Mniejszości etniczne w Polsce - Łemkowie
Katarzyna Dziąćko
Łemkowie należą do tych grup mniejszościowych, których problemy są od roku
1989 szeroko omawiane na forum publicznym. Wynika to przede wszystkim z aktywności i
głośnego wyrażania potrzeb grupy przez jej liderów (1).
Byli oni do 1947 roku mniejszością autochtoniczną, mieszkającą na obszarze Karpat
zwanym Łemkowszczyzną (najbardziej na zachód spośród grupy tzw. ruskich górali karpac-
kich) (2). W średniowieczu było to pogranicze polsko-węgierskie, w XX wieku polsko-
czechosłowackie, a później polsko-słowackie (3). Co do pochodzenia tego ludu panują nawet
wśród samych Łemków (w zależności od opcji politycznej) różne przekonania: uczeni polscy
przedstawiają teorię pochodzenia tej grupy od wędrujących ludów wołoskich lub wołosko-
ruskich (co potwierdzają badania archeologiczne); zwolennicy opcji proukraińskiej twierdzą,
że protoplastami byli Rusini (mieszkańcy dawnej Rusi Kijowskiej); natomiast przedstawiciele
opcji prołemkowskiej wywodzą swój lud od Białych Chorwatów (4).
Cerkiew pod wezwaniem opieki Najświętszej Marii Panny (Bogurodzicy) w Owczarach z 1653 r., obecnie znaj-
duje się w niej kościół. Owczary, woj. Małopolskie, Polska, 2003 r., fot. Katarzyna Dziąćko.
Sytuacja Łemków zmieniła się po II wojnie światowej. Najpierw w latach 1944-1946
część tej ludności na podstawie umowy między Polską a ZSRR wyjechała (teoretycznie do-
browolnie, w praktyce pod naciskami) na teren Ukrainy, szacuje się, że około 70 tysięcy ludzi
opuściło wówczas Łemkowszczyznę. W 1947 roku natomiast miała miejsce akcja 'Wisła',
której celem było przesiedlenie Ukraińców (w tym też Łemków, uważanych wówczas za
Ukraińców) na Ziemie Zachodnie i Północne w Polsce. Wysiedlono wówczas 140-150 tysięcy
osób, w tym 25-35 tysięcy Łemków (5). Przyjmując, że przed II wojną światową na terenie
Beskidu Niskiego żyło ok. 100 tysięcy Łemków, to po akcji 'W' tereny te stały się prawie bez-
ludne (6). Na Ziemiach Zachodnich osadzano ich na wsiach jako ludność rolniczą. Pewne
zmiany zaszły po 1956 roku: część tej ludności (około 5-10 tysięcy osób) powróciła na Łem-
kowszczyznę, gdzie obecnie stanowią 25% mieszkańców, część przeniosła się do dużych
miast (głównie do Warszawy, Wrocławia, Krakowa i Gorzowa). J. Żurko szacuje, że obecnie
na obszarze Polski może mieszkać około 80 tysięcy Łemków (biorąc pod uwagę wysoki przy-
rost naturalny w tej grupie) (7).
Tożsamość Łemków jest rozbita. Źródeł tego stanu rzeczy należy szukać już w XIX
wieku, w rywalizacji wśród Łemków trzech stronnictw: staroruskiego (preferującego lojalizm
wobec Austrii i nawiązującego do tradycji Rusi Kijowskiej i Halicko-Włodzimierskiej), naro-
dowo-ukraińskiego (uznającego Rusinów-Ukraińców za odrębny naród), oraz rusofilskiego
(wyrosłego z tradycji panslawistycznych i podkreślającego związki Rusi z Rosją) (8). Spory
liderów bardzo żywe były w okresie międzywojennym, przerwała je jednak II wojna świato-
wa. Powróciły dopiero po 1989 roku, wraz z liberalizacją polityki wobec mniejszości. Obec-
nie można wyróżnić trzy, a nawet cztery opcje tożsamościowe:
opcję proukraińską, związaną z założonym w 1990 Zjednoczeniem Łemków, spad-
kobiercą sekcji łemkowskiej utworzonego w 1956 roku Ukraińskiego Towarzystwa
Społeczno-Kulturalnego;
opcję propolską (najsłabiej reprezentowaną);
opcję prołemkowską, reprezentowaną przez działające od 1989 roku Stowarzyszenie
Łemków (9).
Opcja prołemkowska reprezentuje zarówno tych, u których nie wykształciła się jesz-
cze świadomość narodowa i kategoryzują świat na 'swoich' i 'obcych', utrzymując jedynie
więzi regionalne (10), jak i zwolenników istnienia narodu karpatoruskiego. Do ideologów
tego narodu należy Paul Robert Magocsi (kanadyjski historyk i bibliograf karpatoruskiego
pochodzenia), który twierdzi, że na terenie Polski, Słowacji, Ukrainy i Serbii żyje około 1 200
000 osób związanych ze społecznością Łemków, Bojków i Hucułów, wobec których nie po-
wiodły się próby ukrainizacji, i ludność ta ma nadal poczucie swej ruskiej czy rusińskiej od-
rębności, stanowiąc odrębną grupę etniczną z aspiracjami do stania się czwartym narodem
wschodniosłowiańskim, obok Ukraińców, Rosjan i Białorusinów (11). Przedstawicieli opcji
łemkowskiej podzielić można także na tych, którzy uważają swoją grupę za odrębną od Ukra-
ińców pod każdym względem, jak i tych, którzy twierdzą, że są odrębni od Ukraińców, ale
oba te narody mają jednak pewne cechy wspólne (12).
Kościół św. Michała Archanioła w Binarowej.
Binarowa, woj. małopolskie, Polska, 2003 r., fot. Włodek Rybicki.
W Polsce działa jeszcze trzecia ważna organizacja łemkowska, partia polityczna o
ambicjach stania ponad podziałami w tej mniejszości - jest to Rusiński Demokratyczny Krąg
Łemków Hospodar (13). Do tak dużej ilości działaczy, ideologów i intelektualistów wśród
Łemków paradoksalnie przyczyniła się akcja 'W', bowiem przesiedleńcy na Ziemiach Za-
chodnich mieli łatwiejszy dostęp do wykształcenia, także wyższego i chętnie posyłali na wyż-
sze uczelnie dzieci, chcąc im zapewnić wyższy status ekonomiczny i prestiż społeczny (14).
Chcąc wskazać na podstawowe wyróżniki tożsamości Łemków, należy pamiętać o
tym, że różnie podchodzą do nich przedstawiciele poszczególnych opcji politycznych. Na
różnice w rozumieniu etnogenezy grupy wskazałam już wyżej. Kolejnym elementem identy-
fikacji Łemków jest język. Członkowie Stowarzyszenia Łemków uważają, że ich język jest
żywy i prowadzą starania w kierunku jego kodyfikacji (próbę taką podjęli językoznawcy z
Uniwersytetu Śląskiego). Ponadto już od XIX wieku istnieje literatura łemkowska, a współ-
cześnie w języku tym wydawanych jest wiele czasopism, między innymi Hołos Watry i Besi-
da (15). Natomiast stronnicy Zjednoczenia Łemków traktują ten język jako chłopską gwarę
języka ukraińskiego (16). Podobnie zróżnicowany jest stosunek do historii: działacze prołem-
kowscy twierdzą, że ich grupa ma długą i bogatą tradycję, tyle że jej nikt nie spisywał, nato-
miast proukraińscy są zdania, że naród rusiński byłby pierwszym narodem bez historii. Dla
tożsamości grupy bardzo istotny jest także etnonim. Zwolennicy idei narodu karpatoruskiego
używają nazwy Rusin dla podkreślenia długiej historii grupy i jej pierwotnego charakteru
względem innych narodów wschodniosłowiańskich. Natomiast powszechnie używana nazwa
Łemko pierwotnie była przezwiskiem nadanym tej ludności, bo często używała ona wyrazu
łem (czyli 'tylko') (17). Istotną rolę w procesie kształtowania łemkowskiej tożsamości odegra-
ła także religia. Początkowo Łemkowie byli grekokatolikami, ale w XIX wieku, chcąc pod-
kreślić swą odrębność od Ukraińców zaczęli masowo w latach 20-tych i 30-tych tego wieku
przechodzić na prawosławie.
Podsumowaniem podstawowych składników Łemkowskiej tożsamości może być
wynik badań przeprowadzonych przez M. Piecucha, na temat podstawowych łemkowskich
symboli. Są to:
- zmitologizowane i opuszczone góry, Łemkowyna, miejsce korzeni, raj utracony;
- symbole religijne: cerkiew i krzyż trójramienny;
- flaga narodowa w kolorach: niebieskim (oznaczającym niebo), żółtym (symbolizującym
zboże) i zielonym (obrazującym góry i las) (18).
Łemkowie jak na razie mają niewielki udział w strukturach władzy, ale prowadzą ak-
tywną politykę kulturalną. Wydawanych jest przykładowo kilka łemkowskich gazet, m.in.
Besida, Nasza Hazeta, Łemko i Łemkowyna. Ponadto co roku w wielu miejscach organizowa-
ne jest wielkie łemkowskie święto: Łemkiwska Watra, organizowana od 1983 roku w górach.
Miała ona istotne znaczenie dla rozwoju tożsamości narodowej Łemków, bowiem była zara-
zem festiwalem muzycznym zespołów łemkowskich, imprezą rozrywkową, jak i miejscem
poszerzania wiedzy na temat swojego ludu - odbywały się konkursy wiedzy na temat łem-
kowskiego języka, kultury czy historii, prelekcje popularnonaukowe, pokazy filmów i spekta-
kle teatralne. Z tego powodu Watra określana jest przez Łemków jako święto narodowe (19).
Cerkiew w Ropicy Górnej.
Woj. małopolskie, Polska, 2003 r., fot. Włodek Rybicki.
PRZYPISY
1. M. Piecuch: Wymiary świadomości narodowej Łemków, Lud 1997, t.81, s.105
2. J. Żurko : Łemkowie - między grupą etniczną a narodem, w: Mniejszości narodowe w Pol-
sce, pod red. Z. Kurcza, Wrocław 1997, s.51
3. J. Lewandowski: Czy w XX w. w Europie Środkowo-Wschodniej powstają nowe narody?,
w: Wokół antropologii kulturowej, pod red. M. Haponiuka i M. Rajewskiego, Lublin 1999,
s.42
4. J. Nowak: Zaginiony świat? Nazywają ich Łemkami, Kraków 2000, s.64-65
5. K. Pudło: Dzieje Łemków po II wojnie światowej (zarys problematyki), w: Łemkowie w
historii i kulturze Karpat, pod red. J. Czajkowskiego, Rzeszów 1992, s.356-360
6. G. Grela: Kręgi identyfikacji grupowej - analiza tożsamości Łemków, w: Wokół antropolo-
gii kulturowej, pod red. M. Haponiuka i M. Rajewskiego, Lublin 1999, s.83 i 91
7. J. Żurko, op. cit., s.52-53
8. M. Ślęzak: Związek świadomości etniczno-narodowej Łemków z funkcjonowaniem etno-
nimów, Sprawy narodowościowe 1997, z.2, s.234
9. E. Michna: Aspiracje narodowe Łemków, w: U progu wielokulturowości. Nowe oblicza
społeczeństwa polskiego, pod red. M. Kempnego, A. Kapciak i S. Łodzińskiego, Warszawa
1997, s.216-217
10. Ibidem, s.232
11. J. Lewandowski, op. cit., s.43
12. M. Piecuch, op. cit., s.110
13. E. Michna: Aspiracje..., s.219
14. J. Żurko, op. cit, s.55
15. Ibidem, s.53-54
16. E. Michna, op. cit., s.223
17. M. Ślęzak, op. cit., s.233
18. M. Piecuch, op. cit., s.110
19. J. Żurko, op. cit., s.58