NAUKA A RELIGIA
Tad S. Clements

Wstęp
Pragnienie pewności, że życie ma sens, wydaje się prawie powszechne. W

takiej czy innej formie występuje w każdej kulturze i w każdym okresie
historycznym.

Zanim przed czterystu laty zaczęła się kształtować nowoczesna nauka,
pragnienie to starały się zaspokoić doktryny religijne i przednaukowe
filozofie. Oferowały one pozorne wyjaśnienie naszego miejsca w świecie

i wydawały się dostarczać absolutnych i niezmiennych podstaw zasadom i
praktykom moralnym. Ludzie nieskłonni do sceptycznych wątpliwości
znajdowali w tych przednaukowych koncepcjach odpowiedź na pytanie o
sens i cel ludzkiego życia oraz istnienia kosmosu.
Wraz z pojawieniem się nowych odkryć i hipotez naukowych, najpierw w

astronomii i geologii, a potem w biologii, psychologii i naukach
społecznych, zaufanie do tych przednaukowych wyjaśnień zaczęło
erodować. Absolutyzmy sztywnych dogmatów, opartych na nienaukowych

metodach poznawczych (takich jak odwoływanie się do wiary, objawienia i
autorytetu oraz nadużywanie racjonalizmu) nie mogły przystosować się do

nieortodoksyjnych odkryć naukowych. Skutki były takie, jakich należało
oczekiwać: cenzurowanie niebezpiecznych, heretyckich doktryn oraz
traktowanie jako wrogów i prześladowanie tych, którzy je głosili.
Wydaje się jednak, że dziś - jeśli nie brać pod uwagę skrajnie
ortodoksyjnych monoteistów - konflikt między nauką a religią wygasł, a

co najmniej znacznie osłabł. Wyznawcy sił nadprzyrodzonych oraz uczeni
zgadzają się na ogół co do tego, że nauka i religia nie przeczą sobie
nawzajem. Opracowano wiele modeli argumentacji na rzecz tezy, że są one

zgodne, a co najmniej że nie są nie do pogodzenia. Według tych modeli,
domeny nauki i religii są albo całkowicie od siebie odizolowane, albo

zdolne do pokojowego współistnienia.

Zadaniem tej książki jest wykazanie, za pomocą wielu wzajemnie

powiązanych analiz, że żaden z argumentów, które mają przeczyć
niezgodności między nauką a religią, nie jest trafny. Z analiz tych

wynika, że na poziomie fundamentów epistemologicznych, tj. w zakresie

teorii wiedzy i odpowiadającej jej metodologii, te dwa rodzaje ludzkiej

działalności poznawczej są w istocie wzajemnie niezgodne. Okazuje się
też, że w obu z nich stawiane są po części te same pytania, co wobec
różnic epistemologii prowadzi do rzeczywistych konfliktów
intelektualnych i praktycznych.

Jeśli więc chcemy zaspokoić naszą potrzebę znalezienia sensu i celu
życia, a tym samym podstaw dla naszych zasad i praktyk etycznych, to

musimy dokonać wyboru między koncepcjami przednaukowymi a naukowym,
świeckim humanizmem. W książce tej próbuję pokazać, dlaczego lepszy
jest ten drugi wybór.

Wprowadzenie

KILKA KWESTII POJĘCIOWYCH
Czy nauka i religia są wzajemnie zgodne, czy niezgodne? Jest to
centralne pytanie, na które szuka się odpowiedzi w tej książce. Nie

będziemy rozważać tej kwestii w kategoriach psychologicznych, tj. jako

pytania, czy ta sama osoba faktycznie może żywić równocześnie
przekonania naukowe i religijne. Chodzi nam o inną interpretację tego

pytania – o to mianowicie, czy z logicznego, epistemologicznego i
metafizycznego punktu widzenia te dwie dziedziny poznawczego
zaangażowania człowieka są wzajemnie sprzeczne, czy też niesprzeczne?

Człowiek może żywić sprzeczne przekonania, jeśli jednak cenimy
niesprzeczność, powinniśmy tego unikać.

W rozmaitych środowiskach (głównie teologicznych) i z rozmaitych
powodów głosi się tezę, że nauka i religia (lub teologia1) nie są,
wbrew pozorom, wzajemnie niezgodne. Rzecznicy tej tezy twierdzą, iż

przekonanie, że nauka i religia przeczą sobie lub choćby mogłyby sobie
zaprzeczać, jest naprawionym już błędem przeszłości. Minęły, ich
zdaniem, czasy konfliktów, które tak często znaczyły historię stosunków
między przedstawicielami nauki i przedstawicielami religii,
osiągnęliśmy bowiem właściwe zrozumienie natury i/lub funkcji każdej z

tych dziedzin.
W rzeczywistości ta proklamacja tolerancji nie jest nie jest niczym
nowym. Została, na przykład, wyraźnie sformułowana w pismach św.
Tomasza z Akwinu (1225-1274)2, a w szkicowej formie występuje już u

pierwszych myślicieli chrześcijańskich. Później zyskała jednak nowe

interpretacje, a co najmniej bardziej wyrafinowane sformułowania, i
cieszy się obecnie dużą popularnością. Zanim przystąpimy do rozważenia
kilku z tych nowych sformułowań, powinniśmy zatrzymać się nad pewną
ważną kwestią terminologiczną.
Zapowiedzieliśmy, że terminy “religia” i “teologia” będą tu używane

zamiennie. Ponieważ w języku potocznym mają one całkiem różne
znaczenia, zamienne posługiwanie się nimi wymaga jakiegoś uzasadnienia.
Jest rzeczą oczywistą, że żadna prosta definicja terminów “religia” czy
“teologia” nie może zdać sprawy z wszystkich ogromnie zróżnicowanych

zastosowań tych terminów. W pewnym sensie cała ta praca jest

rozbudowaną definicją niektórych ważnych aspektów jej centralnych pojęć
(co, oczywiście, dotyczy także pojęcia nauki), a nawet te obszerne
porównania i analizy nie pretendują do zupełności. W tym miejscu chcę
podać jedynie niezbędne, choć niewątpliwie powierzchowne wyjaśnienie.
W jednym ze znaczeń teologia jest nierozłącznie związana z określoną

religią, lecz w pewnym innym znaczeniu nie musi ona pozostawać w takim

związku. Wyłożył to przejrzyście William Frankena:
Teologia w najszerszym sensie tego słowa jest działem filozofii, tj.
specjalną dziedziną badań filozoficznych dotyczących Boga. Termin ten
jednak jest szeroko używany jako odnoszący się do teoretycznej wersji

określonej religii. W tym drugim sensie teologia bywa “chrześcijańska”,

“żydowska”, “prezbiteriańska”, “zreformowana” itp. ... Teologia nie
musi odnosić się do religii, może być czysto teoretycznymi rozważaniami

o Bogu i jego relacji do świata, prowadzonymi w sposób wolny i
bezinteresowny.
Rozróżnienie to stwarza, oczywiście, pewne problemy. Można, na

przykład, kwestionować możliwość prowadzenia bezinteresownych badań w
dziedzinie teologii w szerszym sensie tego słowa. Co ważniejsze, można
zasadnie wątpić, czy takie rzekomo bezinteresowne badania nad Bogiem i

jego relacją do świata jest istotnie pozbawione wszelkich implikacji
religijnych, jeśli – czego nie sposób wykluczyć – prowadzą one do
konkluzji, że istnieje byt oznaczany przez słowo “Bóg” i że byt ten

rzeczywiście pozostaje w pewnych relacjach ze światem. Naszym zadaniem

jest jednak wyjaśnienie tych pojęć, a nie ich krytyka, nie będziemy
więc analizować takich problemów.
John A. Hutchison w Paths of Faith – ważnej pracy z dziedziny

religioznawstwa porównawczego – wyraża w zasadzie ten sam pogląd. Mówi,

że w ogólnym sensie teologia jest tym, czym była dla Greków, mianowicie
“racjonalnym badaniem spraw dotyczących bogów.”4 Dopiero chrześcijanie

nadali temu słowu węższe znaczenie, jako “dążenie wiary
chrześcijańskiej do samozrozumienia.”5 Twierdzi dalej, że w tym
ostatnim sensie, tj. jako rodzaj apologetyki, teologia była często

zasłużenie krytykowana jako “po prostu usilne staranie o
usprawiedliwienie wcześniej zajętego stanowiska.”6 Hutchison uważa

jednak, podobnie jak Frankena, że w swym najlepszym wydaniu – rozumiana
jako rodzaj badań filozoficznych wolnych od założeń doktrynalnych –
teologia nie musi być nieuczciwym, stronniczym przedsięwzięciem: “... w

swej najlepszej postaci badania teologiczne są równie ścisłe,
krytyczne, wolne i rzetelne, jak każda inna dyscyplina intelektualna.”7
Mimo iż między teorią a praktyką – tj. między intelektualnymi
uzasadnieniami a przekonaniami i wartościami manifestującymi się w
realnym życiu – zachodzą istotne różnice, wydaje się, że w obecnym,

stosunkowo niekrytycznym stadium wstępnym usprawiedliwione jest
używanie słowa “teologia” (w wąskim, apologetycznym sensie) zamiennie
ze słowem “religia”. Jeśli bowiem tak rozumie się teologię, to te dwa
rodzaje ludzkiej aktywności są po prostu dwiema postaciami tego samego

zjawiska – życia religijnego: jedna to jego postać empiryczna, druga

zaś to przemyślana obrona tego zjawiska.
Niestety, zamienne posługiwanie się słowami “religia” i “teologia”
rodzi pewne dodatkowe komplikacje. Jedna z nich wiąże się z tym, że
rzeczy podobne, tak jak i niepodobne, mogą wchodzić w pewne relacje
między sobą (wyobraźmy sobie dwa wilki w stadzie i ich relację wobec

upolowanej ofiary). Tak więc, uznawszy, że teologia rozumiana jako
apologetyka religijna jest blisko spokrewniona z religią, nie
rozstrzygamy jeszcze kwestii, czy religia i teologia różnią się tylko
stopniem subtelności refleksji, czy też zachodzą między nimi jakieś

bardziej istotne różnice. Niektóre analizy porównawcze, przeprowadzone

w tej książce, mogą być trafne przy jednej z tych interpretacji, a
nietrafne przy drugiej; jest to więc obszar potencjalnych poważnych
trudności.
Inna komplikacja wiąże się z brakiem zgody między teologami co do
właściwego przedmiotu badań w ich dyscyplinie. Wszyscy zgadzają się,

oczywiście, że teologia dotyczy religii, lecz – jak wszyscy wiemy –

religia jest zjawiskiem bardzo wielokształtnym. Istnieje nie tylko
wiele typów religii, lecz każdy z nich może przejawiać się na wiele
sposobów, na przykład – w postaci zbioru idei, wartości, ceremonii itp.
Harold H. Oliver, teolog z Uniwersytetu Bostońskiego, tak o tym pisze w

artykule “The Complementarity of Theology and Cosmology”: “Niektórzy

teologowie twierdzą, że koncentrują się na twierdzeniach religii, inni
– że na doświadczeniu religijnym, a jeszcze inni uparcie podtrzymują
pogląd, że teologia dotyczy z konieczności tego, co boskie.”8

Moim zdaniem, pogląd, że teologia zajmuje się wyłącznie twierdzeniami

religii, doświadczeniem religijnym lub obiektami religii, rodzi poważne

trudności. Refleksja teologiczna nie może ograniczać się do twierdzeń

religii, ponieważ te ostatnie dotyczą doświadczeń i domniemanych
obiektów. Podobnie, nie może ona dotyczyć doświadczeń i obiektów

religijnych w oderwaniu od twierdzeń, w których się je wyraża. Jest to
jednak trudność, która nas nie dotyczy. Stwierdzenie Harolda Olivera
przytoczyłem tylko po to, by zilustrować swoją tezę, iż teologowie nie

są zgodni w kwestii, co jest właściwym przedmiotem teologii, i że ten

brak zgody stwarza pewne problemy dla propozycji, by terminów
“teologia” i “religia” używać zamiennie.
Choć tych i podobnych trudności nie udaje się usunąć w sposób

powszechnie zadowalający, być może pewnym krokiem w kierunku ich

rozwiązania będzie skupienie uwagi na charakterze naszych dociekań.
Będą to dociekania filozoficzne nad nauką w konfrontacji z religią i

teologią. Oczywiście, także sama filozofia bywa rozmaicie rozumiana.
Jedna z całkowicie uprawnionych i szeroko akceptowanych - zwłaszcza
wśród dwudziestowiecznych filozofów zachodnich – koncepcji filozofii

sugeruje dopuszczalne uzasadnienie zamiennego używania terminów
“teologia” i “religia”. Zgodnie z tą koncepcją, filozofia zajmuje się

(przede wszystkim lub wyłącznie) wyjaśnianiem pojęć i krytyką
przekonań. W odróżnieniu od psychologii i nauk empirycznych, filozofia
tylko pośrednio dotyczy sfery doświadczenia i obiektów. Jej głównym (a

niektórzy powiedzieliby, że jedynym) zadaniem jest krytyczna analiza
tego, co pretenduje do miana wiedzy, oraz rozjaśnianie znaczeń.
Jednakże znaczenia i wiedzę można zrozumieć tylko przez eksplikację i
krytykę sformułowań werbalnych, które je wyrażają. Gdybyśmy
zaakceptowali ten pogląd na właściwą funkcję filozofii, nasze

filozoficzne zainteresowanie religią i teologią dotyczyłoby tylko ich
pojęć i aspiracji poznawczych. Wtedy jednak znika ostre rozróżnienie
między religią (rozumianą jako zjawisko empiryczne) i teologią
(rozumianą jako zjawisko intelektualne): z punktu widzenia filozofii

krytycznej religia i teologia różnią się jedynie poziomem rygorów

intelektualnych.
Co do mnie, nie akceptuję tej wąskiej wizji uprawnień filozofii. Sądzę,
że warto rozszerzyć jej rolę tak, by mogła pełnić pewne swe tradycyjne
funkcje, zwłaszcza funkcję syntezy (albo zestawiania czy spekulacji),
oceny, a może nawet radzenia ludziom, jak żyć. Ale niezależnie od tego,

czy uznajemy prawo filozofii do zajmowania się takimi sprawami, krytyka
i rozjaśnianie pojęć są niewątpliwie jej pełnoprawnymi zadaniami, co w
obecnej, wstępnej fazie naszych dociekań usprawiedliwia zastępowanie
słowa “teologia” słowem “religia” i odwrotnie.

Wydaje się rzeczą właściwą powiedzieć w tym miejscu kilka słów na temat

głównych współczesnych teorii relacji, zachodzącej między nauką i
religią. Harold Oliver wskazuje trzy zaproponowane modele tej relacji.9
Pierwszy z nich to Teoria Konfliktu, zgodnie z którą religia i nauka są
rywalizującymi teoriami świata. Z wywodu Olivera wynika, iż uważa on,
że teoria ta stosuje się jedynie do doktrynalnych konfliktów między – z

jednej strony - absolutystycznymi ortodoksjami, interpretującymi naturę

według biblii (lub innych świętych ksiąg), i wyjaśnieniami naukowymi z
drugiej. Na przykład, trudno byłoby inaczej rozumieć następujące
stwierdzenie Olivera:
Obie te grupy [przedstawiciele nauki i przedstawiciele religii, którzy

akceptują Teorię Konfliktu] interpretują twierdzenia religii dosłownie;

różnią się tylko co do tego, czy twierdzenia te adekwatnie opisują
faktyczny stan rzeczy. 10

Ponieważ w tej książce będę bronił Teorii Konfliktu, ale w wersji nie
ograniczonej do konfliktów między nauką a doktrynami fundamentalistów,
praca ta jest wyzwaniem wobec zakładanej przez Olivera, wąskiej

interpretacji tej teorii. Będę dowodził, że religie i/lub teologie są
niezgodne z nauką na poziomach znacznie bardziej fundamentalnych niż
poziom konkurencyjnych opisów rzeczywistości, chociaż nie przeczę, że

także na tym doktrynalnym poziomie pozostają one w konflikcie.
Drugim modelem relacji między religią a nauką jest Teoria Oddzielenia,
zgodnie z którą religia i nauka nie są, a nawet nie mogą być w

konflikcie, ponieważ dotyczą różnych i izolowanych od siebie dziedzin.

Oliver rozważa dwie wersje tej teorii:
1.

twierdzenia naukowe dotyczą świata fizycznego, podczas gdy

twierdzenia religii odnoszą się do rzeczywistości duchowej;

2.

twierdzenia naukowe mają odniesienie poznawcze, podczas gdy

twierdzenia religii nie mają odniesienia poznawczego. 11
Druga wersja Teorii Oddzielenia przybiera jedną z dwóch form, zależnie

od interpretacji, jaką nadaje się twierdzeniom religii. Według
pierwszej z tych form, twierdzenia religii należy rozumieć
egzystencjalnie, co zdaniem Olivera znaczy, że “twierdzenia o Bogu

winny być interpretowane jako twierdzenia o człowieku”. Jest to
stanowisko Rudolfa Bultmanna i jego zwolenników. Druga forma tej wersji

Teorii Oddzielenia głosi, że twierdzenia religii mają charakter
zasadniczo emotywny, tj. wyrażają postawy lub uczucia. Jest to
stanowisko A. J. Ayera, R. B. Braithwaite’a i Paula van Burena.

W drugiej części tego rozdziału postaram się wykazać, że istnieje wiele
innych sposobów, jakimi ludzie próbują oddzielić dziedzinę religii od
dziedziny nauki; niektóre z nich są zapewne tylko odmianami tych, które
rozważa Oliver, inne jednak prawdopodobnie nie mieszczą się w jego
kategoriach.

Trzeci model relacji między nauką a religią to Teoria
Komplementarności, w myśl której “nauka i religia stanowią
zharmonizowane perspektywy tej samej dziedziny.”12 Według obrońców tej
teorii, nauka i religia dostarczają różnych, lecz komplementarnych

wizji rzeczywistości. Niestety, jak wykazuje Oliver, z używaniem

terminu “komplementarny” i terminów od niego pochodzących w kontekście
relacji miedzy nauką a religią wiąże się nierozwiązany problem
pojęciowy. Każdy z tych terminów posiada wyraźne znaczenie, gdy używa
go Niels Bohr w kontekście fizyki kwantowej, ale w zastosowaniu do
relacji między nauką i religią sens, jaki należy wiązać z tymi

terminami, jest niejasny. Dlatego jeden z filozofów, Hugo Adam Bedau,
doszedł do wniosku, że można co najwyżej zgodzić się, iż “istnieje
`odległa analogia’ pomiędzy komplementarnością w fizyce kwantowej i w
debacie o nauce i religii.”13

Niektórzy myśliciele, wśród nich D. M. Mackay, kwestionują opinię

Bedau, utrzymując, że wprawdzie w debacie o relacji między nauką a
religią termin “komplementarność” bywa źle rozumiany (tak jak każda
“nazwa-omnibus”, używana jako określenie relacji, dla której “żadna
inna nazwa się nie narzuca”),14 lecz można mu w tym kontekście nadać
ścisły sens. Artykuł Olivera jest właśnie próbą wyartykułowania nowej,

logicznie adekwatnej postaci Teorii Komplementarności, którą można by

stosować do relacji, zachodzącej między teologią i kosmologią naukową.
W naszym wstępnym szkicu nie ma jednak miejsca na wnikliwą i
szczegółową analizę interesującej i intelektualnie prowokującej
koncepcji Olivera.

To, czy religia i/lub teologia jest w konflikcie z nauką, jest od niej

odizolowana, czy też komplementarna wobec niej, stanie się jasne w toku
dalszych analiz. Na razie musimy zadowolić się pobieżnym zbadaniem

kilku głównych argumentacji, które bywają lub mogłyby zostać wytoczone
przeciwko twierdzeniu, iż nauka i religia są wzajemnie niezgodne.
CZY NAUKA I RELIGIA SĄ ZGODNE?

Omówiwszy niektóre z głównych problemów pojęciowych, możemy już
powrócić do rozmaitych argumentów, którymi można by próbować uzasadnić
tezę, że nauka i religia nie są i wręcz nie mogą być wzajemnie

niezgodne.15 Argumenty te rozważymy krótko i dość powierzchownie,
chodzi tu bowiem tylko o to, by wyeliminować pewne pozorne racje na
rzecz tezy, która jest zaprzeczeniem przewodniej myśli tej książki. Nie

pretendujemy do kompletności tych rozważań. Udowodnienie tezy, że nauka

jest niezgodna z religią (i/lub teologią), wymaga szczegółowych analiz.
Warto natomiast powiedzieć w tym miejscu, że wiele spośród taktyk
stosowanych przy

kwestionowaniu tej niezgodności odwołuje się albo do Teorii

Oddzielenia, albo do Teorii Komplementarności. Nic w tym dziwnego,
skoro teorie te są po prostu dwiema wersjami Teorii Zgodności i jako

takie, mimo poważnych różnic między nimi, mają wspólnego wroga – Teorię
Konfliktu.
Przeciwko samej możliwości zaistnienia rzeczywistego konfliktu między

nauką a religią (w odróżnieniu od konfliktu pozornego, opartego na
nieporozumieniu) wysuwa się lub można by wysunąć następujące

argumenty:16
(1) Tezę, że nauka i teologia zajmują się całkowicie różnymi
dziedzinami, wymiarami czy rodzajami bytu; charakteryzuje się je zwykle

za pomocą dychotomii między tym, co naturalne, i tym, co
“nadprzyrodzone”, tj. nadnaturalne, lub między tym, co fizyczne, i tym,
co duchowe. Twierdzi się, że skoro są to odrębne dziedziny, więc metody
i twierdzenia nauki i teologii nie mogą być uznane za wzajemnie
niezgodne, jeżeli odrębność ta jest należycie rozumiana.

(2) Tezę, że nauka i religia stawiają sobie radykalnie odmienne pytania
i dostarczają radykalnie różnych rodzajów odpowiedzi. Rzecznicy tej
tezy utrzymują, że uczony pyta o to, jak jest, teolog zaś o to,
dlaczego tak jest. Uczeni dostarczają opisów związków funkcjonalnych

lub przyczynowych pomiędzy zjawiskami, teologowie zaś podają racje dla

świata naturalnego oraz wszystkich zachodzących w nim procesów i
związków. Uczeni jako tacy ograniczają się do śledzenia związków w
przyrodzie, myśliciele religijni natomiast szukają racji czy celów,
które leżą u podstaw zjawisk naturalnych. Badania dotyczące raison
d’etre natury nie mogą popaść w konflikt z badaniami ograniczonymi do

zjawisk naturalnych, a więc religia i nauka nie mogą być wzajemnie
sprzeczne.
(3) Tezę, że nauka zajmuje się wyłącznie faktami lub tym, co jest
prawdą, podczas gdy religia zajmuje się wartościami, tj. ustalaniem i

zaszczepianiem ideałów religijnych i moralnych. Według tej tezy, naukę

interesuje wyłącznie odkrywanie faktów i budowanie różnego rodzaju
konstruktów teoretycznych (praw, teorii itp.), w których nie występują
wartości. Myśliciele religijni natomiast starają się odkryć i
propagować dobry sposób życia. Czy odpowiedź na pytanie “Jak powinienem
żyć, będąc chrześcijaninem (albo żydem, hinduistą czy muzułmaninem)?”

może być niezgodna z odpowiedziami na pytania uczonego o naturę świata

i o to, jak opisać jego struktury i procesy za pomocą teorii? Nauka
jest neutralna wobec wartości; istotą religii jest wartościowanie.
(4) Tezę, że perspektywa religijna i perspektywa naukowa są
ostatecznymi, autonomicznymi punktami widzenia. W myśl tej tezy,

zarówno uczony, jak i myśliciel religijny ma perspektywę swoiście

stronniczą; R. M. Hare, starając się osłonić przekonania religijne
przed krytyką areligijną lub antyreligijną (jaką uprawia, na przykład,

Anthony Flew), określa owe perspektywy malarskim terminem bliki. W
ramach właściwych sobie perspektyw czy założeń uczony i myśliciel
religijny rozumieją świat odmiennie, mają zasadniczo różne oczekiwania

i całkiem inaczej tłumaczą to, co spotyka ich samych lub wydarza się w
świecie zewnętrznym. Nie wolno oceniać jednej z tych perspektyw
posługując się kryteriami drugiej. Perspektywa religijna (dla tego, kto

ją posiada) i perspektywa naukowa (dla tego, kto ją posiada) są
ostatecznymi sposobami widzenia świata. Jako takie nie podlegają one
krytyce zewnętrznej, kryteriom znaczenia czy warunkom prawdziwości.

Zatem pozorny konflikt między nimi można pominąć jako nieistotny.

(5) Tezę, że istnieją alternatywne, niezależne lecz adekwatne
epistemologie. Teoria poznania, którą przyjmuje nauka, jest tylko jedną
z wielu, i to wcale nie lepszą od epistemologii, którymi posługują się

teologowie. Jeśli ktoś ocenia wszelkie twierdzenia odwołując się do

naukowych wymogów metodologicznych, to po prostu ma uprzedzenia i
wąskie horyzonty myślowe. Bezpodstawne jest zarówno założenie, że

procedury naukowe są uniwersalnie stosowalne, jak i wyprowadzany stąd
wniosek, że tam, gdzie procedury te nie występują, wiedza jest
niemożliwa. Istnieją inne metody poznania – takie, jak intuicja,

autorytet, tradycja i objawienie – dostarczające wiedzy w przypadkach,
w których metody nauki nie mają zastosowania. A prawdy, do których

dochodzi się za pomocą takich niezależnych, nienaukowych, lecz równie
(lub nawet bardziej) godnych zaufania metod, nie mogą być niezgodne z
prawdami nauki – podobnie, jak interpretacja żadnego wiersza nie może

być niezgodna z jakimś dowodem w dziedzinie geometrii euklidesowej.
(6) Tezę, że teologia zajmuje się “podstawą bytu”, tj. ostatecznym
źródłem wszelkich bytów indywidualnych, podczas gdy nauka zajmuje się
wyłącznie bytami naturalnymi, nie zaś “Bytem” ani “podstawą bytu”. Te
wyraźnie odmienne zainteresowania wykluczają możliwość rzeczywistego

konfliktu między nauką i religią: każda z nich działa niejako na sobie
tylko właściwym, odrębnym poziomie ontologicznym.
(7) Tezę (wysuniętą przez Tomasza z Akwinu, a potem rozmaicie
modyfikowaną), że religia uznaje dwa rodzaje prawd – prawdy objawione

(prawdy wiary) oraz prawdy rozumu (które obejmowałyby prawdy nauki) –

przy czym prawdy obu tych rodzajów nie mogą przeczyć sobie wzajemnie,
ponieważ jedne i drugie są prawdami (a prawda może być sprzeczna tylko
z fałszem) i ponieważ Bóg jest źródłem obydwu rodzajów prawd.
(8) Tezę, że pewne doświadczenia lub procesy, aktualne albo możliwe,
pozwalają (lub kiedyś pozwolą) przezwyciężyć niezgodność między nauką i

religią. Nauka może wydawać się sprzeczna z religią, ponieważ ludzie
popełniają błąd, traktując częściowe, fragmentaryczne lub jednostronne
doświadczenie, które cechuje metody nauki, jako doświadczenie
całościowe. Metody i wyjaśnienia naukowe są ograniczone, częściowe,

niekompletne, a więc zniekształcone. Aby zobaczyć rzeczy takimi, jakimi

są one naprawdę, trzeba wykroczyć poza mentalność codzienną i naukową.
Gdy zaś wyjdzie się poza ograniczony obraz, którego dostarczają nauki,
pozorne niezgodności rozwiewają się lub tracą znaczenie.
(9) Tezę, że wyjaśnienia i twierdzenia religijne czy teologiczne należy
traktować w sposób symboliczny. Funkcjonują one tak, jak alegorie lub

mity, sugerując ważny wgląd w naturę istot ludzkich (ich aspiracje,

możliwości, trudności i ograniczenia jako istot ludzkich czy
“duchowych”), albo w inny wymiar ludzkiego doświadczenia, wykraczający
poza doczesność. Grubym błędem jest więc dosłowne interpretowanie,
ocenianie i krytykowanie twierdzeń religijnych. Natomiast twierdzenia i

wyjaśnienia naukowe mają z założenia funkcjonować w dosłownym

rozumieniu. Chodzi w nich o opis tego, jak jest (lub tego, co jest
prawdopodobne, a co najmniej możliwe) i stanowią one integralne

składniki adekwatnych wyjaśnień zjawisk i procesów natury; w
odróżnieniu od wypowiedzi religijnych nie mają one wyrażać czy
sugerować egzystencjalnych wymiarów ludzkiego czy “więcej niż

ludzkiego” bytu. Takie literalne prawdy dotyczące faktów nie mogą,
oczywiście, popaść w konflikt z prawdami symbolicznymi, są to bowiem
zupełnie różne rodzaje prawd. Stosowanie tych samych standardów do

nauki i do religii, zalecanie, by obydwie były traktowane w sposób
dosłowny, jest podobnym błędem, jak próba zastosowania wobec poezji
kryteriów poznawczych, które praktykuje się w nauce.

(10) Tezę, która jest chyba najbardziej popularną taktyką, stosowaną

przez współczesnych teologów w celu odizolowania religii od nauki, aby
w ten sposób zapobiec uzewnętrznianiu się możliwych konfliktów, a którą
jasno wyłożył Ian G. Barbour w pracy Issues in Science and Religion:

Dwie szkoły myślenia, dominujące we współczesnej teologii zachodniej,

podkreślają radykalną odmienność religii w porównaniu z badaniami
naukowymi. Twierdzi się, że religia posiada własne metody, całkiem

niepodobne do procedur nauki. Według niektórych teologów, wiedza
religijna powstaje w całości z samo-odsłaniania się Boga w historycznym
objawieniu, nie zaś z odkryć człowieka; musimy polegać na

poszczególnych zdarzeniach, w których Bóg się nam odsłania, a zdarzenia
takie nie mają swego odpowiednika w nauce.

Według innych teologów, pytania religijne powstają w sferze osobistej,
nie zaś w sferze bezosobowej obiektywności, którą bada nauka;
zagadnienia religijne mają charakter pytań ostatecznych i wymagają

swoistego osobistego zaangażowania, w odróżnieniu od niezaangażowanej,
obiektywnej postawy uczonego. 17
Pozorna wiarogodność niektórych spośród tych tez jest efektem
akceptacji fałszywej wizji natury i dopuszczalnych funkcji religii lub
nauki, albo obydwu z nich; innymi słowy, niektóre z tych tez wydają się

wiarogodne tylko dzięki temu, że arbitralnie zakładają nieuzasadnione i
nie dające się uzasadnić ograniczenia, nałożone na domenę nauki lub na
domenę religii, albo na domeny obydwu tych przedsięwzięć. Ilekroć się
twierdzi, że nauka lub religia może badać tylko pewną określoną

dziedzinę, albo stawiać sobie tylko pytania pewnego szczególnego

rodzaju, i tak dalej, tylekroć mamy prawo podejrzewać, że dokonuje się
nadmiernych uproszczeń i arbitralnych ograniczeń.
Rozważmy, na przykład, tezę (1) w kontekście parapsychologii. Przez
wiele lat interpretowano anegdotyczne relacje z dziwnych wydarzeń –
przeczuć, zjaw, duchów, komunikacji telepatycznej itp. – w sposób

nadnaturalny i spirytualistyczny. Były one, i nadal często bywają,
traktowane jako sprawy wykraczające poza zakres badań naukowych.
Jednakże w ostatnim stuleciu niektórzy powszechnie uznani i kompetentni
uczeni starali się zbadać i wyjaśnić te rzekomo “paranormalne” zjawiska

w kategoriach naukowych. Gdyby teza (1) była trafna, wszelka próba

podjęcia takich badań byłaby niemożliwa. Dotyczy to także wielu zjawisk
przyrodniczych, takich jak błyskawice, komety i zaćmienia, które bardzo
długo uważano za nadnaturalne, a które z czasem zostały gruntownie
zbadane i wyjaśnione w kategoriach naukowo-naturalistycznych. Któż
umiałby uzasadnić istnienie sztywnej dychotomii między tym, co

naturalne (podlegające ujęciu naukowemu) i tym, co nadnaturalne i

duchowe (tj. trwale opierające się ujęciu naukowemu)?
Równie nieuzasadnione ograniczenia nakłada się na naukę i religię w
tezie (3). Uczeni humaniści (jak John Dewey i Corliss Lamont) oraz
wiele innych osób dobrze znających zarówno naukę, jak i problematykę

wartości, wysunęli przekonujące argumenty przeciwko twierdzeniu o

amoralności nauki. Wykazali oni, że wiele dociekań naukowych ma na celu
zrozumienie wartości (ich genezy i funkcji w grupach społecznych oraz w

naturze ludzkiej i w życiu człowieka), relacji między nauką a
wartościami (sposobów, w jakie postęp nauki odzwierciedla i zarazem
wpływa na cele, jakie stawia sobie człowiek) oraz metod realizacji

ludzkich celów. Badania takie mogą zaprzeczać twierdzeniom religii na
temat wartości i czasem rzeczywiście im zaprzeczają.
Nadto, teza (3) fałszywie przedstawia religię, żadna religia bowiem nie

zajmuje się wyłącznie wartościami. Nie ulega wątpliwości, że religie są
co najmniej równie zainteresowane w zgodnym z faktami opisaniu natury
ludzkiej, natury świata i jego pochodzenia, a także w trafnym

przewidywaniu przyszłości. A takie faktualne zainteresowania cechują,

oczywiście, również odpowiednie dziedziny nauki. Tak więc, konflikt
między twierdzeniami religii a odkryciami i teoriami nauki jest możliwy
i często rzeczywiście ma miejsce.

Podobne argumenty można przeciwstawić tezie (9). Wiele przypadków

badanych w psychiatrii i psychoanalizie, a nawet całkiem standardowe
badania socjologiczne, antropologiczne i psychosocjologiczne, wymagają

użycia najlepszych dostępnych metod naukowych w celu zrozumienia
niezwykłych wymiarów ludzkiego doświadczenia i odwołują się do
symbolizmu w celu zinterpretowania ludzkich zachowań. W istocie rzeczy,

nawet świat pozaludzki – tak biologiczne, jak fizykalne komponenty
natury – często można najlepiej wyjaśnić, korzystając z porównań i

analogii (na przykład: elektryczność zachowuje się tak, jakby była
cieczą płynącą przez przewód; światło działa czasem tak, jakby składało
się z cząstek; wilki często polują tak, jakby zaplanowały określoną

strategię; itp.). Metafory, sugestie i znaczenia symboliczne nie są
obce nauce; nauka nie jest w całości dosłowna.
Teza (9) zawiera również niezgodną z faktami interpretację religii.
Zapewne jest prawdą, że nie każda wypowiedź, przypisywana
autorytatywnym źródłom światowych religii, powinna być rozumiana

dosłownie, lecz niektóre z nich prawie na pewno mają być tak rozumiane.
Nie ulega wątpliwości, że znaczna część twierdzeń historycznych i
kosmologicznych, które można znaleźć w światowej literaturze
religijnej, ma być prawdziwym opisem faktów, a nie jedynie

metaforyczną, alegoryczną, czy jakąś inną sugestią głębszych treści.

Religia nie jest w całości mitem, zarówno z punktu widzenia
założycieli, jak i z punktu widzenia współczesnych jej rzeczników i
wyznawców. Teza przeciwna jest z pewnością nieortodoksyjna i
niewiarogodna. A zatem konflikty między nauką a religią są możliwe.
Niektóre twierdzenia tych, którzy utrzymują, że konflikty takie nie są

możliwe, nie zniekształcają wprawdzie obrazu nauki czy religii, ale
wydają się zasadniczo niezrozumiałe, tj. nieprzekładalne na kategorie
logiczne i/lub niesprawdzalne za pomocą procedur naukowych. A rzecz w
tym, że teza, iż twierdzenia religii są sensowne i prawdziwe, chociaż z

jakichś rzekomych powodów nie muszą spełniać warunków pojęciowych i

metodologicznych, które rozumni ludzie nakładają na wszelkie inne
wartościowe poznawczo dziedziny, prowadzi do poważnych trudności
pojęciowych i praktycznych. Dotyczy to zwłaszcza twierdzeń, w których
pewne centralne pojęcia - takie jak “Byt jako taki”, “podstawa Bytu”,
“duch” czy “duchowe” – po starannej analizie okazują się zasadniczo

niejasne. Z pewnością można to powiedzieć o tezach (1) i (6), ale

także, choć jest to mniej oczywiste, o niektórych innych.
Niektóre spośród rozważanych tez, na przykład (4) i (5), są wyrazem
pełnej akceptacji sceptycyzmu i relatywizmu, a w następstwie prowadzą
do wniosków przeciwnych niż chcieliby ich zwolennicy. Jeśli ktoś

twierdzi, że systemy przekonań są z jakiegoś powodu ostateczne i

dlatego nie podlegają zewnętrznej krytyce, to logiczną konsekwencją
takiego stanowiska jest to, że żadnego przekonania (oprócz, oczywiście,

przekonań wewnętrznie sprzecznych) nie można uznać za fałszywe lub
nieprawdopodobne. Dopuszcza się w ten sposób taką anarchię przekonań,
która jest zabójcza dla wszelkiego rzetelnego poszukiwania prawdy, i

która – jeśli zostałaby ogólnie usankcjonowana – prowadziłaby także do

podważenia roszczeń religii do prawdziwości jej twierdzeń. Stanowisko
to uniemożliwiałoby nie tylko wszelkie spory i racjonalne ich

rozstrzyganie między ludźmi wierzącymi i uczonymi (czy innymi
niewierzącymi), lecz także wszelki sensowny dialog, mający na celu
usunięcie różnicy zdań między samymi wierzącymi.

Problem ten można przedstawić następująco: Jeśli odmienne punkty

widzenia są zasadniczo autonomiczne, to nie ma obiektywnych, logicznych
podstaw by twierdzić, że któryś z nich ma przewagę nad swymi rywalami.
A skoro o żadnym nie można wykazać na obiektywnych, logicznych

podstawach, że jest lepszy niż inne, to wybór między nimi staje się

sprawą osobistych preferencji. Jeśli jednak za jakimś poglądem
przemawiają wyłącznie czyjeś osobiste preferencje, to – pomijając

retoryczną perswazję - nie ma żadnej możliwości uzasadnienia
(satysfakcjonującego kogoś, kto jeszcze nie jest o tym przekonany), że
pogląd ten jest prawdziwy lub choćby prawdopodobny. W istocie rzeczy

problem jest jeszcze poważniejszy, ponieważ na gruncie rozważanego
stanowiska niemożliwa jest nawet sensowna komunikacja między osobami,

które żywią odmienne przekonania religijne, gdyż każde z takich
przekonań angażuje założenia i inne struktury pojęciowe nie występujące
w przypadku przekonań konkurencyjnych.

Taka taktyka ochraniania religii przed konfliktem z nauką jest więc
bardzo kosztowna: płaci się za nią rezygnacją z roszczeń do prawdy.
Prawda staje się nieodróżnialna od czegoś, co jest tylko opinią.
Konsekwencje takiej koncesji na rzecz irracjonalizmu powinny odstraszyć
każdego – nawet tych, którzy bronią tego stanowiska.

Pogląd, że każda epistemologia czy blik jest tak samo wiarogodna, jak
każda inna (co wynika z twierdzenia, że każda z nich ostatecznie sama
stanowi o swojej prawomocności), a zatem jest zabezpieczona przed
wszelką krytyką zewnętrzną, również nie wytrzymuje poważnej analizy.

Termin “wiarogodna”, zastosowany do stanowiska poznawczego, może

znaczyć tylko tyle, że stanowisko to stwarza możliwość osiągnięcia
konsensusu przez bezinteresownych badaczy i jest do pogodzenia z
ustalonymi już, dobrze sprawdzonymi prawdami – są to bowiem jedyne dwa
kryteria, pozwalają odróżnić opinię od wiedzy.
Nadto, gdyby religijne punkty widzenia były rzeczywiście w pełni

zabezpieczone przed krytyką zewnętrzną, uczestnicy dysput religijnych
nigdy nie mogliby zostać przekonani argumentacją lub świadectwami,
które przytaczają ich oponenci. Tymczasem zdarza się, że ludzie
zmieniają swoją orientację religijną pod wpływem krytyki czy świadectw

wskazywanych przez przeciwników. Być może w pewnym stopniu, niekiedy

nawet w bardzo wysokim stopniu, poglądy religijne opierają się zmianom
pod wpływem myślenia racjonalnego, z pewnością jednak nie zawsze tak
bywa. W wielu przypadkach racjonalna argumentacja i powoływanie się na
świadectwa sprawia, że ludzie w jakiejś mierze modyfikują lub nawet
odrzucają swoje dotychczasowe przekonania religijne. A nie powinno to

być możliwe, gdyby dowolny blik był równie wiarogodny jak każdy inny,

tj. gdyby on sam stanowił o swojej prawomocności, co zabezpieczałoby go
przed krytyką z zewnątrz.
Wreszcie, warto zauważyć, że gdyby religijne punkty widzenia były
odporne, jak twierdzi na przykład R. M. Hare, na krytykę zewnętrzną, to

wszelka próba racjonalnego odróżnienia blików normalnych od obłędnych

byłaby przedsięwzięciem niewykonalnym, a nawet absurdalnym; któż bowiem
w tej sytuacji byłby w stanie uzasadnić to, że jakiś określony blik

jest rzeczywiście obłędny?
Niektóre z dziesięciu przytoczonych tu tez, wśród nich (6) i (7),
upadają, gdy uświadomimy sobie, że podstawowe rozróżnienia, na których

się one opierają, są nie do utrzymania. Na przykład, błędne jest

twierdzenie, że nauka zajmuje się wyłącznie bytami, nie zaś “Bytem” czy
“Bytem jako takim”, jeśli pojęcia te mają nie być zasadniczo niejasne.

Nauki badające fizyczne aspekty natury zawsze były zainteresowane w
podaniu adekwatnego opisu ostatecznej konstytucji natury. Jeśli
wyrażenia “Byt”, “Byt jako taki”, “podstawa Bytu” itp. mają być w ogóle

zrozumiałe, to muszą odnosić się do tego, z racji czego wszelkie

jednostkowe byty i systemy bytów są realne, co wszystkie je łączy i od
czego wszystkie pochodzą. Czyż “materia-energia”, o której mowa w
fizyce, nie ma pełnić właśnie takiej roli?

Przyjrzyjmy się też rozróżnieniu dokonanemu z tezie (7). Opiera się ono

na dodatkowych, wątpliwych twierdzeniach, że (i) istnieje Bóg lub
bogowie, (ii) Bóg ten lub bogowie objawiają się człowiekowi, oraz (iii)

domniemane prawdy objawione, które się akceptuje, są autentycznymi
prawdami (w przeciwieństwie do złudnych objawień i interpretacji innych
ludzi, których świadectwo się odrzuca). Ponieważ wszystkie te

twierdzenia są wątpliwe, nie można usprawiedliwić traktowania ich jako
prawd ustalonych ponad wszelką rozsądną wątpliwość. A skoro nie są one

tak ustalone, upada teza, że religia zna dwa rodzaje prawd – objawione
prawdy wiary, które przekraczają możliwości rozumu, oraz prawdy
racjonalne. Tak więc, jeśli tezy (7) nie można oprzeć na innych

podstawach, to nie pozwala ona wykluczyć sprzeczności między
twierdzeniami nauki i twierdzeniami religii. O zgodności prawd
naukowych i teologicznych nie można zasadnie rozstrzygnąć z góry, przed
zbadaniem szczegółowych przypadków (a być może nawet wtedy nie), na
podstawie wątpliwego twierdzenia, że religia jest w posiadaniu

objawionych prawd wiary.
O tzw. prawdach wiary trzeba poczynić jeszcze jedną uwagę. Otóż często
są one albo pozbawione sensu, albo wątpliwe pod tym względem. Rozważmy,
dla przykładu, wzorcową prawdę wiary (jako prawdę o Bogu przekraczającą

rozum ludzki), którą podaje Tomasz z Akwinu, gdy formułuje w I księdze

Summa contra Gentiles swą tezę, że istnieją dwa rodzaje prawd.
Ilustruje ją przykładem prawdy o trójjedynej naturze Boga. W świetle
wielu dysput teologicznych i rozmaitych prób uczynienia tej tezy
zrozumiałą, a także z innych powodów, jest oczywiste, że doktryna o
trójjedynej naturze Boga jest wysoce niejasna. Wolno podejrzewać, że

gdyby nie przysparzała ona trudności pojęciowych, nie zaliczono by jej
do prawd, które wykraczają poza rozum ludzki. Niezależnie od tego, jak
jest w przypadku tej doktryny, prawdy naukowe nie są ani zgodne, ani
niezgodne z wypowiedziami zasadniczo niezrozumiałymi; tak więc, w tej

mierze, w jakiej prawdy wiary są niezrozumiałe, nie grozi im

sprzeczność z twierdzeniami nauki jedynie dlatego, że sprzeczność może
wystąpić tylko między wypowiedziami zrozumiałymi.
To, o czym mówi się w (8) jako pojedynczej tezie, może w istocie
przybrać jedną z wielu różnych, nawet wzajemnie niezgodnych postaci, na
przykład: (i) sens fenomenologiczny, przy którym idee religijne i

naukowe są traktowane jako subiektywne światy, konstruowane czy

tworzone przez ego; (ii) sens dialektyczny, przy którym obecnie
istniejące poglądy uważa się za prawdy tylko częściowe, wprzęgnięte w
dialektyczny proces coraz pełniejszego rozumienia i wyjaśniania, który
ostatecznie doprowadzi do syntezy prawd naukowych i religijnych,

przezwyciężając aktualne konflikty; oraz (iii) sens mistyczny, przy

którym w pewnych odmiennych stanach świadomości człowiek doświadcza
(lub twierdzi, że doświadcza) “wszystkich rzeczy jako jednej” albo

“ostatecznej harmonii wszystkich rzeczy”.
Analizy i opisy fenomenologiczne są niemal zawsze skrajnie
niewiarogodne (może z wyjątkiem logicznych i matematycznych badań

fenomenologicznych, w stylu tych, które prowadził Edmund Husserl),
jeśli “wiarogodność” ma implikować wysokie prawdopodobieństwo zgodności
rezultatów, do których prowadzi stosowanie tej metody przez jej

kompetentnych użytkowników. Egzystencjaliści twierdzą, że posługują się
metodami fenomenologicznymi; jednakże niektórzy z nich, jak Sartre czy
Heidegger, dochodzą do konkluzji ateistycznych, podczas gdy inni, jak

Kierkegaard i Marcel, do konkluzji teistycznych. Niektórzy eksperci

fenomenologii, wśród nich Marvin Farber, bronią tezy, że między
fenomenologią i naturalizmem nie ma konfliktu, że w istocie rzeczy
subiektywne metody fenomenologii i obiektywne metody nauk empirycznych

dopełniają się wzajemnie; inni, jak Peter Koestenbaum,18 formułują i

starają się uzasadnić w kategoriach fenomenologii wiele tez
tradycyjnego idealizmu i teizmu, dochodząc do rezultatów, które ludzie

tacy jak Farber odrzuciliby jako nienaukowe. Nie ma więc rozsądnych
podstaw, by wierzyć, że fenomenologia stanowi rzetelną procedurę,
usuwającą rozbieżności między nauką a religią.

Szczegółowe rozważenie dialektycznego sensu tezy (8) wymagałoby
uwzględnienia bardzo złożonych kwestii i zajęłoby wiele miejsca. Jest

trochę prawdy w twierdzeniu, że oddziaływania między nauką i religią
doprowadziły do stanowisk subtelniejszych teoretycznie i łatwiejszych
do obronienia. W większości przypadków oddziaływania te spowodowały

intelektualny rozwój myśli religijnej, nie zaś transformację teorii
naukowych; jednakże wiele konfliktów, które występowały w historii
interakcji między nauką i religią, dało początek zmianie stanowisk na
rzecz bardziej adekwatnych i unikających owych konfliktów. Ale nie cała
teologia uległa takim transformacjom.

Istnieje jednak głębszy problem niż rozbieżności między anachronicznym
fundamentalizmem i nauką. Nawet gdy z pozycji religii zgłaszana jest w
zasadzie gotowość do akceptowania in toto powszechnie uznanych i
obszernie uzasadnionych wyników naukowych, konflikt poznawczy może się

rozwijać, ponieważ nauka jest czymś znacznie więcej niż tylko zbiorem

doktryn. Składnikami nauki są także charakterystyczne dla niej metody
poznawcze, kryteria znaczenia, prawdy i świadectw. Religie również mają
charakterystyczne dla nich metodologie. Sprawia to, że nawet w
przypadku liberalizmu religijnego, dopuszczającego akceptację wyników
naukowych, nadal możliwe są niezgodności logiczne, spowodowane

rozbieżnością stanowisk epistemologicznych i metodologii.
Nie wystarczy zatem wskazać przypadki z przeszłości, w których doktryny
religijne podlegały transformacjom pod wpływem dialektycznych
interakcji z nauką. Twierdzenie, że wszelkie rozbieżności między nimi

można usunąć,

pozostaje wątpliwe. Świadczą o tym nie tylko dysputy doktrynalne z
fundamentalistami, które nie przynoszą takich efektów. Nawet w
przypadku liberalizmu religijnego jest rzeczą wysoce prawdopodobną, że
w kategoriach głębszych źródeł tych dwu ludzkich poszukiwań, tj. na
poziomie postaw i metodologii, istnieje między nimi głęboki konflikt,

który może okazać się nieusuwalny.

Jeśli chodzi o postać (iii) tezy (8), to w ramach naszych wstępnych
rozważań wystarczy powiedzieć, że sensowność twierdzeń mistycznych (np.
że wszystkie rzeczy są jednością) jest wątpliwa, a ich weryfikowalność
problematyczna. Twierdzenia takie opierają się na pragnieniu

bezkrytycznego traktowania idiosynkratycznych doświadczeń jako bardziej

adekwatnych i wiarogodnych niż bogate, potwierdzające się wzajemnie
doświadczenia gatunku ludzkiego, które gatunek ten zawdzięcza złożonym

strukturom neurofizjologicznym, powstałym w toku trwającej miliardy lat
ewolucyjnej selekcji naturalnej, a także posiadaniu metodologii, którą
w wielkim trudzie budował w toku swego rozwoju kulturowego. To

bezzasadne założenie nie zasługuje na akceptację; zajmiemy się tą
kwestią bardziej szczegółowo w dalszej części tej pracy, w kontekście
rozważań metodologicznych.

Wróćmy do tezy (9), głoszącej, że prawdy religii mają charakter
symboliczny czy mityczny, podczas gdy prawdy nauki należy rozumieć
dosłownie, oraz że nie może być rzeczywistego konfliktu między tak

radykalnie odmiennymi twierdzeniami. Teza ta nasuwa wiele wątpliwości.

Na przykład tę, że - jak już zauważyliśmy - nawet jeśli zgodzimy się,
że niektóre twierdzenia religii są z założenia tylko sugestiami pewnych
moralnych, psychologicznych lub “duchowych” prawd o naturze ludzkiej

czy kondycji człowieka, nie zaś literalnymi opisami zdarzeń

przyrodniczych i faktów z dziejów ludzkości, to nie wynika stąd, że
wszystkie twierdzenia religii mają taki status. Jest co najmniej

wątpliwe, by autorzy świętych tekstów chrześcijaństwa, hinduizmu czy
buddyzmu, pisząc o Jezusie, Krisznie czy Buddzie, w istocie nie
wierzyli w historyczną realność tych postaci, a tylko posługiwali się

nimi w sposób symboliczny, niczym bohaterami sztuki teatralnej, w celu
przekazania pewnych przesłań. W każdym razie niektórzy z nich na pewno

byli przekonani, że postaci takie naprawdę istniały, posiadały
przypisywane im cechy i dokonały przypisywanych im czynów. Jest rzeczą
nieprawdopodobną, by świadomie tworzyli oni owe opisy, prima facie

faktograficzne, tylko jako mity lub poezję.
Nadto, nawet alegorie religijne (mające wyrażać prawdy o naturze
ludzkiej i kondycji człowieka, albo przekonania metafizyczne) dają się
przełożyć na twierdzenia niealegoryczne, tj. literalne. Gdyby tak nie
było, nie można by interpretować alegorii w terminach niealegorycznych.

Tymczasem jest to, jak wiadomo, praktyka powszechna wśród rzeczników
istniejących religii. Można się nie zgadzać co do sposobu interpretacji
alegorii, ale ich przekładanie na twierdzenia bezpośrednio opisujące
fakty uważane jest za uprawnione. Gdy zaś dokona się takich przekładów,

cóż mogłoby chronić je przed możliwością konfliktu z twierdzeniami

formułowanymi w naukach, które zajmują się życiem człowieka?
Jednakże teza, że co najmniej niektóre wypowiedzi religijne mają
intencje symboliczne, rodzi inne, bardzo kłopotliwe problemy dla
teologii. Jeśli pewne opisy świata występujące w literaturze religijnej
należy rozumieć dosłownie, podczas gdy inne trzeba traktować jako

metafory, to jakie kryterium pozwala rozstrzygać w konkretnych
przypadkach, z którą z tych kategorii mamy do czynienia? Kwestia ta
jest źródłem wielu sporów i schizm religijnych.
Ponadto, jeśli niektóre opisy religijne uważa się za symboliczne (i

właśnie z tego powodu zabezpieczone przed konfliktem z odkryciami

nauki), to na jakiej podstawie wolno je uznać za trafne? Czy wszelkie
symboliczne sformułowania są równie wiarogodne? Jeżeli wszystkie
metaforycznie wyrażone poglądy na naturę ludzką i ostateczną
rzeczywistość są jednakowo wiarogodne i nie podlegają żadnej krytycznej
ocenie, to wobec tego żadna wizja religijna nie może być błędna, ani

nawet lepsza lub gorsza od innych – wszystkie muszą być autentycznymi,

tyle samo wartymi prawdami. A nawet gorzej (jeśli może być jeszcze
gorzej): skoro wszystkie alegorycznie wyrażone poglądy religijne są
autentycznymi prawdami, to te z nich, które wydają się przeczyć sobie
nawzajem, muszą być w jakimś niejasnym sensie wzajemnie niesprzeczne.*

Jeszcze bardziej kłopotliwy jest fakt, że ta konsekwencja takiej

interpretacji wypowiedzi religijnych musi dotyczyć nie tylko głównych
religii, które wymieniliśmy powyżej, lecz także przypadków bardziej

niezwykłych. Jeżeli wypowiedzi religijne interpretuje się jako
symboliczne, i jeśli określenie ich jako ”symboliczne” implikuje m.in.
to, że świadectwa empiryczne nie mają znaczenia dla ich prawdziwości,

to wszelki metaforycznie wyrażony pogląd, niezależnie od tego, jak się
doń dochodzi – za sprawą narkotyków, hipnozy, psychozy czy jakkolwiek
inaczej – musi być równie wiarogodny, jak każdy inny. Chyba niewielu

jest ludzi skłonnych zaakceptować tę konsekwencję.
Jednakże jedyne alternatywy, jakie tu dostrzegam, to albo przyjęcie, że
metaforyczne opisy religijne nie są ani prawdziwe, ani fałszywe – że

można je oceniać tylko wedle kryteriów estetycznych lub moralnych, tj.

że trzeba je traktować tak, jak dzieła sztuki, czy pobudzające
emocjonalnie utwory poetyckie lub dramatyczne; albo też uznanie, że
pojęcie prawdy ma do nich zastosowanie i że pewne wizje religijne są

bardziej, a inne mniej wiarogodne na podstawie obiektywnych danych. W

pierwszym przypadku nie wolno mówić o prawdach wyrażanych przez
alegorie religijne; w drugim istotne stają się dane empiryczne. Gdy

jednak przypisze się znaczenie świadectwom empirycznym, trzeba też
przyznać, że mowa o twierdzeniach mających sens literalny, a w
przypadku takich twierdzeń nie ma podstaw, by zaprzeczać możliwości ich

konfliktu z prawdami nauki. Innymi słowy, taktyka zastosowana w tezie
(9) jest skuteczna tylko za cenę rezygnacji z uznawania wypowiedzi

symbolicznych za prawdziwe. Jeśli są one nieprzekładalne na twierdzenia
o faktach, to nie mogą popaść w konflikt z twierdzeniami nauki, ale też
nie są prawdami. Jeśli natomiast wypowiedzi symboliczne dają się

przełożyć na twierdzenia o faktach, to nie można wykluczyć niezgodności
tych wypowiedzi z naukowymi twierdzeniami o faktach .

* Na przykład, poglądy, które interpretuje się jako przypisujące zło
odłączeniu się od Boga i pogląd hinduizmu (karma), w myśl którego zło

jest skutkiem zobowiązań zaciągniętych w poprzednich wcieleniach; albo
pogląd interpretowany jako twierdzenie, że istnieje tylko jeden Bóg, i
poglądy politeistów.

Aby ukazać poważne trudności, jakie rodzi taktyka teologiczna

zastosowana w tezie (10), wystarczy kilka krótkich uwag. Twierdzenie,
że wiedza religijna pochodzi z wydarzeń historycznych, w których Bóg
odsłonił samego siebie, tj. z boskich objawień, musi uporać się z
faktem, że istnieje wiele, często wzajemnie sprzecznych przypadków
domniemanego objawienia. Tezę o objawieniu się Boga judeo-

chrześcijańskiego trzeba rozpatrywać w kontekście tez konkurencyjnych.
Jest rzeczą oczywistą, że nie istnieją żadne ogólnie przyjęte kryteria,
które pozwalałyby odróżnić rzeczywiste objawienia od ich oszukańczych
rywali. Nie wydaje się możliwe, by wszystkie domniemane nadprzyrodzone

objawienia – przyjmowane w ramach tzw. religii prymitywnych, rozmaitych

politeizmów, a także wielkich monoteizmów świata – były tym, za co chcą
uchodzić (ponieważ przeczą sobie nawzajem), nie ma jednak zadowalającej
procedury rozstrzygania między nimi.
Inną trudność stanowi fakt, iż objawienia, jeśli miałyby miejsce,
byłyby rodzajem cudu (wtargnięciem bóstwa w normalny bieg natury);

tymczasem jest rzeczą wątpliwą, czy występowanie, a nawet samą

możliwość cudów można stwierdzić. David Hume przekonująco argumentuje w
Badaniach dotyczących rozumu ludzkiego, iż “żadne świadectwo nie
wystarcza do stwierdzenia cudu, jeśli nie jest to takie świadectwo, że
jego fałszywość byłaby bliższa cudu niż to, o czym ma ono świadczyć

...” Tak zaś, mówi dalej Hume, nigdy się nie zdarza.

I argumentuje następująco. Po pierwsze, w całej historii żadne takie
zdarzenie nie zostało potwierdzone przez ludzi dostatecznie rozsądnych

i wykształconych, by można było wykluczyć, że ulegli złudzeniu; ani
przez ludzi dostatecznie uczciwych, by można było wykluczyć, że
oszukują; ani przez cieszących się zbyt dobrą reputacją i mających zbyt

wiele do stracenia, gdyby wykryto, że kłamią; ani w okolicznościach
dostatecznie publicznych, by kłamstwo lub złudzenie było oczywiste.
Po drugie, badania nad naturą człowieka ujawniają, że ludzie na ogół

znajdują dużą przyjemność w opowiadaniu lub słuchaniu historii, które
budzą zdumienie i niedowierzanie. Toteż wiarogodność takich historii
jest mniejsza niż ta, jaką normalnie wiążemy ze świadectwami ludzi.

Po trzecie, mówi Hume, relacje o zjawiskach nadprzyrodzonych pochodzą

niemal zawsze od ignorantów i osób przesądnych. Gdy zjawiska takie
opisują ludzie bardziej rozumni, to na ogół powtarzają przekazy swoich
niewykształconych przodków. Tak więc, źródłami twierdzeń tego rodzaju

są prawie zawsze umysły najbardziej bezkrytyczne i przesądne.

Po czwarte, wszelkie takie świadectwa są (o czym już wspominałem)
niezgodne z wieloma innymi, mianowicie, z relacjami z cudownych

zdarzeń, w które obfitują religie konkurencyjne.
Osobny problem związany z tezą, że wiedza religijna, w odróżnieniu od
naukowej, pochodzi z aktów samo-odsłaniania się Boga, stanowią kłopoty

z uzasadnieniem wiary w istnienie Boga. Nie sposób zasadnie twierdzić,
że domniemane objawienie rzeczywiście pochodzi od Boga, jeśli nie jest

spełniony co najmniej jeden z dwóch warunków: (a) ustalono ponad
wszelką rozsądną wątpliwość, że Bóg istnieje, a zarazem jest bytem,
który może się objawiać i czasem to czyni; (b) ustalono ponad wszelką

rozsądną wątpliwość, że objawianie się Boga jest najbardziej
przekonującym i logicznie najprostszym argumentem na rzecz jego
postulowanego istnienia. Żaden z tych warunków nie został dotąd
spełniony. Wyjąwszy przypadki, w których słowo “Bóg” definiowane jest w
szczególny, niekonwencjonalny sposób (np. jako równoważne słowu

“przyroda” lub słowu “wartości”), istnienie Boga jest z pewnością
problematyczne, i bez błędnego koła nie można dowodzić istnienia Boga
na podstawie jego domniemanych objawień, ponieważ wiarogodność
twierdzeń o objawieniach wymaga wykazania, że są to rzeczywiście

objawienia Boga. Zasada ekonomii, a także inne kryteria naukowe i

logiczne sprzeciwiają się łatwej akceptacji takich doświadczeń; zawsze
dotąd można je było wyjaśnić w sposób prostszy i bardziej wiarogodny
niż jako doświadczanie nadprzyrodzonego objawienia.
Z uwag powyższych wynika, że problemy związane z oceną opisów cudów –
warunki, w jakich opisy te się pojawiły, relacje między rozmaitymi

(często sprzecznymi) opisami, itd. – należą w całości do dziedziny
analiz historycznych, logiki i naukowej metodologii. Tak więc,
twierdzenia tego rodzaju nie wykraczają poza zakres metod, kryteriów i
standardów nauki. Rozważana taktyka teologiczna nie może zatem

eliminować możliwości, że między tezami religii i wiedzą naukową

zachodzi sprzeczność.
Kolejny chwyt teologiczny, który prezentuje Ian Barbour – teza, że
pytania religijne powstają w sferze osobistej itp. (zob. s. ) – także
nie wytrzymuje krytyki. Żadne racjonalne argumenty nie przemawiają za
tym, że nauka ogranicza się do badania “sfery bezosobowej

obiektywności”. Choć postęp w tej dziedzinie jest powolny i nierówny,

jaźn człowieka – jej geneza, struktury, możliwości i ograniczenia – nie
leży poza zasięgiem badań naukowych. Psychologia, fenomenologia,
psychiatria, socjologia, antropologia i biologia (by wymienić tylko
niektóre z najważniejszych dyscyplin naukowych i semi-naukowych)

dokonały już pewnych ważnych odkryć w tej dziedzinie. I nie wydaje się,

by istniały argumenty przemawiające za tym, że głębszy wgląd nauki w te
sprawy nie zostanie lub wręcz nie może zostać osiągnięty.

Wiadomo również, że uczeni są na ogół świadomi występowania “czynnika
osobistego” w ich badaniach. Uwzględnianie metodologicznych implikacji
zasady nieoznaczoności Heisenberga*, rola idealnego obserwatora w

teorii względności Einsteina**, środki ostrożności podejmowane przez
obserwatorów zachowań zwierząt po to, by zapobiec własnemu wpływowi na
te zachowania, a zwłaszcza analogiczne problemy w badaniach nad ludźmi,

prowadzonych w naukach społecznych, świadczą o tym, że uczeni
przejawiają wielką wrażliwość na czynniki osobiste.
A co miałoby uzasadniać równie wątpliwe tezę, że wszelkie kwestie

religijne mają charakter “pytań ostatecznych” i zakładają “osobiste

zaangażowanie”? Jest to teza równie wątpliwa, jak twierdzenie, że
zainteresowania nauki są zawsze “oderwane” i “obiektywne”. Empiryczne
badania nad nauką i religią pokazują, że w rozróżnieniu tym jest wiele

przesady. W rzeczywistości religie zawierają wiele tez obiektywnych –

na przykład, że dusza ma szereg właściwości, że ziemia została
stworzona, że miała miejsce powszechna powódź itp. – które w żaden

istotny sposób nie angażują “pytań ostatecznych” ani osobowości
wyznawców religii. Innymi słowy, istnieje wiele doktryn religijnych,
które nie dotyczą w zasadzie, albo raczej w ogóle nie dotyczą osoby

ludzkiej – doktryn, których prawdziwość ma być niezależna od osobowości
wierzącego. Uczeni natomiast wcale nie są obiektywnymi, pozbawionymi

uczuć, oderwanymi od świata istotami – jak sugeruje to błędne
przeciwstawienie. Są oni osobiście, często bardzo głęboko zaangażowani
w swoje badania i mocno związani współpracą z innymi członkami

społeczności naukowej. Naukowcy nie są chłodnymi komputerami, a dla
wielu z nich natura rzeczywistości (a co najmniej pewne jej aspekty)
stanowi kwestię ostateczną.
Tego, co wyżej powiedziałem, nie należy, oczywiście, interpretować jako
negowania wszelkiej różnicy między relacjami typu “ja-ty” i “ja-to”.

Moją intencją było jedynie zaprzeczenie tezie, że nauka i religia mają
wzajemnie rozłączne zainteresowania i zaangażowania, co wykluczałoby
wszelką możliwość konfliktu między nimi.***

* Zasada Heisenberga głosi, że na poziomie subatomowym nasze metody

obserwacji uniemożliwiają równoczesne ustalenie zarówno położenia, jak
i prędkości cząstki elementarnej).
** W szczególnej teorii względności Einsteina nie ma absolutnych miar
przestrzeni, długości, czasu czy równoczesności zdarzeń, występujących
w systemach, które poruszają się względem siebie – wszelkie pomiaru

tego rodzaju (odległości, czasu i równoczesności) zależą od
obserwatorów w takich systemach. “Obserwatorem” nie musi jednak być
człowiek – Einstein używał tego terminu tak, że odnosił się on do
abstrakcyjnej możliwości obserwacji, dokonywanej przez hipotetycznego

obserwatora idealnego. (Zob. np. E. G. Barter, Relativity and Reality.

A Reinterpretation of Anomalies Appearing in the Theories of Relativity
[New York: The Philosophical Library, Inc., 1953], zwłaszcza s. 10-12.)
*** Pamiętajmy, że x i y nie można uznać za wzajemnie niezgodne, jeśli
są one logicznie zabezpieczone przed interakcją.

Ale nawet gdybyśmy przyznali, że występuje tu pewien kontrast, trudno

byłoby dostrzec, w jaki sposób różnica między “ostatecznymi
zainteresowaniami”, z których jedne wymagają “osobistego
zaangażowania”, drugie zaś są ograniczone do “sfery bezosobowej
obiektywności”, mogłaby uzasadniać zgodność między nauką a religią.

Różnicę tę można by uznać za świadectwo ich wzajemnej obojętności, ale

obojętność nie dowodzi ani zgodności, ani niezgodności. Byłoby to
jednak nadmierne ustępstwo. Nawet te wypowiedzi religijne, których sens

wydaje się sprowadzać do pewnego osobistego zaangażowania, albo polega
na ostatecznym charakterze pewnych pytań, podlegają ocenie naukowej.
Wynika to z faktu, że przekonania i postawy – zarówno racjonalne, jak

irracjonalne czy “pozaracjonalne” – wcale nie są wyłącznie prywatnymi
sprawami osobistymi. Przekonania i postawy mają swe obiektywne
konsekwencje w życiu jednostek, a także w historii ludzkich

społeczności. Konsekwencje tego rodzaju można odkrywać i oceniać,
odwołując się do rozmaitych wartości, takich jak zdrowie,
przystosowanie do warunków zewnętrznych itp. Gdy uznaje się takie

wartości – w odniesieniu do jednostek, grup społecznych, całego gatunku

ludzkiego lub nawet ekosystemu – można zastosować naukowe metody do
ustalenia w sposób racjonalny i realistyczny, które spośród osobiście
angażujących kwestii ostatecznych są prawdopodobnie lepsze, a które

gorsze z instrumentalnego punktu widzenia. To, że sprawy tego rodzaju

podlegają racjonalnej ocenie naukowej, jest także konsekwencją faktu,
iż nauka obejmuje, jako istotne składniki swoich procedur, zasady

logiki, za pomocą których można ocenić walory poznawcze prywatnych dróg
do prawdy.
Zaprzeczanie możliwości naukowej i humanistycznej oceny religii jest

równoznaczne z uznaniem, że w tej dziedzinie wszelkie argumentacje i
metody poznawcze mają taką samą wartość i są jednakowo racjonalne.

Gdyby ich obiektywna ocena była nieosiągalna, niczyje zaangażowanie
religijne nie miałoby podstaw mocniejszych niż osobiste preferencje.
Akceptacja tego stanowiska prowadziłaby do anarchii moralnej i

poznawczej. Co więcej, ten anarchistyczny relatywizm subiektywny
prowadziłby, in extremis, do nihilizmu religijnego; jeśli bowiem nie ma
obiektywnych podstaw, by preferować wybór raczej tego niż innego
zaangażowania w sprawy ostateczne, to nie istnieje żaden racjonalny
sposób rozstrzygnięcia

sporu między poglądami, z których jeden jest przeciwieństwem drugiego.
Racjonalne uzasadnienie (na własny lub cudzy użytek) akceptacji
określonych poglądów religijnych w takich sprawach, nie zaś poglądów
uważanych powszechnie za przeciwstawne tamtym, wymaga, by istniały

obiektywne względy, pod którymi można je oceniać. Nawet Paul Tillich,

teolog protestancki, który uczynił tak wiele dla spopularyzowania
koncepcji religii jako zaangażowania w sprawy ostateczne, utrzymuje, że
rywalizujące poglądy religijne można oceniać:
W prawdziwej wierze zaangażowanie dotyczy spraw naprawdę ostatecznych,
podczas gdy w wierze bałwochwalczej rzeczy elementarne i skończone

zostają wyniesione do rangi tego, co ostateczne.20
Można mieć uzasadnione wątpliwości co do tego, czy Tillich podał
adekwatne kryteria, odróżniające rzeczy “naprawdę ostateczne” od
takich, które nimi nie są; jednakże rozróżnienie tego rodzaju trzeba

uznać za ważne. Prowadzi nas to w końcu do innej ważnej kwestii, którą

należy poruszyć, zanim zamknie się temat tego teologicznego fortelu.
Jego kluczowym pojęciom, do których odnoszą się terminy “osobiste
zaangażowanie” i “sprawy ostateczne”, brakuje precyzji. Czy istnieją

jakieś warunki wystarczające i konieczne do właściwego zastosowania
tych terminów? Kiedy, ściśle mówiąc, dane pytanie dotyczy “spraw

ostatecznych”? Czym pytania takie różnią się – jeśli w ogóle się różnią

– od pytań, które po prostu bardzo kogoś interesują (choć niekoniecznie
pochłaniają go całkowicie)? W jakim sensie przekonania czy tezy

religijne są “osobiście angażujące”? Czy istnieją różne znaczenia tego

terminu? Czy nie jest tak, że w pewnym sensie angażujemy się osobiście
we wszelkie żywione przez nas przekonania, zarówno religijne, jak i

niereligijne? Są to pytania podstawowej wagi, a opisy i rozróżnienia
wprowadzane przez takich autorów, jak Tillich, nie dostarczają
zadowalających odpowiedzi na te pytania. Jednakże w ramach naszych

wstępnych rozważań nie ma miejsca na głębszą analizę tych kwestii.

Zbadamy je dokładniej w rozdziale 4, analizując logiczne niezgodności

między wypowiedziami religijnymi i twierdzeniami nauki. Będziemy

starali się wykazać, że wbrew konkluzjom tych, którzy stosują drugą z
taktyk sugerowanych przez tezę (10), analiza logicznych i

psychologicznych różnic, jakie
składają się na kontrast między językiem religii i językiem nauki,
ukazuje głęboko zakorzenioną opozycję tych dwu dziedzin, nie zaś ich

wzajemną obojętność czy zgodność.

Z naszych krótkich, wstępnych rozważań nad dziesięcioma tezami,
dotyczącymi relacji między nauką a religią, wolno, jak się wydaje,
wyprowadzić wniosek, że sprzeczności między tymi dwiema domenami są co

najmniej możliwe. Żadna z owych tez nie wyklucza skutecznie takiej

możliwości. Dotknęliśmy tu jednak zaledwie powierzchni problemu.
Centralnym zadaniem rozmaitych, lecz wzajemnie powiązanych analiz,

które tu przedstawimy, nie jest wykazanie, iż fundamentalna opozycja
między nauką a religia jest możliwa, ani nawet – że znane fakty
empiryczne świadczą o możliwości, czy wręcz o istnieniu konfliktu

między nimi, lecz wykazanie, że te dwa sposoby myślenia są zasadniczo
(i raczej nieuchronnie) niezgodne wzajemnie. Rzecz w tym, że między

tymi dwoma rodzajami aktywności ludzkiej zachodzą istotne różnice –
dotyczące postawy, metodologii, języka i założeń – które przesądzają o
ich głębokiej niezgodności, prawdopodobnie wykluczającej wszelki

logiczny kompromis lub rozwiązanie.
Nadto, w miarę ujawniania tych niezgodności staje się jasne, że – jeśli
ich analiza jest trafna – pod względem ściśle poznawczym nauka odnosi
zwycięstwo: z poznawczego punktu widzenia przewaga jest po jej stronie.
Ta ostatnia uwaga wymaga pewnego nieco dygresyjnego, lecz ważnego

komentarza. Choć krytyczne analizy – jeśli są trafne – pokażą, że w
sferze poznawczej zwycięzcą jest nauka, ta jej wyższość nie znajduje
odbicia w życiu praktycznym. Należy starannie odróżniać kwestię
niezgodności między nauką a teologią z jednej strony, od kwestii

konfliktu między uczonymi a teologami z drugiej. Nauka, mimo

zdumiewających osiągnięć poznawczych i ich zastosowań, wywarła tylko
powierzchowny wpływ na mentalność większości ludzi. W istocie wielu
uczonych nadal kieruje się w życiu nienaukowymi zasadami i metodologią
religii. U schyłku XX wieku większość ludzi akceptuje naukę w sposób
czysto zewnętrzny, głównie przez aprobatę dla niektórych jej

technologicznych zastosowań. Badania socjologiczne pokazują, że duża
część populacji nadal wierzy w astrologię, jasnowidztwo, opętanie przez
diabła, objawianie się Boga i inne przednaukowe idee. W atmosferze
rozpowszechnionego irracjonalizmu, który prawdopodobnie dalej przybiera

na sile, oczekiwanie, że postawa poznawczo wartościowsza wyeliminuje

mniej wartościową właśnie dzięki swej wyższości intelektualnej, byłoby
nierealistyczne.21 Korzenie irracjonalizmu sięgają głęboko, a jego
wpływy są silne i żywotne.
Nawet uczeni, którzy w dziedzinie swoich specjalności są zazwyczaj
racjonalni i krytyczni, często nie są skłonni dostrzegać zasadniczej

niezgodności między swoimi przekonaniami religijnymi a dorobkiem

poznawczym nauki. Uczeni pozostają na ogół konserwatywni w sprawach
religii. Matematyk i filozof brytyjski, Bertrand Russell, tak o tym
pisał w eseju poświęconym mistycyzmowi:
Walka między nauką i teologia ma swoisty charakter. Zawsze i wszędzie –

wyjąwszy Francję u schyłku osiemnastego wieku i Rosję Sowiecką –

większość uczonych popierała ortodoksję swojej epoki. ... Walka toczyła
się między teologią i nauką, nie zaś ludźmi nauki. Nawet uczeni,

których poglądy były potępiane, na ogół czynili wszystko, co możliwe,
aby uniknąć konfliktu.22

Dziś sytuacja niewiele się różni od tej, która występowała zawsze od

czasu zwycięstwa teorii Kopernika. Kolejne odkrycia naukowe skłaniały

chrześcijan do wycofywania się z rozmaitych swoich przekonań, które w
Średniowieczu uważano za integralne składniki wiary; zmiany te

pozwalały ludziom nauki pozostać chrześcijanami, jeśli ich praca
zawodowa nie dotyczyła tych zagadnień, które obecnie stały się
przedmiotem sporu. Dziś, podobnie jak bywało na ogół w ostatnich trzech

stuleciach, twierdzi się, że nauka i religia zostały pogodzone: uczeni

przyznają skromnie, że są sprawy leżące poza obszarem nauki, a
liberalni teologowie zapewniają, że nie będą przeczyć niczemu, co może
zostać naukowo udowodnione.23

Dlaczego ludzie są irracjonalni, czemu irracjonalizm zdaje się

przybierać na sile i dlaczego wielu uczonych woli zachować wątpliwą
poznawczo postawę religijną, to pytania wykraczające poza zakres tej

książki. Przyczyny są z pewnością złożone. Istotne znaczenie ma inercja
kulturowa, intensywna, zinstytucjonalizowana indoktrynacja,
niedojrzałość psychologiczna i zapewne wiele innych czynników. Takimi

psycho-socjo-historycznymi wyjaśnieniami będę się tu zajmował co
najwyżej na marginesie; moim celem jest tylko ukazanie radykalnych i

prawdopodobnie nieusuwalnych niezgodności między nauką i religią. Być
może pomoże to niektórym ludziom w dokonaniu racjonalnego wyboru, a co
najmniej zwiększy opory, jakie wielu z nich odczuwa wobec opcji

irracjonalnej. Jeśli tak będzie, to warto było podjąć się tej pracy.
WSTĘPNE WYJAŚNIENIA POJĘCIOWE: ZNACZENIE SŁÓW “NAUKA” I “RELIGIA”
Nasze uwagi wstępne prowadziły do wniosku, że nie ma, w każdym razie,
niepodważalnych argumentów, które pozwalałyby wykluczyć możliwość, iż
między nauką a religią (lub teologią w wąskim sensie tego słowa)

zachodzą radykalne niezgodności. Potem zaś zapowiedzieliśmy, że głównym
celem tej książki jest wykazanie, iż takie radykalne niezgodności
rzeczywiście występują i że ich istnienie nie jest przypadkowe, stanowi
bowiem efekt istotnych cech charakterystycznych nauki i religii.

Zanim jednak podejmie się to zadanie, trzeba choć trochę wyklarować

centralne pojęcia. Kwestię, na czym dokładnie polegają owe
niezgodności, można odłożyć do dalszych analiz, lecz podstawowych
problemów definicyjnych nie wolno pominąć. Potrzebne są co najmniej
prowizoryczne, robocze definicje terminów “nauka” i “religia”.
Co należy rozumieć przez “religię”? Niestety, badania nad religią już

we wstępnej fazie prowadzą do wniosku, że termin ten używany jest w
odniesieniu do bardzo różnych rzeczy. Zacznijmy od tego, że określa się
nim zarówno systemy teistyczne, jak i nieteistyczne, a każdy z tych dwu
typów ma wiele odmian. Wśród systemów teistycznych są rozmaite

politeizmy, monoteizmy i henoteizmy (przypisujące nadrzędną władzę

jednemu z wielu bogów), które z kolei można dalej klasyfikować i
interpretować na wiele sposobów. Monoteizmy, na przykład, mogą być
systemami panteistycznymi, wyrażając wiarę w immanentne, bezosobowe
bóstwo, lub systemami głoszącymi wiarę w transcendentne, osobowe
bóstwo. Wielość teologii (wraz z równie oszałamiającą rozmaitością

kodeksów moralnych, rytuałów i innych rekwizytów religii), wydaje się

niemal wyczerpywać wszelkie możliwe ich odmiany.
Choć jednak takie rozróżnienia klasyfikacyjne wydają się nader
pożyteczne, ich dychotomie składowe mogą zniekształcać rzeczywistość,
jeśli traktuje się je jako ostre, pozwalające wyraźnie oddzielić każdą

religię od wszystkich innych. W wielu przypadkach nawet religie całkiem

odmiennych typów mają wiele elementów wspólnych lub podobnych. Już
najogólniejsza dychotomia religii teistycznych i nieteistycznych ma

charakter nieostry. W rzeczywistości wiele odmian wiar i praktyk
religijnych nie jest ani jednoznacznie teistyczna, ani jednoznacznie
nieteistyczna, ponieważ licznym (a być może wszystkim) pojęciom

nadprzyrodzoności brakuje precyzji. Jak, na przykład, zaklasyfikować

różne tzw. religie prymitywne, takie jak animizm, totemizm, czy wiarę w
mana? Na ogół uważa się je za formy supernaturalizmu, w takim czy innym

sensie tego słowa; czy jednak są one teistyczne, nieteistyczne, czy
jakoś pośrednie? Niektóre z nich odwołują się do bytów funkcjonujących
podobnie jak bóstwa, lecz bytom tym brak pewnych boskich cech,

występujących w systemach bardziej jednoznacznych. A do jakiej

kategorii powinno się zaliczyć rozmaite okultyzmy? Co zrobić z
popularnym spirytualizmem i teozofią*? Czy są to religie? A jeśli tak,
to teistyczne, czy nieteistyczne? Nie ma uzgodnionych, adekwatnych

kryteriów, które pozwalałyby podejmować takie decyzje. Wiele z tych

zjawisk to przypadki graniczne zarówno w języku potocznym, jak i w
dyskursie teologicznym.

Niektórzy badacze sądzą, że mimo zróżnicowania tego zjawiska termin
“religia” można zdefiniować, jeśli wykryje się pewne ogólne cechy
wspólne wszystkich jego form. Wśród cech tych wymienia się zwykle:

* Teozofię stanowią rozmaite systemy wiary pretendujące do mistycznego

kontaktu z bóstwem.

1. rytuały i ceremonie, tj. kulturowo ustabilizowane praktyki,

mające służyć rozmaitym celom osobistym i społecznym;
2.

doktryny i dogmaty, tj. podstawowe przekonania charakterystyczne

dla ludzi podzielających daną orientację religijną;
3.

osoby, miejsca i przedmioty (relikwie, amulety, przybytki itp.),

które ludzie uważają za święte lub stanowiące tabu, albo jakoś inaczej

wyposażają w nadnaturalne, mistyczne lub magiczne znaczenie –
przedmioty, osoby i miejsca związane z pewnymi szczególnymi postawami i
przeżyciami;
4.

metody poznawcze, za pomocą których buduje się i uzasadnia

podstawowe doktryny, oraz powiązane z nimi metody zaszczepiania

pożądanych postaw i przeżyć (wśród nich odwoływanie się do objawienia,
wiary, autorytetu, tradycji, rozumu i medytacji lub kontemplacji);
5. określone osoby lub inne źródła (takie jak wyrocznie, święte
teksty itp.), które ludzie akceptujący daną religię uważają za bardziej
autorytatywne w kwestii jej zasad niż inne;

6.

kodeks moralny, tj. zbiór nakazów i zakazów wraz z ich

uzasadnieniem, obowiązujący wyznawców danej religii
Kategorie tego rodzaju mogą być użyteczne do wielu celów, wątpliwe jest
jednak, by mogły posłużyć do zdefiniowania terminu “religia”. Wydaje

się niewątpliwe, że za ich pomocą nie da się scharakteryzować istoty

religii, gdyż w związku z każdą z nich wolno zapytać, co właściwie
czyni ją religijną? Na przykład, na pewno uprawnione jest pytanie
dotyczące (1): Czym szczególnym różnią się rytuały i ceremonie
religijne od niereligijnych? Podobnie w przypadku (2): Czym różnią się
doktryny lub dogmaty religijne od doktryn lub dogmatycznych przekonań

niereligijnych? Rzecz w tym, że żadna z tych siedmiu wspólnych cech

(ani żadna inna, którą można by do nich dołączyć) nie może stanowić –
wzięta z osobna lub razem z pozostałymi – warunku koniecznego lub
wystarczającego do zdefiniowania terminu “religia”, jeśli natura
religii nie jest wcześniej zrozumiała. Wiadomo, że te sześć cech (lub

inne podobne) są rzeczywiście istotne, jeśli skądinąd wie się już, co

nazwałoby się religią.24 Problemu definicji nie można zatem uniknąć
przez zwykłe wyliczenie takich ogólnych kategorii.

Z tych samych powodów nie można, moim zdaniem, uniknąć tego problemu,
mówiąc – jak czynią niektórzy – o “podobieństwach rodzinnych”, ponieważ
podobieństwa

rodzinne między religiami można znać dopiero wtedy, gdy zna się już
cechy istotne religii, a więc gdy znaczenie słowa “religia” jest już
nam dane. Jak inaczej moglibyśmy rozstrzygnąć, co należy uznać za

podobieństwo rodzinne? Wszak zakłada to umiejętność sprowadzenia
różnych zjawisk do jednego typu czy istoty, co potrafimy zrobić tylko
wtedy, gdy w jakimś sensie znamy już ich naturę.

Istnieje więc wiele kłopotliwych problemów związanych z wszelką próbą

zdefiniowania religii lub choćby wyliczenia wspólnych cech wszystkich
religii. Na szczęście problemy te nie należą do zakresu naszych
dociekań. Nasz cel, którym jest zestawienie nauki z religią, można

osiągnąć bez wdawania się w skomplikowane problemy pojęciowe; wystarczy

ograniczyć przedmiot analizy po prostu przez ustalenie, czego będą one
dotyczyły. Nie może to być jednak ustalenie arbitralne; musi ono

odpowiadać przyjętemu zwyczajowi językowemu w stopniu, w jakim zwyczaj
ten jest użyteczny.
Religiami będę nazywał tylko te systemy teistyczne, które są

powszechnie uważane za religie, takie jak hinduizm, judaizm,
chrześcijaństwo czy islam. Będę się nimi zajmował niemal wyłącznie pod

względem ich metod i twierdzeń poznawczych.
Takie ograniczenie przedmiotu rozważań ma służyć dwu bardzo ważnym
celom. Po pierwsze, wyeliminuje wiele zawiłych zagadek, przed którymi

staje wszelka próba adekwatnego zdefiniowania religii w sposób
dostatecznie ogólny, by objąć całą różnorodność zjawisk oznaczanych
przez to słowo, ale i nie za szeroki, tj. z wykluczeniem wszelkich
systemów niereligijnych. Po drugie, ograniczenie to pozwoli nam, dzięki
skupieniu uwagi na aparacie pojęciowym, wykonywać filozoficzne zadania

rozjaśniania pojęć i krytyki przekonań bez podejmowania zadań
opisowych, które należą do zakresu antropologii i innych empirycznych
badań nad religią.
Trzeba też zaznaczyć, że ograniczenie naszych rozważań do poznawczych

aspektów religii supernaturalistycznych wcale nie jest równoznaczne z

odmówieniem statusu religii systemom nieteistycznym, takim jak buddyzm,
ani z lekceważeniem elementów pozapoznawczych, występujących w
praktykach religijnych. Chodzi wyłącznie o to, by problematyka tych
rozważań dobrze odpowiadała naturze intelektualnych narzędzi filozofii,
obejmując przy tym co najmniej niektóre istotne czynniki życia

religijnego, które w zachodniej cywilizacji znane jest najlepiej w
formach związanych z religiami supernaturalistycznymi.

Jak należy rozumieć termin “nauka”? I to słowo używane jest w
odniesieniu do wielu różnych, intelektualnych i praktycznych procesów i

produktów. Na przykład, mówiąc o nauce, można mieć na myśli:

1. całość usystematyzowanej, wiarogodnej wiedzy, tj. mniej lub
bardziej uporządkowany zbiór teorii wyjaśniających i praw ogólnych,
które są w danym czasie akceptowane;

2.

pewne procedury i standardy, stosowane w celu zdobycia

wiarogodnych twierdzeń poznawczych i/lub poddawania ich krytyce;

3. dążenie do pewnych celów, mianowicie do obiektywnego zrozumienia,

przewidywania i kontrolowania zjawisk natury;
4.

posiadanie pewnej charakterystycznej postawy myślowej i

akceptowanie pewnych założeń, na przykład - żywienie przekonania, że

natura jest dostatecznie uporządkowana i jednolita, by można było
wierzyć, że się ją ostatecznie zrozumie;

5. określona, złożona ekspresja kultury i historii, tj. społeczny,
historycznie zdeterminowany sposób osiągania wiedzy i reprezentowania
rzeczywistości. (W tym sensie można mówić, na przykład, o nauce
scholastycznej, nauce newtonowskiej itp.; nas jednak będzie tu
interesować tylko nauka dwudziestowieczna.)

Charakterystyk tego rodzaju nie należy traktować jako alternatywnych
czy wykluczających się koncepcji nauki. Przedstawiają one po prostu
różne aspekty pewnej bardzo złożonej działalności ludzkiej. Dlatego

właściwe zrozumienie któregokolwiek z tych aspektów zakłada zrozumienie
jego związków z wszystkimi pozostałymi. Na przykład, nie wydaje się, by
można było dobrze rozumieć aspekt pierwszy (pojęcie nauki jako

usystematyzowanej, wiarogodnej wiedzy, jako logicznie spójnego systemu

twierdzeń, sprawdzalnych i umożliwiających przewidywania)
niezależnie od drugiego (tj. od pojęcia nauki jako metod i kryteriów,
stosowanych przy budowaniu, systematyzacji i testowaniu twierdzeń

naukowych). Równie niewątpliwe jest to, że owe kryteria i metody

poznawcze pozostają w bliskich i złożonych związkach (logicznych,
psychologicznych i społecznych) z aspektem (4), tj. z postawami i

założeniami uczonych (na przykład, z ogólnie akceptowaną przez nich
zasadą, że twierdzeń naukowych nie wolno przyjmować pochopnie), a także
z aspektem (3), dotyczącym fundamentalnych celów nauk empirycznych.

Wreszcie, aspekt (5) jest zarówno zgodny z pierwszymi czterema
sposobami charakteryzowania nauki, jak i potwierdzany przez nie. Wynika

zeń, że nasza nauka jest po prostu ostatnim ogniwem kulturowej ewolucji
poznania, zdeterminowanej przez warunki intelektualne zawarte w
pierwszych czterech aspektach.

Akceptacja aspektu (5) nie znaczy, że uznajemy, iż nasza
dwudziestowieczna nauka jest po prostu kolejnym “paradygmatem”, wcale
nie bardziej adekwatnym niż którakolwiek z jej poprzedniczek. Chociaż
nauka współczesna jest produktem historycznym, pozostającym w
dynamicznych interakcjach z wieloma innymi komponentami kultury, i choć

byłoby naiwnym dogmatyzmem sądzić, iż jest ona kompletna i
niepodważalna, istnieją – jak postaram się wykazać – logicznie mocne
podstawy, by uważać ją za najlepsze źródło dostępnej dziś wiedzy.
Powinienem jednak uprzedzić, że mimo iż aspekt (5) jest ważną
charakterystyką nauki, nie poświęci mu się w tej książce większej

uwagi, gdyż analiza historycznych czy kulturowych uwarunkowań nauki nie
jest naszym zadaniem. Jest nim filozoficzna analiza poznawczych i
praktycznych (moralno-społecznych) wymiarów nauki w porównaniu z

religią.
Wszystko, co powiedzieliśmy powyżej, na pewno nie wystarcza do

zdefiniowania terminu “nauka”. Podobnie jak w przypadku terminu
“religia”, zapewne nie można znaleźć żadnej definicji uwzględniającej

całą rozmaitość spraw, które bywają określane mianem nauki. Wyjaśnienie
jej natury będzie jednym z głównych celów wielu wzajemnie powiązanych

rozważań, które tu podejmiemy. Tym niemniej te pięć aspektów nauki może

ułatwić rozstrzyganie niektórych kwestii i dokonywanie rozróżnień
dotyczących pewnych ludzkich przedsięwzięć. Na przykład, choć wolno
mieć wątpliwości co do tego, czy takie dyscypliny, jak historia lub

psychiatria, rzeczywiście są naukami, spełnianie przez daną dziedzinę
dociekań wszystkich pięciu powyższych charakterystyk można uznać za

podstawę zaliczenia jej do nauk, a niespełnianie żadnej z tych

charakterystyk – za podstawę odmówienia danej dziedzinie statusu nauki.
Można też oceniać stopień, w jakim określone dociekania mają naukowy

charakter, jeśli spełniają one jedną lub więcej spośród tych

charakterystyk. W każdym razie, traktując te pięć aspektów nauki jako
pomocne wskazówki, można zaprojektować sobie pewną definicję terminu

“nauka”, analogicznie jak w przypadku terminu “religia”.
Naukami będę nazywał: te dyscypliny intelektualne, które powszechnie
określa się jako nauki przyrodnicze, takie jak astronomia, fizyka,

chemia czy biologia; dyscypliny, które wykazują dostateczne

podobieństwo do nauk przyrodniczych, by wolno było sądzić, że są one

bliskie przekształcenia się w dojrzałe nauki empiryczne – a więc takie

protonauki, jak psychologia eksperymentalna i niektóre nauki społeczne;
nadto, z pewnymi ważnymi zastrzeżeniami, nauki formalne, tj. matematykę

i logikę.
Gdy chce się dobrze zrozumieć relację zachodzącą między religią a
nauką, pierwsza z tych grup dyscyplin ma podstawowe znaczenie (z

przyczyn, które wkrótce staną się oczywiste). Rola nauk formalnych w

tej sprawie polega głównie na ich metodologicznym wkładzie do logiki
indukcji oraz do teorii klasycznych (głównie pozaformalnych) błędów w
myśleniu.

Pamiętając konkluzje tych wstępnych rozważań, możemy już zająć się

fundamentalnymi właściwościami myślenia religijnego i naukowego,
mianowicie idealnymi postawami, jakie promuje się w każdej z tych

dziedzin.

PRZYPISY

1.

Oprócz miejsc, w których wystąpią odpowiednie zastrzeżenia,

terminy te będą odtąd używane zamiennie (z przyczyn, które wyjaśniamy

nieco dalej).
2. Zob.

zwłaszcza Summa contra Gentiles, księga 1, rozdz. 3-8.

3.

William Frankena, “Theology”, w The Dictionary of Philosophy, ed.

Dagobert Runes (New York: Philosophical Library, Inc., 1942), s. 317.
4.

John A. Hutchison, Path of Faith (New York: McGraw Hill, 1975),

s. 11.
5.

Ibid., s. 11-12.

6.

Ibid., s. 12.

7. Ibid.

8.

Harold H. Oliver, “The Complementarity of Theology and

Cosmology”, Zygon 13, no 1 (March 1978), s. 20.
9.

Ibid., s. 21 i n.

10.

Ibid., s. 22.

11.

Ibid., s. 22 i n.

12.

Ibid., s. 24.

13.

Ibid., s. 25.

14.

Ibid., s. 26.

15.

Oprócz taktyk, z którymi się rzeczywiście zetknąłem, wymieniłem

tu kilka innych, które wydają się równie prawdopodobne.
16.

Wiele z tych taktyk częściowo się pokrywa, albo jedna pociąga

drugą; dalsza analiza ujawniłaby, że po wyjaśnieniach niektóre z nich
sprowadzają się w istocie do tego samego twierdzenia.

17.

Ian G. Barbour, Issues in Science and Religion (Englewood Cliffs,

N. J.: Prentice Hall, Inc., 1966), s. 2.
18.

Do reprezentatywnych prac dotyczących tej kwestii należą: Marvin

Farber, The Foundation of Phenomenology: Edmund Husserl and the Quest
for a Rigorous Science of Philosophy (Albany, N.Y.: State University of
New YorkPress, 1943) oraz Basic Issues in Philosophy: Experience,

Reality and Human Values (New York: Harper Torchbooks, 1968); Peter

Kostenbaum, “Religion in the Tradition of Phenomenology”, w Religion in
Philosophical and Cultural Perspective, ed. J. Clayton Feaver & William
Horosz (Princeton, N.J.: D. Van Nostrand Co., Inc., 1967) oraz
Philosophy: A General Introduction (New York: American Book Company,

1968).

19.

David Hume, An Inquiry Concerning Human Understanding, ed.

Charles W. Hendel (Indianapolis, Ind.: Bobbs-Merrill, Inc., 1955), s.

123. Wszystkie dalsze odwołania do pracy Hume’a dotyczą tego wydania.
20.

Paul Tillich, Dynamics of Faith, tom 10 World Perspective Series,

ed. Ruth Nanda Anshen (przedruk New York: Harper & Row, 1957, s. 12).

21.

Zob. np. Paul Kurtz, “Is Parapsychology a Science?”, The

Skeptical Inquirer 3, no. 2 (Winter 1978), s. 14-31.