bags: a) ca. 1906-1956; b) ca. 1970; c) ca.
1900. Hand sketch by the author after a photograph (source: I.
M. Beck, Memorial Archives. Preserving Our Past for the Future
– Images of Pioneer Jewish Families, University of Denver,
Penrose Library, http://library.du.edu/About/collections/
SpecialCollections/ImagesofPioneerJewishFamilies.cfm, access:
02.10.2006).

16. Metalowa oprawka
na mezuz´, XX w.
Rysunek odr´czny au-
tora z fotografii, wg
M. Fuks i in., ˚ydzi
polscy. Dzieje i kultu-
ra, Warszawa 1982,
s. 127).
16. A metal case for
mezuzah, twentieth
century. Hand sketch
by the author after
a photograph after:
M. Fuks et al., ˚ydzi
polscy. Dzieje i kultura
(Polish Jews. Life and
Culture), Warszawa
1982, p. 127).

z ty∏u pergaminowego zwoju. Ponadto na perga-
minie jest zapisanych kilka liter umo˝liwiajàcych
rozpoznanie górnej cz´Êci mezuzy (co zapobiega
umieszczeniu jej w oprawce w odwrotnym po∏o˝e-
niu)

28

. W niektórych oprawkach otwór nakrywa

ruchoma klapka z literà szin

29

. Materia∏y, z których

wykonane sà oprawki na mezuz´, to np. trzcina

30

,

cyna, srebro, emalia

31

, szk∏o, celuloid, drewno,

60

18. Drewniane oprawki na mezuzy, XIX w.,
wg F. Landsberg, Einfüchrung in die
jüdische Kunst, Berlin 1935, s. 16.
18. Wooden cases for mezuzot, nineteenth
century, after: F. Landsberg, Einfüchrung
in die jüdische Kunst, Berlin 1935, p. 16.

17. Drewniana oprawka
na mezuz´, wg. Ewriej-
skaja Encik∏opedija, red.
A. Garkawi, ¸. Kaceniel-
son, t. 10, Sankt Peters -
burg, kol. 788.
17. Wooden case for me-
zuzot, after: Ewriejskaja
Encik∏opedija, A. Garkawi,
¸. Kacenielson eds, vol.
10, Sankt Petersburg,
col. 788.

równie˝ jednà z kart kunsztownie ilustrowanego,
w∏oskiego r´kopisu Rotszylda, datowanego na lata
1470-1480, w którym na jednej z miniatur
dostrzec mo˝na mezuz´ przymocowanà skoÊnie do
prawej cz´Êci drzwi wejÊciowych, patrzàc od strony
wchodzàcego do mieszkania (zbiory Isräel Museum,
Jerozolima). Niezwykle pi´kna w∏oska oprawka na
mezuz´ pochodzi ze zbiorów The Jewish Museum
w Londynie – jest wykonana z koÊci zwierz´cej
i datowana na XV-XVI w. (il. 20). Mezuza tak˝e
jest nacechowana symbolikà. Nie bez znaczenia
pozostaje sposób jej przymocowania do odrzwi

36

.

Uwagi dotyczàce niszczenia,
konserwacji i przechowywania
tefilin i mezuzy

Stan zachowania tefilin i mezuz oraz ich wra˝li-
woÊç na ró˝ne czynniki zale˝y od rodzaju u˝ytych
materia∏ów. WÊród wielu wrogów tefilin i mezuz
nale˝y wymieniç wod´, drobnoustroje i podwy˝szo-
nà temperatur´. Wp∏yw wody na pergamin mo˝e
byç katastrofalny. Jest to materia∏ bardzo wra˝li-
wy na wod´ zarówno w kontakcie bezpoÊrednim,
jak i na wilgoç (il. 21). Szczególnie nara˝one na
ten niszczàcy czynnik by∏y mezuzy przybijane do
odrzwi wejÊciowych – jesienna mg∏a czy intensyw-
ny deszcz mog∏y jà mocno zawilgociç i doprowa-
dziç do powa˝nego zniszczenia pergaminu. Materia∏
ten pod wp∏ywem wody mo˝e ulec destrukcyjnemu

miedê

32

, koÊç, ceramika

33

, o∏ów

34

, marmur, skóra

35

i in. W zale˝noÊci od rodzaju materia∏u oprawki
mog∏y byç przepi´knie zdobione ró˝nymi technika-
mi oraz przybieraç ró˝ne formy (il. 16-20). I tak
w opracowaniu De Vriesa mo˝na spotkaç repro-
dukcj´ oprawki z 1750 r. wykonanej ze srebra i oz-
dobionej szklanymi paciorkami. Przedstawi∏ on

61

Zawilgocone pergaminy w oprawkach na

mezuz´ oraz elementy pergaminowe stanowiàce
tefilin wraz z zapisanymi paskami stwarzajà dos-
kona∏e miejsce do rozwoju drobnoustrojów, w zwià-
zku z du˝à higroskopijnoÊcià i sk∏adem (bia∏ko

Pergaminowe elementy tefilin mogà ponadto

ulec deformacjom spowodowanym ich u˝ytkowa-
niem. Te rodzaje tefilin, których kasetki sà wyko-
nane metodami najprostszymi, z kilku kawa∏ków
skóry, sà szczególnie nara˝one na deformacje i roz-
klejanie poszczególnych elementów w czasie u˝yt-
kowania (il. 21).

procesowi tzw. ˝elatynizacji, która objawia si´
wystàpieniem przezroczystoÊci pergaminu i jego
stwardnieniem, a tak˝e mogà wystàpiç znaczne
deformacje. Dlatego dysponujàc obecnie licznymi
rodzajami materia∏ów ochronnych, zaleca si´ owi-
janie pergaminu materia∏em utrudniajàcym wni-
kanie wilgoci bàdê wody do pergaminu, ale zapew-
niajàcym jego oddychanie. Do takich nale˝y m.in.
papier pergaminowy czy woskowy itp.

37

W przy-

padku tefilin nie tylko niszczycielskà si∏à jest
deszcz, ale tak˝e wydzielany przez skór´ pot.
Skóry garbowane ró˝nie reagujà na pot w zale˝-
noÊci od u˝ytych garbników. Skóry chromowe np.
pod jego wp∏ywem ulegajà uszkodzeniu w wyniku
ich odgarbowania (dzia∏anie kwasu mlekowego
i wzrost pH), a garbowanie roÊlinne niszczy wzrost
pH i utlenienie garbników

38

. Pergamin jest tak˝e

wra˝liwy na kontakt z ludzkim potem, zw∏aszcza
przez d∏u˝szy czas (m.in. deformacje, usztywnienie).

19. Metalowe oprawki na mezuzy, XX w. Rysunek odr´czny
autora z fotografii, wg M. Fuks i in., ˚ydzi polscy. Dzieje i kul-
tura, Warszawa 1982, fot. 15.
19. Metal cases for mezuzot, twentieth century. Hand sketch
by the author after: M. Fuks i in., ˚ydzi polscy. Dzieje i kul-
tura (Polish Jews. History and Culture), Warszawa 1982,
photo 15.

20. W∏oska oprawka na me-
zuz´, koÊç zwierz´ca, XV-
XVI w. Rysunek odr´czny
autora z fotografii (êród∏o:
Jewish Ceremonial Art
[Judaica], The Jewish Museum,
London, http://www. jewish-
museum.org.uk/collections/
theme1_jm_585.asp, dost´p:
03.03.2007).
20. An Iitalian case for
mezuzah, animal bone, XV-
XVI c. Hand sketch by the
author after a photograph
(source: Jewish Ceremonial
Art [Judaica], The Jewish
Museum, London, http://
www.jewishmuseum.org.uk/
collections/theme1_jm_585.
asp, access: 03.03.2007).

21. Deformacje i niespójnoÊç poszczególnych cz´Êci kasetki.
Fot. M. Maciaszczyk (zbiory Paƒstwowego Muzeum
Auschwitz-Birkenau w OÊwi´cimiu).
21. Deformations and incoherence of parts of box. Photo:
M. Maciaszczyk (collections of the Auschwitz-Birkenau State
Museum in OÊwi´cim).

62

Podwy˝szona temperatura wysuszajàca perga-

min powoduje rozklejanie poszczególnych elemen-
tów kasetek i ich deformowanie si´. Kasetki poma-
lowane na czarno oraz oprawki na mezuz´ o ciem-
nych kolorach (mezuza przybita do odrzwi wejÊ-
ciowych) sà nara˝one na dzia∏anie promieni s∏o-
necznych i pod ich wp∏ywem szybko si´ nagrzewa-
jà. Nadmierne przesuszenie pergaminu powoduje

jego kruchoÊç i przyspiesza niekorzystne procesy
starzenia pergaminu i zapisków wykonanych atra-
mentem. S∏oƒce przyspiesza blakni´cie atramentu
˝elazowo-galusowego, u˝ytego do pisania mezuzy.

Po cz´Êci brak spójnoÊci i praca pergaminu

(wilgotno-sucho-wilgotno...) powodujà odspajanie
si´ warstwy atramentu od pod∏o˝a wra˝liwego na
zmiany klimatu (il. 23). Nara˝ony mo˝e byç nie
tylko widoczny przez otwór mezuzy znak szaddaj,
ale te˝ ca∏y pergamin (w oprawkach nowszych wy-
konanych z materia∏ów przezroczystych, np. szk∏a,
plastiku).

Promienie s∏oneczne mogà powa˝nie uszko-

dziç oprawk´, nie tylko powodujàc jej p∏owienie.
W przypadku drewna jest to p´kanie (wynik jego
pracy). Podobny skutek uboczny mo˝e wystàpiç
podczas przechowywania oprawki mezuzy w po-
mieszczeniu o podwy˝szonej temperaturze (strych
w upalne lato, bliskie sàsiedztwo urzàdzeƒ grzew-
czych). W przypadku celuloidu oddzia∏ywanie pro-
mieni s∏onecznych powoduje jego ˝ó∏kni´cie i kru-
choÊç, a tlenki azotu, reagujàc z wilgocià, tworzà
kwasy. Ponadto grupy azotowe w czàsteczkach tej
zmodyfikowanej celulozy, reagujàc z wilgocià,
tworzà kwas azotowy

42

. Tak˝e jedwabne torebki na

tefilin sà bardzo wra˝liwe na dzia∏anie Êwiat∏a, co
objawia si´ szybkà utratà w∏aÊciwoÊci mechanicz-
nych tego delikatnego materia∏u.

Do bardzo istotnych czynników niszczàcych na-

le˝y zanieczyszczenie powietrza. I tak bezwodniki
kwasów zamieniajà si´ w kwasy w reakcji z wilgo-
cià w skórze; siarkowodór powoduje pokrywanie
si´ srebra patynà

43

(ozdobne oprawki na tefilin i me-

zuzy). Powa˝ne mogà byç tak˝e zniszczenia me-
chaniczne spowodowane u˝ytkowaniem (np. ubyt-
ki na kraw´dziach kasetek) (il. 24), niew∏aÊciwe
uk∏adanie rzemieni podczas umieszczania tefilin
w torebce – skutkujàce deformacjami pasków i p´-
kaniem skóry. Do cz´stych zniszczeƒ spowodowa-
nych dzia∏alnoÊcià „ciekawskich” nale˝y rozpru-
wanie kasetek, rozcinanie w∏osów owijajàcych pas-
ki z∏o˝onego pergaminu (il. 25). Paski te sà cz´sto
wk∏adane ponownie w przegródki w niew∏aÊciwej
kolejnoÊci, nierzadko brakuje pergaminu, którym
by∏y owini´te.

Nale˝y równie˝ wspomnieç o kradzie˝ach.

¸upem najcz´Êciej stawa∏y si´ mezuzy – zw∏aszcza
srebrne, które sprzedawano na z∏om. Wiele takich
eksponatów pochodzi w∏aÊnie ze skupów z∏omu
metali kolorowych czy od jubilerów – wykupione
lub przekazane zdobià teraz gabloty muzeów.
Wojny te˝ odcisn´∏y pi´tno na tych niezwyk∏ych

to êród∏o azotu dla drobnoustrojów) (il. 22).
Dzia∏alnoÊç drobnoustrojów mo˝e doprowadziç do
ca∏kowitego, nieodwracalnego zniszczenia perga-
minu. Z kolei skóry garbowane sà bardziej od-
porne na ich atak

39

. JeÊli nawet nie widaç ˝adnych

Êladów wzrostu drobnoustrojów na tefilin i mezu-
zach, trzeba zwróciç uwag´ na zapach. Mimo bra-
ku objawów ataku mikroorganizmów widocznego
go∏ym okiem wyczucie st´chlizny powinno wzbu-
dziç niepokój – cz´sto towarzyszy ona np. sucho-
lubnym promieniowcom. Zagro˝enie p∏ynie tak˝e
ze strony owadów. Istniejà gatunki owadów po-
wa˝nie niszczàce zarówno pergamin, jak i skór´
garbowanà. ˚erowanie ich larw mo˝e spowodowaç
ubytki w postaci licznych otworów i kanalików
ró˝nej wielkoÊci wraz z pozosta∏oÊciami odchodów

40

.

Przyk∏ad destrukcyjnej dzia∏alnoÊci owadów w te-
filin potwierdza zdj´cie zamieszczone w opraco-
waniu M. Fuksa

41

. Drewniane oprawki na mezuzy

mogà byç ∏atwo atakowane przez owady ˝erujàce
w drewnianych elementach drzwi.

22. Niepokojàce objawy w przegródkach kasetki: deformacje
i prawdopodobnie atak mikroorganizmów. Fot. M. Maciasz-
czyk (zbiory Paƒstwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau
w OÊwi´cimiu).
22. Alarming damages of box: deformations, and probable
microbial attack. Photo: M. Maciaszczyk (collections of the
Auschwitz-Birkenau State Museum in OÊwi´cim).

63

realizacje

przedmiotach. Oprócz eksterminacji ludnoÊci ˝y-
dowskiej dokonywanej przez faszystów niszczono
tak˝e przedmioty ich kultu – mezuzy wyrywano
z odrzwi i mia˝d˝ono, palono Tory, tefilin i inne
przedmioty religii ˝ydowskiej. DziÊ stanowià one
obiekty muzealne, sà przechowywane w kolekcjach
prywatnych, ale i sà do dziÊ u˝ywane w rodzinach
˝ydowskich. Pozosta∏y tak˝e Êlady po tych przed-
miotach, np. fotografia zamieszczona w opracowa-
niu A. Bartosza, przedstawiajàca Êlad po mezuzie
na odrzwiach przy ul. Zakàtnej 11 w Tarnowie

44

.

Kilka praktycznych porad dotyczàcych warun-

ków przechowywania i eksponowania przedstawi∏a
konserwator zabytków Virginia Greene z Museum
of Archaeology and Anthropology, Philadelphia.
Zapisane paski pergaminu znajdujàce si´ w tefilin
i mezuzie normalnie nie sà rozwijane podczas eks-
pozycji, ale mogà byç – jeÊli sà niezdatne do spe∏-
niania swojej rytualnej funkcji. W takich przypad-
kach nale˝y zasi´gaç porady rabinów. Obiekty te
powinny byç przechowywane w szufladzie lub gab-
locie/szafce i okryte. Tefilin powinien byç przecho-
wywany w specjalnej torebce (jeÊli jest tylko jedna
jego cz´Êç) albo u∏o˝ony na równej powierzchni
materia∏u torebki. Mezuzy powinny byç przecho-
wywane w oprawkach albo owini´te w bibu∏k´

45

.

Dane na temat warunków przechowywania obiek-
tów skórzanych sà ró˝ne, ale warto zacytowaç tutaj

polskà norm´ z roku 2003

46

. Zaleca ona w przy-

padku d∏ugotrwa∏ego przechowywania skóry i per-
gaminu nast´pujàce warunki: temperatura maksy-
malna 18°C (wahania:

±1°C w ciàgu dnia), wilgo-

tnoÊç wzgl´dna 30-45% (wahania:

±3% Rh w cià-

gu dnia).

23. Ubytki warstwy atramentu na dobrze zachowanym pasku pergaminu. Fot. M. Maciaszczyk (zbiory Paƒstwowego Muzeum
Auschwitz-Birkenau w OÊwi´cimiu).
23. Losses of ink layer on the surface parchment passage preserved in good condition. Photo: M. Maciaszczyk (collections of the
Auschwitz-Birkenau State Museum in OÊwi´cim).

24. Uszkodzenia kasetki: deformacje, zabrudzenia i uszkodze-
nie rogu. Fot. M. Maciaszczyk (zbiory Paƒstwowego Muzeum
Auschwitz-Birkenau w OÊwi´cimiu).
24. Damages of box: deformations, dirts and a damaged
corner. Photo: M. Maciaszczyk (collections of the Auschwitz-
Birkenau State Museum in OÊwi´cim).

64

Wa˝ne sà równie˝ zagadnienia dotyczàce

konserwacji oraz rekonstrukcji tefilin i mezuz.
Materia∏y pochodzenia zwierz´cego (pergamin, kle-
je zwierz´ce, nici) stosowane w pracach konserwa-
torsko-restauratorskich powinny byç ze wzgl´dów
religijnych wykonane ze zwierzàt tzw. czystych
(Kp∏ 11,1-23; Pp 14,3-20). Zarówno tefilin, jak
i mezuzy sà w ca∏oÊci zrobione tylko z tego typu
skór. W razie wàtpliwoÊci, np. przy rekonstrukcji
tekstu na paskach pergaminu, nale˝y skonsulto-
waç si´ ze specjalistami z tej dziedziny.

Podejmujàc prace konserwatorsko-restaura-

torskie, nie wolno zapomnieç, ˝e poszczególne ele-
menty tych niezwyk∏ych przedmiotów majà zna-
czenie symboliczne. Nieprzypadkowa jest obecnoÊç
12 otworów na szycie w podstawie kasetek – liczba
ta symbolizuje 12 pokoleƒ Izraela. Górna cz´Êç ka-
setek powinna mieç idealne kàty proste (zwraca si´

na to szczególnà uwag´ podczas ich wytwarzania).
Zniwelowanie deformacji w kasetkach nie jest
∏atwe, poniewa˝ cz´sto sà to trudne do usuni´cia
odkszta∏cenia ze wzgl´du na grube warstwy sztyw-
nego pergaminu. JeÊli w programie prac konserwa-
torskich planuje si´ nawil˝anie i suszenie poprzez
napr´˝enie zapisanych pasków pergaminu z tefilin
i mezuz, nale˝y uwa˝aç na rowki, jakie pisarz (so-
fer) pozostawi∏ na powierzchni pergaminu (linie
u∏atwiajàce pisanie tekstu). Jest to miejsce perga-
minu os∏abione i mo˝e ulec p´kni´ciu podczas na-
pr´˝enia. Do klejenia ubytków, podklejania itp.
operacji odpowiednim klejem wydaje si´ klej perga-
minowy pozyskany ze skóry zwierz´cia „czystego”.
Nale˝y uwa˝aç, aby paski pergaminu wróci∏y do ka-
setek odpowiednio zawini´te, w∏o˝one w odpowied-
niej kolejnoÊci do przegródek kasetki przeznaczo-
nej do noszenia na g∏owie, a pasek mezuzy – by nie

25. Kasetka rozpruta z wyj´tymi paskami pergaminu. Fot. M. Maciaszczyk (zbiory Paƒstwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau
w OÊwi´cimiu).
25. An unpicked box with passages taken out of it. Photo: M. Maciaszczyk (collections of the Auschwitz-Birkenau State Museum in
OÊwi´cim).

65

zosta∏ umieszczony w futeraliku w pozycji odwró-
conej. Wskazane te˝, by zwój ten owinàç warstwà
ochronnà, zapobiegajàc kontaktowi z oprawkà,
jeÊli materia∏, z której jest ona wykonana, móg∏by
spowodowaç uszkodzenia (np. miedê).

Przedstawione uwagi dotyczàce tefilin i mezuz

sà jedynie zarysem ich historii, techniki wykonania
i problematyki zwiàzanej z procesem niszczenia
oraz konserwacjà tych przedmiotów. Byç mo˝e
przyczynià si´ one do upowszechnienia wiedzy

o tych pi´knych obiektach i stanà si´ podstawà do
wnikliwych i szczegó∏owych analiz.

realizacje

1. Sà to fr´dzle przymocowane do czterech rogów spodniej
cz´Êci odzie˝y (talit), noszone przez ˚ydów wed∏ug nakazu
znajdujàcego si´ w ST (Lb 15,38); N. Kameraz-Kos, Âwi´ta
i obyczaje ˝ydowskie, Warszawa 1997, s. 36.

2. I. Gutmanred (ed.), Encyclopedia of the Holocaust, t. 3,
New York-London 1990, s. 1159.

3. Pismo Âwi´te Starego i Nowego Testamentu. Biblia Tysiàc-
lecia, wyd. V, Poznaƒ 2005.

4. M. Wojciechowski, List Pseudo-Arysteasza, „Studia Theolo-
gica Varsaviensia”, 2002, nr 1, s. 121-167, http://www.opoka.
org.pl/biblioteka/T/TB/pseudo_arysteasz.html (dost´p: 04.10.
2006); J. Rado˝ycki, Aneks IV, Autorzy pozabiblijni cytowani
w Antiquitates, (w:) J. Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, cz. 2,
Warszawa 1993, s. 913.

5. J. Flawiusz, Dawne dzieje Izraela. Antiquitates Judaicare,
przek∏ad pod red. ks. E. Dàbrowskiego, Poznaƒ 1979, ks. IV,
rozdz. VIII, 13, s. 242.

6. Tymczasowy katalog wystawy ˝ydowskiego przemys∏u ar-
tystycznego, oprac. K. Hartleb, Lwów 1933.

7. H. W´grzynek, Tefilin, (w:) A. Ca∏a, H. W´grzynek, G. Za-
lewska, Historia i kultura ˚ydów polskich, Warszawa 2000,
s. 350.

8. G. G. Fox, The Matthean Misrepresentation Tephillîn,
„Journal of Near Eastern Studies”, 1942, t. 1, nr 3, s. 373-377.

9. J. Parkhurst, A Greek and English Lexicon to the New
Testament, London 1809, s.725.

10. G. Turner, Nineteen Years in Polynesia: Missionary Live,
Travels, and Researches in the Island of the Pacific, London
1861, s. 338.

11. L. Jacobs, Tefillin (Phylacteries), Oxford University Press,
1995, http://www.myjewishlearning.com/daily_file/Prayer
/Ritual_Garb/Tefillin.htm (dost´p: 16.08.2006).

12. A. Unterman, Encyklopedia tradycji i legend ˝ydowskich,
przek∏. O. Zienkiwicz, Warszawa 1994, s. 285.

13. Manners and Customs Noticed in Various Passages of Holy
Scripture, London 1845, s. 286, 289-290.

14. K. M. Olitzky, R. H., Isaacs, The Complete How to. Hand-
book for Jewish Living, Jersey City (New Jersey) 2004, s.18-21;
A. Unterman, jw., s. 286; S. P. De Vries, Obrz´dy i symbole
˚ydów, przek∏. i oprac. A. Bobrowski, Kraków 1999, s. 79,
363, 213.

15. L. H. Schiffman, Phylacteries and Mezuzot, (w:) L. H. Shiff-
man, J. C. VanderKam (ed.), Encyclopedia of the Dead Sea
Scrolls, t. 2, Oxford 2000, s. 675-677.

16. E. T. M. Phillips, Progressive Questioning Book, London
1842, rozdz. St. Matthew XXIII, 1-12, b.n.s.

17. D. Jennings, Jewish Antiquities, ks. 1, London 1825, s. 309.

18. A. Barnes, Notes, Explanatory and Practical, on the Gospels,
New York 1853, s. 258.

19. J. Mills, The British Jews, London 1853, s. 21.

20. S. P. De Vries, jw., s. 80, 82.

21. Poni˝sze nazwy sà uproszczonà transliteracjà angielskà
nazw hebrajskich.

22. Tefillin in Detail, opracowanie online „STAM”, red. Y. As-
kotzky, http://www.stam.net/tefillin_in_detail.html (dost´p:
21.10.2006).

23. J. Allen, Modern Judaism, London 1830, s. 314, 318-327.

24. Opracowanie online „Oter Israel”, red. Y. Klein, www.oter-
israel.com/eng_factory.html#color (dost´p: 21.10.2006).

25. E. Martyna, Judaica ze zbiorów Muzeum Narodowego
w Warszawie, Warszawa 1993, s. 140 i n.

26. E. Duda, Judaika w zbiorach Muzeum Historycznego
Miasta Krakowa, Kraków 1985, s.17, il. 28.

27. A. Unterman, jw., s. 178.

28. S. P. De Vries, jw., s. 75-78.

29. E. Martyna, jw., s. 110.

30. P. de Aquila, Dykcyonarz biblijny, t∏um. ks. Tadeusz, t. 2,
Kraków 1844, s.186.

31. G. C. Grossman, R. Eighme Ahlbo, Judaica at the
Smithsonian, Washington 1997, s. 106, 205.

32. S. P. De Vries, jw., s. 77.

33. E. Martyna, jw., s. 110.

34. J. Mills, jw., s. 28.

35. M. Becher, Gateway to Judaism. The What, How, and Why
of Jewish Life, New York 2005, s. 314.

36. A. J. Kolatch, Inside Judaism. The Concepts, Customs, and
Celebrations of the Jewish People, New York 2006, s. 339.

37. Caring for Your Torahs, Tefillin and Mezuzahs, opracowa-
nie online „STAM”, red. Y. Askotzky, http://www.stam.net/
caring_for_stam.html (dost´p: 12.10.2006).

Przypisy

Dr Tomasz Kozielec, pracownik Zak∏adu Konser-
wacji Papieru i Skóry UMK w Toruniu, którego jest
absolwentem. Zajmuje si´ historià i technologià wy-
robu ró˝nych gatunków papieru. W ostatnim czasie
w kr´gu jego zainteresowaƒ naukowych znalaz∏y si´
przyczyny niszczenia zbiorów bibliotecznych i archi-
walnych z XIX i XX w. oraz metody masowego ich od-
kwaszania i wzmacniania, a tak˝e archeologia biblijna.

38. K. J. Bieƒkiewicz, Fizykochemia wyprawy skór, Warszawa
1986, s. 534.

39. A. B. Strzelczyk, J. Karbowska-Berent, Drobnoustroje i owa-
dy niszczàce zabytki i ich zwalczanie, Toruƒ 2004, s. 117-
133.

40. Tam˝e, s. 152-173.

41. M. Fuks i in., ˚ydzi polscy. Dzieje i kultura, Warszawa
1982, s. 118.

42. J. Morgan, Conservation of Plastics. An Introduction to
Their History, Manufacture, Identification and Care, London
1991, s. 21-23.

43. Szerzej na temat zanieczyszczeƒ w muzeach, przyczynach
niszczenia poszczególnych materia∏ów oraz sposobach redukcji
zanieczyszczeƒ: Guidelines on Pollution Control in Museum
Buildings, red. D. Martin, kier. publikacji J. Morris, London
2000.

44. A. Bartosz, Tarnowskie judaica, Warszawa 1992, fot. 43.

45. V. Greene, Accessories of Holiness: Defining Jewish Sacred
Objects, JAIC, 1992, t. 31, nr 1, s. 31-39.

46. PN-ISO 11799. Informacja i dokumentacja – Zalecenia
dotyczàce warunków przechowywania materia∏ów bibliotecz-
nych i archiwalnych.

66

A

part from being Jewish sacred objects, the
tefillin and mezuzot are outstanding examples

of the crafts. They are made of fine material, and
each stage of the production takes a long time and
requires special attention. Every part is symbolic
and has a special meaning. Tefillin and mezuzot
demand special care and environmental condi-
tions. Their main enemies are water, dampness,
sunlight, heat, microbes and insects, as well as

mechanical factors causing damage during use.
Since they are often and easily damaged, they are
subjected to restoration.

Conservation and restoration should be con-

sulted with rabbis owing to the fact that only
material from “clean” animals can be used; each
element should be preserved without any change to
its original symbolic and significant form.

THE OUTSTANDING SYMBOLS: TEFILLIN AND MEZUZAH

– EXPRESSION OF BEAUTY AND VARIETY OF JEWISH ART

Prenumerat´ „Ochrony Zabytków” mo˝na zamówiç za poÊrednictwem:

y

1. RUCH SA

Informacji o warunkach prenumeraty i sposobie zamawiania udziela „RUCH” SA Oddzia∏ Krajowej Dystrybucji Prasy,
01-248 Warszawa, ul. Jana Kazimierza 31/33; tel. [phone], fax [phone];
www.ruch.pol.pl, [e-mail]

y

2. Firma AMOS

01-785 Warszawa, ul. Broniewskiego 8a; tel. [phone]; [e-mail]

y

3. GARMOND PRESS SA

01-106 Warszawa, ul. Nakielska 3; tel./fax [phone]; [e-mail]

y

4. INMEDIO Sp. z o.o.

90-446 ¸ódê, ul. KoÊciuszki 132; tel./fax [phone]; [e-mail]

y

5. KOLPORTER SA

05-080 Izabelin, MoÊciska, ul. Bakaliowa 3; tel. [phone](66), fax [phone](68); [e-mail]

INFORMACJA O PRENUMERACIE

Wydawnictwa Krajowego OÊrodka Badaƒ i Dokumentacji Zabytków do nabycia w siedzibie przy ul. Kopernika 36/40,
00-328 Warszawa, pok. 143, w godz. 9.00-15.00.
Zamówienia mo˝na tak˝e sk∏adaç telefonicznie: (0 22) 826 93 52, i za poÊrednictwem poczty elektronicznej:
[e-mail]. Spis dost´pnych publikacji na stronie internetowej: www.kobidz.pl

67

Maria Lubryczyƒska

realizacje

konserwator dzieł sztuki
Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki ASP w Warszawie

DREWNIANY KOÂCIÓ¸ PW. ÂW. STANIS¸AWA BISKUPA

W BOGUSZYCACH K. RAWY MAZOWIECKIEJ. ZAKO¡CZENIE

PRAC KONSERWATORSKICH I RESTAURATORSKICH

PRZY POLICHROMOWANYCH STROPACH

K

oÊció∏ parafialny pw. Êw. Stanis∏awa biskupa
zosta∏ zbudowany, wyposa˝ony w polichromie

i o∏tarze w 1558 r. Pod koniec XX w. cenny za-
bytek znajdowa∏ si´ w katastrofalnym stanie. Na
skutek destrukcji spowodowanej nieszczelnoÊcià
dachu oraz trwa∏ego przemieszczenia elementów
konstrukcyjnych budowla zagro˝ona by∏a zawale-
niem, a malowid∏a – ca∏kowitym zniszczeniem.

W paêdzierniku 2006 r., po zamontowaniu

w Êwiàtyni polichromowanego stropu nawy g∏ów-
nej, zosta∏y zakoƒczone trwajàce z przerwami dzie-
wi´ç lat, dzia∏ania konserwatorskie obejmujàce ca-
∏oÊç dekoracji malarskiej pu∏apu oraz komplekso-
we, wieloetapowe prace remontowe przy architek-
turze koÊcio∏a

1

. PisaliÊmy o nich w „Ochronie Za-

bytków” nr 3 z 2006 r.

1. KoÊció∏ pw. Êw. Stanis∏awa biskupa w Boguszycach, widok od strony po∏udniowo-zachodniej. Stan po konserwacji. Fot. R. Stasiuk.
1. Church of St. Stanis∏aw the Bishop in Boguszyce, view from the south-west. State after conservation. Photo: R. Stasiuk.

68

4. Wn´trze koÊcio∏a, widok na chór muzyczny.
Fragmenty pierwotnego parapetu chóru muzycz-
nego przymocowane do tralek. Stan po konser-
wacji. Fot. autorka.
4. Church interior, view of the choir. Fragments of
the original choir pulpit affixed to banisters. State
after conservation. Photo: author.

Po zdj´ciu polichromowanych desek

sta∏a si´ mo˝liwa rekompozycja niepra-
wid∏owo z∏o˝onego pu∏apu. Dotyczy∏o to
przede wszystkim uprzednio demonto-
wanych stropów naw. Podczas prac re-
montowych w nawie g∏ównej odwrócono
Êrodkowy rzàd polichromowanych desek,
a w pó∏nocnej prawdopodobnie zamienio-
no kolejnoÊç segmentów. Po raz pierwszy
w d∏ugiej historii obiektu zosta∏ zatrzy-
many post´pujàcy proces niszczenia cen-
nego zabytku, a tak˝e sta∏o si´ mo˝liwe wy-
konanie pe∏nego zakresu dzia∏aƒ konser-
watorskich i restauratorskich. Rozciàgni´te
w czasie realizacje pozwoli∏y na ocen´
skutecznoÊci wykonanych prac. Nie za-
uwa˝ono nowych z∏uszczeƒ i odspojeƒ
polichromii, a tak˝e zmian kolorystycz-
nych retuszy i rekonstrukcji.

Wnikliwa analiza ca∏oÊci malowide∏

umo˝liwi∏a dokonanie cennych spostrze-
˝eƒ dotyczàcych pierwotnego uk∏adu
stropu nawy g∏ównej. Po przewiezieniu
zdemontowanych desek do pracowni
konserwatorskiej zauwa˝ono na ka˝dej
z nich, pokrytej pierwotnà polichromià,
numery wykonane sangwinà (il. 9 ), na-
niesione przez cieÊli demontujàcych strop
na poczàtku XX w. Przed konserwacjà,
przy nieprawid∏owym z∏o˝eniu pu∏apu,
numery te zmniejsza∏y si´ w tym samym
kierunku, co oznacza∏o, ˝e zosta∏y
umieszczone ju˝ po odwróceniu segmen-
tu Êrodkowego, podczas przeprowadza-
nych wczeÊniej remontów koÊcio∏a

2

.

Podobne oznaczenia odkryto na des-

kach z fragmentami personifikacji Grze-
chów G∏ównych, umieszczonych wtórnie
w stropie nawy pó∏nocnej, co by∏o do-
datkowym argumentem za ich pierwot-
nym umiejscowieniem nad chórem mu-
zycznym. Na poczàtku XX w. wymieniono

2. KoÊció∏ pw. Êw. Stanis∏awa biskupa w Boguszycach, widok od strony po-
∏udniowo-wschodniej. Stan po konserwacji. Fot. R. Stasiuk.
2. Church of St. Stanis∏aw the Bishop in Boguszyce, view from the south-east.
State after conservation. Photo: R. Stasiuk.

3. Wn´trze koÊcio∏a, widok na prezbiterium. Poni˝ej desek os∏aniajàcych
Êciàg metalowy widoczna belka t´czowa umieszczona w pierwotnym miejscu
w 1999 r. Fot. R. Stasiuk.
3. Church interior, view of the presbytery. Below the boards protecting the
metal roof beam – a visible rood beam installed in its original place in 1999.
Photo: R. Stasiuk.

69

5. Fragmenty stropu z personifikacjami Grzechów G∏ównych tymczasowo umieszczone na Êcianie nawy pó∏nocnej. Stan po kon-
serwacji i cz´Êciowej rekonstrukcji. Fot. R. Stasiuk.
5. Fragments of the ceiling with personifications of the Deadly Sins temporarily placed on the northern nave wall. State after
conservation and partial reconstruction. Photo: R. Stasiuk.

w nawie g∏ównej kilka belek stropowych

3

. Usuni´to

wówczas tak˝e bardzo zniszczone elementy pu∏apu
pokryte polichromià oraz segment z malowid∏em
przedstawiajàcym personifikacje Grzechów G∏ów-
nych. Ze Êrodkowego rz´du wyj´to trzy deski, oz-
naczone przedtem numerami 5, 6 i 7. Zastàpiono
je jednà, na której wykonano prymitywnà rekon-
strukcj´ malowid∏a (il. 8 i 9). Spowodowa∏o to za-

burzenie przemiennoÊci rytmu okràg∏ych i oÊmio-
bocznych kasetonów. Zniszczeniu uleg∏y dwa rz´-
dy arabesek i drolerii.

Na wszystkich wstawkach i ca∏ym segmencie

zachodnim zrekonstruowano wówczas brakujàce
fragmenty malowid∏a. Wykonano je na pobiale
kredowo-klejowej, prawdopodobnie w technice ka-
zeinowej. Autorem dekoracji by∏ twórca ludowy,

70

7. Strop nawy g∏ównej, widok w kierunku chóru muzycznego. Stan po konserwacji. Fot. R. Stasiuk.
7. Ceiling of the main nave, view towards the choir. State after conservation. Photo: R. Stasiuk.

6. Strop nawy g∏ównej, widok w kierunku prezbiterium. Stan po konserwacji. Fot. R. Stasiuk.
6. Ceiling of the main nave, view towards the presbytery. State after conservation. Photo: R. Stasiuk.

71

realizacje

8. Wyjàtkowo nieudolne
rekonstrukcje malowid-
∏a ze stropu nawy g∏ów-
nej z ok. 1900 r. Stan
przed konserwacjà. Fot.
autorka.
8. Exceptionally inept
reconstruction of the
painting from the main
nave ceiling, about
1900. State prior to
conservation. Photo:
author.

zapewne dzia∏ajàcy na tym terenie. Cechowa∏ jà
naiwny prymitywizm oraz brak wyczucia stylu,
jednak od strony technologicznej zosta∏a wykona-
na poprawnie i zachowa∏a jasny koloryt oraz ˝ywe
barwy. Podczas konserwacji, zrealizowanej w la-
tach 50. ub.w., cz´Êç owych uzupe∏nieƒ zosta∏a
zastàpiona rekonstrukcjami, wykonanymi zgodnie
z zasadami obowiàzujàcej ówczeÊnie sztuki konser-
watorskiej. Na skutek wad zastosowanego spoiwa,
którym by∏ polioctan winylu, rekonstrukcje te po-
˝ó∏k∏y i pociemnia∏y

4

.

Obecnie, oprócz du˝ego zakresu prac technicz-

nych polegajàcych na transferze ok. 30 proc. desek
na nowe pod∏o˝e, podstawowy problem konserwa-
torski stanowi∏a rekonstrukcja znacznych partii
dekoracji malarskiej. Wtórne uzupe∏nienia poli-
chromii, znajdujàce si´ na bocznych fragmentach
stropu, pozwala∏y na rozsuni´cie segmentu Êrod-
kowego. W miejscu tym umieszczono trzy deski, co
umo˝liwi∏o przywrócenie prawid∏owej przemien-
noÊci okràg∏ych i oÊmiobocznych kasetonów.
Realne sta∏o si´ wówczas zrekonstruowanie uci´-
tych do po∏owy grotesek oraz postaci dosiadajà-
cych zwierzàt. Dzia∏ania te poprzedzi∏y pog∏´bione

9. Zachowany dolny fragment przed-
stawienia ze stropu nawy g∏ównej.
Stan przed konserwacjà. Fot. autorka.
9. Preserved lower fragment of the
depiction from the main nave ceil-
ing. State prior to conservation.
Photo: author.

10. Artysta-konserwator Ma∏gorzata
Ujma przy pracy nad rekonstrukcjà
brakujàcego fragmentu przedstawie-
nia. Fot. R. Stasiuk.
10. Ma∏gorzata Ujma, artist-conser-
vator, reconstructing a missing
fragment of the depiction. Photo:
R. Stasiuk.

badania ikonograficzne i stylistyczne, których ce-
lem by∏o ustalenie pierwotnej formy przedstawieƒ.
By∏o to trudne zadanie, poniewa˝ na dekoracji
malarskiej stropu nie by∏o dwóch podobnych kom-
pozycji figuralnych. Przy odtwarzaniu uci´tych do
po∏owy przedstawieƒ dzieci wykorzystano odryso-
wane na kalce putta znajdujàce si´ na innych
cz´Êciach polichromii pu∏apu oraz pierwotnym
parapecie chóru muzycznego (il. 10, 11, 12).

Rekonstrukcja tak du˝ych fragmentów malo-

wid∏a jest zagadnieniem z dziedziny etyki konser-
watorskiej. Na podj´te decyzje zasadniczy wp∏yw
mia∏y sakralny charakter budowli oraz fakt, ˝e przed
konserwacjà ca∏oÊç polichromii scalona by∏a rekon-
strukcjami. Ponadto pozostawienie g∏adkich lub
pokrytych bia∏à zaprawà desek sta∏oby si´ elemen-
tem obcym i dominujàcym w dekoracji malarskiej,
co niewàtpliwie zak∏óci∏oby jej odbiór estetyczny.

Segment Êrodkowy zosta∏ odwrócony i zesta-

wiony prawid∏owo z pierwszym rz´dem desek po-
krytych polichromià. Przywrócono w ten sposób na
ca∏ym stropie pierwotny uk∏ad Êwiate∏ i cieni
w zag∏´bieniach iluzjonistycznych kasetonów,
zgodnie z zasadà Êwiat∏a padajàcego z po∏udniowej
strony. Jedynie w po∏udniowej cz´Êci pu∏apu, na
granicy segmentów wschodniego i Êrodkowego,
wyst´puje obecnie niewielkie przesuni´cie u∏o˝onej
pasowo kompozycji okràg∏ych i oÊmiobocznych

kasetonów. Jednak znajdujàce si´ na stykach seg-
mentów oryginalne arabeski sk∏adajà si´ z dwóch
odr´bnych fragmentów. Uzyskanie pe∏nej, harmo-
nijnej kompozycji wszystkich elementów dekoracji
malarskiej nie jest mo˝liwe, o czym przekonano si´
po wczeÊniejszym wykonaniu symulacji kompute-
rowej rekompozycji malowide∏ stropu.

Opracowano jà dla dwóch wariantów: rozwià-

zania powtarzajàcego zastany przed konserwacjà
uk∏ad segmentów, z uwzgl´dnieniem odwrócenia
Êrodkowego rz´du, oraz umieszczenia ich w odwrot-
nej kolejnoÊci. W obu ustawieniach pojawia∏y si´
na granicach segmentów niewielkie przesuni´cia
pod∏u˝nych pasów ∏àczàcych kasetony, jednak
w zrealizowanym projekcie rekompozycji stropu
by∏y one znacznie mniejsze i ∏atwiejsze do sko-
rygowania.

Fragmenty stropu z personifikacjami Grze-

chów G∏ównych zosta∏y tymczasowo umieszczone

72

11. Rekonstrukcja brakujàcych fragmentów malowid∏a obejmujàca trzy Êrodkowe deski. Stan po konserwacji. Fot. autorka.
11. Reconstruction of the missing fragments (three central boards) of the painting. State after conservation. Photo: author.

realizacje

12. Fragmenty stro-
pu nawy g∏ównej.
Stan po konserwacji.
Fot. autorka.
12. Fragments of the
main nave ceiling.
State after conserva-
tion. Photo: author.

74

na Êcianie pó∏nocnej mi´dzy oknami. Ka˝dà
z desek przykr´cono do belek kilkoma wkr´tami,
co zapewnia ich ∏atwy demonta˝ w przysz∏oÊci.
Docelowym, najbardziej prawdopodobnym miej-
scem ekspozycji zachowanych fragmentów b´dzie
Êciana zachodnia prezbiterium po uprzednim ro-
zebraniu usytuowanej przy niej zniszczonej ambo-
ny, wykonanej na prze∏omie XIX i XX w.

Obecnie istotny problem estetyczny we wn´-

trzu koÊcio∏a stanowià dwie belki t´czowe, dolna

odtworzona w pierwotnym miejscu w 1999 r., za-
s∏aniajàca cz´Êciowo o∏tarz g∏ówny i górna sk∏a-
dajàca si´ z desek os∏aniajàcych Êciàg metalowy

5

.

Z uwagi na skàpe zasoby materia∏ów êród∏owych
niemo˝liwe jest ustalenie, kiedy zosta∏a wyci´ta
pierwotna belka t´czowa. Mog∏o to mieç miejsce
nawet wkrótce po postawieniu koÊcio∏a. Jednym
z powodów jej usuni´cia móg∏ byç fakt, ˝e zas∏a-
nia∏a ksi´˝y podczas wyg∏aszania kazaƒ z ambony,
umieszczonej wówczas 45 cm ni˝ej ni˝ obecna.

13. Fragmenty stropu na-
wy g∏ównej. Stan po kon-
serwacji. Fot. autorka.
13. Fragments of the
main nave ceiling. State
after conservation. Photo:
author.

75

W tej sytuacji pilnym zadaniem jest podj´cie kom-
petentnych i przemyÊlanych rozstrzygni´ç dotyczà-
cych przywrócenia rozwiàzania sprzed konserwacji
i zastàpienie nowej belki t´czowej Êciàgiem meta-
lowym, co jest niezb´dne ze wzgl´dów konstruk-
cyjnych, lub demonta˝ desek os∏aniajàcych stary
Êciàg i umieszczenie krucyfiksu w pierwotnym
miejscu.

Reasumujàc, nale˝y stwierdziç, ˝e w wyniku

prac remontowo-konserwatorskich budowla od-

zyska∏a stabilnoÊç konstrukcyjnà, niebezpieczeƒ-
stwo jej zawalenia zosta∏o za˝egnane. Pokrycie da-
chu koÊcio∏a folià paroprzepuszczalnà i podwój-
nym gontem oraz po∏o˝enie pod∏ogi na poddaszu
powinno uchroniç cenny zabytek przed niszcze-
niem. Aby za∏o˝enia te mog∏y byç spe∏nione, nie-
zb´dne sà odpowiednia dba∏oÊç o obiekt oraz prze-
prowadzanie okresowych kontroli stanu zadaszenia,
gdy˝ jego nieszczelnoÊç jest najwi´kszym zagro˝e-
niem dla dekoracji malarskiej pu∏apu.

14. Fragmenty stropu
nawy g∏ównej. Stan po
konserwacji. Fot. autorka.
14. Fragments of the
main nave ceiling. State
after conservation. Photo:
author.

T

he instalment of a polychrome ceiling of the
main nave in October 2006 marked the com-

pletion of nine years of conservation, conducted
with intervals and encompassing the whole paint-
ed decoration of the ceiling and complex, multi-
stage repair of the church architecture.

Apart from the considerable range of technical

work, consisting in a transfer onto a new base of
about 30% of boards covered with painted decora-
tions, the fundamental conservation problem was
cleaning the polychrome surface as well as remov-
ing the polyvinyl acetate and pigment retouching,
which had changed the original colour. Another
difficult and complex task involved a reconstruc-
tion of a considerable part of the painted decora-
tion, connected with a recomposition of the im-
properly arranged segments of the main and
northern nave. These undertakings were preceded
by in-depth iconographic and stylistic studies,
whose purpose was to establish the original form of
the depictions. The prolonged realisation made

it possible to assess the effectiveness of the
performed work. No new flaking or loosening of
the polychrome was noticed; the same holds true
for colour retouching and reconstruction.

The realisation of the repair-conservation

meant that the building in question regained its
construction stability and the danger of its collapse
was averted. The process of covering the church
roof with steam-permeable foil and double
shingles as well as building a floor in the attic
should protect the valuable polychrome ceiling
from damage.

The conservation was supervised by Maria

Lubryczyƒska and carried out by Krystyna
Sommer, Joanna Czernichowska, Marcin
Kozarzewski, Ma∏gorzata Pa∏ka-Âlusarczyk,
Ma∏gorzata Oborska, Barbara Kaniewska, El˝bieta
Je˝ewska, Katarzyna Lesiakowska, Ma∏gorzata
Ujma, Magdalena Muc and the author of this
article. Transfers and repair of the underpaintings
were performed by Jacek Cypel, M, A.

76

Pracami konserwatorskimi kierowa∏a Maria

Lubryczyƒska. Brali w nich udzia∏ artyÊci-konser-
watorzy: Krystyna Sommer, Joanna Czernichow-
ska, Marcin Kozarzewski, Ma∏gorzata Pa∏ka-
Âlusarczyk, Ma∏gorzata Oborska, Barbara Kaniew-
ska, El˝bieta Je˝ewska, Katarzyna Lesiakowska,
Ma∏gorzata Ujma, Magdalena Muc oraz autorka.
Transfery i naprawy podobrazi wykona∏ mgr Jacek
Cypel.

1. Prace remontowo-konserwatorskie w latach 1998-1999
wykonywa∏a firma in˝. Józefa Hronowskiego z Nowego Sàcza,
a od roku 2000 firma Stabilator z Gdyni.

2. M. Lubryczyƒska, Problematyka ikonograficzna i konserwa-
torska drewnianego koÊcio∏a w Boguszycach ko∏o Rawy Mazo-
wieckiej, „Ochrona Zabytków”, 2006, nr.3, s. 46-51. Na ca∏ym
polichromowanym stropie rozk∏ad Êwiate∏ i cieni w iluzjoni-
stycznych kasetonach by∏ jednakowy, zgodny z zasadà Êwiat∏a
padajàcego z po∏udniowej strony. Pierwotnie trzy du˝e okna
znajdowa∏y si´ na Êcianie po∏udniowej i jedno na zachodniej
nad chórem muzycznym, pozosta∏e zosta∏y wyci´te w 1870 r.

3. M. Urbanowski, Boguszyce. KoÊció∏ parafialny pw. Âw.
Stanis∏awa bpa. Opracowanie naukowo-historyczne. Cz´Êç I.
Dokumentacja historyczno-architektoniczna, PP Pracownie
Konserwacji Zabytków, Warszawa 1978, mpis, s.7-18.

4. M. Lubryczyƒska, jw. s. 46-47.

5. Nieos∏oni´ty deskami metalowy Êciàg widoczny jest na ar-
chiwalnych fotografiach wykonanych w 1916 r. i w l. 30. (?)
ub.w., ze zbiorów Instytutu Sztuki PAN, nr inw. neg. 5039 B
i 7607.

Przypisy

Dr hab. Maria Lubryczyƒska, absolwentka wydzia∏ów Ar-

chitektury Wn´trz i Konserwacji Dzie∏ Sztuki Akademii

Sztuk Pi´knych w Warszawie, od 1974 r. pracuje na

Wydziale Konserwacji i Restauracji Dzie∏ Sztuki Akademii
Sztuk Pi´knych w Warszawie. Od 2001 r. kieruje Pra-
cownià Konserwacji i Restauracji Malarstwa Tablicowego
i Rzeêby Polichromowanej. W latach 1999-2005 pe∏ni∏a
funkcj´ prodziekana wydzia∏u. By∏a promotorem przesz∏o
70 prac magisterskich. Przez wiele lat przewodniczy∏a
Ogólnopolskiej Radzie Konserwatorów Dzie∏ Sztuki ZPAP.
Od 1983 r. jest rzeczoznawcà Ministra Kultury w zakresie
konserwacji malarstwa. Ma na swym koncie wa˝ne dokona-
nia konserwatorskie; w ostatnim czasie prowadzi autorski
program konserwatorski w Gabinecie Zwierciadlanym,
Sypialni i Antygabinecie Królowej Pa∏acu w Wilanowie
w ramach projektu pn. „Restauracja wn´trz pierwszego
w Polsce muzeum sztuki – Muzeum Pa∏ac w Wilanowie”.

WOODEN CHURCH OF ST. STANIS¸AW THE BISHOP IN BOGUSZYCE

NEAR RAWA MAZOWIECKA. THE COMPLETION OF THE CONSERVATION

AND RESTORATION OF POLYCHROME CEILINGS

77

Micha∏ Tadeusz Witwicki

KRYTERIA OCENY WARTOÂCI ZABYTKOWEJ

OBIEKTÓW ARCHITEKTURY JAKO PODSTAWA WPISU

DO REJESTRU ZABYTKÓW

*

N

iniejszy tekst jest próbà zebrania wieloletnich
doÊwiadczeƒ. Od dawna jako rzeczoznawca

uczestnicz´ w post´powaniach konserwatorskich,
m.in. w sprawach wpisów do rejestru i skreÊleƒ, po-
jawiajàcych si´ w zwiàzku z zamierzeniami in-
westycyjnymi dotyczàcymi obiektów zabytkowych
lub obiektów i terenów obj´tych strefami ochrony.
Podstawowym miernikiem jest tu kwestia wartoÊci
zabytkowej, niestety dotàd interpretowanej dowol-
nie, i to nie tylko przez specjalistów. Prowadzi to
cz´sto do nacisków osób do tego nieuprawnionych,
którym niekiedy (choç bardzo rzadko) ulega s∏u˝-
ba konserwatorska, wydajàc decyzje merytorycz-
nie wadliwe. W sprawach spornych brak kryteriów
oceny stawia s∏u˝b´ konserwatorskà w niezr´cznej

sytuacji, nierzadko na pozycji przegranej, zawsze
jednak zabiera czas na dodatkowe wyjaÊnienia w to-
ku i tak dostatecznie przewlek∏ych procedur admi-
nistracyjnych. Pierwszy mój tekst, dotyczàcy tytu-
∏owego problemu, ukaza∏ si´ w materia∏ach z kon-
ferencji, która odby∏a si´ w Lublinie w 2005 r.

1

Niniejszy tekst natomiast jest wersjà rozszerzonà
i zapewne na tyle pe∏nà, aby wywo∏aç dyskusj´
specjalistów. Ka˝dy z nich, kierujàc si´ wiedzà
i doÊwiadczeniem, niewàtpliwie ma tak˝e w∏asny
system oceny wartoÊci zabytkowej. Istnieje wi´c
mo˝liwoÊç ustalenia wspólnego stanowiska w tej
sprawie i opracowania jednolitej, merytorycznej
podstawy w tym obszarze dzia∏alnoÊci konserwa-
torskiej.

teorie

architekt, konserwator zabytków
rzeczoznawca MKiDN

1. Warszawa, socrealistyczna architektura placu Konstytucji.
1. Warsaw, socialist realism architecture in Konstytucji Square.

78

OkreÊlenie „zabytek” w j´zyku polskim ma kil-

ka znaczeƒ, z których dwa sà podstawowe. W uj´-
ciu potocznym oznacza rzecz z przesz∏oÊci w ogóle.
W uj´ciu prawnym natomiast to przedmiot lub
obiekt poddany ochronie prawnej ze wzgl´du na
szczególne wartoÊci, stwierdzone naukowo i potwier-
dzone formalnie wpisem do rejestru zabytków.

Rozbie˝noÊç mi´dzy poj´ciem potocznym a okre-

Êleniem prawnym powoduje, ˝e nie zawsze nast´-
puje prawid∏owe rozró˝nienie merytoryczne mi´dzy
obiektem historycznym – czyli dawnym (tj. po-
wsta∏ym przed dniem dzisiejszym i nale˝àcym do
przesz∏oÊci) – a zabytkowym – czyli dawnym, ale
wybranym do indywidualnej ochrony prawnej.
O ile ocena wartoÊci rzeczy dawnej nie musi kie-
rowaç si´ wy∏àcznie kryteriami naukowymi, o tyle
formalne potwierdzenie statusu zabytku wymaga
oceny dokonywanej w toku procedury wpisu do
rejestru. Urz´dowy formularz wpisu zawiera posta-
nowienie, czyli decyzj´ administracyjnà Woje-
wódzkiego Konserwatora Zabytków, która powin-
na byç wyczerpujàco uzasadniona na podstawie
merytorycznych, dok∏adnych kryteriów.

Brak powszechnie przyj´tych kryteriów oceny

wartoÊci zabytkowej i nierzadko nieumiej´tnoÊç do-
konania jej, widoczna w wielu postanowieniach,
sprawiajà, ˝e ju˝ podczas wpisu do rejestru zabyt-
ków mogà byç pope∏nione b∏´dy, które powodujà
istotne trudnoÊci w prawid∏owym dzia∏aniu w od-
niesieniu do obiektów obj´tych ochronà. Ten pro-
blem dojrza∏ ju˝ do szczegó∏owych rozwa˝aƒ, sze-
rokiej dyskusji oraz ustalenia systemu oceny, który
stanowi∏by podstaw´ polityki konserwatorskiej.
W niniejszym tekÊcie prezentuj´ w∏asne przemyÊle-
nia, majàc nadziej´, ˝e stanà si´ one przyczynkiem
do dyskusji. W tej sprawie bowiem teoretyczne roz-
wa˝ania nie b´dà wystarczajàce, dlatego przyta-
czam przyk∏ady dotyczàce obiektów nieruchomych.

We wpisach do rejestru cz´sto wyst´pujà dwa

zasadnicze b∏´dy: po pierwsze, wiele decyzji nie ma
w∏aÊciwego i przekonujàcego uzasadnienia, po dru-
gie, pokaêna liczba wpisów zosta∏a sporzàdzona bez
dok∏adnego rozpoznania obiektu i jego wartoÊci.
Pope∏niono wi´c b∏àd w sztuce, polegajàcy albo na
pochopnym, nieuzasadnionym wpisie, albo na wpi-
sie niepe∏nym, niezawierajàcym pe∏nego okreÊlenia
wartoÊci obiektu i jego elementów. W obu przypad-
kach powodem jest niedostateczna umiej´tnoÊç
rozpoznania obiektu i sformu∏owania w∏aÊciwych
wniosków.

Zdarza si´, ˝e w rubryce „uzasadnienie” wpi-

sano: „posiada wartoÊci historyczne”. Taki wpis

nie jest satysfakcjonujàcy, poniewa˝ jest to tylko
ogólnikowe stwierdzenie, które bez szerszego, me-
rytorycznego uzasadnienia pozostaje go∏os∏owne
i, co gorsza, arbitralne. Ponadto mo˝e wywo∏aç
uzasadnione wàtpliwoÊci co do jego zasadnoÊci.
Bardzo cz´sto pojawia si´ te˝ opis obiektu mniej
lub bardziej dok∏adny i rozbudowany. To te˝ jest
b∏´dem, opis obiektu bowiem jeszcze nie uzasadnia
decyzji, jest stwierdzeniem faktu, okreÊleniem cech
obiektu, a nie jego ocenà.

Dane zamieszczone w kartach ewidencyjnych

cz´sto nie zawierajà pe∏nego zestawu informacji
o rzeczywistych wartoÊciach zabytkowych obiektu.
Bardzo cz´sto ograniczajà si´ do elewacji, pomija-
jàc cechy wn´trza, cz´stokroç bardziej interesujà-
cego pod wzgl´dem zabytkowym.

Przyk∏adem niedostatecznego rozpoznania jest
kamienica mieszczaƒska z XIX w. znajdujàca
si´ w mieÊcie Êredniej wielkoÊci. Po∏o˝ona na
jednej z g∏ównych ulic odznacza si´ symetrycz-
nym uk∏adem elewacji, bogatym jej ukszta∏-
towaniem i dekoracjà (nawet nieco przesadnà).
Tylko ze wzgl´du na elewacj´ obiekt zas∏u˝y∏ na
wpis do rejestru, ale to nie wszystko. Podany na
karcie rzut parteru pokazuje dwa symetryczne
wejÊcia z sieni do wn´trza budynku. Dalsze
ogl´dziny uwidaczniajà dwie symetryczne klat-
ki schodowe biegnàce wzd∏u˝ sieni po obu jej
stronach. Klatki te spotykajà si´ na pó∏podeÊ-
cie nad sienià od strony podwórza, zaÊ ze Êrod-
ka podestu szeroki bieg powrotny dociera na
poziom I pi´tra. Takie rozwiàzanie, przyj´te na
wzór paradnych schodów pa∏acowych, jest nie
tylko oryginalnym, ale wr´cz unikatowym roz-
wiàzaniem w kamienicy czynszowej; Êwiadczy
te˝ o snobistycznych ambicjach w∏aÊciciela.
Symetrycznych elewacji jest wiele, ale takiej
klatki schodowej nie ma w tym mieÊcie, a mo˝e
nawet i w kraju. Ona w∏aÊnie stanowi szczegól-
nà wartoÊç zabytkowà obiektu, godnà zacho-
wania bez zmian, podnoszàc jego wartoÊç ogól-
nà. Nie zosta∏o to, niestety, uj´te w karcie.
Innym przyk∏adem mo˝e byç kamienica zlo-
kalizowana w regionie dolnoÊlàskim, po∏o˝ona
przy rynku lokacyjnego miasta, na dzia∏ce
Êredniowiecznej. Skala i bry∏a budynku stano-
wià wartoÊciowy element rozplanowania histo-
rycznego centrum oraz przestrzennego uk∏adu
rynku. Elewacja pochodzi z XIX w., jest w sty-
lu klasycystycznym, lecz miernej wartoÊci.
Wn´trze zdradza wczeÊniejsze pochodzenie

79

teorie

budynku, co najmniej XVIII-wieczne. Zapewne
w XX w. przebudowano parter budynku, uk∏ad
pi´ter pozosta∏ z czasów wczeÊniejszych,
wartoÊciowa jest równie˝ drewniana wi´êba,
pochodzàca z XVIII i XIX w., oryginalna
w uk∏adzie konstrukcyjnym. Opis ogranicza si´
do elewacji, pomija pi´tra i wi´êb´.

Te dwa przyk∏ady wskazujà, jak wa˝ne sà do-

k∏adne rozpoznanie i badanie obiektu, nieograni-
czajàce si´ jedynie do powierzchownych ogl´dzin
zewn´trznych. Niedostrze˝enie wartoÊciowych ele-
mentów w konserwatorskiej ocenie wartoÊci jest
sygna∏em braku zainteresowania i nieingerowania.
Oznacza to, ˝e mo˝na zmieniç, a nawet zniszczyç
cz´Êç autentycznej substancji, ujmujàc ca∏oÊci za-
bytkowà wartoÊç. Sprawa jest o tyle skomplikowa-
na, ˝e cz´sto cenne, niezauwa˝one w por´ elemen-
ty struktur budowlanych stajà si´ problemem do-
piero w toku przebudowy czy modernizacji. Taka
sytuacja utrudnia prawid∏owà ochron´ odkrytych
elementów wartoÊciowych, nie wspominajàc o pod-
wa˝aniu wiarygodnoÊci decyzji wpisu de rejestru.
Niedostateczne rozpoznanie zabytkowych wartoÊci
zarówno obiektu, jak i zespo∏u nie udost´pnia od-
powiedniej informacji na potrzeby planowania roz-
woju miasta i procesów inwestycyjnych oraz po-
rzàdkowych. Ponadto utrudnia ustalenie warun-
ków konserwatorskich dla zamierzeƒ inwestycyj-
nych konserwacji, modernizacji lub przebudowy
obiektu, a coraz cz´Êciej prowadzi do dzia∏ania
wbrew najlepszym intencjom konserwatorów. I nie
chodzi tu tylko o kwesti´ ewidentnych b∏´dów w oce-
nie wartoÊci w postaci nieuzasadnionego wpisu do
rejestru zabytków, co te˝ zdarza si´ sporadycznie.
Wszystkie te problemy wywo∏uje równie˝ brak kry-
teriów oceny wartoÊci zabytkowych, kryteriów
zaakceptowanych przez specjalistów i przez to Êro-
dowisko utrwalonych.

Przyk∏ady te prowokujà równie˝ do rozwa˝aƒ

na temat bardzo rzadko stosowanych, cz´Êciowych
wpisów do rejestru, które chroniàc rzeczywiste war-
toÊci zabytkowe, zapewniajà pewnà elastycznoÊç in-
westycyjnà w razie modernizacji czy przebudowy
obiektu. We Francji cz´Êciowe wpisy sà szeroko sto-
sowane i stymulujà trosk´ w∏aÊcicieli o konserwacj´
cennych elementów budynku.

WartoÊç zabytkowa

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie

zabytków i opiece nad zabytkami w art. 3 pkt 1

zawiera definicj´ zabytku, okreÊlajàc go jako „nie-
ruchomoÊç lub rzecz ruchomà, ich cz´Êci lub ze-
spo∏y, (...) których zachowanie le˝y w interesie
spo∏ecznym ze wzgl´du na posiadanà wartoÊç his-
torycznà, artystycznà lub naukowà”.

Sformu∏owanie ustawy zawiera zasad´ wybo-

ru, jakkolwiek nie wyra˝a tego expressis verbis.
Wybór zaÊ oznacza, ˝e historyczny obiekt propo-
nowany do indywidualnej ochrony konserwator-
skiej w celu jego zachowania powinien mieç war-
toÊci wy˝sze wobec innych obiektów tego samego
typu i ponadprzeci´tne. Powinny byç one wyra˝o-
ne przez materialne elementy historyczne obiektu.
Zasada wyboru jest zgodna z duchem ww. ustawy.
Jest wi´c prawnie obowiàzujàca i prawid∏owa me-
rytorycznie, a w sprawach bezpoÊrednio dotyczà-
cych wpisu do rejestru stanowi punkt wyjÊcia.

OkreÊlenie „zabytek” jest niedostatecznie pre-

cyzyjne. Bardziej konkretne okreÊlenia sà stosowa-
ne np. we Francji czy w Niemczech – tam jest
u˝ywany termin „pomnik historii” (monument his-
torique, historisches Denkmal, Kunstdenkmal). Ju˝
w tej nazwie zawierajà si´ takie cechy, jak nie-
przeci´tnoÊci i wielkoÊç.

OkreÊlony w powo∏anej Ustawie o ochronie za-

bytków i opiece nad zabytkami podzia∏ na wartoÊci
historyczne, artystyczne i naukowe jest zabiegiem
proceduralnym, u∏atwiajàcym rozpoznanie, ocen´
i decyzje s∏u˝by konserwatorskiej. Z naukowego
punktu widzenia jest on nieprawdziwy, gdy˝ war-
toÊci artystyczne i naukowe tak˝e odnoszà si´ do his-
torii obiektu. Lecz podzia∏ ten jest bardzo pomoc-
ny. Wyodr´bnienie wartoÊci artystycznych (w któ-
rych mogà si´ zawieraç wszelkie wartoÊci przes-
trzenne czy, inaczej mówiàc, plastyczne) jest uza-
sadnione, poniewa˝ w odniesieniu do zachowanych
obiektów przesz∏oÊç przemawia przez ich substan-
cj´ materialnà. WartoÊç naukowa okreÊla i uzasad-
nia nasz stosunek do obiektu. Jest jego fachowà
ocenà, która przyczynia si´ do okreÊlenia miejsca
obiektu w minionej i wspó∏czesnej kulturze kraju.
Warto dodaç, ˝e post´p wiedzy i ewolucja poglà-
dów sprawiajà, ˝e ukszta∏towany system oceny war-
toÊci zabytkowej mo˝e tak˝e podlegaç modyfi-
kacjom. Podstawowe wartoÊci, jakie reprezentuje
obiekt zabytkowy, w naszej praktyce sà jednak
trwa∏e. W konkluzji nale˝y przyjàç, ˝e obiekt za-
bytkowy jest materialnym dokumentem przesz∏oÊ-
ci, majàcym wyró˝niajàce si´ wartoÊci historyczne
i przestrzenne, wa˝ne dla nauki i kultury.

Niezale˝nie od powy˝szych uwag mo˝na stwier-

dziç, ˝e powo∏ana ustawa udost´pnia wprawdzie

80

dobrà podstaw´ merytorycznà do oceny wartoÊci
zabytkowej, jednak z natury tego aktu prawnego da-
je tylko ogólne definicje wartoÊci jako historyczne,
artystyczne i naukowe, które to definicje muszà byç
rozwini´te w uzasadnieniu decyzji konserwatora.
Ponadto nale˝y zauwa˝yç, ˝e wartoÊç naukowa
wynika z wartoÊci historycznej i artystycznej. JeÊli
przedmiot oceny nie posiada nic z tych dwóch war-
toÊci (a co najmniej jednej z nich), dla nauki na
ogó∏ mo˝e mieç wartoÊç jako pozycja statystyczna.
W zwiàzku z tym g∏ównie wartoÊci historyczne
i artystyczne przesàdzajà o wartoÊci zabytkowej
obiektu. W przygotowaniu administracyjnej pro-
cedury wpisu do rejestru sà sporzàdzane analizy
(zawarte na tzw. kartach bia∏ych), w których usta-
wowe, obowiàzujàce okreÊlenia powinny byç roz-
wini´te i uzasadnione szeroko i wnikliwie zgodnie
z wymaganiami dok∏adnej analizy wartoÊci obiektu.

Podstawà ustalenia wartoÊci musi byç analiza

porównawcza, powo∏ujàca inne obiekty, wydarze-
nia, zjawiska, mogàce mieç wp∏yw na ocen´ bada-
nego obiektu. Dopiero na tym tle mo˝na umieÊciç
go we w∏aÊciwym miejscu w hierarchii wartoÊci
obiektów historycznych. Ocena wartoÊci zabytko-
wej wymaga pog∏´bionej wiedzy, a przynajmniej
orientacji w ró˝nych dziedzinach wiedzy histo-
rycznej. Z pewnoÊcià nie jest to zadanie dla laika,
a nawet dla fachowca o wàskiej specjalizacji.
Niekiedy wymaga wspó∏dzia∏ania specjalistów
z kilku dziedzin nauki historii. Zabytkoznawstwo
jest wi´c bogatà dziedzinà wiedzy, s∏u˝àcà do pre-
cyzyjnego ustalenia wartoÊci lub ich braku, nie-
zale˝nie od wieku obiektu. To stwierdzenie jest
wa˝ne, nie wszystko bowiem co stare, nie wszystko
co si´ mo˝e komuÊ podobaç jako obiekt dawny,
a nawet nie wszystko co mo˝e byç przedmiotem
prac naukowych mo˝na uznaç za zabytek, podle-
gajàcy ochronie prawnej. W praktyce decyzje kon-
serwatorskie sà nierzadko kwestionowane nie z po-
zycji naukowych, ale za parawanem „potrzeby
spo∏ecznej” lub „odczucia”, za czym najcz´Êciej
kryjà si´ osobiste emocje lub w∏asne interesy czy
ch´ç rozg∏osu.

Fachowa analiza powinna byç dokonywana na

wielu p∏aszczyznach, m.in. w odniesieniu do:
a) obiektów o tej samej funkcji;
b) obiektów z tej samej epoki historycznej lub

stylu;

c) otoczenia;
d) ogólnej liczby tego rodzaju obiektów w miejsco-

woÊci, regionie, kraju;

e) obiektów tego rodzaju w innych krajach.

WyjàtkowoÊç obiektu zabytkowego. Na wst´pie
szczegó∏owych rozwa˝aƒ nale˝y przyjàç za ww.
ustawà podstawowe i bezdyskusyjne za∏o˝enie, ˝e
obiekt zabytkowy to obiekt historyczny o wartoÊci
nieprzeci´tnej, bogaty w wartoÊci historyczne,
artystyczne i naukowe ponad inne obiekty tego
rodzaju lub ponad wi´kszoÊç obiektów historycz-
nych na pewnym obszarze. Cech´ t´ nale˝y pod-
kreÊliç jako zasadniczà ró˝nic´ mi´dzy obiektem
historycznym w ogóle (tj. obiektem powsta∏ym
przed dniem dzisiejszym) a obiektem zabytkowym
(obiektem zas∏ugujàcym, niezale˝nie od daty po-
wstania, na specjalne traktowanie).

Mo˝na wi´c stwierdziç, ˝e zabytek (w znacze-

niu obiektu podlegajàcego indywidualnej, instytu-
cjonalnej ochronie, niezale˝nie od daty powstania)
jest czymÊ wyjàtkowym i wa˝nym. CzymÊ, co samo
b´dzie przekonywa∏o o swojej wartoÊci i wywo∏a
szacunek ludzi oÊwieconych (zabytek, jak teatr czy
ksià˝ka, nie dla ka˝dego jest czymÊ wa˝nym i po-
trzebnym), co warto zachowaç dla potomnych, co
stanie si´ przedmiotem edukacji spo∏ecznej, po-
niewa˝ zabytków nie chronimy wy∏àcznie dla spe-
cjalistów, ale dla ca∏ego spo∏eczeƒstwa. Tym bar-
dziej potrzebne jest szczegó∏owe rozwa˝enie cech
nadajàcych obiektom materialnym wartoÊç zabyt-
ku oraz rozwa˝enie metod ich oceny.

Czas miniony obiektu zabytkowego. Przytoczone
wy˝ej okreÊlenie „niezale˝nie od daty powstania”
jest kolejnym za∏o˝eniem wymagajàcym komenta-
rza. Zosta∏o ono powszechnie przyj´te w efekcie
powojennych doÊwiadczeƒ polskiego konserwa-
torstwa dopiero w latach 70. ub.w. Warto przy-
pomnieç, ˝e jeszcze w latach 60. XX w. archi-
tektura z okresu XIX-wiecznego eklektyzmu nie
by∏a uwa˝ana za godnà ochrony, którà obejmo-
wano najdalej okres klasycyzmu. Wiele wspa-
nia∏ych obiektów architektury XIX-wiecznej uleg∏o
zniszczeniu.

Szczególny przyk∏ad mo˝e stanowiç powojenna
„odbudowa” zrujnowanej ulicy Nowy Âwiat
w Warszawie. W XIX w. obok pozostawionych
i niezmienionych XVIII-wiecznych budynków
klasycystycznych wzniesiono liczne, wy˝sze
kamienice z bogatà dekoracjà eklektycznà. I to
one nadawa∏y ulicy wielkomiejskà skal´. Po
wojnie architektoniczny jej charakter zosta∏
sztucznie „cofni´ty” o 100 lat. Odbudowano
niskie domy XVIII-wieczne, do nich dostoso-
wujàc skal´ i wystrój architektoniczny innych,

81

2. Warszawa, ul. Nowy Âwiat przed wojnà (wg A. So∏tan,
Warszawa wczoraj, Gliwice 1998) i obecnie.
2. Warsaw, Nowy Âwiat Street before World War II, after:
A. So∏tan, Warszawa wczoraj (Warsaw Yesterday), Gliwice
1998, and at present.

obni˝onych i przebudowanych budynków XIX-
wiecznych. Nastàpi∏o to z ogromnà szkodà dla
historii ÊródmieÊcia Warszawy, ale przede
wszystkim dla artystycznych wartoÊci ulicy.
Zabudowa ulicy Nowy Âwiat prezentuje dziÊ ska-
l´ ma∏ego miasta i architektur´ w wi´kszoÊci
nowà, ale dostosowanà do nielicznych auten-
tycznych obiektów klasycystycznych, a wi´c ni-
jakà, a nawet – oÊmiel´ si´ twierdziç – byle jakà.

Trzeba przypomnieç, ˝e obecnie metryka

obiektu mo˝e mieç znaczenie tylko w poszczegól-
nych, wyjàtkowych przypadkach, na ogó∏ zwià-
zanych z reliktami archeologicznymi. Zasadniczo
odgrywa rol´ jedynie w zwiàzku z innymi wartoÊ-
ciami zabytkowymi, a za zabytek mo˝e byç uzna-
ny ka˝dy obiekt, niezale˝nie od czasu powstania.
W tym kontekÊcie nale˝y ubolewaç nad likwidacjà
znanego budynku handlowego w Warszawie,
Supersamu, którego wspó∏czesna, ale oryginalna
i awangardowa konstrukcja zas∏ugiwa∏a, mimo du-
˝ego zu˝ycia technicznego, na starannà restauracj´
z pozostawieniem in situ. Niewàtpliwie podj´cie ta-
kich dzia∏aƒ utrudni∏o to, ˝e Supersam nie zosta∏
w odpowiednim czasie wpisany do rejestru zabyt-
ków. Ubolewania, jakie w zwiàzku z rozbiórkà bu-
dynku pojawi∏y si´ w prasie, opar∏y si´ na stwier-
dzeniu, jakoby nie by∏o mo˝liwoÊci wpisania do re-
jestru obiektów powsta∏ych wspó∏czeÊnie. To nie-
prawda. Za∏o˝enie odejÊcia od okreÊlonych granic
daty powstania obiektu historycznego pozwala na
obj´cie ochronà konserwatorskà ka˝dego budynku
historycznego, tzn. wzniesionego przed dniem dzi-
siejszym, jeÊli posiada inne, nieprzeci´tne wartoÊci,
kwalifikujàce do indywidualnej ochrony. Data po-
wstania na ogó∏ nie ma tu nic do rzeczy.

Nale˝y równie˝ wspomnieç, ˝e za∏o˝enie, i˝ sa-

ma metryka nie stanowi o wpisie do rejestru, dzia∏a
równie˝ w drugà stron´ – chroni przed uznaniem
za zabytek obiektów dawnych, ale nie przedsta-
wiajàcych poza tym innych wartoÊci historycz-
nych, artystycznych czy naukowych w dostatecz-
nym stopniu. Takie stanowisko cz´sto wywo∏uje
sprzeciw historyków, dla których ju˝ fakt, ˝e
obiekt stanowi cz´Êç historii, nobilituje go. Na ogó∏
jednak nie rozwa˝a si´ kwestii cz´Êci historii.
Niestety, to szczególnie historycy domagali si´ wpi-
sania do rejestru zabytków Pa∏acu Kultury i Nauki.
Przyk∏adem by∏ spór o wpisanie do tego rejestru
kamienicy przy ul. Tamka 43 w Warszawie.
Przypadek ten zosta∏ opisany w dalszej cz´Êci ni-
niejszego artyku∏u.

82

WartoÊci historyczne

AutentycznoÊç substancji obiektu zabytkowego.
Z materialnym odzwierciedleniem historii wià˝e
si´ wa˝na cecha zabytku, jakà jest autentycznoÊç
substancji historycznej obiektu, czyli materia∏u
i struktury. WartoÊç ta jest szczególnie podkreÊla-
na przez Komitet Âwiatowego Dziedzictwa Kul-
turalnego i Naturalnego UNESCO jako cecha pod-
stawowa, bez której nie mo˝e byç mowy o wpisie
o uznaniu za zabytek. W jednym tylko, szczegól-
nym przypadku Komitet odstàpi∏ od tej zasady.
Budynki Starego Miasta w Warszawie zosta∏y wpi-
sane na List´ Âwiatowego Dziedzictwa Kulturalne-
go nie jako obiekty zabytkowe, ale jako niepowta-
rzalny przyk∏ad wyjàtkowej, ca∏kowitej i wzorowej
pod wzgl´dem fachowym, nowoczesnej rekonstru-
kcji zespo∏u obiektów historycznych, w którym
wi´kszoÊç substancji jest nieautentyczna. To jedy-
ny wpis na t´ list´, w którym autentycznoÊç sub-
stancji nie odegra∏a zasadniczej roli. JednoczeÊnie
jednak zastrze˝ono jednostkowy charakter tej de-
cyzji. Zdaniem Komitetu wszelka rekonstrukcja
z zasady obni˝a autentycznoÊç obiektu.

Dzia∏alnoÊç Komitetu Âwiatowego Dziedzictwa

Kulturalnego i Naturalnego dotyczy wartoÊci kul-
tury materialnej w zasi´gu Êwiatowym. Jego wska-
zania, dotyczàce zasad, sà jednak uniwersalne,
aktualne na wszystkich p∏aszczyznach problematy-
ki zabytkowej – krajowej, regionalnej czy lokalnej.

W niezrozumieniu spraw konserwatorskich

cz´sto pojawia si´ poglàd o równowa˝noÊci war-
toÊci autentyku i jego rekonstrukcji. Zamiast kon-
serwowaç, wskazane by∏oby rozebranie i odtwo-
rzenie kszta∏tu w nowym materiale i konstrukcji.
Taki poglàd cz´sto przyÊwieca dzia∏aniu w∏aÊci-
cieli, niekiedy nabywajàcych zabytkowy obiekt
z takim zamiarem lub celowo doprowadzajàcych
go do ruiny, zaniedbujàc jego konserwacj´. Nie
trzeba dodawaç, ˝e jednym z celów takich dzia∏aƒ
jest uzyskanie lepszych cech u˝ytkowych i funk-
cjonalnych nowego obiektu, co cz´sto przek∏ada si´
na wspó∏czesny standard i zyski p∏ynàce z eks-
ploatacji. Jednak ˝adna rekonstrukcja nie zastàpi
autentycznej substancji obiektu, w której widaç wy-
raênie równie˝ historyczne sposoby wznoszenia bu-
dynków, znacznie odbiegajàce od wspó∏czesnych.
Dawna substancja tworzy oryginalne struktury
budynków, prawdziwe w sensie historycznym. To
problem szerszy, wymagajàcy osobnego omó-
wienia, dlatego stanowisko Komitetu UNESCO
nale˝y przyjàç bez komentarza.

AutentycznoÊç substancji, funkcji i formy.
Wed∏ug Marii So∏tysik: „Autentyzm dzie∏a archi-
tektury zawiera w sobie trzy g∏ówne komponenty:
autentyzm materia∏u i struktury, autentyzm funk-
cji oraz autentyzm formy. Autentyzm materia∏u
i struktury w odniesieniu do obiektu zachowanego
jest praktycznie zawsze tylko cz´Êciowy. Trwa∏oÊç
materia∏owa i konstrukcyjna ka˝dego przedmiotu
jest czasowo mocno ograniczona. Po przekroczeniu
tej granicy substancj´ materialnà trzeba konser-
wowaç, wymieniaç lub odnawiaç, a w trakcie tych
procesów ka˝dorazowo traci ona cz´Êç swojej
autentycznoÊci. (...) Cz´sto przy odbudowie lub
rekonstrukcji u˝ywa si´ ponownie materia∏u budu-
jàcego pierwotnà struktur´ obiektu, co oczywiÊcie
wp∏ywa korzystnie na stopieƒ autentycznoÊci
rezultatu prac”. To twierdzenie w pe∏ni podzielam

2

.

Autentyzm formy obiektu zabytkowego mo˝e

mieç ró˝ny zakres. Najdalej idàc, jest to zachowa-
nie obiektu bez zmian, co jest mo˝liwe bardzo
rzadko. Najcz´Êciej autentyzm formy jest ograni-
czony zmiennymi losami obiektu lub dzia∏aniami
Êwiadomymi. Niekiedy dotyczy tylko bry∏y zew-
n´trznej i elewacji (np. Zamek Ujazdowski w War-
szawie). Dotyczy równie˝ obiektów wzniesionych
zgodnie z minionymi zasadami kompozycyjnymi.
W takich przypadkach nie mo˝na mówiç o auten-
tyzmie sensu stricto, umownie mo˝na przyjàç, ˝e
jest to „autentyzm formy”.

Trzeba te˝ dodaç, ˝e obiekty odtwarzane nie

muszà stanowiç dawnego kszta∏tu tego samego
miejsca, mogà byç odtwarzane na podstawie stylu
danej epoki. Pa∏ace i zamki, w razie braku bardzo
rzadko zachowanego autentycznego wyposa˝enia,
sà wyposa˝ane np. w meble, pochodzàce z innego
miejsca, ale z tej samej epoki. W ten sposób jest
odtwarzane dawne wyposa˝enie wn´trza. W zakre-
sie architektury i urbanistyki sà stosowane nie-
kiedy daleko idàce modyfikacje formy, je˝eli celem
jest uzyskanie charakteru dawnoÊci obiektu czy
zespo∏u.

Przyk∏adem jest wi´kszoÊç powojennej zabu-
dowy mieszkalnej Starego Miasta w Sando-
mierzu, a zw∏aszcza wschodnia pierzeja rynku.
Tworzy jà ciàg 3-kondygnacyjnych kamienic
z wysokimi dachami, stolarkà wykonanà wg
historycznych wzorów. Jest to jednak nowa za-
budowa powojenna, powsta∏a na miejscu
wczeÊniejszej, z której zachowa∏y si´ tylko piw-
nice. Ta autentyczna zabudowa by∏a uboga
pod ka˝dym wzgl´dem, nie mia∏a te˝ wartoÊci

83

teorie

3. Sandomierz, wschodnia pierzeja rynku.
3. Sandomierz, eastern frontage of the market square.

architektonicznych. Zniszczona w czasie woj-
ny, stanowi∏a pole do wzniesienia zabudowy,
odpowiadajàcej walorami architektonicznymi
najlepiej zachowanym kamienicom rynkowym
i do nich dostosowanej pod wzgl´dem formy.
Szczególnym przyk∏adem jest nowa zabudowa
historycznego centrum Ko∏obrzegu, które zo-
sta∏o ca∏kowicie zniszczone podczas II wojny
Êwiatowej. Nowy zespó∏ zabudowy powsta∏ w la-
tach 70. i 80. wg indywidualnej i oryginalnej
koncepcji architekta. Historyczna forma zo-
sta∏a powtórzona tylko w zakresie rygorów
urbanistycznych tj. dawnych linii zabudowy,
podzia∏u na bloki i dzia∏ki, skali zabudowy.
Architektura jest wspó∏czesna, ale mimo to
ogólnie nawiàzuje do charakteru historycznych
zespo∏ów staromiejskich w takim stopniu, ˝e
traktowana jest jako stare miasto.

Autentyzm funkcji pierwotnej rzadko mo˝e byç

zachowany. Dobrze, jeÊli funkcja jest zbli˝ona do
pierwotnej, np. dawna kamienica mieszczaƒska
zachowuje funkcje handlowe, które sà aktualne
w ka˝dej epoce. Gorzej sytuacja przedstawia si´

z utrzymaniem funkcji przemys∏owych – na ogó∏,
niestety, to si´ nie zdarza. JeÊli sà obiektami hote-
lowymi czy muzealnymi, tracà autentyzm. Istniejà
jednak formy incydentalnego i cz´Êciowego zacho-
wania funkcji w sytuacji, gdy obiekt staje si´ np.
miejscem odtwarzania wydarzeƒ historycznych.
Najcz´Êciej autentyczna funkcja kontynuowana
jest w budynkach sakralnych.

AutentycznoÊç substancji, wyst´pujàc jako ce-

cha obiektu, nie mo˝e byç jedynym kryterium war-
toÊci zabytkowej. Takà cech´ mo˝e mieç nawet
najbardziej prymitywny obiekt budowlany, wznie-
siony np. przed tygodniem. Autentyzm substancji
podnosi, a niekiedy uzasadnia wartoÊci historycz-
nà, artystycznà i naukowà. To ∏àcznie przydaje
wa˝noÊci ca∏emu obiektowi. Nale˝y dodaç, ˝e
autentyzm substancji jest wartoÊcià nie do zastà-
pienia, w zwiàzku z czym odgrywa szczególnà rol´
w badaniach i ocenie obiektu.

Materialne odzwierciedlenie historii. Jednà
z najwa˝niejszych i niezb´dnych cech, jakie
powinien posiadaç obiekt zabytkowy, jest odzwier-
ciedlenie historycznego charakteru i historycznej

84

funkcji obiektu w jego materialnej strukturze prze-
strzennej. Przyk∏adowo, blankowanie murów zam-
ku, ko∏o wodne m∏yna czy przejazd bramny na
podwórze lub dziedziniec to materialne atrybuty
funkcji obiektów, które okreÊlajà ich historyczny
charakter. Rodzaj oraz liczba tych elementów pod-
legajà ogólnym zasadom oceny wartoÊci, jednak
samo ich fizyczne istnienie trzeba uznaç za nie-
zb´dne do pozytywnej oceny wartoÊci zabytko-
wych. Osobnà cz´Êç w tym zakresie tworzà obiekty
o nietypowej lub rzadkiej funkcji, np. obiekty mi-
nionej techniki, w których szczególnà rol´ odgrywa
wyposa˝enie techniczne.

Brak fizycznych cech, odzwierciedlajàcych bez-

poÊrednio historyczny charakter i historycznà funk-
cj´ obiektu nie daje podstaw do uznania go za
zabytek zas∏ugujàcy na indywidualnà ochron´ kon-
serwatorskà. Je˝eli by∏ zwiàzany z wa˝nymi wy-
darzeniami historycznymi, artystycznymi, nauko-
wymi tylko jako ich miejsce, mo˝na mówiç jedynie
o niematerialnych wartoÊciach obiektu.

WartoÊç dokumentu historii. Emocjonalne wi´zi
z przesz∏oÊcià przek∏adajà si´ na zainteresowanie
obiektem historycznym, jego strukturà, konstrukcjà
i materia∏em. Jego wartoÊç historycznà mo˝na
okreÊliç tylko za pomocà posiadanej wiedzy zarów-
no historycznej, jak i wynikajàcej z rozpoznania
tego obiektu.

Nale˝y raz jeszcze podkreÊliç, ˝e wartoÊç histo-

ryczna nie wià˝e si´ jedynie z metrykà. DawnoÊç
powstania obiektu jest faktem historycznym, ale
nie jest wartoÊcià historycznà. Poj´cia te nie sà jed-
noznaczne. Nie zawsze wszystko co stare od razu
zas∏uguje na miano zabytku. Sama metryka jest
mniej wa˝na dla oceny wartoÊci historycznej (z wy-
jàtkiem przypadków szczególnych). Obiekt dawny
ma wartoÊç historycznà, jeÊli wià˝e si´ on z czymÊ
wa˝nym lub co najmniej istotnym dla szeroko
poj´tej historii (miejscowej, regionalnej, kraju)
i w zwiàzku z tym obiekt staje si´ dokumentem
dziejów. Aby przybli˝yç ocen´, zosta∏y wprowad-
zone trzy poj´cia – dokument historii, Êwiadectwo
historii i niemy Êwiadek historii. Niemym Êwiad-
kiem historii mo˝e byç ka˝dy obiekt dawny. Za
Êwiadectwo historii jest uznawany obiekt, który
przekazuje informacje historyczne odnoszàce si´ do
osób i zjawisk, ale majàce znaczenie tylko jako fakt
towarzyszàcy historii, ale jej nie wspó∏tworzàcy
(np. je˝eli sà znani inwestorzy lub w∏aÊciciele
obiektu, którzy poza tym faktem nie sà notowani
jako osoby wa˝ne w historii, choçby lokalnej).

Obiekt staje si´ dokumentem historii, je˝eli niesie
istotne informacje historyczne.

WartoÊç historyczna obiektu staje si´ prioryte-

towa i godna uwagi, je˝eli:
a) obiekt by∏ miejscem wa˝nych funkcji politycz-

nych (zamki, ratusze, np. ratusz Starego Miasta
w Lublinie, siedziba nie tylko w∏adz miasta, ale
tak˝e Trybuna∏u Koronnego), spo∏ecznych, np.
naukowych (tzw. Ma∏achowianka, znana szko∏a
w P∏ocku), kulturowych (warszawska Zach´ta)
i kultowych (Êwiàtynie i cmentarze, a zw∏aszcza
miejsca pielgrzymek), gospodarczych (dawne ze-
spo∏y dworskie i folwarczne, fabryki i urzàdze-
nia techniczne, np. ˚uraw w Gdaƒsku);

b) obiekt lub miejsce sà bezpoÊrednio zwiàzane

z wa˝nymi wydarzeniami historycznymi (np.
klasztor w Oliwie, gdzie w 1660 r. podpisano
traktat pokojowy ze Szwedami), pole bitwy his-
torycznej (np. pod Rac∏awicami);

c) obiekt jest wprost zwiàzany z wa˝nymi zjawis-

kami historycznymi, m.in. dotyczàcymi rozwoju
i przemian w dziedzinie architektury i urbani-
styki (np. wspomniany Supersam w Warszawie),
odzwierciedlajàcy je jako obiekt wysoce charak-
terystyczny dla danego okresu albo wysoce
twórczy;

d) obiekt jest bezpoÊrednio zwiàzany z wa˝nymi

postaciami historii (˚elazowa Wola, dom w Wa-
dowicach, Stawiska), tak˝e z osobami ˝yjàcymi
(dwór w Lus∏awicach). WartoÊç t´ mo˝e posia-
daç obiekt, zespó∏ lub miejsce.

WartoÊç historyczna nie wyst´puje wi´c samo-

dzielnie jako metryka, ale zawsze w powiàzaniu
z innà wartoÊcià jako Êwiadectwo czegoÊ nieprze-
ci´tnego, wa˝nego, niezwyk∏ego, co zdarzy∏o si´
w przesz∏oÊci. Tego data powstania obiektu jeszcze
nie zapewnia, a jej fetyszyzacja a priori prowadzi
do nadawania miana zabytku dowolnym grupom
obiektów przeci´tnych, powsta∏ych w dowolnie wy-
branej epoce, tylko dlatego ˝e powsta∏y przed dniem
dzisiejszym. Prowadzi to do wynaturzenia poj´cia
zabytku, swego rodzaju „dewocji zabytkowej” (jeÊ-
li powodowana bezinteresownoÊcià) lub do Êwia-
domego nadu˝ycia (jeÊli powodowana wymier-
nym interesem). W praktyce zdarza si´ i jedno,
i drugie.

Typowym przyk∏adem nieporozumienia w tej
kwestii by∏a sprawa wartoÊci zabytkowej kamie-
nicy, po∏o˝onej przy ul. Tamka nr 43 w War-
szawie, o której wpisanie do rejestru zabytków
toczy∏a bój grupa dzia∏aczy spo∏ecznych pod

has∏em zachowania „najstarszej kamienicy na
ul. Tamka”. Kamienica nie mia∏a innych war-
toÊci historycznych. Dla historyka architektury
i urbanistyki nie jest tajemnicà, ˝e pierwszymi
budynkami czynszowymi, jakie powstawa∏y na
miejscu rozparcelowanych terenów rolnych czy
ogrodowych, by∏y budowle bardzo skromne, cz´-
sto wr´cz tandetne, wznoszone dla ubogich lo-
katorów. Inwestorzy i budowniczowie nie mieli
ambicji w zakresie twórczoÊci architektonicznej.
Dopiero w nast´pnych etapach rozwoju zabu-
dowy wielkomiejskiej powstawa∏y tam dzie∏a
wartoÊciowe pod wzgl´dem architektonicznym,
technicznym i u˝ytkowym. Takim wczesnym
obiektem bez wartoÊci, nie jedynym w War-
szawie, by∏a pierwsza kamienica przy Tamce,
zresztà ju˝ rozebrana. Na jej miejscu powstanie
nowoczesny budynek, który na pewno wzbo-
gaci okoliczny krajobraz. Jednak dotàd sprawa
Tamki jest przedmiotem ataków na konserwa-
torów, którzy wydali zgod´ na rozbiórk´, a tak˝e
na piszàcego te s∏owa, ze strony zacietrzewio-
nych „mi∏oÊników zabytków”, niedysponujà-
cych nale˝ytà wiedzà merytorycznà w zakresie
zabytkoznawstwa oraz historii urbanistyki.

Nale˝y wyraênie stwierdziç, ˝e na uwag´ za-

s∏uguje obiekt „najstarszy”, je˝eli to oznacza, ˝e jest
on pierwszy z wielu wa˝nych dla historii zjawisk.

WartoÊç historyczna mo˝e byç g∏ównà, a nawet

jedynà wartoÊcià wp∏ywajàcà na potrzeb´ ochrony.
Oto przyk∏ady. W dolnej partii murów dzwonnicy
katedralnej w P∏ocku znajduje si´ fragment muru
kamiennego, który nie wywo∏uje wzruszeƒ arty-
stycznych, nie jest szczególnym dzie∏em techniki

85

teorie

budowlanej, lecz jego wartoÊç historyczna jest
bezcenna (a co za tym idzie te˝ naukowa), ponie-
wa˝ ten mur jest fragmentem palatium Boles∏awa
Krzywoustego. Jest to wi´c materialny relikt his-
torii niezwyk∏ej dla nas wagi, zwiàzany bezpoÊred-
nio nie tylko z dziejami kraju w okresie, gdy P∏ock
by∏ stolicà Polski, ale tak˝e z jednym z królów,
stanowiàcy ponadto materialny dokument budo-
wnictwa rezydencjonalno-obronnego w Polsce
wczesnoÊredniowiecznej.

Odmienny przyk∏ad mo˝na podaç, powo∏ujàc

si´ na Angli´. W´drujàc londyƒskim City, wy-
pe∏nionym pot´˝nymi gmachami siedzib banków
i korporacji, co jakiÊ czas spotyka si´ wciÊni´ty
mi´dzy szklane wie˝owce ma∏y 2- lub 3-kondyg-
nacyjny dom z wysokim dachem, niewielkimi
oknami, czasem o nieco zaburzonej ze staroÊci
konstrukcji, przypominajàcy bajki z dzieciƒstwa,
najcz´Êciej ozdobiony jedynie szyldem o dziwacz-
nej treÊci. Do takich budowli nale˝à wiekowe puby,
nieco komicznie prezentujàce si´ na tle wspó∏czes-
nej monumentalnej architektury. Dynamiczny roz-
wój po wojnie sprawi∏, ˝e prawie ca∏a stara wiel-
komiejska zabudowa City zosta∏a rozebrana,
∏àcznie ze Êredniowiecznymi obwarowaniami.
Pozostawiono jedynie puby, niezale˝nie od ich me-
tryki. Niektóre z nich majà wartoÊç architekto-
nicznà, inne nie wyró˝niajà si´ niczym szczegól-
nym, sà raczej dzie∏em prostego budownictwa ni˝
architektury. O ich pozostawieniu zdecydowa∏a
niematerialna wartoÊç historyczna, zwiàzana z ty-
mi obiektami. Uznano bowiem, ˝e w∏aÊnie londyƒ-
skie puby sà wyrazem tradycji obyczajowej i naj-
lepszym dokumentem ciàg∏oÊci historycznej „do-
brej, starej Anglii”.

4. Warszawa, nieistniejàcy ju˝ bydynek przy ul. Tamka 43.
4. Warsaw, non-extant building in 43 Tamka Street.

86

WartoÊç historycznà mogà pot´gowaç legendy

dotyczàce danego miejsca. Typowym przyk∏adem
jest Jasna Góra. Wed∏ug wiarygodnych badaƒ his-
toryków obrona klasztoru by∏a epizodem wojny, bez
wi´kszego znaczenia militarnego. Umiej´tnie roz-
budowana legenda wynios∏a to miejsce do rangi naj-
wi´kszego w dziejach obronnego szaƒca kraju; po-
wsta∏a dodatkowa, niematerialna wartoÊç symbolu.

Im bardziej z∏o˝ona wartoÊç historyczna obiek-

tów, tym wy˝sze mo˝e byç ich miejsce w ocenie,
tym wi´kszy zakres ochrony konserwatorskiej.
Przyk∏adowo, najwi´ksze stare fabryki w ¸odzi re-
prezentujà wartoÊci historii: polityczno-spo∏ecznej
(jako powsta∏e w wyniku dzia∏aƒ rzàdu Królestwa
Kongresowego stymulujàcych rozwój przemys∏u),
gospodarczej (jako dokument przyspieszenia roz-
woju gospodarczego wg nowej dziedziny produk-
cji), a tak˝e rozwoju techniki, budownictwa, archi-
tektury i urbanistyki.

WartoÊç historyczna jest reprezentowana przede

wszystkim przez materialne cechy obiektu, tj. usy-
tuowanie, rozmiary, konstrukcj´, materia∏, sposób
rozwiàzaƒ funkcjonalno-przestrzennych, a przema-
wia przez materialnie zachowanà struktur´ i sub-
stancj´ historycznà. Tylko wtedy, gdy istnieje realna
materia obiektu, mo˝e on pretendowaç do ochrony
i wpisania do rejestru zabytków. Jednak˝e wartoÊç
historyczna mo˝e wyst´powaç tak˝e w odniesieniu
do obiektów niezachowanych fizycznie – jako his-
toryczna tradycja miejsca. W takim przypadku
mieÊci si´ w kategorii wartoÊci niematerialnych.

WartoÊci artystyczne

OkreÊlenie „wartoÊci artystyczne” odnosi si´ do
wielu dziedzin twórczoÊci. W jednym obiekcie nie-
ruchomym mo˝e obejmowaç wartoÊci twórcze
architektury i budownictwa, sztuki dekoracyjnej
(rzeêby i malarstwa), sztuki u˝ytkowej, sztuki in-
˝ynierskiej. Poza tym istniejà urbanistyczne war-
toÊci przestrzenne, zwiàzane z rolà obiektu jako
cz´Êci szerszego krajobrazu, zw∏aszcza miejskiego,
sk∏adajàcego si´ z uk∏adu terenu, rozplanowania,
zabudowy i krajobrazu naturalnego.

Pod okreÊleniem wartoÊci artystycznej nale˝y

rozumieç wartoÊci przestrzenne b´dàce efektem
Êwiadomej twórczoÊci, a tak˝e wszelkie wartoÊci es-
tetyczne oddzia∏ujàce emocjonalnie, które wynik∏y
albo z zaplanowanych dzia∏aƒ, albo powsta∏y w re-
zultacie spontanicznego lub przypadkowego zesta-
wienia elementów przestrzennych, spowodowane-
go przyczynami pozaartystycznymi. Ocenie pod-
legajà cechy plastyczne, stylistyczne, dekoracyjne,

ale te˝ funkcjonalne (w tym szczególnie uk∏ad we-
wn´trzny), konstrukcyjne, materia∏owe oraz sytua-
cyjne w najszerszym postrzeganiu wartoÊci este-
tycznych i artystycznych sensu stricto. Najcz´Êciej
analiza obejmuje ró˝ne okresy twórczoÊci, obiekty
historyczne bowiem rzadko zachowujà kszta∏t
z czasu powstania, stanowiàc konglomerat form
kolejnych przekszta∏ceƒ.

Ocena zabytkowej wartoÊci artystycznej obiek-
tów architektury. Przedmiot oceny stanowià
wszystkie cechy przestrzenne obiektu, a tak˝e spo-
sób jego wkomponowania w otoczenie. Sà to:
a) usytuowanie w terenie;
b) kompozycja bry∏y;
c) kompozycja uk∏adu przestrzennego wn´trza;
d) konstrukcja;
e) materia∏y;
f) styl wzgl´dnie stylistyczna konwencja ca∏oÊci oraz

poszczególnych elementów architektury, w tym
dekoracji;

g) artystyczne cechy zwiàzku z otoczeniem.

Ocena wartoÊci artystycznej obiektu architek-

tury powinna zawieraç si´ w odpowiedziach na
cztery pytania:
a) W jakim stopniu obiekt odzwierciedla epok´,

ukazuje charakterystyczne cechy jej twórczoÊci,
w jakim stopniu reprezentuje jej osiàgni´cia?
W tym zakresie ocenie podlegajà skala oraz bo-
gactwo formalne bry∏y, uk∏adu wn´trz, elewacji
(formy proste, z∏o˝one, skomplikowane) – nie
mo˝e to byç jednak jedyne kryterium oceny.

b) W jakim stopniu obiekt jest osiàgni´ciem twór-

czym? W tym zakresie trzeba oceniç, czy jest on
efektem naÊladownictwa (formy uproszczone,
powtarzalne, charakterystyczne, które te˝ mogà
osiàgnàç wysoki poziom artystyczny), a w jakim
stopniu jest dzie∏em w∏asnym autora (indywi-
dualnym, oryginalnym, nowatorskim). Najwy˝ej
nale˝y oceniç dzie∏a prekursorskie, otwierajàce
nowe mo˝liwoÊci twórcze i dajàce poczàtek no-
wym pràdom twórczym.

c) Jaka jest rola i wa˝noÊç usytuowania obiektu

w zespole i krajobrazie? Ta ocena jest szczególnie
wa˝na w odniesieniu do historycznych zespo∏ów
miejskich, gdzie wyst´puje korelacja mi´dzy usy-
tuowaniem a rangà spo∏ecznà i formà obiektu.
Ponadto wyst´puje tu usytuowanie podporzàdko-
wane (w pierzei), uprzywilejowane (na naro˝niku
pierzei lub na zamkni´ciu widoku), indywidual-
ne (na w∏asnej dzia∏ce). W tym zakresie wa˝ne
jest stwierdzenie, czy obiekt jest elementem

87

organizujàcym przestrzeƒ wn´trza ulicy, placu,
nabrze˝a, szerszego krajobrazu, czy jest ekspo-
nowany dodatkowo skalà i bry∏à lub ukszta∏-
towaniem terenu, czy jest dominantà we wn´trzu
lub w sylwecie zespo∏u urbanistycznego, czy tyl-
ko wype∏nia fragment struktury przestrzennej
zespo∏u.

d) Jak wielka jest si∏a oddzia∏ywania estetycznego?

WartoÊç estetyczna jest zwiàzana ze szczególnà
cechà artystycznej atrakcyjnoÊci obiektu, tj. si∏à
wywo∏ywania wzruszeƒ natury estetycznej, np.
widoku licznych wie˝ w panoramie miasta, bo-
gato sklepionych wn´trz gotyckich lub krajobra-
zu. WartoÊci estetyczne muszà byç analizowane
pod wzgl´dem kszta∏tów interesujàcej estetycz-
nie kompozycji przestrzennej, barw, czyli ma-
lowniczoÊci (sugestywnoÊç kolorystyczna), ogól-
nego bogactwa form, monumentalnoÊci itp.
Szczególnie istotnym elementem oddzia∏ywania
estetycznego mo˝e byç zwiàzek obiektu z ele-
mentami krajobrazu naturalnego.

Ocena zabytkowej wartoÊci obiektów i urzà-
dzeƒ przemys∏owych. Zabytkowa wartoÊç dawnych
obiektów przemys∏owych historyczna i naukowa

jest zawarta g∏ównie w autentycznym wyposa˝eniu
technicznym, maszynach i przemys∏owych urzà-
dzeniach muzealnych. Ocena mo˝e byç pozytywna,
je˝eli:
a) zainstalowanie tego wyposa˝enia zapoczàtko-

wa∏o rozwój tej ga∏´zi przemys∏u w danym miej-
scu, regionie, kraju;

b) wyposa˝enie techniczne stanowi zestaw urzà-

dzeƒ charakterystyczny dla pewnego etapu roz-
woju przemys∏u lub obrazuje istotny etap kolej-
nych kluczowych przemian w rozwoju przemys∏u
(np. je˝eli jest zwiàzane z technologià, stanowiàcà
wa˝ny element rozwoju danej ga∏´zi przemys∏u);

c) jest zwiàzane z osobami wybitnych wynalazców

i organizatorów przemys∏u lub z najlepszymi
producentami urzàdzeƒ przemys∏owych;

d) zachowa∏o si´ w ca∏oÊci lub tylko w cz´Êci, ale

obrazujàcej dawne wyposa˝enie i dzia∏anie cià-
gu technologicznego;

e) jest zestawem produkcyjnym lub pojedynczym

elementem zestawu, zachowanym wy∏àcznie
w tym egzemplarzu, a wi´c unikatowym.

Je˝eli nie zachowa∏y si´ dawne urzàdzenia

i wyposa˝enie techniczne (co jest najwi´kszym
zubo˝eniem wartoÊci obiektu przemys∏owego), to

teorie

5. Warszawa, wy-
twórnia wódek
„Koneser”. Brama
g∏ówna.

5. Warsaw, ”Kone-
ser” Vodka Factory.
Main gate.

88

przedmiotem oceny mo˝e byç tylko obudowa ze-
wn´trzna, rozpatrywana pod wzgl´dem wartoÊci
zabytkowej budownictwa i architektury. Odnosi
si´ to zw∏aszcza do obiektów fabrycznych, w któ-
rych a˝ do naszych czasów wprowadzano cz´ste
zmiany wyposa˝enia produkcyjnego.

W XIX w. obiekty i urzàdzenia produkcji wiel-

koprzemys∏owej (fabryki, wielkie piece), a tak˝e
kolej ˝elazna cieszy∏y si´ presti˝em jako noÊniki
post´pu ludzkoÊci. Dlatego du˝e fabryki lub wa˝ne
dworce kolejowe by∏y projektowane przez uzna-
nych architektów. Wyró˝nia je wysoki poziom ar-
tystyczny, co stanowi podstaw´ do obj´cia ochronà
i wpisem do rejestru zabytków. Przyk∏adem mo˝e
byç dawna fabryka Poznaƒskiego w ¸odzi czy fab-
ryka wódek „Koneser” w Warszawie. Budowa tych
obiektów przyczyni∏a si´ tak˝e do rozwoju ogólne-
go poziomu techniki budowlanej i tak˝e z tych
wzgl´dów poszczególne obiekty mogà zas∏ugiwaç
na ochron´ konserwatorskà jako zabytki architek-
tury i budownictwa, a nie tylko techniki.

W XX w. wraz z rozwojem przemys∏u obiekty

przemys∏owe straci∏y wyjàtkowoÊç, architektura
ideologizujàca nie by∏a ju˝ potrzebna. Nastàpi∏y

natomiast ogromne zmiany w budownictwie, wy-
nikajàce z post´pu techniki budowlanej, zmian
materia∏owych i konstrukcyjnych. Dlatego war-
toÊci zabytkowe XX-wiecznych obiektów przemy-
s∏owych nale˝y rozpatrywaç w kategoriach g∏ównie
budownictwa u˝ytkowego (nie pomijajàc oczywiÊ-
cie architektury), bioràc pod uwag´ nast´pujàce
cechy:
a) wyjàtkowoÊç konstrukcji, stanowiàcej istotny

post´p w rozwoju tego typu budownictwa, a wi´c
cechy wynalazczoÊci i prekursorstwa;

b) zastosowanie nowych materia∏ów, majàce istot-

ny wp∏yw na cechy funkcjonalno-przestrzenne
obiektu;

c) oddzia∏ywanie obiektu jako wzorca w rozwoju

i rozpowszechnianiu tego typu konstrukcji;

d) przyk∏ad zestawu urzàdzeƒ charakterystyczne-

go dla pewnego etapu rozwoju przemys∏u.

Na wartoÊç zabytkowà obiektów przemys∏o-

wych mogà wp∏ywaç tak˝e ich walory urbanis-
tyczno-krajobrazowe, wynikajàce z usytuowania
(zw∏aszcza dominacji w krajobrazie), odr´bnoÊci
ukszta∏towania przestrzennego oraz architektury.
Typowym przyk∏adem sà obiekty wysokie, np.

6. Warszawa, wytwórnia wódek „Koneser”. Teren zak∏adu.
6. Warsaw, ”Koneser” Vodka Factory. Area of the works.

89

teorie

kominy fabryczne czy wie˝e ciÊnieƒ. Jako przy-
k∏ady mo˝na równie˝ wymieniç ˚uraw w Gdaƒ-
sku, zespó∏ spichrzy w Bydgoszczy, a tak˝e urzà-
dzenia i ciàgi kana∏ów (np. Kana∏ Augustowski),
sztucznych zbiorników wodnych itp.

Ocena wartoÊci krajobrazowej. Pod poj´ciem
wartoÊci krajobrazowej zazwyczaj kryje si´ malo-
wniczoÊç, czyli plastycznie emocjonalne oddzia∏y-
wanie kszta∏tów i barw. Przedstawiajàc rzecz
w uproszczeniu, widok krajobrazu oddzia∏uje
w dwojaki sposób: poprzez zharmonizowanie, two-
rzàce jednolity charakter widoków miejsca, a tak˝e
poprzez ekspresyjne zró˝nicowanie, w postaci wi-
doków wywo∏ujàcych silne emocje. Krajobraz mia-
sta (lub zespo∏u budowlanego) jest cz´sto bardzo
zró˝nicowany, tworzà go bowiem nawarstwienia
obiektów ró˝nego rodzaju, skali i bogactwa form,
a tak˝e elementy naturalne, takie jak uk∏ad terenu,
zieleƒ, woda.

Ocena wartoÊci krajobrazowej jest o tyle trud-

na, ˝e krajobraz ciàgle si´ zmienia, zarówno w wy-
niku procesów naturalnych, jak i w efekcie dzia∏aƒ
cz∏owieka. Podobnym przeobra˝eniom ulegajà oce-
ny jego wartoÊci estetycznej. Aby dokonaç oceny
wartoÊci krajobrazowej, nale˝y wyodr´bniç sta∏e
i niezmienne elementy krajobrazu. Do sta∏ych zali-
czyç trzeba takie elementy naturalne, jak histo-
ryczne ukszta∏towanie terenu, tzn. jego obszar
i rzeêb´ (wzgórza, doliny), uk∏ad cieków wodnych,
zieleƒ zabytkowà obj´tà ochronà konserwatorskà
oraz wzniesione r´kà ludzkà zabytkowe zespo∏y
i obiekty budowlane. Pokrycie terenu innà zielenià
oraz budownictwo niezabytkowe lub nowo wzno-
szone sà zmiennymi elementami krajobrazu, które
równie˝ muszà podlegaç ocenie.

Negatywnym przyk∏adem przemian krajo-

brazu jest otoczenie historycznego centrum San-
domierza. Znajdujàcy si´ obok Starego Miasta
zespó∏ jarów, unikatowy fragment zabytkowe-
go zespo∏u miejskiego, integralnie z nim zwià-
zany przestrzennie, zosta∏ w du˝ym stopniu
zniszczony przez nowà zabudow´ willowà,
usytuowanà na terenie jarów w latach 80. i 90.
XX w. Proces ten jest kontynuowany z pe∏nà
akceptacjà w∏adz miejskich i wielkà szkodà dla
krajobrazowej wartoÊci tej cz´Êci miasta, która
zmienia si´ w dzielnic´ willowà. To w∏aÊnie
krajobraz, a zw∏aszcza ta jego cz´Êç stanowi∏a
unikatowà wartoÊç Sandomierza, dziÊ znacznie
i bezpowrotnie pomniejszonà.

WartoÊci naukowe

WartoÊci naukowe obiektu mogà w miar´ up∏ywu
czasu ulegaç przemianom. Wynika to nie tylko z po-
st´pów wiedzy na temat tego obiektu, ale tak˝e ze
zmiany jego znaczenia dla kultury. Post´p w dzie-
dzinie naukowych badaƒ zabytkoznawczych oraz
interpretacji historii odbywa si´ nieprzerwanie,
a wraz z nim rozszerzajà si´ zakres i metody
upowszechniania wiedzy. WartoÊç naukowa jest
wartoÊcià wielowàtkowà. Poza cechami w∏asnymi
obiektu du˝à rol´ odgrywajà tak˝e inne czynniki,
np. atrakcyjnoÊç obrazu historii.

WartoÊç dokumentu dziejów. Rozwa˝ajàc zna-
czenie obiektów historycznych jako elementów
„scenografii dziejowej”, mo˝na dojÊç do wniosku,
i˝ wa˝nym czynnikiem oceny wartoÊci tak˝e ze
wzgl´dów naukowych jest spojrzenie na obiekt
jako „statyst´ lub uczestnika” przemian dziejo-
wych, czyli niemego Êwiadka, Êwiadectwo i do-
kument historii.

Ka˝dy obiekt dawny, czyli historyczny, w ka˝-

dym stanie zachowania, jest Êwiadkiem historii.
Jednak samo to, ˝e powsta∏ w przesz∏oÊci, nie sta-
nowi o wartoÊci dla nauki. Je˝eli obiekt nie posia-
da wartoÊci historycznej i artystycznej (zgodnie
z kryteriami uprzednio wymienionymi), mo˝e
stanowiç tylko wartoÊç statystycznà, godnà odno-
towania w ramach dokumentacji np. konserwator-
skiej. Mo˝na uznaç wi´c, ˝e dopiero potwierdzone
fakty jego indywidualnych zwiàzków z historià czy-
nià z niego Êwiadectwo dziejów. Je˝eli fakty zwià-
zane z obiektem nie mia∏y szczególnego znaczenia
historycznego, lokalnego czy ponadlokalnego,
obiekt mo˝na uznaç jedynie za Êwiadectwo dzie-
jów. Zas∏uguje on na odnotowanie w postaci archi-
walnej dokumentacji konserwatorskiej.

Dokumentem dziejów, zas∏ugujàcym na indywi-

dualnà ochron´ jako obiekt zabytkowy jest obiekt,
który niesie informacje wa˝ne dla dziejów kraju:
politycznych, spo∏ecznych, kulturalnych. Ocena
odnosi si´ do wartoÊci zarówno historycznych, jak
i artystycznych, obejmuje ca∏oÊç wa˝noÊci obiektu
dla procesów rozwoju w ka˝dej dziedzinie. Ocenie
naukowej podlegajà g∏ównie te cechy obiektu, któ-
re stanowià o jego reprezentatywnoÊci w przypad-
ku zjawisk szczególnie ilustrujàcych epok´, tj. roz-
woju twórczoÊci ilustrujàcej rozwój gospodarczy
(w tym techniki), stosunków spo∏ecznych, a tak˝e
poglàdów ideowych oraz powiàzaƒ z wa˝nymi wy-
darzeniami i postaciami.

90

Na tym etapie analizie podlegajà jego cechy

materialne charakteryzujàce stopieƒ jego reprezen-
tatywnoÊci, jego rodzaj, epok´, cechy ilustrujàce
przemiany obiektu w czasie jako Êwiadectwo ogól-
nych przemian, cechy ilustrujàce rozwój, etapy
i osiàgni´cia twórczoÊci indywidualnej wybitnych
twórców, a tak˝e cechy wynikajàce ze zwiàzku
obiektu z wydarzeniami i osobami. Niezb´dnà ce-
chà obiektu jako dokumentu historii jest auten-
tycznoÊç jego materialnej substancji, zachowana
przynajmniej w takiej cz´Êci, która jest bez wàtpie-
nia widocznym poÊwiadczeniem przesz∏oÊci.

WartoÊç obiektu jako przedmiot badaƒ.
WartoÊç ta jest tym wi´ksza, im wi´cej niesie infor-
macji wa˝nych dla nauki. Jest te˝ istotna, je˝eli
stawia istotne pytania, na które na razie nie ma od-
powiedzi, ale mogà one otwieraç nowe p∏aszczyzny
badawcze. Nale˝y jednak przedstawiç pewne za-
strze˝enia: wartoÊç obiektu jako przedmiotu badaƒ
nie musi ÊciÊle odpowiadaç wartoÊci historycznej i ar-
tystycznej. Zale˝y ona równie˝ od tematu badaƒ
i wagi, jakà przedstawia obiekt. WartoÊç dla nauki
mo˝e byç wi´c wartoÊcià samoistnà; wartoÊç wy-
starczajàcà dla dalszych badaƒ naukowych mo˝e
mieç dokumentacja obiektu, niekoniecznie zaÊ on
sam. Odnosi si´ to szczególnie do obiektów, które
w Êwietle analizy nie majà dostatecznych wartoÊci,
aby je bezwzgl´dnie zachowaç i chroniç indywidu-
alnie jako obiekty zabytkowe, a ich wartoÊç histo-
ryczna i wartoÊç naukowa zas∏ugujà na odnotowa-
nie. Takie obiekty, jakkolwiek sà Êwiadkiem czy na-
wet Êwiadectwem historii, nie mogà byç uznane za
wa˝ny dokument historii zas∏ugujàcy na ochron´.

W ka˝dym przypadku prawid∏owa dokumen-

tacja konserwatorska zapewnia „drugie ˝ycie”
obiektu historycznego nawet po jego fizycznym

zniszczeniu. Je˝eli istnieje dokumentacja, obiekt
pozostaje w ÊwiadomoÊci ludzi. Od dawna znane sà
metody prezentowania dokumentacji technicznej
w postaci widoków, perspektyw i modeli plastycz-
nych, które przemawiajà nie tylko do specjalistów.
Nowoczesne metody komputerowego przetwarza-
nia danych stwarzajà nowe, nieprzewidywane do-
tàd i na razie niezbyt rozpowszechnione mo˝li-
woÊci wizualnego obcowania z obiektami ju˝ nie-
istniejàcymi fizycznie.

WartoÊç edukacyjna istnieje, je˝eli obiekt:
a) ma dostatecznà czytelnoÊç przekazu, istotnà

zw∏aszcza w odniesieniu do wartoÊci histo-
rycznej, czyniàcà obiekt materialnà ilustracjà
historii;

b) mo˝e stanowiç inspiracj´ lub wzorce do wspó∏-

czesnej dzia∏alnoÊci, zawarte g∏ównie w wartoÊci
artystycznej obiektu.

W zasadzie im wy˝sza jest wartoÊç historyczna

i artystyczna, tym wy˝sza jest te˝ wartoÊç eduka-
cyjna, tzn. zasób treÊci, jakie zawiera obiekt, które
mogà byç instruktywne w procesie edukacji indy-
widualnej i spo∏ecznej. Wa˝nà rol´ modyfikujàcà
odgrywa czytelnoÊç obiektu w odniesieniu do prze-
kazu historii. Jest ona proporcjonalna do stopnia
odzwierciedlenia historii w materialnej strukturze
obiektu. W tym sensie zachowane relikty obiektów,
czytelne wy∏àcznie dla specjalistów, majà ograni-
czone wartoÊci edukacyjne. Dlatego za jeden ze
sposobów podniesienia wartoÊci edukacyjnych na-
le˝y uznaç rekonstrukcj´ traktowanà indywidual-
nie jako zabieg wyjàtkowy oraz – co nale˝y pod-
kreÊliç – ograniczony do wartoÊciowych obiektów
zabytkowych. Rekonstrukcja mo˝e byç dokonana
jedynie na podstawie danych wiarygodnych i prze-
prowadzona zgodnie z fachowà wiedzà.

7. Warszawa, ul. Ho˝a 55, pozosta∏oÊci po daw-
nej zabudowie odlewni Braci ¸opieƒskich.

7. Warsaw, 55 Ho˝a Street, remnants of a former
¸opieƒski Brothers foundry.

91

Historyczne wartoÊci
niematerialne

Âwiadomie zosta∏y wyodr´bnione wartoÊci niema-
terialne obiektu, jakkolwiek wià˝à si´ one ÊciÊle
z historià. Sà wyrazem subiektywnego odbioru
obiektu lub miejsca ze strony jednostki lub grupy,
stanowiàc element psychologii i socjologii spo∏ecznej.

WartoÊç emocjonalna prze˝yç religijnych jest
zwiàzana przede wszystkim z obiektami kultu,
które jako symbole sacrum i miejsce silnych prze-
˝yç duchowych majà szczególnie wysokà wartoÊç
niematerialnà. Si∏a i powszechnoÊç prze˝yç religij-
nych decydujàco podnosi zabytkowà wartoÊç
obiektów, nawet je˝eli ich wartoÊci historyczne sà
mierne, artystyczne zaÊ – ma∏e lub nie istniejà (to
ostatnie stwierdzenie dotyczy zw∏aszcza cmenta-
rzy, ale tak˝e niektórych Êwiàtyƒ).

WartoÊç tradycji historycznej obiektu lub
miejsca mo˝e przybraç dwojakà form´. Mo˝e to
byç tradycja ˝ywa – nadal aktywna, polegajàca na
kontynuowaniu okreÊlonej dzia∏alnoÊci w jednym
obiekcie lub miejscu w sposób ciàg∏y. Jako przy-
k∏ad mo˝e pos∏u˝yç dom przy rynku sandomier-
skim, w którym znajduje si´ apteka, dzia∏ajàca
w tym miejscu nieprzerwanie od 80 lat. W tej tra-
dycji mieÊci si´ tak˝e dom, w którym rzemieÊlnik
prowadzi dalej wytwórczoÊç wg dawnych technik
przekazywanych z pokolenia na pokolenie. WartoÊç
tradycji ˝ywej mo˝e byç czynnikiem dodatkowym,
podnoszàcym zabytkowà wartoÊç obiektu lub ze-
spo∏u. Najwi´kszà rol´ w podtrzymaniu tradycji
odgrywajà obrz´dy historyczne, g∏ównie religijne
(zw∏aszcza pielgrzymki czy procesje), ale tak˝e
Êwieckie (lajkonik), rocznicowe, nobilitowane
przez pami´ç spo∏ecznà (inscenizacja bitwy pod
Grunwaldem), utrzymujàce ciàg∏oÊç tradycji. To
wartoÊç szczególnie wa˝na dla edukacji narodowej.

W pami´ci spo∏ecznej jest przechowywana te˝

tradycja, która zosta∏a przerwana i nie jest konty-
nuowana, ale pozostaje wspomnieniem wa˝nym dla
ÊwiadomoÊci spo∏ecznej. WartoÊç tej pasywnej tra-
dycji historycznej mo˝e byç uhonorowana wpisem
do rejestru, ale tylko wtedy, gdy ma odzwierciedle-
nie w zachowanej materii obiektu zwiàzanego bez-
poÊrednio z historià, w sposób widoczny „zakl´tà”
w zachowanych murach. Instruktywnym przyk∏a-
dem mo˝e byç ka˝dy zamek obronny, którego
funkcja militarna od dawna nie jest kontynuowana,
ale jego usytuowanie, masywy murów i wie˝, wàskie

otwory strzelnicze Êwiadczà o dawnej funkcji
i znaczeniu w historii miejsca i jego otoczenia.
Takie obiekty, które utraci∏y wczeÊniejszà funkcj´,
ale trwajà w pierwotnym kszta∏cie, wartoÊciowym
z konserwatorskiego punktu widzenia, zas∏ugujà
na ochron´. Niestety, nie zawsze ma to miejsce.
Przyk∏adowo, w Dar∏owie w latach 80. XX w.
zburzono obiekt o szczególnej wartoÊci historycz-
nej. By∏ to budynek pochodzàcy z XVIII w., miesz-
czàcy przed wojnà aptek´ istniejàcà w tym miejscu
jeszcze w poprzedzajàcym budynku z XVII w.
Rozbiórk´ t´ mo˝na potraktowaç jako kulturalne
barbarzyƒstwo, êle oddzia∏ujàce na rzeczywistoÊç,
gdy˝ w tworzeniu lokalnych wi´zi spo∏ecznych
uszczuplenie widocznych Êwiadectw historii ma
negatywne skutki.

Je˝eli tradycja nie znajduje odzwierciedlenia

w materialnej substancji obiektu i jego ukszta∏to-
waniu, nie mo˝e byç motywem i podstawà do wpi-
su do rejestru zabytków. Przyk∏adem mo˝e byç
zespó∏ budynków mieszkalnych i gospodarczych
dawnej odlewni bràzowniczej braci ¸opieƒskich
w Warszawie przy ul. Ho˝ej 55. Dzia∏alnoÊç tej za-
s∏u˝onej firmy jest kontynuowana w innym miej-
scu. Zabudowa dawnej siedziby w ˝aden sposób
nie prezentuje dawnej funkcji przemys∏owej.
Ponadto nie ma wartoÊci architektonicznych, a co
za tym idzie nie ma podstaw do wpisu tego zespo∏u
do rejestru zabytków. Interesujàcym przyk∏adem
braku zwiàzku mi´dzy architekturà a niematerial-
nym znaczeniem dawnej funkcji mo˝e byç dawna
siedziba KC PZPR przy Alejach Jerozolimskich
w Warszawie. Architektura budynku nie przed-
stawia ˝adnej ideologii, zwiàzanej z pierwotnà
funkcjà. Je˝eli mo˝e byç mowa o wpisie do re-
jestru, to tylko na podstawie walorów architekto-
nicznych reprezentacyjnego budynku biurowego.
Przeciwieƒstwem jest zabudowa placu Konstytucji
w Warszawie o widocznym rysie ideologicznym
(notabene zas∏ugujàca na ochron´).

WartoÊç tradycji historycznej ma szczególne

znaczenie w przypadku patriotyzmu lokalnego.
W odniesieniu do idei ochrony zabytków wp∏ywa na
podniesienie nawet miernej wartoÊci historycznej
czy artystycznej obiektów, szczególnie wa˝nych dla
spo∏ecznoÊci lokalnej w ma∏ych miejscowoÊciach.

WartoÊç symbolu jest specyficznà wartoÊcià nie-
materialnà, powsta∏à w wyniku szerokiej akcepta-
cji spo∏ecznej obiektu lub miejsca o znaczeniu po-
nadlokalnym, wynikajàcà ze szczególnego pozio-
mu reprezentatywnoÊci historycznej obiektu, np.

teorie

wspomagali litewskie najazdy na ziemie krzy-
˝ackie. Dla historyków i konserwatorów zabyt-
ków Malbork ma znaczenie mi´dzynarodowe
jako najwi´ksze dzie∏o Êredniowiecznej archi-
tektury obronnej w Europie oraz przyk∏ad prac
restauratorskich prowadzonych w XIX i XX w.
Pa∏ac Kultury i Nauki w Warszawie (dawniej
pa∏ac im. Józefa Stalina), niedawno wpisany do
rejestru zabytków, dla cz´Êci ludnoÊci jest sym-
bolem wspó∏czesnego miasta sto∏ecznego War-
szawy, dla historyków jest dokumentem his-
torii, dla architektów – symbolem dyktatu
moskiewskiego socrealizmu, ale tak˝e doku-
mentem ubieg∏ej epoki architektury warsza-
wskiej. Z kolei przez urbanistów jest oceniany
jako niepo˝àdany wtr´t, który spowodowa∏
i powoduje nadal powa˝ne zaburzenia rozwoju
ÊródmieÊcia Warszawy. Jest równie˝ antywar-
toÊcià historycznà, gdy˝ przedstawia architek-
tur´ o silnym i obcym wyrazie ideologicznym,
stajàc si´ symbolem okupacji i materialnym
wyrazem polityki rusyfikacji architektury
Warszawy, stosowanej jeszcze przez w∏adze
carskie (vide przebudowa pa∏acu Staszica w sty-
lu cerkiewnym)

3

. Ponadto jego wartoÊç jest

mierna pod wzgl´dem artystycznym. Nie jest
dzie∏em oryginalnym, ale replikà wie˝owców
moskiewskich z doklejonà, zniekszta∏conà imi-
tacjà polskich attyk. Budynek ten, powszechnie
odbierany jako monument wspania∏ej architek-
tury, ju˝ figuruje w folderach i przewodnikach.
Jest traktowany jako symbol stolicy Polski
i cz´sto znajduje odzwierciedlenie w pamiàt-
kach z Warszawy.

92

Westerplatte czy sala BHP w Stoczni Gdaƒskiej.
WartoÊç ta mo˝e wynikaç tak˝e z póêniejszej inter-
pretacji, nadajàcej faktom historycznym innà wa-
g´, a tak˝e opartej na póêniej powsta∏ych mitach
historycznych. WartoÊç t´ cechuje du˝e zabarwie-
nie emocjonalne, tworzàce pozytywne lub nega-
tywne nastawienie odbiorcy.

Przyk∏adem jest zamek w Malborku, który

przez wi´kszoÊç Polaków jest odbierany jako
symbol wrogi, przez Zachód (zw∏aszcza Niem-
ców) traktowany jako symbol solidarnoÊci euro-
pejskiej w walce z pogaƒstwem. Polscy rycerze
brali czynny udzia∏ w krzy˝ackich rejzach
na Litw´. Ten stan zmieni∏ si´ po wstàpieniu
Jagie∏∏y na polski tron – odtàd polscy rycerze

8. Gdaƒsk, budynki Stoczni Gdaƒskiej, wejÊcie do sali BHP.
8. Gdaƒsk, buildings of the Gdaƒsk Shipyard, entrance to the
Labour Safety and Hygiene room.

9. Zamek w Malborku.
9. Malbork Castle.

93

teorie

WartoÊç symbolu majà tak˝e miejsca, np. pola

bitew (Grunwald, Rac∏awice, Westerplatte). Cz´sto
jest to obiekt ju˝ nieu˝ywany lub muzealny, stano-
wiàcy symbol wa˝nej minionej funkcji miejsca
(˚uraw w Gdaƒsku) lub symbol miejscowoÊci (ra-
tusz gdaƒski). Do tej kategorii nale˝à niektóre po-
mniki (kolumna Zygmunta w Warszawie, pomnik-
cmentarz Orlàt we Lwowie), a tak˝e inne formy
przestrzenne, np. stare drzewa (dàb „Bartek”,
który oprócz wartoÊci przyrodniczej dzia∏a te˝
emocjonalnie jako „niemy Êwiadek historii” –
w tym przypadku nale˝a∏oby raczej stwierdziç
„dokument historii” – i to stanowi o jego wartoÊci
niematerialnej).

WartoÊç symbolu mo˝e podlegaç zmiennym

interpretacjom. JeÊli wytrzymuje prób´ czasu, za-
s∏uguje na uwag´ jako obiekt pozytywnie wa˝ny
dla wielu pokoleƒ.

WartoÊç emocji estetycznych wià˝e si´ bezpo-
Êrednio z oddzia∏ywaniem artystycznym obiektu,
zespo∏u, krajobrazu. Ta tematyka zosta∏a przybli-
˝ona w cz´Êci dotyczàcej wartoÊci artystycznych.
Trzeba jednak zauwa˝yç, ˝e oddzia∏ywanie estetycz-
ne jest ÊciÊle zwiàzane ze zró˝nicowanym zakresem
indywidualnej percepcji. Jest zjawiskiem psycho-
logicznym, niezale˝nym od oceny estetycznych
wartoÊci, potwierdzonej drogà naukowej analizy.

Ochrona wartoÊci niematerialnej. WartoÊci nie-
materialnej nie mo˝na wpisaç do rejestru zabytków
i takie jest stanowisko Komitetu Âwiatowego
Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego. Znalaz∏o
to wyraz m.in. w decyzji Komitetu, który odmówi∏
wpisania Jasnej Góry na List´ Âwiatowego Dzie-
dzictwa ze wzgl´du na to, ˝e przedstawia przede
wszystkim wybitnà wartoÊç niematerialnà jako
miejsce szczególnego kultu, co le˝y w sferze nie-
mierzalnej i podlega wahaniom nat´˝enia w czasie,
a wi´c nie zapewnia trwa∏oÊci. WartoÊci materialne
Jasnej Góry, czyli jej architektura, nie reprezentujà

natomiast – zdaniem Komitetu – najwy˝szej klasy
europejskiej, z czym trudno si´ nie zgodziç.

Stwierdzenie istnienia wartoÊci niematerialnej

zwiàzanej z danym miejscem nie mo˝e byç jedynà
podstawà wpisu tego miejsca do rejestru zabytków.
W takim przypadku wartoÊç niematerialna mo˝e
byç upami´tniona znakiem, który mo˝e byç wpi-
sany do rejestru zabytków. W ten sposób istnieje
mo˝liwoÊç zapewnienia trwa∏ej ochrony pami´ci
osób zas∏u˝onych czy wa˝nych zdarzeƒ, które nie
pozostawi∏y trwa∏ego materialnego Êladu. Takim
znakiem jest tablica lub pomnik. Najliczniej wy-
st´pujàcym znakiem tradycji miejsca sà tablice
z historycznymi nazwami ulic, np. ulicy Grodzkiej
w Krakowie (nazwa si´gajàca wczesnego Êrednio-
wiecza), ulic Szeroki i Wàski Dunaj w Warszawie
(miejsc przebiegu dawnego cieku wodnego z tego
okresu). Rzadziej zdarzajà si´ nazwy obiektu
(Stary Teatr i restauracja „Wierzynek” w Krako-
wie). Niestety, nazwy ulic nie zawsze sà postrze-
gane jako Êwiadectwa historii i nale˝ycie sza-
nowane

4

.

Dodatkowe kryteria oceny

Przedstawione poni˝ej kryteria dodatkowe nie wià-
˝à si´ bezpoÊrednio z wartoÊcià zabytkowà obiek-
tu, tj. jego wartoÊcià dla kultury narodowej. W pro-
pozycjach dotyczàcych polityki konserwatorskiej
zarówno stan techniczny, jak i wartoÊci u˝ytko-
we muszà byç brane pod uwag´, jeÊli chodzi
o wspó∏czesne potrzeby.

10. Warszawa, zabytkowa tablica z nazwà skweru ze Êladami
po pociskach.
10. Warsaw, historical plaque with the name of a square with
shell traces.

11. Waszawa, Sta-
re Miasto. Tablice
z historycznà na-
zwà ulicy.
11. Warsaw, the
Old Town. Plaques
with the historical
name of a street.

94

Ocena stanu technicznego. Teoretycznie stan
techniczny nie mo˝e przesàdzaç o losach obiektu
zabytkowego, poniewa˝ wspó∏czesne mo˝liwoÊci
techniczne pozwalajà na restauracj´ lub remont,
a nawet rekonstrukcj´ obiektu w dowolnym zakre-
sie. Jednak zbyt daleko idàca ingerencja mo˝e,
przy pe∏nym zachowaniu dawnej formy, spowodo-
waç utrat´ wi´kszoÊci autentycznych elementów
wa˝nych dla architektury budynku, pozostawiajàc
najmniej wa˝ne. Je˝eli np. w XIX-wiecznym bu-
dynku mieszkalnym nale˝y wymieniç wszystkie
drewniane klatki schodowe i drewniane stropy (ze
wzgl´dów bezpieczeƒstwa), a w zwiàzku z tym
zdjàç np. sztukaterie i na nowo je odtworzyç, wy-
mieniç stolark´ okiennà i drzwiowà, to z auten-
tycznych elementów pozostaje jedynie mur. W tym
przypadku, przy braku innych autentycznych ele-
mentów, mo˝na mówiç o utracie pierwotnej war-
toÊci zabytkowej, w zwiàzku z tym sprawa wpisu
do rejestru lub jego zniesienia staje si´ otwarta.
Trzeba jednak dodaç, ˝e utrata autentycznej sub-
stancji nie musi oznaczaç utraty autentyzmu for-
my, je˝eli obiekt podlega prawid∏owym dzia∏aniom
rekonstrukcyjnym. Ze stanem technicznym wià˝à
si´ problemy strategii konserwatorskiej wobec za-
mierzonych inwestycji.

Ocena wartoÊci u˝ytkowej. Chcia∏bym przy-
toczyç s∏owa najwi´kszej postaci w historii pol-
skiego konserwatorstwa, profesora Jana Zachwa-
towicza. Mia∏em zaszczyt znaç go osobiÊcie i kilka-
krotnie us∏yszeç jego ˝yciowà dewiz´, którà stara∏
si´ przekazaç swoim uczniom: Conservare est
novam vitam dare. Profesor uwa˝a∏, ˝e zabytek
przesz∏oÊci mo˝e si´ ostaç, jeÊli nadal mo˝e byç
u˝yteczny wspó∏czeÊnie, i to jest sprawa bez-
dyskusyjna.

Im bardziej wspó∏czesna funkcja obiektu jest

zbli˝ona (lub to˝sama) do funkcji pierwotnej, tym
mniej zagro˝ona jest substancja zabytkowa.
Najmniejszych modyfikacji wymagajà obiekty kul-
tu lub przeznaczone na muzea, najwi´kszych –
obiekty mieszkalne lub przeznaczone na biura, po-
niewa˝ ich funkcjonalny program ulega najszyb-
szym zmianom. W tym wzgl´dzie cz´sto wyst´puje
sprzecznoÊç mi´dzy dawnà formà a wspó∏czesnymi
wymaganiami u˝ytkowymi. Pokaza∏a to rekon-
strukcja elewacji pa∏acu Jab∏onowskich przy placu
Teatralnym w Warszawie. W elewacji odtworzono
rzàd wysokich okien, za którymi niegdyÊ znajdo-
wa∏a si´ sala wysoka na dwie kondygnacje. Równo-
czeÊnie wewnàtrz wprowadzono w tym miejscu

dwie osobne kondygnacje, przedzielajàc stropami
okna, co jest widoczne w elewacji jako ewidentny
fa∏sz rekonstrukcji.

WartoÊç u˝ytkowa obiektu zabytkowego zale˝y

w du˝ej mierze od mo˝liwoÊci adaptacji, czyli jego
podatnoÊci na przekszta∏cenia, a zw∏aszcza ela-
stycznoÊci uk∏adu wewn´trznego. NiezdatnoÊç na
dostosowanie do wspó∏czesnych wymogów u˝ytko-
wych stwarza np. ogromne trudnoÊci w adaptacji
domów robotniczych w patronackich osiedlach
przyfabrycznych, np. w ˚yrardowie czy na Âlàsku.

WartoÊç miejsca obiektu w regionie. Bezwzgl´d-
na ocena wartoÊci, dokonana na podstawie tzw.
czystych kryteriów powinna byç modyfikowana
przez dodatkowe, dotyczàce lokalizacji. Pojedyn-
czy obiekt, b´dàcy chlubà ma∏ej miejscowoÊci, jest
nieporównywalny z dziesiàtkiem takich samych
w wielkim mieÊcie. W toku analizy porównawczej
mo˝na napotkaç potrzeb´ zastosowania kryterium
modyfikujàcego podstawowe oceny w odniesieniu
do skali miejscowej, lokalnej czy regionalnej.

WartoÊci historyczne w Êwietle interesu spo-
∏ecznego. Niewàtpliwie ochrona wartoÊci histo-
rycznych le˝y w interesie spo∏ecznym. WartoÊci te
mogà jednak nabraç innego znaczenia, gdy wy-
st´pujà w obliczu zamierzeƒ inwestycyjnych, pole-
gajàcych na nowym zagospodarowaniu obszarów
obj´tych ochronà konserwatorskà w zakresie
urbanistyki. W tych szczególnych okolicznoÊciach
wartoÊç interesu spo∏ecznego staje si´ czynnikiem
modyfikujàcym wartoÊç kulturowà obiektów histo-
rycznych, wp∏ywajàcym na polityk´ konserwator-
skà. Choç starcie wymagaƒ ochrony z interesami
inwestycyjnymi jest nieuchronne, to trzeba sobie
uÊwiadomiç, ˝e rozwój miasta tworzà inwestorzy
i zdarzajà si´ sytuacje, gdy sprzecznoÊç interesów
mo˝e byç usuni´ta tylko w drodze kompromisów.
Ponadto nale˝y zauwa˝yç, ˝e niektórzy „mi∏oÊnicy
zabytków”, atakujàc inwestorów jako „niszczycieli
zabytków”, zapominajà, ˝e:
a) miasto, aby ˝yç, musi si´ rozwijaç. Je˝eli si´ nie

rozwija, to w Êlad za okresem stagnacji na-
st´puje upadek gospodarczy i ruina zabudowy;

b) rozwój miasta wymaga zmian struktury przes-

trzennej, polega na jej rozprzestrzenianiu si´
w terenie oraz wzroÊcie zabudowy (rozbudowa
lub wymiana zabudowy istniejàcej);

c) wymiana zabudowy zagra˝a istnieniu obiektów

historycznych. Konieczny jest kompromis,
który polega nie tylko na ochronie obiektów

95

zabytkowych (tj. wpisanych do rejestru), w wy-
jàtkowych przypadkach ograniczonej do wybra-
nych cz´Êci zespo∏u zabytkowego i jego oto-
czenia, ale tak˝e na staraniach o ochron´ innych
wartoÊciowych obiektów historycznych oraz do-
puszczeniu do likwidacji obiektów niezabytko-
wych pod warunkiem wykonania odpowiedniej
dokumentacji.

Je˝eli dopuszczono wymian´ zabudowy, to

w interesie spo∏ecznym ma si´ ona odbyç na lepsze.
Gdy obiekt historyczny o miernej wartoÊci, który
po wszechstronnej i dok∏adnej analizie nie zosta∏
zakwalifikowany do obj´cia go ochronà indywidu-
alnà i mo˝e byç zastàpiony przez nowy obiekt, lep-
szy nie tylko pod wzgl´dem u˝ytkowym, ale tak˝e
reprezentujàcy wspó∏czesne wartoÊci artystyczne
(przestrzenne, architektoniczne, estetyczne itp.), to
nale˝y rozwa˝yç mo˝liwoÊç zmiany. JeÊli inwesty-
cja jest projektowana na obszarze ochrony konser-
watorskiej zabytkowego uk∏adu historycznego mia-
sta lub zespo∏u budowlanego, to ograniczeniem dla
wspó∏czesnej twórczoÊci architektonicznej powinny
byç urbanistyczne rygory historyczne, zdefiniowa-
ne stosownie do miejsca.

Uwagi dodatkowe

Ocena wartoÊci zabytkowej nale˝y do specjalistów,
a nie do dyletantów. Tam, gdzie w gr´ wchodzi wy-
∏àcznie interes i aspekt osobisty, oparty na emo-
cjach, ka˝dy mo˝e we w∏asnym zakresie oceniç

wartoÊç obiektu, bez koniecznoÊci naukowej anali-
zy lub poszukiwania fachowej porady. „To mi si´
podoba i niepotrzebne mi czyjeÊ zdanie”. Ocena
wartoÊci zabytkowej jest dzia∏aniem spo∏eczno-
paƒstwowym, pociàga skutki spo∏eczne, prawne,
ekonomiczne. Jest to wi´c dzia∏anie odpowiedzial-
ne, które odbywa si´ wg ustalonej procedury.
Ocena wartoÊci zabytkowej wymaga szczegó∏o-
wych analiz, wykonanych na podstawie specjali-
stycznej wiedzy zabytkoznawczej. Obecnie to osob-
na, szeroka, interdyscyplinarna dziedzina wiedzy
obejmujàca zagadnienia z zakresu historii ogólnej,
historii sztuki, historii architektury, urbanistyki,
techniki, archeologii, niekiedy tak˝e z obszaru nauk
pomocniczych historii. Dlatego ocena wartoÊci za-
bytkowej, dokonywana przez niefachowców, nie
mo˝e byç brana pod uwag´. Nie jest to bowiem za-
j´cie dla amatorów.

Sprawa ta zas∏uguje na podkreÊlenie. Cz´sto

si´ zdarza, ˝e stanowisku konserwatora, a nawet
jego formalnej decyzji jest przeciwstawiana opinia
strony zainteresowanej. „To jest zabytek, który na-
le˝y bezwzgl´dnie wpisaç do rejestru”, to zdanie
jest cz´sto wypowiadane przez emocjonalnie zaan-
ga˝owane strony post´powaƒ, niedysponujàce od-
powiednià wiedzà i metodologià analizy. Media
nag∏aÊniajà sprawy, a obiektywne zdanie fachow-
ców bywa przedstawiane jako co najmniej „kontro-
wersyjne”, a nawet jako demoniczne dzia∏anie na
rzecz inwestora (w podtekÊcie – nie bez w∏asnych
korzyÊci). Zwykle taka akcja jest tak˝e formà ataku

teorie

12. Koszalin, wspó∏czesna zabudowa terenu Starego Miasta.
12. Koszalin, present-day development of the Old Town area.

96

na dzia∏alnoÊç s∏u˝by konserwatorskiej ze strony
samozwaƒczych „obroƒców wartoÊci kulturowych,
spo∏ecznych i narodowych”. Zdarza si´ te˝, ˝e
pod∏o˝em takich poczynaƒ bywa ulga podatkowa.
Cz´sto pojawia si´ tak˝e postawa przeciwna, ma-
nifestowana szczególnie w ostatnich latach. Jej celem
jest ch´ç uzyskania korzyÊci z eksploatacji terenu,
którego cena zw∏aszcza w aglomeracjach miejskich
szybko roÊnie. „Dla mnie to nie jest zabytek”, taka
opinia jest cz´sto wywo∏ana zamiarem swobodnej
rozbudowy obiektu lub uzyskania terenu pod
zabudow´. Stwierdzenia te rzadko sà uzasadniane,
a towarzyszà im cz´sto interwencje u w∏adz, arty-
ku∏y w prasie o hamowaniu rozwoju itp.

Obecnie prze˝ywamy okres wspó∏czesnej od-

miany Êredniowiecznej akcji melioratio terrae.
W Polsce Êredniowiecznej idea ta spowodowa∏a
rewolucyjne przekszta∏cenie uk∏adów drewnianej
zabudowy osad przedlokacyjnych na bardziej
zdyscyplinowane uk∏ady przestrzenne miast mu-
rowanych. Kolejnà rewolucj´ miejskich uk∏adów
przestrzennych spowodowa∏ w XIX w. demonta˝
Êredniowiecznych i nowo˝ytnych obwarowaƒ, in-
tegralnej cz´Êci „staro˝ytnej” zabudowy miast, zli-
kwidowanych na rzecz swobodnego rozwoju.
Wtedy pojawi∏y si´ wspó∏czesne ÊródmieÊcia.
Aktualnie trwa kolejny okres intensywnej urbani-
zacji, po∏àczonej z rewolucjà w dziedzinie technik
budowlanych. Powoduje to trudnoÊci w ochronie
dziedzictwa narodowego. Tym wi´kszego znacze-
nia nabiera wi´c jasna i precyzyjna ocena wartoÊci
zabytkowej poszczególnych obiektów i zespo∏ów
budowlanych.

Niepe∏ne, niewyraêne, nieodpowiednio sformu-

∏owane i nienale˝ycie uzasadnione decyzje konser-
watorskie sprzyjajà konfliktom, u∏atwiajà ataki na
stanowisko konserwatora, powodujà przed∏u˝anie
sporów niekiedy o kilka lat, màcà dzia∏ania urz´-
dów i zabierajà czas, z widocznymi stratami dla
zadaƒ opieki nad zabytkami i obiektami znajdujà-
cymi si´ w ewidencji konserwatorskiej.

Je˝eli obiekt historyczny nie b´dzie wpisany

do rejestru zabytków, to mimo nierzucajàcych si´

w oczy wartoÊci historycznych i artystycznych mo-
˝e byç chroniony zapisem w planie miejscowym,
tak˝e ze wzgl´dów pozamerytorycznych (np. przy-
wiàzania mieszkaƒców do krajobrazu). Je˝eli po-
zostanie poza zapisem w planie, oznacza to, ˝e za-
gospodarowanie terenu mo˝e byç zmienione.
Zmiany zagospodarowania terenu i zabudowy po-
st´pujà wraz z rozwojem miasta, stymulowanym
przez nowe inwestycje. Nale˝y zgodziç si´ z tym,
˝e miasto musi si´ zmieniaç – sta∏e modyfi-
kacje sà jego immanentnà cechà pozytywnà,
Êwiadczàcà o rozwoju, który le˝y w interesie
spo∏ecznym. Dlatego dzia∏alnoÊç konserwatorska
musi akceptowaç koniecznoÊç zmian. Problem na-
tomiast mo˝na zawrzeç w pytaniu: Jakie zmiany
i gdzie?.

Roboczy system oceny wartoÊci
zabytkowej

System oceny, oparty na ww. kryteriach, zasto-
sowany w praktyce, nie mo˝e byç zbyt szczegó∏o-
wy, aby nie popaÊç w pu∏apk´ nadmiernie roz-
budowanej typologii zjawisk i okreÊleƒ. Mo˝e to
sprawiç, ˝e system b´dzie nieprzejrzysty, nie-
zrozumia∏y i niesprawny w u˝yciu. Dlatego muszà
w nim wyst´powaç has∏a uproszczone i okreÊlenia
wyraênie wyodr´bnione, co prowadzi do sztywnego
uk∏adu hierarchicznego. Nie mo˝na te˝ zapomnieç,
˝e mo˝e zdarzyç si´ sytuacja szczególna, nie w pe∏-
ni adekwatna do przyj´tego systemu kryteriów.
W poni˝szym systemie oceny brak wartoÊci lub
wartoÊç mierna oznacza na pewno brak cech kwa-
lifikujàcych obiekt do wpisu do rejestru.

Oceny w uj´ciu tabelarycznym
Na w∏asny u˝ytek zosta∏a sporzàdzona tabela ocen,
która okaza∏a si´ bardzo pomocna w opiniowaniu
ró˝nych spraw konserwatorskich. Zosta∏a ona
przyj´ta cum grano salis, jako przydatne narz´-
dzie, które w poszczególnych przypadkach mo˝e
podlegaç modyfikacjom.

97

teorie

A. WartoÊç historyczna

Êwiadek historii – Êwiadectwo historii – wa˝ny dokument historii – wybitny dokument historii – pomnik historii

B. WartoÊç artystyczna

a) bogactwo form:

brak – ukszta∏towanie proste – rozwini´te – bogate

b) wartoÊci stylowe:

obiekt bezstylowy – stylowy prosty – stylowo rozwini´ty – stylowy skomplikowany – wysoce reprezentatywny

c) wartoÊci twórcze:

brak – naÊladownictwo form – dzie∏o oryginalne – dzie∏o prekursorskie

d) rola w zespole:

podporzàdkowana – wyró˝niajàca – eksponowana (dominanta)

e) wartoÊci estetyczne:

dzie∏o – szpecàce – estetycznie oboj´tne – interesujàce – atrakcyjne – wybitnie atrakcyjne

Ogólnie wartoÊç artystyczna:
brak – mierna – przeci´tna – wysoka – wybitna – unikatowa

C. WartoÊç naukowa

a) wartoÊç Êwiadka/dokumentu:

brak – statystyczna – mierna – obiekt charakterystyczny (dla rodzaju, epoki i innych cech wa˝nych dla analizy)
– wysoka – wybitna – unikatowa

b) wa˝noÊç przedmiotu badaƒ:

brak – statystyczna – mierna – wysoka – wybitna

c) wartoÊç dydaktyczna:

brak – ograniczona tematycznie i informacyjnie – ograniczona tematycznie, rozbudowana informacyjnie
– wielowàtkowa – wszechstronnie i wybitnie edukacyjna

Ocena zbiorcza wartoÊci naukowej:
brak – mierna – wysoka – wybitna – unikatowa

D. WartoÊç niematerialna

brak – mierna – wysoka – wybitna – unikatowa

E. WartoÊç w skali miejsca

WartoÊç w skali lokalnej, regionalnej, kraju, kontynentalnej:
wysoka – wybitna – unikatowa
Ogólna ocena wartoÊci:
brak – mierna – przeci´tna – wysoka – wybitna – unikatowa

F. WartoÊç u˝ytkowa i techniczna

WartoÊç u˝ytkowa i wartoÊç techniczna sà traktowane jako oceny modyfikujàce w indywidualnej sytuacji
oraz wa˝ne w przypadku polityki konserwatorskiej, a nie dla podstawowej oceny wartoÊci zabytkowej.

* Powy˝szy tekst zosta∏ przekazany redakcji „Ochrony
Zabytków” w maju br. przez Micha∏a Witwickiego z upo-
wa˝nieniem do dokonywania stosownych skrótów, popra-
wek i korekt. Wtedy nie wiedzieliÊmy, ˝e jest to ostatnia
praca tego Autora. Majàc to na uwadze, zdecydowaliÊmy si´
na opublikowanie pe∏nego tekstu, tylko z niezb´dnymi
korektami, tak by zachowaç naturalny tok narracji, i nie
zmieniç ˝adnych z prezentowanych tez. Mamy nadziej´, ˝e
artyku∏ otworzy szerszà dyskusj´ dotyczàcà kluczowego
problemu w∏aÊciwej oceny wartoÊci zabytkowych.

Redakcja

Mgr in

˝

. arch. Micha∏ Tadeusz Witwicki

(1921-2007), architekt, urbanista i konser-
wator zabytków. Absolwent Wydzia∏u Archi-
tektury Politechniki Warszawskiej. Autor
wielu prac projektowych dotyczàcych od-
budowy, rozbudowy i restauracji zabytko-
wych budowli, a tak˝e licznych studiów
historyczno-urbanistycznych oraz publi-
kacji na temat konserwacji zabytków archi-
tektury i urbanistyki.

98

T

he author presented an attempted collection of
his years-long experiences and a creation of

a system of assessing historical value.

The system of appraisal, applied in practice,

cannot be overly detailed so as to avoid falling into
the trap of an excessively expanded typology of
phenomena and definitions. This is the reason why
it must contain simplified entries and clearly dis-
tinguished definitions, which in turn produce
a rigidly hierarchised arrangement.

An assessment table, devised for the authors’

own use, proved to be a practical aid facilitating
the formulation of opinions about assorted conser-
vation issues. The table has been accepted cum
grano salis as an auxiliary instrument, which in
particular cases can be modified.
A. Historical value:
historical witness – historical evidence – important
historical document – outstanding historical doc-
ument – historical monument
B. Artistic value:
a) diversity of forms:

absence – simple – expanded – rich

b) stylistic values:

styleless – simple style – expanded style –
complicated style – highly representative

c) creative values:

absence – imitation of forms – original work –
precursory

d) role in complex:

subordinate – distinguished – emphasised
(dominant)

e) aesthetic values:

disfiguring – aesthetically indifferent –
interesting – attractive – extremely attractive

General artistic value:

absence – mediocre average – high –
outstanding – unique

C. Scientific value:
a) value of witness/document:

absence – statistic – mediocre – characteristic
(for category, epoch and other features impor
tant for an analysis) – high – outstanding –
unique

b) importance of the object of studies: absence –

statistic – mediocre – high – outstanding

c) didactic value: absence – limited as regards

theme and information – limited as regards
theme, expanded as regards information –
multi-motif – all-sidedly and outstandingly

Cumulative assessment: scientific value: – absence
– mediocre – high – outstanding – unique
D. Non-material value:
absence – mediocre – high – outstanding – unique
E. Value on the scale of locality
Value on a local, regional, country, and continen-
tal scale: high – outstanding – unique
General value scale:
absence – mediocre – high – outstanding – unique
F. Utilitarian and technical value
Utilitarian and technical values are treated as
modifying assessments in an individual situation
and are of importance in the case of the conserva-
tion policy but not for a fundamental assessment of
historical value.

CRITERIA FOR THE ASSESSMENT OF THE HISTORICAL VALUE

OF ARCHITECTURAL MONUMENTS AS A BASIS FOR INCLUSION

INTO THE REGISTER OF HISTORICAL MONUMENTS

1. Kryteria oceny wartoÊci zabytkowej, (w:) Post´p i nowo-
czesnoÊç w konserwacji zabytków. Problemy. Perspektywy,
Lublin 2005. Pierwszym czytelnikiem niniejszego tekstu by∏
Dominik Màczyƒski, któremu dzi´kuj´ za ˝yczliwe uwagi, po-
mocne podczas redagowania tekstu.

2. M. J. So∏tysik, Autentyzm miasta zachowanego i autentyzm
miasta odbudowanego, (w:) To˝samoÊç miasta odbudowanego.
Autentyzm – IntegralnoÊç – Kontynuacja, Gdaƒsk 2001, s. 140.

3. Argumentem zwolenników wpisania Pa∏acu Kultury i Nauki
do rejestru zabytków by∏o: „Przecie˝ wpisana jest Cytadela
Warszawska, jeszcze wyraêniejszy symbol ucisku”. To prawda,
ale architektura Cytadeli nie jest ani carska, ani rosyjska, sa-
ma w sobie nie ma ˝adnego wyrazu ideologicznego, jest archi-
tekturà militarnà epoki, w której jà wzniesiono, w dobrym
wydaniu pod wzgl´dem fachowym, ˝adne inne wzgl´dy w tym

przypadku nie odegra∏y roli. Takie same lub podobne sà ró˝-
ne twierdze europejskie z tego czasu (np. austriackie forty
PrzemyÊla). Malbork i Cytadela to przyk∏ady funkcjonalnych
osiàgni´ç epoki, a nie propagandy ideologicznej.

4. Interesujàcy w tym wzgl´dzie jest przyk∏ad nazwy ulicy
w Ko˝uchowie (woj. lubuskie). Zaraz po lokacji miasto Cosu-
chow (tak zapisano w XIII w.) zmieni∏o nazw´ na Freistadt.
Zapewne nowy teren lokacyjny zasiedlili w znacznej wi´kszoÊci
przybysze z Niemiec, ludnoÊç autochtoniczna pozosta∏a na
obrze˝ach nowego miasta. Jedno z polokacyjnych przedmieÊç
rozwija∏o si´ wzd∏u˝ ulicy zwanej a˝ do 1936 r. Polnische
Strasse. W roku tym w∏adze hitlerowskie zmieni∏y jej nazw´ na
Gerberstrasse. Po wojnie, zamiast wróciç do nazwy „ulica Pol-
ska”, przet∏umaczono jà wprost z niemieckiego na Garbarska
i tak, niestety, pozosta∏o do dziÊ.

Przypisy

99

MICHA¸ TADEUSZ WITWICKI

1921 - 2007

wspomnienie

D

nia 10 lipca 2007 r. zmar∏
Micha∏ Tadeusz Witwicki,

architekt i konserwator zabyt-
ków, autor wielu publikacji po-
Êwi´conych ochronie zabytków
architektury i krajobrazu kultu-
rowego.

Urodzi∏ si´ 22 lipca 1921 r.

we Lwowie. Ojciec, Tadeusz,
pracowa∏ w kuratorium jako
wizytator szkó∏. Matka, Maria,
z domu Bobiƒska, by∏a wnucz-
kà Wojciecha Gersona. W 1939 r.
ukoƒczy∏ lwowskie III Gim-
nazjum i Liceum im. Króla
Stefana Batorego. Po wybuchu
II wojny Êwiatowej we wrzeÊniu
1939 r. walczy∏ w obronie Lwo-
wa w ochotniczym batalionie do-
wodzonym przez gen. Mariana
Januszajtisa-˚egot´. W l. 1939-
1942 pracowa∏ jako inwentary-
zator mieszkaƒ, laborant w In-
stytucie Weigla, modelarz w pra-
cowni architekta Janusza Wit-
wickiego, swojego stryjecznego
brata, twórcy „Panoramy Pla-
stycznej Dawnego Lwowa”. Po
przeprowadzce w marcu 1942 r.
do Warszawy znalaz∏ zatrudnie-
nie w Fabryce Parowozów Za-
k∏adów Ostrowieckich kolejno
jako robotnik, kierowca suwni-
cy, kreÊlarz w biurze konstruk-
cyjnym. Ponadto trudni∏ si´
wydawaniem powielanych pod-
r´czników do prawa jazdy,
sprzeda˝à kosmetyków, a nawet
produkcjà bimbru.

Wstàpi∏ do Armii Krajowej,

przybierajàc konspiracyjny pseu-
donim Ludwik na czeÊç starsze-
go brata, Ludwika, który zginà∏
w walkach 1920 r. w Powsta-
niu Warszawskim walczy∏ w sze-
regach Zgrupowania Chrobry II.

Od paêdziernika 1944 r. prze-
bywa∏ w niewoli niemieckiej
w obozie GrossBorn IID, oswo-
bodzonym przez wojska angiel-
skie 2 maja 1945 r.

W l. 1945-1947 mieszka∏

w Niemczech Zachodnich. Tam
wzià∏ Êlub z Emilià Radkiewicz
i tam urodzi∏ mu si´ syn
Andrzej.

W marcu 1947 r. powróci∏

do kraju. Poczàtkowo zamiesz-
ka∏ w ¸odzi, potem przeniós∏
si´ do Falenicy pod Warszawà.
Pracowa∏ jako kreÊlarz w G∏ów-
nym Urz´dzie Planowania Przes-
trzennego. W 1949 r. rozpoczà∏
studia na Wydziale Architek-
tury Politechniki Warszawskiej,
które ukoƒczy∏ w 1954 r. W tym
te˝ roku przeprowadzi∏ si´ do
Warszawy.

W ˝yciu rodzinnym równie˝

nastàpi∏y zmiany. Ma∏˝eƒstwo
z Emilià nie okaza∏o si´ trwa∏e.
Po rozwodzie o˝eni∏ si´ z Irenà
Wardeckà. Z tego zwiàzku po-
chodzà córka Ewa i syn Jacek.

Po zakoƒczeniu studiów zo-

sta∏ na uczelni, w Katedrze Ur-
banistyki Zak∏adu Historii Bu-
dowy Miast Wydzia∏u Archi-
tektury PW. W 1963 r. prze-
szed∏ do Mi´dzyuczelnianego Za-
k∏adu Podstawowych Proble-
mów Urbanistyki, Architektu-
ry i Budownictwa Ministerstwa
Szkó∏ Wy˝szych, którego pra-
cownikiem by∏ do roku 1966.
W tym czasie pracowa∏ tak˝e ja-
ko projektant w Miastoprojekcie
ZOR – pracownia Nowe Tychy
(1954-1956) i w Ministerstwie
Kultury i Sztuki, w Centralnym
Zarzàdzie Muzeów i Ochrony Za-
bytków (1956-1958). W l. 1950-
1966 zwiàzany by∏ równie˝
z Gospodarstwem Pomocni-
czym Politechniki Warszawskiej.
Nast´pne miejsca pracy to In-
stytut Budownictwa Mieszka-
niowego (1967), Instytut Urba-
nistyki i Architektury (1968-
1973) i Instytut Kszta∏towania
Ârodowiska (1974-1976). Praco-
wa∏ te˝ za granicà: w roku 1966
w Pracowni Architektonicznej
A. i M. Pionchon w Lyonie
(Francja), a od 1976 do 1982 r.
w Algierii, w biurach projektów
COMEDOR i ECOTEC w Algie-
rze. Od roku 1982 bra∏ udzia∏
w pracach Zespo∏u Ekspertów
Mi´dzyresortowej Komisji ds.
Rewaloryzacji Miast, nast´pnie
Zespo∏u Ekspertów OÊrodka Do-
kumentacji Zabytków, wreszcie
zosta∏ niezale˝nym rzeczoznaw-
cà Ministra Kultury oraz Stowa-
rzyszenia Konserwatorów Za-
bytków. Udziela∏ si´ w Lubus-
kim Towarzystwie Naukowym,
w Polskim Towarzystwie Heral-
dycznym, wchodzi∏ w sk∏ad

100

Wojewódzkiej Rady Ochrony
Zabytków w Lublinie, by∏ tak˝e
cz∏onkiem Stowarzyszenia Kon-
serwatorów Zabytków i cz∏on-
kiem ICOMOS-Polska. Z racji
swojej wojennej przesz∏oÊci zasi-
li∏ szeregi Zwiàzku Powstaƒców
Warszawskich.

Micha∏ Witwicki poÊwi´ci∏

swoje ˝ycie zawodowe przede
wszystkim zabytkom. By∏ auto-
rem bàdê wspó∏autorem licz-
nych publikacji na temat kon-
serwacji zabytków architektury
i urbanistyki, m.in. wielu stu-
diów historyczno-urbanistycz-
nych oraz prac dotyczàcych me-
tod i kryteriów oceny wartoÊci
zabytkowej historycznych ze-
spo∏ów miejskich i obiektów ar-
chitektury historycznej. Znacznà
cz´Êç jego dorobku stanowià te˝

opracowania i ekspertyzy nie-
publikowane. Zajmowa∏ si´ pro-
jektowaniem odbudowy i roz-
budowy oraz restauracjà zabyt-
kowych budowli, m.in. ratusza
w Ko˝uchowie, Zamku Ksià˝àt
Pomorskich w Dar∏owie, pa∏acu
w Budziszynie czy wie˝y ratuszo-
wej w G∏ubczycach, projektowa∏
osiedla w Nowych Tychach, zaj-
mowa∏ si´ projektem zagospo-
darowania przestrzennego cen-
trum Zàbkowic Âlàskich. Wiele
jego prac projektowych pow-
sta∏o w Algierii, m.in. jest twór-
cà koncepcji modernizacji Kaz-
by – starej dzielnicy w Algierze.

SpoÊród bardzo wielu s∏u˝-

bowych wyjazdów zagranicz-
nych wymieniç mo˝na m.in.
udzia∏ w konferencjach dotyczà-
cych rewaloryzacji zespo∏ów za-

bytkowych w Weimarze, Rosto-
ku, Pary˝u i Dijon, urbanistyki
i mieszkalnictwa w Sewilli czy
ochrony zabytków w Kordobie.
Micha∏ Tadeusz Witwicki od-
znaczony zosta∏ Krzy˝em Armii
Krajowej, Krzy˝em Powstania
Warszawskiego, dwukrotnie Me-
dalem Wojska oraz Odznakà
Orlàt Lwowskich. Otrzyma∏ Na-
grod´ Stowarzyszenia Konser-
watorów Zabytków im. H. Pieƒ-
kowskiej i J. ¸omnickiego,
Z∏otà Odznak´ Opiekuna Za-
bytków, odznak´ Zas∏u˝ony dla
Warszawy, Medal Prezydenta
Miasta Lublina.

By∏ cz∏owiekiem bez reszty

oddanym sprawie ochrony za-
bytków i ca∏ego naszego dzie-
dzictwa kulturowego. B´dzie go
nam bardzo brakowa∏o.

MICHA¸ TADEUSZ WITWICKI

1921 - 2007

M

icha∏ Tadeusz Witwicki,
an architect and conserva-

tor of historical monuments,
was born on 22 July 1921 in
Lwów. After the outbreak of
World War II in September
1939, he defended his home-
town. In March 1942, Witwicki
moved to Warsaw, where he
joined the Home Army and par-
ticipated in the Warsaw Up-
rising. From October 1944 to
2 May 1945 he was a prisoner
of the German GrossBorn IID
camp.

After the Second World War,

Witwicki took up residence in
West Germany and in 1947 he
returned to Poland. At first, he
lived in ¸ódê and subsequent-
ly in Falenica near Warsaw. In
1949, Witwicki began study-
ing at the Department of
Architecture of the Warsaw
University of Technology, from

which he graduated in 1954.
In that same year, he moved to
Warsaw.

Upon his graduation, Witwicki

remained at the University of
Technology, at the Chair of
Urban Planning of the Institute
of the History of Urban Con-
struction at the Department of
Architecture. Subsequently, he
worked in, i.a. the Ministry of
Culture and Art, the Institute of
Urban Planning and Architec-
ture, and the Institute of the
Creation of the Environment.
Witwicki also worked abroad:
in the A. and M. Pionchon
Architectural Workshop in Lyon
(France) and in bureaus
of the COMEDOR and ECOTEC
projects in Algiers. He is the
author of a conception of the
modernisation of the old Kasbah
quarter in Algiers. Witwicki par-
ticipated in the works of the

Expert Team of the Inter-
Ministerial Commission for the
Revalorisation of Towns, fol-
lowed by the Expert Team of
the Centre for the Documen-
tation of Historical Monuments,
and finally became an inde-
pendent expert of the Minister
of Culture and the Historical
Monuments and Art Conser-
vation Association. A member of
the Historical Monuments and
Art Conservation Association
and ICOMOS-Polska.

Micha∏ T. Witwicki is the

author and co-author of numer-
ous publications about the con-
servation of architectural and
urban planning historical mon-
uments. He was actively involv-
ed in the planning of rebuilding,
expanding and restoring histori-
cal buildings. Micha∏ T. Witwicki
died on 10 July 2007.

101

Maria Katarzyna Kaczorowska

PARK KULTUROWY

JAKO FORMA OCHRONY ZESPO¸ÓW URBANISTYCZNYCH

KRAKÓW-ZWIERZYNIEC

*

konferencje

architekt, urbanista
Biuro Planowania Przestrzennego Urzędu Miasta Krakowa

T

ematyk´ dotyczàcà parku kulturowego po-
ruszam z punktu widzenia urbanisty, który

b´dzie opracowywa∏ plany zagospodarowania
przestrzennego w obszarze Zwierzynieckiego Par-
ku Kulturowego

1

. Pragn´ równie˝ podzieliç si´

doÊwiadczeniami zwiàzanymi z opracowywaniem
w omawianym obszarze planów o charakterze
ochronnym, w okresie poprzedzajàcym formalne
powo∏anie parku.

Zwierzyniecki Park Kulturowy

2

obejmuje

1100 ha powierzchni najcenniejszej cz´Êci systemu
przyrodniczego Krakowa. Obszar ten znajduje si´
w zachodniej cz´Êci miasta i zawiera si´ w grani-
cach Bielaƒsko-Tynieckiego Parku Krajobrazowe-
go. Stanowi wysoko wypi´trzony jurajski zràb,
usytuowany w wid∏ach rzek Wis∏y i Rudawy. W je-
go obszarze wyst´pujà liczne zabytki: poczàwszy
od obiektów romaƒskich poprzez znakomite dzie∏a
renesansowe i barokowe, po XIX- i XX-wieczne
fortyfikacje oraz budownictwo przemys∏owe i miesz-
kaniowe. Krajobraz, przyroda i kultura tworzà tu
wybitny zespó∏ przestrzenny, który poprzez „∏àk´
poÊród miasta” – krakowskie B∏onia – zielonym
klinem si´ga ÂródmieÊcia, stanowiàc ∏àcznik po-
mi´dzy zabudowà centrum miasta a otaczajàcymi
Kraków terenami rekreacyjnymi (il. 2).

Charakterystyka obszaru

Ârodowisko przyrodnicze. Pomimo nieznacznej
odleg∏oÊci od centrum miasta (2-3 km) obszar
charakteryzuje si´ wysokà bioró˝norodnoÊcià. Do
najcenniejszych elementów Êwiata roÊlinnego nale-
˝à lasy liÊciaste (il. 1) oraz murawy kserotermiczne.
Cenne sà zachowane skupiska boru mieszanego
i ∏´gów. Cechà charakterystycznà jest mozaikowa-
toÊç wyst´pujàcych zbiorowisk roÊlinnych. Âwiat
zwierz´cy – w tym wiele gatunków chronionych –
najliczniej reprezentujà ptaki i owady. Mimo blis-
koÊci miasta oraz penetracji ludzkiej, wyst´pujà
tak˝e gatunki ssaków, jak sarny, borsuki, dziki,

zajàce, lisy, a tak˝e gady i p∏azy. W granicach par-
ku znajdujà si´ trzy rezerwaty: „Panieƒskie Ska∏y”,
„Bielaƒskie Ska∏ki” oraz „Ska∏ki Przegorzalskie”.

1. Lisie Jamy, las liÊciasty. Fot. M. K. Kaczorowska.
1. Lisie Jamy, leafy wood. Photo: M. K. Kaczorowska.

102

3. Fort Kr´pak, stanowi-
sko obserwacyjne. W tle
dolina Wis∏y i opactwo
benedyktynów w Tyƒcu.
Fot. M. K. Kaczorowska.
3. Fort Kr´pak, observa-
tion site. In the back-
ground: the Vistula val-
ley and the Benedictine
abbey in Tyniec. Photo:
M. K. Kaczorowska.

Ârodowisko kulturowe. Do najwa˝niejszych obiek-
tów i zespo∏ów zabytkowych na terenie Zwierzy-
nieckiego Parku Kulturowego i w jego najbli˝szym
sàsiedztwie nale˝à:
q obiekty sakralne: si´gajàcy epoki romaƒskiej ko-

Êció∏ pw. NajÊwi´tszego Salwatora i klasztor Nor-
bertanek, drewniana kaplica pw. Êw.Êw. Ma∏go-
rzaty i Judyty (zw. Gontynà), barokowy zespó∏
klasztorny kamedu∏ów na Bielanach;

q rezydencje i obiekty mieszkalne: renesansowa

willa Justusa Decjusza, podmiejskie wille i ze-
spo∏y mieszkaniowe z poczàtku XX w. (m.in.
willa Adolfa Szyszko-Bohusza, modernistyczna
kolonia urz´dnicza na Salwatorze);

q budownictwo przemys∏owe: utrzymany w neoro-

maƒskim stylu zespó∏ budynków wodociàgów

miejskich z prze∏omu XIX i XX w., zabudowania
zasuwy wodociàgowej;

q niewielki skansen architektury drewnianej;
q austriackie fortyfikacje z XIX i XX w., reprezen-

tatywne dla poszczególnych etapów budowy
Twierdzy Kraków: fort KoÊciuszko (zbudowany
w po∏owie XIX w., w pierwszym etapie budowy
twierdzy, oparty na neogotyku angielskim, wznie-
siony wokó∏ usypanego 30 lat wczeÊniej kopca
Tadeusza KoÊciuszki; wraz z póêniej powsta∏ymi
obiektami tworzy∏ rozleg∏à grup´ warownà, w du-
˝ej mierze zachowanà do dziÊ), fort artyleryjski
Ska∏a, okrà˝ony wykutà w skale fosà (zbudowa-
ny po 1870 r., uznawany za pierwowzór przy-
sz∏ych fortów pancernych), fort Olszanica (zbu-
dowany pod koniec XIX w. jako fort pó∏sta∏y,

2. Obszar Zwierzynieckiego Parku Kulturowego z podzia∏em na „jednostki planistyczne”. Wyró˝niono Stare Miasto w obr´bie Plant
oraz Wzgórze Wawelskie. Opr. referat Systemów Informacji Przestrzennej Biura Planu Przestrzennego, UMK.
2. The Zwierzyniec Cultural Park with a division into ”planning units”, distinguishing the Old Town within the area of the Planty and
Wawel Hill. Compiled by the department of the Spatial Information Systems in the Spatial Plan Office at the Miko∏aj Kopernik University.

103

konferencje

z czasem przebudowany na fort sta∏y obrony
bliskiej), fort Kr´pak (dzie∏o typu rozproszone-
go, powsta∏e tu˝ przed I wojnà Êwiatowà, obej-
mujàce m.in. schrony, wa∏ z fosà oraz stano-
wiska obserwacyjne – il. 3);

q inne budowle militarne – drogi, most, schrony

bojowe i amunicyjne, baterie i ziemne formy
fortyfikacji (szaƒce, okopy);

q inne cenne zasoby kulturowe, takie jak pozosta-

∏oÊci dawnego roz∏ogu pól (m.in. tzw. ∏àki ka-
medulskie), historyczna sieç dro˝na oraz si´ga-
jàce Êredniowiecza fragmenty uk∏adów prze-
strzennych dawnych wsi;

q usytuowane w granicach parku kopce, charakte-

rystyczne dla Krakowa symboliczne mogi∏y bo-
haterów narodowych – Tadeusza KoÊciuszki oraz
Józefa Pi∏sudskiego – obiekty te determinujà his-
toryczne tradycje obszaru.

Z tego rejonu Krakowa wywodzà si´ lubiane

i popularne krakowskie zwyczaje: lajkonik, wielka-
nocny odpust Emaus czy majówka u kamedu∏ów.

Obiekty zabytkowe, kulminacje terenowe oraz

otwarte przestrzenie stanowià punkty, ciàgi i p∏a-
szczyzny widokowe, obejmujàce szerokie i dalekie
panoramy miasta i okolic. W kierunku po∏udnio-
wym sà to rozleg∏e widoki na dolin´ Wis∏y od klasz-
toru w Tyƒcu a˝ po wyniesienia Krzemionek na
Podgórzu. Ich t∏o tworzà pasma Pogórza Karpac-
kiego, na horyzoncie podkreÊlone szczytami Bes-
kidów, a przy przejrzystej pogodzie równie˝ Tatr
(il. 5). W kierunku zachodnim i pó∏nocnym obser-
wowaç mo˝na rekreacyjny zalew w Kryspinowie,
willowe dzielnice Krakowa, a w dalszej perspekty-
wie pasma jurajskich wzniesieƒ okalajàce miasto.

Krajobraz, walory widokowe, sylweta. Obszar
parku tworzà zr´bowe jurajskie wzgórza, po-
kryte bogatà szatà roÊlinnà. Przewa˝ajà mocno
nachylone ku dolinom rzecznym stoki, na
których wyst´pujà lasy, pola uprawne, ogrody,
∏àki i od∏ogi. Ca∏oÊç urozmaicajà g∏´bokie
jary i wychodnie wapiennych ska∏ (il. 4, 7,
8, 9).

4. ¸àki i skupiska leÊne otaczajàce alej´ spacerowà na grzbiecie Sikornika. Fot. M. K. Kaczorowska.
4. Meadows and woodland encircling a promenade avenue on the shoulder of Mt. Sikornik. Photo: M. K. Kaczorowska.

104

Fortyfikacje sytuowano w miejscach o du˝ej

penetracji wizualnej przedpola twierdzy, prowa-
dzàcych dolinami rzecznymi traktów oraz po∏o-
˝onego w dole miasta, stàd doskona∏e punkty wi-
dokowe stanowià bastiony fortu KoÊciuszko, plat-
forma obserwacyjna fortu Ska∏a, wa∏y fosy fortu
Kr´pak (il. 5) czy fort w Olszanicy.

Kulminacj´ obszaru tworzà kopce Józefa

Pi∏sudskiego i Tadeusza KoÊciuszki. Z ich
szczytów rozciàga si´ panorama miasta (il. 6) oraz
jego bli˝szych i dalszych okolic, o zasi´gu pe∏nego
okr´gu. Dodatkowym walorem tych widoków jest
ich przedpole, które tworzà otaczajàce tereny
zielone.

6. Widok z kopca Tadeusza KoÊciuszki na B∏onia
krakowskie i Stare Miasto, zaakcentowane
wie˝ami koÊcio∏a Mariackiego i Ratusza. Fot.
M. K. Kaczorowska.
6. View of Cracow and the Old Town, ac-
centuated with the towers of the church of the
Holy Virgin Mary and the Town Hall, seen
from the Tadeusz KoÊciuszko Mound. Photo:
M. K. Kaczorowska.

5. Widok z fosy fortu Kr´pak na zakole Wis∏y pod Tyƒcem.
Widoczne opactwo benedyktynów, w tle pasma Beskidu
Makowskiego i ˚ywieckiego. Fot. M. K. Kaczorowska.
5. View of a Vistula meander at Tyniec seen from the moat of
Fort Kr´pak. Visible: the Benedictine abbey, in the back-
ground: ridges of Beskid Makowski and ˚ywiecki Mts.. Photo:
M. K. Kaczorowska.

105

konferencje

7. Widok z fortu Bodzów na pasmo Lasu Wolskiego z klasztorem kamedu∏ów na Bielanach. Fot. M. K. Kaczorowska.
7. View of Wolski Wood together with the Camaldolite monastery in Bielany. Photo: M. K. Kaczorowska.

do czasu uchwalenia tych planów

4

. Z jednej strony

niepo˝àdane zagospodarowanie terenu zostaje po-
wstrzymane, z drugiej wywo∏uje niezadowolenie
w∏aÊcicieli gruntów i deweloperów, przy czym sa-
morzàdy bywajà oskar˝ane o hamowanie rozwoju.
Stàd te˝ wynika ich ostro˝noÊç, a czasem i opór
w podejmowaniu opracowaƒ ochronnych.

U˝ytkowanie terenu, obecnoÊç cz∏owieka. W cià-
gu wieków obszar pe∏ni∏ funkcje zwiàzane z rol-
nictwem i gospodarkà leÊnà. Schy∏ek XIX w. zapo-
czàtkowa∏ rekreacyjne wykorzystanie okolic kopca
Tadeusza KoÊciuszki oraz Lasu Wolskiego i Bielan,
znacznie zaktywizowane po wykupieniu lasu i urzà-
dzeniu w nim Parku Ludowego dla mieszkaƒców

Krakowa. Obecnie gospodarka rolnicza ulega
ograniczeniu, a coraz wi´ksze tereny stajà si´ latem
i zimà miejscem spacerów i rekreacji – zarówno
m∏odzie˝y, ludzi starszych, jak i ca∏ych rodzin (il. 9).

Plany zagospodarowania
Zwierzynieckiego Parku
Kulturowego

Konsekwencjà ustawowà powo∏ania parku kultu-
rowego jest opracowanie dla jego obszaru planu
ochrony

3

, a nast´pnie – po jego przyj´ciu przez sa-

morzàd – obowiàzkowe sporzàdzenie miejscowego
planu zagospodarowania przestrzennego. Opracowa-
nie planów zagospodarowania na obszarze parku
kulturowego skutkuje wstrzymaniem wydawania
decyzji administracyjnych o warunkach zabudowy

Na obszarze Zwierzynieckiego Parku Kultu-

rowego wyst´puje sytuacja widoku „z” (il. 5, 6)
oraz widoku „na” (il. 7, 8), tzw. ekspozycja czyn-
na i bierna. Rejon ten obserwowany jest niemal˝e
z ka˝dej cz´Êci miasta, ze wzniesieƒ w pó∏nocnej
i po∏udniowej cz´Êci Krakowa, w tym z arterii wlo-
towych do miasta, oraz z wielu wa˝nych miejsc
widokowych: z Wawelu, ze ska∏ Zakrzówka, for-
tów Bodzowa (il. 7) i Kostrza na prawym brzegu
Wis∏y, z kopca Krakusa, a tak˝e z p∏aszczyzny
B∏oƒ krakowskich.

Zró˝nicowany krajobrazowo i wyniesiony po-

nad miasto obszar parku, wyró˝niony dominanta-
mi zabytków i kopców (il. 7, 8, 13), buduje znacz-
nà cz´Êç sylwety miasta. Obok Starego Miasta
i zamku na Wawelu jest to najistotniejszy jej frag-
ment i, mimo rozwoju terytorialnego Krakowa,
najbardziej czytelny i mocno go identyfikujàcy.

106

8. Widok z doliny Wis∏y na will´ Adolfa Szyszko-Bohusza oraz tzw. Schloss Wartenberg (patrz przypis 7). Fot. M. Jab∏oƒska.
8. View of the villa of Adolf Szyszko-Bohusz and so-called Schloss Wartenberg seen from the Vistula valley (see: n. 7). Photo:
M. Jab∏oƒska.

9. Spacerowicze w alei prowadzàcej grzbietem Sikornika. Fot. M. K. Kaczorowska.
9. Strollers in an avenue along the shoulder of Mt. Sikornik. Photo: M. K. Kaczorowska.

107

konferencje

Podzia∏ na obszary planistyczne. W celu
sprawnej realizacji powy˝szego obowiàzku
Zwierzyniecki Park Kulturowy podzielono na
cztery obszary planistyczne, stanowiàce nie-
zale˝ne jednostki przestrzenne, jednak o sil-
nych powiàzaniach mi´dzyobszarowych:
mpzp

5

Olszanica, mpzp Las Wolski, mpzp

Rejon Fortu Ska∏a II, mpzp Wzgórze Âwi´tej
Bronis∏awy II.

Wszystkie plany sporzàdzane sà w Biurze

Planowania Przestrzennego Urz´du Miasta
Krakowa:
q mpzp Olszanica (pow. 108 ha) – w ob-

szarze planu przewa˝a rolnicze u˝ytko-
wanie terenów, elementem dominujàcym
jest fort Olszanica (il. 10), jeden z najlepiej
zagospodarowanych terenów pofortecz-
nych w Krakowie (funkcjonuje tu niewiel-
ka stadnina koni oraz hotel m∏odzie˝owy).
Opracowanie to, po rozpatrzeniu wnios-
ków do planu oraz wykonaniu syntezy
uwarunkowaƒ, znajduje si´ obecnie na eta-
pie konstruowania ustaleƒ projektu planu;

q mpzp Las Wolski (pow. 476 ha) – obej-

muje kompleks lasu wraz z Ogrodem
Zoologicznym

6

(il. 11). W sk∏ad obszaru

planu wchodzi tak˝e po∏udniowa i pó∏-
nocna otulina lasu, obejmujàca strome,
niezalesione stoki, stanowiàce form´ przej-
Êciowà mi´dzy naturalnà przyrodà a te-
renami zurbanizowanymi. Istotniejsze
obiekty w obszarze planu to kopiec Józefa
Pi∏sudskiego oraz klasztor kamedu∏ów.
Obecnie, po rozpatrzeniu wniosków i opra-
cowaniu uwarunkowaƒ, przygotowywana
jest koncepcja projektu planu;

q mpzp Rejon Fortu Ska∏a II (pow. 185 ha)

– sàsiaduje z Lasem Wolskim i zamyka
Zwierzyniecki Park Kulturowy od zacho-
du, opadajàc do granic miasta urwiskiem
skalnym, w którego najwy˝szej partii
zlokalizowany jest fort Ska∏a, u˝ytkowany
jako Obserwatorium Astronomiczne UJ
(il. 12). Pó∏nocne sk∏ony terenu, od strony
Olszanicy, pokryte sà polami uprawnymi
i sadami, po stronie po∏udniowej, poni˝ej
szerokich p∏aszczyzn ∏àk kamedulskich,
usytuowane sà elementy fortu Kr´pak
(pozostaje niezagospodarowany). Wobec
obowiàzywania ustaleƒ planu Rejon Fortu
Ska∏a, projekt tego planu nie jest w tej
chwili opracowywany.

10. Budynek koszarowy fortu Olszanica. Fot. M. K. Kaczorowska.
10. Garrison building in Fort Olszanica. Photo: M. K. Kaczorowska.

11. Ogród Zoologiczny w Lesie Wolskim. Fot. M. K. Kaczorowska.
11. Zoological garden in Wolski Wood. Photo: M. K. Kaczorowska.

12. Fosa fortu pancernego Ska∏a. Fot. M. K. Kaczorowska.
12. Moat of Fort Ska∏a. Photo: M. K. Kaczorowska.

q mpzp Wzgórze Âwi´tej Bronis∏awy II (pow.

339 ha) – obejmuje wschodni fragment obszaru
Zwierzynieckiego Parku Kulturowego, poczyna-
jàc od koÊcio∏a NajÊwi´tszego Salwatora i urz´d-
niczej kolonii mieszkaniowej, wznoszàcy si´ do
kulminacji w rejonie kopca Tadeusza KoÊciuszki
oraz fortu KoÊciuszko (il. 13) i dalej prowadzà-
cy grzbietem Sikornika w kierunku Lasu Wol-
skiego. Jego opadajàce ku dolinom Wis∏y i Ru-
dawy strome stoki sà miejscem uprawiania
sportów zimowych (dawniej wyposa˝one w wy-
ciàgi narciarskie, skoczni´ oraz tor saneczkowy;
w forcie KoÊciuszko funkcjonuje hotel, siedziba
stacji radiowej i muzeum). Obecnie – wobec
obowiàzywania ustaleƒ planu Wzgórze Âwi´tej
Bronis∏awy oraz Osiedla Salwator – projekt tego
planu nie jest opracowywany;

Pomi´dzy obj´tymi planami obszarami wy-

st´pujà powiàzania funkcjonalne o charakterze
rekreacyjno-spacerowym, a tak˝e widokowe oraz
ekologiczne, gwarantujàce ciàg∏oÊç przyrodniczà
w tym rejonie miasta. Sàsiadujàce wn´trza krajo-
brazowe wzajemnie si´ absorbujà i uzupe∏niajà kom-
pozycyjnie. Dominanty kopca Tadeusza KoÊciusz-
ki, klasztoru kamedu∏ów oraz „zamku” w Przego-
rza∏ach

7

organizujà wa˝ne odniesienia przestrzen-

ne pomi´dzy poszczególnymi „jednostkami projek-
towymi” (il. 7, 8, 13).

Plany zagospodarowania
przestrzennego o charakterze
ochronnym

Podzia∏ na zaproponowane powy˝ej obszary pla-
nów wyniknà∏ równie˝ z zaistnia∏ych ju˝ „faktów
planistycznych”, tj. z uchwalenia planów zagospo-
darowania przestrzennego obszarów Wzgórza
Âwi´tej Bronis∏awy i Rejonu Fortu Ska∏a. Ich opra-
cowanie poprzedzi∏o powstanie Zwierzynieckiego
Parku Kulturowego, a przystàpienie do ich spo-
rzàdzenia podyktowane by∏o zmianami ustawy
o planowaniu przestrzennym. W wyniku tych
zmian przesta∏ obowiàzywaç plan ogólny zagospo-
darowania przestrzennego Krakowa, który wy-
odr´bnia∏ w mieÊcie strefy polityki przestrzennej,
zawierajàce regulacje dotyczàce krajobrazu oraz
wartoÊci kulturowych i przyrodniczych.

Obecnie, w wypadku braku planu, zagospo-

darowanie terenu odbywa si´ na podstawie decyzji
o warunkach zabudowy, przy spe∏nieniu ogólnych
zasad, z których najistotniejsza to tzw. zasada
sàsiedztwa, oparta na nawiàzywaniu w sposobie

zagospodarowania do obiektów ju˝ istniejàcych.
Umo˝liwia to „pe∏zanie” zabudowy w sposób
niekontrolowany, a jedynym uwarunkowaniem
kszta∏towania przestrzeni pozostaje zamierzenie
inwestora, które nie musi opieraç si´ na polityce
przestrzennej gminy (zawartej w Studium uwarun-
kowaƒ i kierunków zagospodarowania przestrzen-
nego). Przy takich regulacjach sposób wykorzysta-
nia wartoÊci nieodtwarzalnych, jakimi sà zasoby
kulturowe, krajobraz czy systemy przyrodnicze,
uzale˝niony jest od jednostronnie pojmowanych
korzyÊci i mo˝e doprowadziç do ograniczenia lub
utraty tych zasobów.

Wobec powy˝szego oraz jako oczywistà kon-

sekwencj´ uchwalonego Studium, samorzàd Kra-
kowa podjà∏ w 2004 r. stosowne inicjatywy w spra-
wie sporzàdzania planów ochronnych. Jako naj-
cenniejsze i najbardziej zagro˝one post´pujàcà
urbanizacjà uznano tereny wokó∏ Wzgórza Âwi´tej
Bronis∏awy (pow. 264 ha) oraz Fortu Ska∏a (pow.
194 ha).

Plany zagospodarowania tych obszarów opraco-

wano w Biurze Planowania Przestrzennego Urz´du
Miasta Krakowa, kierowanym przez dyr. Magda-
len´ JaÊkiewicz

8

; zosta∏y one uchwalone przez Rad´

Miasta Krakowa i z koƒcem wrzeÊnia 2005 r. sta∏y
si´ obowiàzujàcym prawem.

Kwestiami, które znaczàco utrudnia∏y ich spo-

rzàdzenie i uchwalenie, sà wyst´pujàce na tych te-
renach stosunki w∏asnoÊciowe. W planie Wzgórze
Âwi´tej Bronis∏awy w∏asnoÊç prywatna obejmuje
wi´cej ni˝ 40 proc. gruntów, a w Rejonie Fortu
Ska∏a 30 proc. Realizacja zadania ochrony obsza-
rów o wartoÊciach przyrodniczo-krajobrazowych po-
woduje konflikty. Z uwagi na ich wysokà atrakcyj-
noÊç, a tak˝e wobec wyst´pujàcej obecnie koniun-
ktury budowlanej i wielkiego wzrostu wartoÊci nie-
ruchomoÊci poddawane sà one silnej presji in-
westycyjnej. Najcz´Êciej jest to dzia∏alnoÊç dà˝àca
do maksymalizacji zysku, nastawiona na budow´
ogrodzonych kondominiów mieszkalnych, o gaba-
rytach, intensywnoÊci zabudowy i estetyce obcej
lokalnej tradycji i nadmiernie ingerujàcej w krajo-
braz.

Podtrzymany ustaleniami planu zakaz zabu-

dowy na wi´kszoÊci obszaru spowodowa∏ silny
sprzeciw prywatnych w∏aÊcicieli gruntów. Do przy-
j´tych w planie rozwiàzaƒ z∏o˝ono ponad sto uwag.
Przy ich rozstrzyganiu w∏adze miasta wykaza∏y si´
zdecydowaniem i konsekwencjà – uwagi dotyczàce
powi´kszenia terenów budowlanych nie zosta∏y
uwzgl´dnione.

108

109

13. Fort KoÊciuszko i kopiec Tadeusza KoÊciuszki. Fot. M. K. Kaczorowska.
13. Fort KoÊciuszko and the Tadeusz KoÊciuszko Mound. Photo: M. K. Kaczorowska.

Wykonywanie planów Wzgórza Âwi´tej Broni-

s∏awy oraz Rejonu Fortu Ska∏a nie nale˝y do
∏atwych zadaƒ. Uchwa∏y o planach skar˝one sà do
sàdu administracyjnego

9

. Dotychczas nie ma osta-

tecznych rozstrzygni´ç sàdowych i pomimo wnie-
sienia skarg stanowià one obowiàzujàce prawo
miejscowe. Jednak˝e ÊwiadomoÊç, ˝e ewentualne
niekorzystne wyroki sàdu skutkowaç mogà za-
budowywaniem terenów o najcenniejszych warto-
Êciach krajobrazowo-kulturowych i uszczupleniem
systemu przyrodniczego miasta, spowodowa∏a
przyspieszenie dzia∏aƒ samorzàdu na rzecz po-
wo∏ania Zwierzynieckiego Parku Kulturowego.
Szczególnà inicjatyw´ w tym zakresie wykaza∏a
Rada Dzielnicy VII Miasta Krakowa, wspierana
przez komitety obywatelskie oraz Êrodowiska
naukowe

10

.

DoÊwiadczenia wynikajàce
z opracowywania planów ochronnych

Opracowanie uwarunkowaƒ. Pozytywnym efek-
tem pracy w dziedzinie planowania miejscowego
jest przyj´cie przez samorzàd gminy uchwa∏y w spra-
wie planu. Oprócz przygotowania projektu planu

zadaniem urbanisty jest wyczerpujàce uzasadnie-
nie zaproponowanych rozwiàzaƒ przestrzennych
i umiej´tnoÊç przekonania do nich samorzàdu,
gdy˝ ostatecznie to w∏aÊnie radni stanowià prawo
w zakresie zagospodarowania przestrzennego.
Decydentom nale˝y zapewniç argumenty dla obro-
ny przyj´tych ustaleƒ, równie˝ w czasie trwania
procedury planistycznej (zw∏aszcza podczas dys-
kusji publicznych oraz przy rozpatrywaniu z∏o˝o-
nych do planu uwag) czy w celu skutecznej obro-
ny uchwalonych ju˝ planów podczas ewentualnych
rozpraw przed sàdami administracyjnymi. Proces
planistyczny i kompetencje gminy zwiàzane sà
z ingerencjà w prawo w∏asnoÊci. W przypadku
opracowaƒ o charakterze ochronnym, w obszarach
o wysokim procencie w∏asnoÊci prywatnej, stanowi
to êród∏o niezadowolenia w∏aÊcicieli nieruchomoÊci.
Nik∏e Êrodki, jakimi dysponujà gminy na ewentual-
ne wykupy gruntów lub rekompensaty z tytu∏u
odszkodowaƒ, stwarzajà dodatkowe trudnoÊci,
stàd merytoryczne wsparcie dzia∏aƒ samorzàdu
jest bardzo istotne.

Dlatego te˝, mimo i˝ walory obszaru Zwierzy-

nieckiego Parku Kulturowego sà ogólnie uznane,
przyst´pujàc do projektów planów Wzgórze Âwi´tej

110

Bronis∏awy oraz Rejonu Fortu Ska∏a, zlecono wy-
konanie specjalistycznych opracowaƒ dotyczàcych
waloryzacji zasobów Êrodowiska przyrodniczego
(Êwiata roÊlin

11

i zwierzàt

12

), a tak˝e szkicu histo-

rycznego

13

, ilustrowanego wyczerpujàcym materia-

∏em ikonograficznym. Dla ca∏ego obszaru wykona-
no dok∏adnà inwentaryzacj´ urbanistycznà oraz
przygotowano wyczerpujàcy materia∏ fotograficzny.

W wyniku analizy zgromadzonego materia∏u

oraz zgodnie z kierunkami rozwoju tego rejonu
zapisanymi w Studium uwarunkowaƒ i kierunków
zagospodarowania przestrzennego Krakowa, sfor-
mu∏owano Syntez´ Uwarunkowaƒ oraz wytyczne
do projektów (il. 14, 15, 18, 19). W uj´ciu skró-
towym mo˝na je przedstawiç nast´pujàco:

Cechà przestrzeni obszarów obj´tych planami

jest ciàg∏oÊç tworzàcych go elementów:
q walorów krajobrazu oraz zasobów Êrodowiska

przyrodniczego i kulturowego,

q obecnoÊci cz∏owieka, w tym sposobów u˝ytko-

wania terenu i aktywnoÊci kulturowej (w uj´ciu
pokoleniowym, w sensie historycznym oraz
wspó∏czesnych wielopokoleniowych u˝ytkowni-
ków), wymagajàca kontynuacji i bezwzgl´dnej
ochrony.

Dla krajobrazu oznacza to:

q zakaz zabudowy terenów otwartych,
q zachowanie istniejàcej konfiguracji terenu,
q zachowanie walorów wizualnych „z obszaru”

i „na obszar”,

q bezwzgl´dnà ochron´ sylwety miasta jako

wartoÊci nadrz´dnej dla to˝samoÊci Krakowa.

Dla Êrodowiska przyrodniczego oznacza to:

q zakaz zabudowy wartoÊciowych przyrodniczo

fragmentów obszaru i utrzymywanie ich do-
tychczasowego u˝ytkowania,

q tworzenie i utrzymywanie strefy poÊredniej (eko-

tonu) pomi´dzy najwartoÊciowszymi przyrod-
niczo fragmentami obszaru a terenami zabudo-
wanymi.

Dla Êrodowiska kulturowego oznacza to:
q ochron´ oraz racjonalne zagospodarowywanie

i udost´pnianie zabytków, w tym obiektów
Twierdzy Kraków,

q zachowanie harmonijnego, wartoÊciowego oto-

czenia zabytków,

q tworzenie nowych wartoÊci kulturowych o cha-

rakterze dóbr kultury wspó∏czesnej przy po-
szanowaniu dla historycznych walorów terenu
i sàsiedztwa obiektów zabytkowych.

W Syntezie Uwarunkowaƒ podkreÊlono:
q ponadstuletnià tradycj´ ochrony obszarów

planów przed niepo˝àdanymi sposobami za-
inwestowania, u˝ytkowanych od pokoleƒ jako
miejsca wypoczynku, a tak˝e kultywowania tra-
dycji narodowych,

q dobrà dost´pnoÊç i niewielkà odleg∏oÊç od cen-

trum miasta,

q wyst´pujàcà silnà presj´ inwestycyjnà.

Celem planów Wzgórze Âwi´tej Bronis∏awy

oraz Rejonu Fortu Ska∏a jest utrzymanie tradycyj-
nych wypoczynkowo-edukacyjnych funkcji obsza-
rów – w otoczeniu naturalnej przyrody i obiektów
zabytkowych – podporzàdkowane ochronie wyst´-
pujàcych wartoÊci i zasobów.

Ustalenia planów. Efektem przyj´tych ustaleƒ
winna byç integracja dzia∏aƒ na rzecz Êrodowiska
naturalnego i kulturowego.

Za nadrz´dne przyj´to zasady zachowania

krajobrazu i naturalnej przyrody. Obj´to ochronà
powiàzania widokowe pomi´dzy obszarami pla-
nów a miejscami ich percepcji z innych cz´Êci
miasta. Wprowadzono zakaz przes∏aniania osi
i ciàgów widokowych oraz wymóg utrzymania wi-
zualnie wartoÊciowego ich otoczenia. Wyodr´bniono
strefy: Ochrony i Kszta∏towania WartoÊci Przy-
rodniczych, Ochrony i Kszta∏towania WartoÊci
Kulturowych oraz Nadzoru Archeologicznego.
Wyznaczono granic´ pomi´dzy terenami zabudo-
wanymi i wolnymi od zabudowy w celu zachowa-
nia terenów otwartych dla zabezpieczenia otuliny
skupisk rodzimych gatunków roÊlin oraz zapew-
nienia ciàg∏oÊci ekosystemu i jego prawid∏owego
funkcjonowania.

Ustalono zasady ochrony formalnych i historycz-

nych wartoÊci zabytków oraz ich otoczenia, a tak˝e
ich racjonalnego wykorzystania, okreÊlajàc warun-
ki adaptacji obiektów do funkcji us∏ugowych.
Przewidziano mo˝liwoÊç ci´ç zieleni w celu uczy-
telnienia ziemnych za∏o˝eƒ fortyfikacji.

Umo˝liwiono rozwój funkcji wypoczynku i spor-

tu o charakterze wielopokoleniowym, wytyczono
g∏ówne trasy piesze oraz rowerowe (w∏àczajàc je
w sieç Eurovelo), ustalono zasady prowadzenia no-
wych ciàgów rekreacyjnych.

W istniejàcych, niewielkich enklawach terenów

budowlanych wprowadzono wymóg zachowania
70 % wskaênika powierzchni biologicznie czynnej,
ustanowiono warunki kszta∏towania zabudowy,
w tym wysokoÊç obiektów ustalonà jako wartoÊç
bezwzgl´dnà ponad poziom morza, przyj´tà na
podstawie analiz wykonanych przekroi tereno-
wych (il. 14, 15).

111

Prezentacje. Do omówienia wyst´pujàcych uwa-
runkowaƒ i proponowanych rozwiàzaƒ niezwykle
pomocne okaza∏y si´ medialne prezentacje.
Pos∏ugiwaliÊmy si´ nimi zarówno w procesie opinio-
wania i uzgodnieƒ, jak i w czasie trudnych kon-
sultacji spo∏ecznych czy wreszcie na sesjach rady
miasta. W przedstawieniu zasobów natury i kultu-
ry sugestywny okaza∏ si´ zebrany materia∏ ikono-
graficzny. Zestawiony w konwencji porównawczej:
dawna panorama – panorama wspó∏czesna (il. 16),
pokaza∏, jak wiele terenów zachowa∏o swoje walory
przyrodnicze i krajobrazowo-kulturowe oraz ˝e
funkcje wypoczynkowo-rekreacyjne obszaru ma-
jà d∏ugà i wcià˝ kontynuowanà tradycj´ (il. 17).

W przypadku pozosta∏oÊci XIX- i XX-wiecznej

architektury fortecznej, której wartoÊç cz´sto uzna-

wana jest jako „ni˝sza” od obiektów bardziej odpo-
wiadajàcych powszechnemu pojmowaniu zabytku,
przedstawiony materia∏ przybli˝y∏ potencja∏ estetycz-
ny i historyczny tkwiàcy w dawnych budowlach
militarnych. Prezentacje przyczyni∏y si´ równie˝ do
upowszechnienia w Êrodowiskach opiniujàcych i de-
cydenckich zagadnieƒ zwiàzanych z funkcjonowa-
niem Êrodowiska przyrodniczego oraz potrzeby
utrzymywania jego ciàg∏oÊci i zachowywania otuli-
ny pomi´dzy przyrodà naturalnà a obszarami zurba-
nizowanymi. Przy rozstrzyganiu wnoszonych uwag
i poprawek prezentacje w sposób czytelny zobra-
zowa∏y ewentualne skutki proponowanych zmian
poprzez wykonanie ich komputerowych symulacji
na tle analizy widokowej terenu, z uwzgl´dnieniem
widoków dalekich oraz kontekstu lokalnego.

konferencje

14. Fragment mpzp Wzgórze Âwi´tej Bronis∏awy – okolice kopca Tadeusza KoÊciuszki: Uwarunkowania – zagadnienia kulturowo-
krajobrazowe wraz z legendà, Synteza Uwarunkowaƒ na tle ortofotomapy, Ustalenia planu. Opr. zespó∏ planu oraz referat SIP Biura
Planowania Przestrzennego, UMK.
14. Fragment of St. Bronis∏awa Hill, environs of the Tadeusz KoÊciuszko Mound: Conditions – cultural-landscape questions togeth-
er with legend, Synthesis of Conditions against the background of an orthophotomap, Plan assessments. Compiled by the plan team
and department of the Spatial Information Systems in the Spatial Plan Office at the Miko∏aj Kopernik University.

112

Omawiajàc obszary obj´te planami, przywo∏a-

no równie˝ historyczny przyk∏ad dzia∏ania samo-
rzàdu Krakowa na rzecz ochrony terenów warto-
Êciowych, jakim by∏o wykupienie w 1916 r. z ràk
prywatnych Lasu Wolskiego

14

. Byç mo˝e fakt ten

stanowi∏ równie˝ inspiracj´ dla obecnych radnych
miejskich. Wykazali oni konsekwencj´ i determi-

nacj´, opowiadajàc si´ zdecydowanie za ochron-
nym charakterem planów.

Nale˝y podkreÊliç równie˝ pozytywnà rol´,

jakà odegra∏a strona spo∏eczna: rada dzielnicy oraz
organizacje ekologiczne i komitety obywatelskie,
wspierajàce proponowane rozwiàzania projektowe
podczas ca∏ego procesu planistycznego.

15. Fragment mpzp Rejon Fortu Ska∏a, okolice fortu Kr´pak i ∏àk kamedulskich: Uwarunkowania – zagadnienia kulturowo-krajo-
brazowe, Synteza Uwarunkowaƒ na tle ortofotomapy, Ustalenia planu wraz z legendà. Opr. zespó∏ planu oraz referat SIP Biura
Planowania Przestrzennego, UMK.
15. Fragment of a local plan of the spatial development of the Fort Ska∏a Region, environs of Fort Kr´pak and Camaldolite
meadows: Conditions – cultural-landscape questions, synthesis of conditions against the background of an orthophotomap, Plan
assessments together with legend. Compiled by the plan team and department of the Spatial Information Systems in the Spatial Plan
Office at the Miko∏aj Kopernik University.

113

Proces planistyczny, dotyczàcy obszarów tak is-

totnych dla zachowania prawid∏owych warunków
˝ycia w mieÊcie oraz dla jego to˝samoÊci, znalaz∏ od-
zew w miejscowych mediach: prasie oraz stacjach
TV i radio, a tak˝e w wydawnictwach fachowych

15

.

Plan dla Wzgórza Âwi´tej Bronis∏awy otrzyma∏

Grand Prix VI edycji Konkursu Europejskiej Rady
Urbanistów (ECTP) Sewilla 2006 w kategorii pla-
nowanie miejscowe (il. 18, 19). Uznanie tego opra-
cowania przez profesjonalne europejskie gremium
za najlepszy projekt w swojej kategorii i uhono-
rowanie idei w nim zawartych uwa˝aç nale˝y za
ogromny sukces Krakowa, potwierdzajàcy s∏usz-
noÊç podj´tych decyzji planistycznych. W uzasadnie-
niu werdyktu jury podkreÊli∏o m.in. ˝e przedsta-
wiony plan jest wyjàtkowy pod wzgl´dem osiàgni´ç
w dziedzinie integracji ochrony dziedzictwa kul-
turowego i przyrodniczego oraz równowa˝enia roz-
woju, przy wspó∏uczestnictwie spo∏ecznoÊci miasta.

Podsumowanie

Kilkuletnie obowiàzywanie ustawowych zapisów
na temat parków kulturowych

16

prowokuje do

podsumowaƒ. DoÊwiadczenia krakowskie – trud-
noÊci zwiàzane z powo∏aniem Zwierzynieckiego
Parku Kulturowego oraz ze sporzàdzaniem planów
zagospodarowania o charakterze ochronnym – nie
sk∏aniajà do nadmiernego optymizmu.

Powstaje równie˝ pytanie na temat zasadnoÊci

istnienia ró˝nych form ochrony krajobrazu kultu-
rowego. Wszak Zwierzyniecki Park Kulturowy
zawiera si´ w granicach Bielaƒsko-Tynieckiego
Parku Krajobrazowego, gdzie oprócz przyrody na-
turalnej i walorów krajobrazowych, jako cel ochro-
ny wymienia si´ równie˝ wartoÊci historyczne
i kulturowe

17

. Obejmowanie terenów Zwierzyƒca

kolejnà formà ochrony dowodzi nieskutecznoÊci
stosowanych dotychczas regulacji.

Istniejàca sytuacja jest odzwierciedleniem ogól-

nej niewydolnoÊci polskiego prawodawstwa w dzie-
dzinie zagospodarowania terenów, które – choç
cz´sto modyfikowane i aktualizowane – nadal nie
zapewnia prawid∏owego rozwoju spo∏eczno-gospo-
darczego gmin.

Realizacja ustawowych obowiàzków samorzàdu

w zakresie ochrony zasobów, kszta∏towania prze-
strzeni na podstawie tzw. ∏adu przestrzennego i za-
sady zrównowa˝onego rozwoju, a tak˝e potrzeba go-
dzenia interesu publicznego i prywatnego, jest zada-
niem bardzo trudnym i wymagajàcym determinacji.
Kompetencje ustawowe w zakresie zagospodaro-
wa-nia terenów wyposa˝ajà gminy w mo˝liwoÊç
ingerencji w prawo w∏asnoÊci nieruchomoÊci, przy
czym w Polsce to konstytucyjnie zagwarantowane
prawo cz´sto uto˝samiane jest z prawem do zabu-
dowy. Jest to sytuacja nieuchronnie prowadzàca do
konfliktów i konfrontacji racji przeciwstawnych.

konferencje

16. Wybrane slajdy prezentacji multimedialnej. Uwarunkowania wyst´pujàce w obszarze: krajobraz. Oprac. M. K. Kaczorowska.
16. Selected slides of a multi-media presentation. Conditions occurring in the area: landscape. Prep. M. K. Kaczorowska.

17. Wybrane slajdy prezentacji multimedialnej. Uwarunkowania wyst´pujàce w obszarze: u˝ytkowanie terenu. Oprac. M. K. Kaczorowska.
17. Selected slides of a multi-media presentation. Conditions occurring in the area: terrain exploitation. Prep. M. K. Kaczorowska.

Konieczne sà spójne uregulowania ustawowe

dotyczàce planowania przestrzennego, gwarantujà-
ce samorzàdom wi´kszà skutecznoÊç w prawid∏o-
wym gospodarowaniu przestrzenià. Rozwa˝ane ostat-
nio mo˝liwoÊci zmiany ustawy o planowaniu i za-
gospodarowaniu przestrzennym w zakresie tzw.od-
rolnienia z mocy ustawy gruntów rolnych w grani-
cach miast na pewno nie u∏atwià gminom dzia∏ania
w zakresie ochrony krajobrazu i terenów otwar-
tych. Obecnie obowiàzujàca ustawowa ochrona
gruntów rolnych i leÊnych stanowi pewne ogra-
niczenie w przeznaczaniu terenów pod zabudow´,
zmuszajàce ka˝dorazowo do decyzji nt. zasadnoÊci
proponowanego „odrolnienia”. Istniejàce w Polsce
przekonanie o wysokim procencie wyst´pujàcych
w miastach terenów rolnych w stosunku do innych
miast europejskich nie potwierdza si´. Jest on po-
równywalny z miastami angielskimi i niemieckimi,
w których tereny te podlegajà ochronie prawnej

18

.

Najkorzystniejsza by∏aby sytuacja wykupywa-

nia od prywatnych w∏aÊcicieli i zarzàdzania przez
samorzàd terenami zielonymi o znaczeniu prze-
strzeni publicznych. A ju˝ êród∏o satysfakcji naj-
wy˝szej stanowi∏yby zapisy analogiczne, jak w his-
torycznej umowie dotyczàcej zakupu Lasu Wol-

skiego, w której zastrze˝ono obowiàzek wpisu
w ksi´gach wieczystych: „i˝ posiad∏oÊç ta prze-
znaczonà jest wieczyÊcie na publiczny park miejski
dla u˝ytku mieszkaƒców Krakowa”

19

.

Dla bud˝etów polskich gmin jest to obcià˝enie

trudne do udêwigni´cia, jednak˝e dzia∏ania takie
muszà byç podejmowane. Przekszta∏cenia przestrzeni
wynikajàce z rozproszonej i nie w pe∏ni kontrolowa-
nej urbanizacji – jak to ma miejsce obecnie, sà zmia-
nami bardzo trwa∏ymi, najcz´Êciej nieodwracalnymi.

Z uwagi na przewidywanà d∏ugofalowoÊç zada-

nia gromadzenia terenów o wysokich wartoÊciach
przyrodniczo-krajobrazowych wymaga to wypra-
cowania rozwiàzaƒ równie˝ pozaplanistycznych,
funkcjonujàcych niezale˝nie od kadencyjnoÊci
w∏adzy i koniunktury politycznej, skupiajàcych
wokó∏ realizacji powy˝szego zagadnienia w∏adze, or-
ganizacje pozarzàdowe oraz Êrodowiska naukowe
i opiniotwórcze. W Krakowie pozytywnym przy-
k∏adem takiego rodzaju dzia∏aƒ sà wymierne efekty
ponaddwudziestoletniej pracy Spo∏ecznego Komi-
tetu Odbudowy Zabytków Krakowa w dziedzinie
rewaloryzacji obiektów zabytkowych miasta.

Mo˝e pora na inicjatyw´ powo∏ania kolejnego

Komitetu…

114

18. Mpzp Wzgórze Âwi´tej Bronis∏awy, polska wersja planszy konkursowej nr 1: Uwarunkowania. Oprac. M. K. Kaczorowska,
M. Sulma, J. Grabarz, G. Kasprzyk, J. Burnóg.
18. Local plan of the spatial development of Âwi´ta Bronis∏awa Hill – Polish version of competition plate no. 1: Conditions. Prep.
M. K. Kaczorowska, M. Sulma, J. Grabarz, G. Kasprzyk, J. Burnóg.

115

19. Mpzp Wzgórze Âwi´tej Bronis∏awy, polska wersja planszy konkursowej nr 2: Synteza. Projekt Planu. Oprac. M. K. Kaczorowska,
M. Sulma, J. Grabarz, G. Kasprzyk, J. Burnóg.
19.Local plan of the spatial development of Âwi´ta Bronis∏awa Hill – Polish version of competition plate no. 2: Synthesis. Plan
project. Prep. M. K. Kaczorowska, M. Sulma, J. Grabarz, G. Kasprzyk, J. Burnóg.

Mgr in˝. arch. Maria K. Kaczorowska. Wspó∏autor
projektów modernizacji oraz odbudowy obiektów za-
bytkowych. Koordynator tematów dot. Êrodowiska
kulturowego w Studium uwarunkowaƒ i kierunków
zagospodarowania przestrzennego Krakowa. Autor
(z zespo∏em) miejscowych planów zagospodarowania
przestrzennego w Krakowie, w tym o charakterze
ochronnym.

1. Zgodnie z wymogiem art. 16 ustawy z 23 lipca 2003 r.
o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.
2. Powo∏any Uchwa∏à NR CXIV/1174/06 Rady Miasta Kra-
kowa z 5 lipca 2006 r. w sprawie utworzenia parku kultu-
rowego pod nazwà „Zwierzyniecki Park Kulturowy”.
3. Plan Ochrony Zwierzynieckiego Parku Kulturowego opra-
cowany zosta∏ w ROBiDZ w Krakowie w 2006 r. Zespó∏ autors-
ki tworzyli: A. Siwek, Z. Myczkowski, O. Dyba, S. Ko∏odziejski,
A. Laskowski, R. Marcinek, wspó∏praca: N. Jakubas, konsul-
tacje naukowe: J. Ârodulska-Wielgus, K. Wielgus.
4. Zgodnie z art. 62 Ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o pla-
nowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym.
5. Mpzp – miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego.
6. Uruchomionym w 1929 r.
7. Tzw. Schloss Wartenberg – obiekt powsta∏y w czasie II wojny
Êwiatowej w sàsiedztwie willi Alfreda Szyszko-Bohusza (hotel
Luftwaffe, a nast´pnie siedziba generalnego gubernatora
Hansa Franka).

8. Zespó∏ opracowujàcy: autor Maria K. Kaczorowska, wspó∏-
praca: Micha∏ Kowalski, Jowita Pachel, Magda Berestecka,
Magdalena Jab∏oƒska, Pawe∏ Mleczko, Agata Budnik, Referat
Systemów Informacji Przestrzennej BPP, zespo∏y bran˝owe.

9. Oprócz w∏aÊcicieli nieruchomoÊci równie˝ wojewoda ma∏o-
polski zaskar˝y∏ do sàdu administracyjnego ustalenia planów,
m.in. w zakresie zapisów dla terenów otwartych (ju˝ po
opublikowaniu uchwa∏ o planach w Dzienniku Urz´dowym Woje-
wództwa Ma∏opolskiego). W sprawie planu dla Wzgórza Âwi´tej
Bronis∏awy wyrok Wojewódzkiego Sàdu Administracyjnego w Kra-
kowie by∏ niekorzystny dla gminy, która z∏o˝y∏a skarg´ kasa-
cyjnà do Naczelnego Sàdu Administracyjnego. NSA stwierdzi∏
niewa˝noÊç wyroku WSA i nakaza∏ mu ponowne rozpatrzenie
skargi wojewody. W sprawie skargi dotyczàcej planu dla
Rejonu Fortu Ska∏a nie nastàpi∏o jeszcze rozstrzygni´cie WSA.

10. M.in. Obywatelski Komitet Ratowania Krakowa oraz Êro-
dowiska zwiàzane z Wydzia∏em Architektury Politechniki Kra-
kowskiej.

Przypisy

*Wystàpienie na konferencji naukowej „Parki kulturowe –
ochrona to˝samoÊci krajobrazu”, zorganizowanej przez
Krajowy OÊrodek Badaƒ i Dokumentacji Zabytków w dniu
17.04.2007 w Lublinie. Konferencja stanowi∏a cz´Êç obcho-
dów Mi´dzynarodowego Dnia Ochrony Zabytków.

Ilustracje archiwalne wykorzystane do slajdów prezentacji oraz
plansz konkursowych pochodzà ze zleconego przez Urzàd
Miasta Krakowa opracowania (patrz przypis 13) oraz z zaso-
bów Urz´du.

11. Aktualna roÊlinnoÊç rzeczywista i waloryzacja przyrodni-
cza Wzgórza Âwi´tej Bronis∏awy i pó∏nocno-wschodniej cz´Êci
otoczenia Lasu Wolskiego oraz Aktualna roÊlinnoÊç rzeczy-
wista i waloryzacja przyrodnicza rejonu Fortu Ska∏a, autor
opracowaƒ: dr hab. Eugeniusz Dubiel, bieg∏y z zakresu
ochrony przyrody, Kraków 2004.

12. Opracowanie Êwiata zwierzàt (fauny) na potrzeby opraco-
wania ekofizjograficznego i prac planistycznych dla terenów
miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego obszaru
Wzgórze Âwi´tej Bronis∏awy oraz Opracowanie Êwiata zwie-
rzàt (fauny) na potrzeby opracowania ekofizjograficznego
i prac planistycznych dla terenów miejscowego planu zagospo-
darowania przestrzennego obszaru Fort Ska∏a, autorzy opra-
cowaƒ: Instytut Nauk o Ârodowisku UJ, zespó∏ pod kierunkiem
prof. dr. hab. Januarego Weinera, Kraków 2004.

13. Rola samorzàdu i organizacji publicznych w powstaniu
i ochronie zespo∏u terenów o wysokich walorach krajobrazo-
wych i kulturowych na wzgórzach Zr´bu Sowiƒca. Przeglàd
historii i wnioski. Kartografia i ikonografia, Miko∏aj
M. Kornecki, Kraków 2004.

14. Po wieloletnich staraniach, w których aktywnà rol´ odegra∏

prezydent miasta Juliusz Leo, las zakupiono od rodziny Czar-
toryskich z funduszy Miejskiej Kasy Oszcz´dnoÊci, w trzecim
roku wojny Êwiatowej (!).

15. Artyku∏y dotyczàce planów publikowane by∏y dwukrotnie
w „UrbaniÊcie” (nr 3, 2005 oraz nr 3, 2007), a tak˝e w publi-
kacji Fortyfikacje w przestrzeni miasta, Wyd. Akademii Rol-
niczej w Poznaniu, Poznaƒ 2006.

16. Parki kulturowe powo∏ywane sà na podstawie Ustawy
z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami.

17. Wed∏ug par. 2 Rozporzàdzenia Wojewody Ma∏opolskiego
z 17 paêdziernika 2006 r. w sprawie Bielaƒsko-Tynieckiego
Parku Krajobrazowego, zgodnie z art. 16 Ustawy z 16 kwiet-
nia 2004 r. o ochronie przyrody (parki krajobrazowe powo∏uje
si´ na podstawie Ustawy o ochronie przyrody).

18. Wed∏ug informacji zawartych w opracowaniu: H. Izdebki,
A. Nelicki, I. Zachariasz, Zagospodarowanie przestrzenne.
Polskie prawo na tle standardów demokratycznego paƒstwa
prawnego. Sprawne Paƒstwo. Program Ernest & Young,
Warszawa 2007.

19. Za: Rola samorzàdu…, jw.

T

he Zwierzyniec Cultural Park (1 100 hectares)
is part of the most important fragment of the

natural system of Cracow. Together with Wolski
Wood it constitutes a limestone horst within the
fork of the rivers Vistula and Rudawa. Its range
encompasses a number of historical monuments:
monasteries and residences, fortifications and
mounds built to commemorate Polish national
heroes. The whole area is traditionally intended for
leisure and fulfils important social functions. Its
landscape and natural and cultural conditions
create an outstanding spatial complex, essential for
the preservation of the attraction of the town of
Cracow (population 750 000).

Spatial development plans are obligatory in the

case of a cultural park. The Zwierzyniec Park has
been divided into four planning units: St. Bronis∏awa
II Hill, the Fort Ska∏a II Region, Fort Olszanica
and Wolski Wood. In the case of two of the areas –
St. Bronis∏awa II Hill and the Fort Ska∏a II Region
– such plans had been devised already prior to the
establishment of the park. The merits of these areas
are the reason for strong investment pressure, and
a high percentage of privately owned land creates
a considerable problem. In order to justify the
protection projects they are accompanied by
detailed conditions, supported by the opinions of
researchers, the authors of specialist studies.

The plans acknowledged the priority status of

the maintenance of the natural environment and

landscape while integrating the protection of the
former and the cultural environment. Protection is
to include the vista connections between the areas
encompassed by the plans and the sites of their
perception from other parts of town. A boundary
between built-up areas and those free of buildings
has been demarcated. Principles for protecting
formal and historical values have been established
together with methods of their use for contempo-
rary functions. The plans render possible the
development of multi-generation leisure and enter-
tainment: the preserved elements of the Cracow
fort have been included into the municipal system
of green areas.

Media presentations based on contemporary

photographs have proved useful for the planning
process and contributed to disseminating the
principles of the functioning of the natural
environment by presenting the potential of the old
fortifications.

Emphasis must be placed on the positive role

played by the representatives of the local commu-
nity as well as the ecological and civic organisa-
tions backing the planning process. The Grand
Prix awarded at the VI edition of a Competition
held by European Council of Town Planners
(ECTP) 2006 for a project intended for St.
Bronis∏awa Hill confirms the correctness of the
resolutions accepted by the self-government of
Cracow.

116

A CULTURAL PARK AS A FORM OF THE PROTECTION

OF TOWN PLANNING COMPLEXES. CRACOW- ZWIERZYNIEC

117

Kamil Zeidler

piśmiennictwo

W

ubieg∏ym roku ukaza∏a si´
ksià˝ka, na którà niewàt-

pliwie nale˝y zwróciç szczególnà
uwag´. Choç jej tytu∏ nawià-
zuje jednoznacznie do ochrony
zabytków militarnych Helu, nie
oddaje jednak w pe∏ni zakresu
tematyki podj´tej w publikacji.
Dopiero lektura wst´pu, której
autorkà jest prof. dr hab. Gra˝y-
na Szpor, wyjaÊnia, ˝e wydaw-
nictwo jest efektem ambitnego
projektu badawczego zwiàzanego
z zabytkami militarnymi Helu.

Ksià˝ka powsta∏a po konfe-

rencji naukowej zorganizowanej
we wrzeÊniu 2005 r. na Helu
przez Wydzia∏ Prawa i Admini-
stracji Uniwersytetu Kardyna∏a
Stefana Wyszyƒskiego w Warsza-
wie, we wspó∏pracy z Wydzia-
∏em Prawa i Administracji Uni-
wersytetu Gdaƒskiego, Zak∏adem
Dziennikarstwa Uniwersytetu
Âlàskiego oraz Stacjà Morskà
Instytutu Oceanografii Uniwer-
sytetu Gdaƒskiego. Konferencj´
poprzedza∏y tygodniowe warszta-
ty studenckie, które dotyczy∏y
tej samej problematyki. Dobrze
si´ zatem sta∏o, ˝e wyniki prac
zarówno uczestników konferen-
cji, jak i warsztatów zosta∏y utr-
walone w pozycji ksià˝kowej.

Na publikacj´ sk∏adajà si´

artyku∏y poÊwi´cone zró˝nicowa-
nym zagadnieniom zwiàzanym
z ochronà zabytków. Obejmujà
one wi´kszoÊç kluczowych za-
gadnieƒ prawych dotyczàcych
ochrony zabytków.

Godny podkreÊlenia jest sta-

rannie przemyÊlany dobór ko-
lejnoÊci artyku∏ów, które wiodà
czytelnika od rozwa˝aƒ doty-
czàcych podmiotów, poprzez
informacje o poszczególnych in-
stytucjach prawnych s∏u˝àcych
ochronie zabytków, do prezen-
tacji badaƒ empirycznych wy-
korzystujàcych narz´dzia socjo-
logiczne. U∏o˝enie dalszych tek-
stów zgodne jest z podzia∏em na
ga∏´zie prawa (prawo mi´dzy-
narodowe publiczne, prawo
europejskie, finansowanie ochro-
ny, prawo karne).

Cz´Êç merytorycznà ksià˝ki

rozpoczyna artyku∏ Beaty Ko-
niecznej, przedstawiajàcy struk-
tur´ instytucjonalnà organów
ochrony zabytków w kraju z per-
spektywy administracji rzàdo-
wej. Miros∏aw Rymer, kolejny
autor, analizuje rol´ jednostek

samorzàdu terytorialnego w sy-
stemie ochrony zabytków, ze
wskazaniem kilku konkretnych
problemów. Takie zestawienie
tekstów jest o tyle ciekawe, ˝e
od pewnego czasu toczy si´
dyskusja na temat dwóch prze-
ciwstawnych koncepcji zaanga-
˝owania paƒstwa w ochron´ na-
rodowego dziedzictwa kultury.
Z jednej strony, zgodnie z za-
sadà subsydiarnoÊci, wyst´puje
dà˝enie do decentralizacji i de-
koncentracji, polegajàce na prze-
kazaniu na sta∏e okreÊlonych
obowiàzków i kompetencji sa-
morzàdom, z drugiej zaÊ pod-
noszone sà postulaty powrotu
do silnie scentralizowanego mo-
delu ochrony zabytków, jaki
istnia∏ w czasach PRL-u. T´
cz´Êç publikacji koƒczy artyku∏
autorstwa Mateusza Korusa do-
tyczàcy muzeów jako podmio-
tów administrujàcych w zakre-
sie ochrony zabytków.

Cz´Êç dotyczàcà instytucji

prawnych ochrony zabytków
i opieki nad zabytkami rozpo-
czyna materia∏ Krzysztofa St´p-
niewskiego i Damiana Michala-
ka poÊwi´cony zakresowi usta-
wowej opieki nad zabytkami,
w którym nacisk po∏o˝ony zo-
sta∏ na rejestr zabytków jako
jednà z form ochrony. Na szcze-
gólnà uwag´ zas∏uguje krytycz-
ny artyku∏ Tomasza Bàkow-
skiego na temat uzgadniania
projektu miejscowego planu za-
gospodarowania przestrzennego

prawnik
Wydział Prawa i Administracji, Uniwersytet Gdański

OCHRONA ZABYTKÓW MILITARNYCH HELU

Red. A. Gryszczyƒska, B. Konieczna, Wyd. TNOiK,

Toruƒ –Warszawa 2006, s. 182

T

he recently published book
Ochrona zabytków militar-

nych Helu (The Protection of
Military Monuments on the Hel
Peninsula), edited by Agnieszka

Gryszczyƒska and Beata Koniecz-
na, includes the outcome of
a Scientific Conference held in
2005 in Hel and encompasses
nineteen chapters written by dif-

ferent authors. An overwhelming
majority of the book deals with the
legal protection of monuments,
and its successive parts concern
various aspects of this activity.

118

w trybie przepisów art. 106 ko-
deksu post´powania admini-
stracyjnego. Do szczegó∏owych
kwestii podnoszonych w publi-
kacji nale˝à: prawne aspekty po-
szukiwania zabytków (Agniesz-
ka Ró˝alska), obowiàzki i pra-
wa w∏aÊcicieli oraz posiadaczy
zabytków (Romana Pietruk), in-
stytucja spo∏ecznych opiekunów
zabytków (Agnieszka Grobla).

Refleksje z pogranicza pra-

wa i socjologii zawierajà trzy
artyku∏y. Agnieszka Turska
przedstawia obraz miasta Hel
w badaniach ankietowych, które
przeprowadzone zosta∏y na po-
∏udniu Polski. Co prawda, za-
równo liczba ankietowanych,
jak i uzyskane wyniki mogà bu-
dziç wàtpliwoÊci odnoszàce si´
do szczegó∏ów, to jednak anali-
za badawcza daje obraz spo-
∏ecznego odbioru Helu i jego
problemów. Zespó∏ autorów –
Aneta Wania, Magdalena Mi-
chulec, Krzysztof Stràczek i Ka-
mil Machura – prezentuje za-
bytki militarne i tereny powoj-
skowe jako wa˝ny element ofer-
ty turystycznej Helu. Ostatni
w tym bloku artyku∏ Agnieszki
Turskiej, Eweliny Tomczuk
i Kingi Dziadosz dotyczy wa˝-
nego problemu, jakim jest
spo∏eczna ÊwiadomoÊç koniecz-
noÊci ochrony dziedzictwa kul-
tury. Obejmuje on m.in. zagad-
nienia edukacji i przekazu me-
dialnego w zakresie informacji
o zabytkach.

Artyku∏ Ewy GrzeÊkowiak,

poÊwi´cony ochronie zabytków

w prawie mi´dzynarodowym
publicznym, rozpoczyna prze-
glàd badanej materii z punktu
widzenia prawa. Na temat
ochrony zabytków w regulacjach
wspólnotowych pisze Ewelina
Tomczuk, wychodzàc w rozwa-
˝aniach od prawa mi´dzynaro-
dowego, by nast´pnie skupiç si´
na regulacjach europejskich.

Wa˝nego problemu zwiàza-

nego z pozapaƒstwowym finan-
sowaniem dzia∏aƒ na rzecz
ochrony dziedzictwa kultury
dotyczà dwa artyku∏y. Pierwszy
z nich, autorstwa ¸ukasza Pier-
tuka, obejmuje problematyk´
funduszy strukturalnych Unii
Europejskiej jako alternatyw-
nych sposobów finansowania
opieki i ochrony zabytków.
W drugim Patrycja Szczepaƒ-
ska i Anna Grabowska skupiajà
si´ na finansowaniu inwestycji
w sektorze kultury w 2005 r.

Dalsze rozwa˝ania dotyczà

prawa karnego. S´dzia W∏odzi-
mierz Hilla przedstawia karno-
prawnà ochron´ zabytków w pra-
wie polskim, a wspó∏redaktor
ksià˝ki – Agnieszka Gryszczyƒ-
ska – rol´ policji i prokuratury
w zwalczaniu przest´pczoÊci prze-
ciwko zabytkom. Nast´pnie Bart-
∏omiej Michalak omawia prawo
operatywne, dokonujàc analizy
poszczególnych orzeczeƒ sàdo-
wych (NSA) w zakresie prawa
ochrony zabytków. Ostatnim
autorem jest Wojciech Paczuski,
który pisze o przemycie zabytków
wojskowoÊci i potrzebie konkre-
tyzacji obowiàzków podró˝nych.

Po raz kolejny ten autor wielu
znanych i wa˝nych publikacji
wskazuje na mankamenty istnie-
jàcego systemu reglamentacji wy-
wozu zabytków z kraju.

Ksià˝k´ koƒczy sprawozda-

nie z konferencji naukowej, co
nale˝y oceniç pozytywnie, gdy˝
wskazuje to na bezpoÊredni zwià-
zek publikacji i poprzedzajàcego
jà przedsi´wzi´cia naukowego.

Niestety, „Ochrona zabytków

militarnych Helu” pozostawia
pewien niedosyt. O ile bowiem
niektóre artyku∏y stanowià wni-
kliwà i dog∏´bnà analiz´ posta-
wionego problemu, o tyle inne –
na szcz´Êcie pozostajàce w zde-
cydowanej mniejszoÊci – ogra-
niczajà si´ jedynie do przyto-
czenia w∏aÊciwych przepisów
prawnych, a towarzyszàce im
refleksje autorskie mo˝na uznaç
za skàpe. Niemniej jednak na-
wet tym tekstom nie mo˝na od-
mówiç walorów edukacyjnych,
które przyczyniajà si´ do kszta∏-
towania spo∏ecznej ÊwiadomoÊci
w zakresie ochrony dziedzictwa
kultury. Na marginesie dodaç
mo˝na, ˝e publikacja zawiera
kilka pomniejszych b∏´dów,
które jednak nie przesàdzajà
o jej niewàtpliwie wysokich
wartoÊciach: poznawczej, edu-
kacyjnej i popularyzatorskiej.

Z powy˝szych wzgl´dów

Ochrona zabytków militarnych
Helu b´dzie cennym nabytkiem
dla zainteresowanych materià
prawa ochrony dziedzictwa kul-
tury, zarówno ze wzgl´dów pry-
watnych, jak i zawodowych.

THE PROTECTION OF MILITARY MONUMENTS ON THE HEL PENINSULA

Ed. by A. Gryszczyƒska, B. Konieczna, Wydawnictwo TNOiK, Toruƒ –Warsaw 2006, 182 pp.

119

Mazowieckie

Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków
Barbara Jezierska

Wojewódzki Urzàd Ochrony Zabytków
w Warszawie
ul. Jasna 10
00-013 Warszawa
tel. [phone], (0-22) 828-58-05,
(0-22) 826-37-30
e-mail: [e-mail]
www.mwkz.pl

Wojewódzcy Konserwatorzy Zabytków

wrzesieƒ 2007

Lubelskie

Lubelski Wojewódzki Konserwator Zabytków
Halina Landecka

Wojewódzki Urzàd Ochrony Zabytków
w Lublinie
ul. Archidiakoƒska 4
Lublin 20-113
tel. [phone]
fax [phone]
e-mail: [e-mail]
www.wkz.lublin.pl

Lubuskie

Lubuski Wojewódzki Konserwator Zabytków
Barbara Bielinis-Kopeç

Wojewódzki Urzàd Ochrony Zabytków
ul. Kopernika 1
65-063 Zielona Góra
tel. [phone]
fax [phone]
e-mail: [e-mail]
www. lwkz.zgora.pl

¸ódzkie

¸ódzki Wojewódzki Konserwator Zabytków
Wojciech Szygendowski

Wojewódzki Urzàd Ochrony Zabytków w ¸odzi
ul. Piotrkowska 99
90-425 ¸ódê
tel. [phone]
fax [phone]
e-mail: [e-mail]
www.wuoz.bip.lodz.pl

Ma∏opolskie

Ma∏opolski Wojewódzki Konserwator Zabytków
Jan Janczykowski

Wojewódzki Urzàd Ochrony Zabytków
w Krakowie
ul. Kanonicza 24,
31-002 Kraków
tel. [phone]
e-mail: [e-mail]

Opolskie

Opolski Wojewódzki Konserwator Zabytków
Maciej Mazurek

Wojewódzki Urzàd Ochrony Zabytków w Opolu
ul. Piastowska 14
45-082 Opole
tel. [phone]
fax [phone]
e-mail: [e-mail]
www.wuozopole.neostrada.pl

DolnoÊlàskie

DolnoÊlàski Wojewódzki Konserwator Zabytków
Andrzej Kubik

Wojewódzki Urzàd Ochrony Zabytków
we Wroc∏awiu
ul. W∏adys∏awa ¸okietka 11
50-243 Wroc∏aw
tel. [phone]
fax [phone] [phone]
e-mail: [e-mail]

Kujawsko-pomorskie

Kujawsko-Pomorski Wojewódzki Konserwator
Zabytków
Sambor Gawiƒski

Wojewódzki Urzàd Ochrony Zabytków
w Toruniu
ul. ¸azienna 8
87-100 Toruƒ
tel. [phone]
fax [phone]
e-mail: [e-mail]

120

Podkarpackie

Podkarpacki Wojewódzki Konserwator Zabytków
Mariusz Czuba

Wojewódzki Urzàd Ochrony Zabytków
w PrzemyÊlu
ul. Jagielloƒska 29
37-700 PrzemyÊl
tel. [phone]
fax [phone]

Âlàskie

Âlàski Wojewódzki Konserwator Zabytków
Barbara Klajmon

Wojewódzki Urzàd Ochrony Zabytków
w Katowicach
ul. Francuska 12
40-015 Katowice
tel. [phone]
fax [phone]
e-mail: [e-mail]
www.wkz.katowice.pl

Âwi´tokrzyskie

Âwi´tokrzyski Wojewódzki Konserwator
Zabytków
Janusz Cedro

Wojewódzki Urzàd Ochrony Zabytków
w Kielcach
25-009 Kielce
ul. Zamkowa 5
tel. [phone],
(0-41) 317-74-76

Warmiƒsko-mazurskie

Warmiƒsko-Mazurski Wojewódzki Konserwator
Zabytków
Barbara Zalewska

Wojewódzki Urzàd Ochrony Zabytków
w Olsztynie
10-076 Olsztyn
ul. Podwale 1
tel. [phone]
fax [phone]
e-mail: [e-mail]
www.wuoz.olsztyn.pl

Wielkopolskie

Wielkopolski Wojewódzki Konserwator Zabytków
Aleksander Starzyƒski

Wojewódzki Urzàd Ochrony Zabytków w
Poznaniu
ul. Go∏´bia 2
61-834 Poznaƒ
tel. [phone]
fax [phone]
e-mail: [e-mail]

Zachodniopomorskie

Zachodniopomorski Wojewódzki Konserwator
Zabytków
Ewa Stanecka

Wojewódzki Urzàd Ochrony Zabytków
w Szczecinie
ul. KuÊnierska 14a
70-536 Szczecin
tel./fax [phone]
e-mail: [e-mail]
www.wkz.szczecin.pl

Podlaskie

Podlaski Wojewódzki Konserwator Zabytków
Andrzej Nowakowski

Wojewódzki Urzàd Ochrony Zabytków
w Bia∏ymstoku
ul. Dojlidy Fabryczne 23
15-554 Bia∏ystok
tel. [phone]
fax [phone]
e-mail: [e-mail]
http://wosoz.pbip.pl

Pomorskie

Pomorski Wojewódzki Konserwator Zabytków
Marian Kwapiƒski

Wojewódzki Urzàd Ochrony Zabytków
w Gdaƒsku
ul. Kotwiczników 20
80-881 Gdaƒsk
tel./fax [phone]
e-mail: [e-mail]