Marian Golka

Czym jest tożsamość?

Problem tożsamości wywołuje dziś powszechne zainteresowanie - jako

zagadnienie naukowe oraz jako kwestia odczuwana w życiu codziennym. Przy

tym termin tożsamość (jako identyczność) ma odległą etymologię: wywodzi się

od łacińskiego słowa idem oznaczającego identyczność i ciągłość. Bardziej

wyraziste zainteresowanie się tożsamością w odniesieniu do człowieka w

kontekście jego samoświadomości i egzystencji pojawiło się znacznie później –

bo pod koniec XIX w. Trzeba w tym względzie dostrzec przede wszystkim

zasługi Williama Jamesa. Mimo dalszych refleksji nad tożsamością

prowadzonych w latach 20 i 30- tych XX wieku (tak w psychoanalizie, jak i w

symbolicznym interakcjoniźmie), w powszechnym użyciu termin ten zaczął być

używany jednak dopiero w połowie XX wieku, czego zasługę najczęściej

przypisuje się Erikowi H. Eriksonowi. Tak czy inaczej, tożsamość jest jednym z

podstawowych problemów egzystencjalnych, jak słusznie zauważył Anthony

Giddens.

Są różne sposoby określania i wyodrębniania tożsamości. Tutaj proponuje się

następujące ujęcie:

Tożsamość jednostkowa jest to swoista odpowiedź na pytanie: „kim

jestem?” Tak więc dotyczy ona relacji z samym sobą, ale też relacji ze światem

zewnętrznym: innymi ludźmi i kulturą. Jest to więc swoiste samookreślenie się –

czyli „poczucie bycia podmiotem” wraz z określeniem cech swej

podmiotowości oraz przedmiotowości.

Życie społeczne interferuje z poczuciem tożsamości tak jednostki

(przypisując jej pewne cechy), jak i grupy (gdy ta przypisuje sobie pewne

cechy). Tę pierwszą można nazywać tożsamością społeczną; tę drugą -

tożsamością zbiorową (grupową, kolektywną).

Tożsamość społeczna obejmuje cechy, jakie jednostce przypisują inni

ludzie – to znaczy te właściwości, które w złożonym kontekście życia

społecznego inni chcą dostrzegać w danej osobie. Ten konstrukt inni tworzą,

przekształcają i narzucają w toku interakcji oraz w różny sposób go propagują

albo przynajmniej przywołują w różnych okolicznościach – także i na różne

sposoby „wmawiają” jednostce. Obejmuje wszystkie sprawy, które mieszczą się

w optyce społecznej, a więc dotyczą spraw uznawanych za istotne w jakimś

stopniu istotne dla życia społecznego (uroda, zainteresowania, postawy itp.).

Tożsamość zbiorowa (grupowa, kolektywna) to z kolei poczucie

tożsamości różnych zbiorowości – poczucie, które skądinąd dokonuje się

zawsze „za pomocą” odczuć jednostkowych. Ta tożsamość dotyczy rodzin,

plemion, narodów wszelkich całości społecznych, które tak czy inaczej mają

poczucie odrębności od innych. Pojęcie tożsamości zbiorowych (kolektywnych,

grupowych) umożliwia uchwycenie pewnych istotnych socjologicznych cech

zbiorowości i ich funkcjonowania.

Tak tożsamości jednostkowe, jak i społeczne oraz grupowe nie muszą być

jednorodne, jednoznaczne i wyraźnie określone.

Trzeba odróżnić pojęcie bardzo zbliżone do tożsamości – czyli

utożsamienie (ang. identification). Utożsamienie nie jest tożsamością. Jest ono

jedną z determinant więzi międzyludzkich czy wręcz lojalności; jest także

motywem wspólnych, czy choćby idących w tym samym kierunku zachowań.

Językowe skojarzenia sugerują, że tożsamość jest dalej idąca od utożsamienia,

które jest jakby dopiero pewną szansą, która może przerodzić się w tożsamość,

ale nie musi. Utożsamienie to jedynie możliwość, to pewna potencjalność.

przesądzeniem.

(Więcej w:

Marian Golka, Imiona wielokulturowości, WL Muza, Warszawa 2010)