Historia Starożytna – HISTORIA POLITYCZNA EGIPTU DO KOŃCA II TYSIĄCLECIA P.N.E.

3100 – 1085 p.n.e.

EGIPT

1. Warunki naturalne i krainy historyczne.

Egipt starożytny tylko w części może być utożsamiany ze współczesnym państwem, czyli

Zjednoczoną Republiką Egiptu. Granice polityczne królestwa faraonów w dużo większym stopniu

pokrywają się z naturalnymi granicami geograficznymi kraju rzeki Nil.

Egipt starożytny to niemal tylko dolina rzeki Nil. Geograficznie, historycznie i politycznie dzielił

się na dwie krainy: Egipt dolny, z deltą Nilu, oraz Egipt Górny, czyli wąską dolinę od granicy Dolnego

Egiptu do I katarakty. W znacznie mniejszym i bardziej zwartym obszarze delty znajdowała się połowa

całego areału ziemi uprawnej Egiptu. W starożytności delta Nilu była żywsza, rozleglejsza i posiadała

wiele więcej naturalnych ciągów wodnych, a co za tym idzie posiadała aż pięć głównych koryt

ujściowych (obecnie tylko dwa z nich jest drożna).

Charakterystykę tego obszaru można zamknąć stwierdzeniem, że od czasów najdawniejszych

plony delty zależały od prawidłowego zarządzania tego terenu, jego nawodnienia i odprowadzania

nadmiaru wody.

Dolny Egipt stanowił swego rodzaju pomost łączący z pozostałymi rejonami świata państwo

faraonów. To właśnie tu pojawiały się wszelkie nowinki i to właśnie tu kierowano pierwsze uderzenia

militarne mające na celu podbicie tego regionu. Często było i tak, że Dolny Egipt był celem ataku

nieprzyjaciela, a książęta delty - w przeciwieństwie do utrzymujących niezależność władców z Górnego

Egiptu - byli poddanymi najeźdźców.

Egipt Górny stanowił wąską, liczącą od kilkunastu do kilkudziesięciu kilometrów szerokości

dolinę po obu stronach Nilu. Poza okresami wylewu tutejsze rolnictwo uzależnione było od sprawnie

funkcjonujących kanałów irygacyjnych. G. Egipt zarządzał też oazami na pustyni libijskiej. Na całym

obszarze Egiptu panował podobny klimat tropikalny.

Na południe od Egiptu Górnego znajduje się kraj zwany w starożytności Nubią (pomiędzy I a

IV/V kataraktą). Nubia Dolna stanowiła integralną część Egiptu, powiązana z nim kulturowo,

gospodarczo, politycznie oraz administracyjnie. Pozostając przez wieki pod wpływem Egiptu Wawat

rozwijał się niezależnie, a w I wieku p.n.e. wytworzył własną państwową.

Historia Starożytna – HISTORIA POLITYCZNA EGIPTU DO KOŃCA II TYSIĄCLECIA P.N.E.

3100 – 1085 p.n.e.

- 2 -

2. Historia polityczna Egiptu do końca II tysiąclecia p.n.e.

a.

Główne okresy historyczne

Historia polityczna Egiptu nie przynosi tak wielkich problemów z periodyzacją dziejów państwa

faraonów jak inne kraje starożytnego Bliskiego Wschodu i możemy wyróżnić następujące okresy:

- Okres Wczesnodynastyczny

I-II dynastie

ok. 3100-2675

1

- Stare Państwo

III-VI dynastie

ok. 2675-2170

- Pierwszy Okres Przejściowy

VII-połowa XI dynastie

ok. 2170-2000

- Średnie Państwo

połowa XI - XII dynastie

ok. 2000-1760

- Drugi Okres Przejściowy

XIII-XVII dynastie

ok. 1760-1565

- Nowe Państwo

XVIII-XX dynastie

ok.1565-1085

- Epoka Późna

XXI-XXXI dynastie

ok. 1085-332

b.

Okres Wczesnodynastyczny ok. 3100-2675

Jest to okres, który możemy w historiografii określić Okresem Tynickim (od pierwszej stolicy

Thinis) obejmujący powstanie zjednoczonego państwa egipskiego.

Według najbardziej rozpowszechnionej i przyjmowanej teorii przez naukowców, a

potwierdzającym w Kanonie Turyńskim i liście królewskim z Abydos Manethona, pierwszym władcą

zjednoczonego Egiptu i założycielem I dynastii był Menes, często utożsamiany z Narmerem. Wywodził

się z Górnego Egiptu, gdzie najwcześniej wykrystalizował się ośrodek władzy - Thinis - i stopniowo

podporządkowywał sobie poszczególne nomy Dolnego Egiptu. Według tradycji miał być również

budowniczym nowej stolicy Memfis - jako symbol zjednoczenia Górnego i Dolnego Egiptu.

Niewiele wiadomo o aktywności militarnej i politycznej faraonów z I i II dynastii poza Egiptem.

Pojedyncze wzmianki wspominają o walkach z lidami Dolnej Nubii. Świadectwa archeologiczne

wskazują nam na kontakty handlowe z ludami Mezopotamii i Syro-Palestyny.

1

Wszystkie daty podawane są w okresie przed narodzeniem Chrystusa.

Historia Starożytna – HISTORIA POLITYCZNA EGIPTU DO KOŃCA II TYSIĄCLECIA P.N.E.

3100 – 1085 p.n.e.

- 3 -

c.

Stare Państwo ok. 2675-2170

Władcą, który stworzył podstawy potęgi politycznej i ekonomicznej Egiptu w tym okresie był

Dżoser - prawdopodobnie założyciel III dynastii. Do największych zasług tego faraona należała reforma

administracyjna całego państwa, która scentralizowała strukturę urzędowa. Jego najbliższym i zaufanym

współpracownikiem był Imhotep, inżynier, architekt, lekarz, poeta. Wzniósł on kompleks grobowy dla

Dżosera w Sakkara. Faraon ten zaczął również systematyczniej penetrować tereny Półwyspu Synaj oraz

Dolnej Nubii. Niedoświadczony wrogimi najazdami i rozwijający się gospodarczo kraj, w niedługim

czasie osiągnął apogeum swojej świetności, bo już za czasów słynnej IV dynastii (ok. 2625-2500). Jej

założyciel, Snofru był zdobywcą, administratorem, który ostatecznie ukształtował rządy absolutne

monarchii oraz doprowadził do całkowitej centralizacji procesu zarządzanie państwem („Kamień z

Palerno”). Zbudowana przez niego twierdza graniczna w Buhen przy II katarakcie przez długi czas

stanowiła bastion władzy egipskiej na południu. Jego władza nad Synajem jak również wielkie

możliwości ekonomiczne kraju były podstawą ożywionej wymiany handlowej z Syrią i Fenicją.

Z osiągnięć faraona korzystali jego następcy- Cheops (Chufu), Chefren i Mykerinos- którzy

zaniedbali politykę zagraniczną państwa i skupili się na rozbudowie władzy wewnętrznej, jak również

budowie słynnego kompleksu w Gizeh.

Jednak skutki władzy następców Snofru zaobserwować można było dopiero w czasach V dynastii

(2500-2350) choćby w postaci osłabienia wszechwładzy faraona na rzecz kapłanów boga Re w

Heliopolis. Najwybitniejszym przedstawicielem dynastii „heliopolitańskiej”, Suhre, usiłował nawiązać

do chlubnych tradycji Snofru. Faraon zaprzestał rujnujących kraj ogromnych robót publicznych i na

krótko doprowadził do ponownego zrównoważenia jego ekonomiki. Ostatni władcy z Heliopolis nie

mogli poszczycić się taki osiągnięciami. Najprawdopodobniej wtedy właśnie utracono twierdzę Buhen.

Możemy to interpretować, jako wycofanie się z terenów Dolnej Nubii Egipcjan. Po raz pierwszy też

zaznaczyły się negatywne skutki osłabienia władzy centralnej na rzecz poszczególnych naczelników

Nomów. Przejęcie władzy spokrewnionej z poprzednikami VI dynastii nie oznaczało większych zmian i

początkowo nic nie zapowiadało nadchodzącego upadku. Pierwszych lepiej znanym przedstawicielem tej

dynastii był Pepi I (wyprawy na Synaj, Palestynę, Dolną Nubię, aktywna polityka zagraniczna). Jednak

postępujące od pewnego czasu osłabieniem władzy centralnej i uniezależnienie się nomarchów, w

połączeniu z coraz częstszym zjawiskiem dziedziczności tego urzędu, doprowadziło do wytwarzania się

układów quasi-dynastycznych. Tendencji tych nie mógł powstrzymać jego następca Merenre. Katastrofa

nastąpiła za panowania nieudolnego Pepi II. Kraj pogrążył się w chaosie ciemnych wieków Pierwszego

Okresu Przejściowego.

Historia Starożytna – HISTORIA POLITYCZNA EGIPTU DO KOŃCA II TYSIĄCLECIA P.N.E.

3100 – 1085 p.n.e.

- 4 -

d. Pierwszy Okres Przejściowy ok. 2170-2000

Jego pierwsza część to okres najgłębszej zapaści politycznej i społeczno-gospodarczej Egiptu

(VII-VIII dynastia). Anarchia doprowadziła do klęski nieurodzaju i głodu.

Sytuacja nieco poprawiła się po dojściu do władzy w Środkowym Egipcie IX i X dynastii z

Herakleopolis. Cheti I podporządkował sobie większość nomów Górnego i Dolnego Egiptu, uznał się

królem i następcą VI dynastii. Jego następcy z niewielkim skutkiem usiłowali kontynuować zjednoczenie

kraju. Tym czasem w Tebach ok. 2080 roku uniezależnił się tamtejszy nomarcha Mentuhotep I

zakładając XI dynastię tebańską. Wkrótce narzucił on swoją władze znacznemu obszarowi ograniczając

zwierzchność Herakleopolis do Delty. Zasadnicze starcie pomiędzy tymi dwoma ośrodkami nastąpiło za

panowania Mentuhotepa II, który w 20 roku swego panowania (ok. 1990 roku) pokonał przedstawiciela

X dynastii wieńcząc dzieło zjednoczeniem kraju i przyjmując dumny tytuł króla Górnego i Dolnego

Egiptu. Całe swe panowanie poświęcił on odrestaurowaniu jednolitych struktur administracyjnych

państwa, odbudowy jego gospodarki i świetności militarnej (wyprawy do Libii, Nubii i na Synaj).

d.

Ś

rednie Państwo ok. 2000-1760

Dwaj następcy Muntuhotepa II (noszący jego imię), kontynuowali politykę swego poprzednika,

co doprowadziło do całkowitej unifikacji kraju. Jednak za sprawą Amenemhata I, wielkiego wezyra

doszło do przewrotu pałacowego i zmiany dynastii (XII dynastia). Faraon przeniósł stolicę z Teb do Icz-

Tawi w pobliżu Memfis. Zlikwidował dziedziczność nomarchów i ukrócił ich przywileje. Ujednolicił

system podatków oraz świadczeń na rzecz dworu faraona. Uczynił z tebańskiego Amona głównego boga

państwowego. Amenemhat I dbał o odnowę gospodarczą kraju rozbudowując systemy irygacyjne. Z

racji swych zasług słusznie nazywamy go twórcą potęgi Państwa Średniego.

W drugiej połowie swego panowania wprowadził system koregencji zlecając swemu synowi,

Sezostrisowi I realizacje polityki zagranicznej oraz prowadzenie wojen. Amenemhata I został

zamordowany przez spiskowców, jednak przez koregencję Sezonistrisa I, nowy władca szybko uporał

się z buntownikami ścinając im głowy. Nowy faraon rozszerzył granice (Wawat, Synaj, Czehen i wielką

oazę El-Charga) i umacniał autorytet kraju na zewnątrz, odrestaurował Buhen. Osiągnięcia faraona

kontynuowali jego następcy: Amenemhat II i Sezostris II.

Kolejny władca Sezostris III okazał się największym wodzem i zdobywcą w dotychczasowej

historii Egiptu. Pokonał nubijskie plemiona Inti, zbudował dwie warownie - Semna i Kumma - dzięki

czemu przesunął granice monarchii daleko na południe do II katarakty. Jednocześnie uregulował stosunki

z państwem Kusz, co zaowocowało wymianą handlową aż powyżej III katarakty. Jego armia zajęła całą

Historia Starożytna – HISTORIA POLITYCZNA EGIPTU DO KOŃCA II TYSIĄCLECIA P.N.E.

3100 – 1085 p.n.e.

- 5 -

Palestynę i dotarła bezpośrednio do Fenicji. Wprowadził on podział administracyjny Egiptu na: Górny,

Ś

rodkowy, Dolny.

Jego następca Amenemhat III był ostatnim wybitnym władcą Średniego Państwa. Podjął on

głównie działania zmierzające do wzmocnienia wewnętrznego kraju i poprawienia warunków życiowych

poddanych. To on właśnie rozszerzył, nadał ostateczny kształt i zakończył realizację ogromnego projektu

inżynieryjnego, jakim była rozpoczęta jeszcze za panowania Sezostrisa II budowa wielkiej tamy oraz

systemu grobli i kanałów irygacyjnych w oazie fajumskiej, wykorzystujących odnogę Nilu ora wielkie

jezioro depresyjne Qarum (gr. Mojrisa). Inwestycja ta przekształciła nieurodzajne pustkowia w żyzne

gleby.

e.

Drugi Okres Przejściowy ok. 1760-1565

Obejmuje on czasy panowania XIII - XVII dynastii i pod względem politycznym można w nim

dwa etapy: pierwszy - XIII i XIV dynastia - próby kontynuowania spuścizny Średniego Państwa, gdzie

faraonowie starali się podtrzymywać tradycje i sposób zarządzania państwem. Jednak na początki XVII

w. p.n.e. upadek autorytetu monarchy oraz praktyczne uniezależnienie się wielu nomów doprowadziło do

faktycznego rozpadu państwa.

Drugi etap to panowanie XV i XVI dynastii. Pierwsza z nich - Heksosi - to lud

najprawdopodobniej semicki, napływające stopniowo przez Synaj do Dolnego Egiptu już od czasów XII

dynastii, przy czym proces ten nasilał się przez cały pierwszy etap Drugiego Okresu Przejściowego

przybierając coraz bardziej gwałtowne formy i korzystając z całkowitego paraliżu władzy centralnej i

poszczególnych nomów, przybysze utworzyli własne państwo ze stolicą w nowo wzniesionej twierdzy

Awaris ( w okolicach dzisiejszego Tell El-Daba) rządzone przez XV dynastię i obejmujące cała Deltę

Nilu.

Dzięki temu mogli oni narzucać swoje warunki Górnemu Egiptowi, jednak władza hyksosów

nigdy nie była tam mocno ugruntowana i w dłuższym stopniu opierała się raczej na anarchii i słabości

miejscowych egipskich rodów dynastycznych. Dlatego też dzięki umocnieniu się władzy jednego z

nomów w Tebach zapoczątkowano XVII dynastię, która zrzuciła zwierzchność hyksońską oraz

stopniowo przejmowała kontrolę nad sąsiednimi nomami górnoegipskimi. Do otwartej walki doszło w

XVI wieku p.n.e. największym i ostatnim władcą był Kames, który po zwycięstwie pod hermopolis

wyparł Heksyosów z całego Środkowego Egiptu. Ostatecznie usunięcie najeźdźców było zasługą

Jahmesa, jego brata i następcy, założyciela XVIII dynastii początkującej okres Nowego Państwa.

Historia Starożytna – HISTORIA POLITYCZNA EGIPTU DO KOŃCA II TYSIĄCLECIA P.N.E.

3100 – 1085 p.n.e.

- 6 -

f. Potęga Nowego Państwa ok.1540-1085

Panowanie XVIII do XX dynastii to bez wątpienia epoka największej potęgi Egiptu. Osiągnął on

najszerszy zasięg terytorialny i stał się pierwszą potęgą na Starożytnym Bliskim Wschodzie, wpływając

na losy ówczesnego świata.

Panowanie XVIII dynastii ok. 1565-1320

Jahames założyciel tej dynastii był wybitnym zdobywcą, politykiem i organizatorem. Po

zdobyciu Awaris i ostatecznym wyparciu Hyksosów z Delty przystąpił do działań ofensywnych ( podbój

Nubii Dolnej i osadzenie tam egipskiego gubernatora- w Buhen). Największym osiągnięciem faraona

była rzeczywista konsolidacja kraju i umocnienie pozycji króla.

Jednak prawdziwie imperium z Egiptu uczynił Totmes I (1525-1510), syn i następca

Amenhotepa I . Powiększył on państwo a jego żołnierze docierali do krain dotąd nie penetrowanych

przez Egipcjan. Przede wszystkim podbił dalsze ziemie nubijskie na południu od trzeciej katarakty (w

okolicach Kermy budowa potężnej warowni granicznej). Przemierzył i złupił całą Palestynę i Syrię

zmuszając do danin i hołdów wiernopoddańczych większość książąt kananejskich i huryckich z całego

tego regionu (wdarł się do Mezopotamii). Jego następczyni Hatszepsut cieszyła się pokojem

wewnętrznym i opływaniem w bogactwo między innymi z podbitych i uniezależnionych ziem. Dopiero

pod koniec jej rządów zaniedbanie spraw zagranicznych zaowocowało utratą kontroli na większością

zależnych władców azjatyckich. Jej następca Totmes III poświęcił całe swe panowanie rozbudowie i

umacnianiu imperium. Do jego największych sukcesów zaliczamy:

-zakończenie podboju Górnej Nubii po czwartą kataraktę;

-ponowny podbój Palestyny i Syrii po Eufrat (siedemnaście kampanii zwycięskich);

-rzeczywiste włączenie podbitych ziem azjatyckich w zasięg oddziaływania administracji

egipskiej, zorganizowanie trzech prowincji: Kanaan, Upe i Amurr.

Panowanie Anemohotepa II syna i następcy Totmesa III wypełniły bez reszty walki o

utrzymanie dziedzictwa ojca w Azji. Stojąc w obliczu zmasowanej ofensywy państwa Mitanni,

wspieranych prze buntowanych Syryjczyków pokonał je ustępując jedynie najbardziej na północ

wysuniętej części Syrii. Ostatecznie w roku 1420 traktatem pokojowym Totmesa IV z Artatamą I

wyznaczającym granice wpływów na linii Kattna-Ugarit (traktat przypieczętowany małżeństwem

dynastycznym).

Historia Starożytna – HISTORIA POLITYCZNA EGIPTU DO KOŃCA II TYSIĄCLECIA P.N.E.

3100 – 1085 p.n.e.

- 7 -

Wewnętrznie starał się odsunąć kapłanów tebańskiego Amona grupujących wokół siebie część

arystokracji i wojska od wpływów poprzez awanse zarówno militarne jak i kapłańskie osób z poza

układów.

Do otwartego starcia z kapłanami doszło za panowania Amenhotepa IV, który zaraz po

ogłoszeniu nowej religii zmienił imię na Echnaton. Wkrótce faraon przeniósł stolicę do nowo

wzniesionego miasta Achet-Aton (obecnie Tell el-Amarna). Niedługim czasie okazało się, iż faraon

pozostał praktycznie w izolacji od państwa. Był to faktyczny paraliż administracyjny państwa, rozdarcie

wewnętrzne kraju oraz postępujący upadek znaczenia monarchy. Imperium egipskie w Azji poczęło

sypać się z gruzach.

Proces ten pogłębiał się za rządów królowej Nefretete oraz Tutenchatona. Ten władca w obliczu

wrogiej reformy religijnej postawy nawet najbliższych współpracowników ugiął się przed kapłanami

Amona, wyparł się Atona zmieniając imię na Tutenchamon. Pomimo tych ustępstw był on jedynie

marionetką kanclerza Ai oraz dowódcy armii Horemheba.

Egipt Ramessydów ok. 1320-1085

Jest to okres panowania XIX i XX dynastii. Po śmierci Horemheba panowanie przejęła dynastia

rodu arystokratycznego z Tanis, który w szybkim czasie odtworzył międzynarodową potęgę imperium.

Już drugi władca tej dynastii, syn Ramzesa I – Seti I - okazał się wybitnym władcą (rozpoczął

restaurację władzy w Azji; pokonał Aramejczyków w Palestynie, podbił fenickie miasto Tyr i Akko,

korzystając z osłabienia Hetytów dotarł do Orontesu i przywrócił panowanie nad Syrią – kraj Amurru).

Najwybitniejszym przedstawicielem XIX dynastii był Ramzes II (1305-1240), syn Setiego I.

umocnił swoją pozycję w państwie poprzez zdecydowaną ingerencję w obsadę funkcji arcykapłana

Amona, oraz uporał się z najazdami ludów libijskich i indoeuropejskich na Deltę. Następnie wyprawił się

na Azję, by ostatecznie rozstrzygnąć sprawę dominacji nad całą Syrią. Około 1300 r. pod Kadesz przegrał

bitwę z hetyckim królem Muwatallisem II.

Osłabiony Ramzes, zaakceptował utratę księstwa Amurru. Kolejne walki toczone o Palestynę

uratowały dopiero rozmowy pokojowe, gdyż żadna ze stron nie uzyskała przewagi militarnej (około 125

r. Ramzes zawarł pokój z Hattusilisem III, a sojusz przypieczętowało małżeństwo ich dzieci). Ostatnią

wyprawę wojenną Ramzesa II skierowano ponownie na Deltę gdzie ponownie wtargnęły plemiona

libijski. Ostateczne zwycięstwo opieczętowane było budową pasma fortyfikacji chroniących zachodnie

granice Dolnego Egiptu.

Korzystając z pokoju w drugiej części swego panowania faraon oddał się monumentalnemu

budownictwu mających na celu uświetnić jego panowanie. Doprowadziło to do zaniedbania spraw

Historia Starożytna – HISTORIA POLITYCZNA EGIPTU DO KOŃCA II TYSIĄCLECIA P.N.E.

3100 – 1085 p.n.e.

- 8 -

administracyjnych w państwie, co spowodowało pod koniec jego panowania kryzys gospodarczy i

strukturalny, doprowadzając w zaledwie 20 lat po jego śmierci do upadku XIX dynastii.

Później nastąpił powolny upadek państwa faraonów, powstrzymany na krótko przez

przedstawiciela XX dynastii Ramzesa III. Pogłębiający się kryzys i zmiana układu sił we współczesnym

mu świecie to wyznaczniki jego panowania. Najazdy Ludów Morza oraz migracje semickich ludów

Aramejczyków i Hebrajczyków całkowicie odmieniły mapę Palestyny i Syrii. Wreszcie około 1190 r., w

trzy lata po nieudanym najeździe ludów libijskich na Deltę , na jej wschodnich granicach stanęły chordy

Ludów Morza, rozzuchwalone złupieniem połowy bliskowschodniego świata i żądne bogactw Egiptu.

Wspaniałe reliefy ze świątyni w Medinet Habu prezentują zwycięstwa Ramzesa III w bitwie lądowo-

morskiej nad wschodnią odnogą Nilu. Egipt został uratowany, ale wszystkie jego posiadłości azjatyckie

przepadły na całe stulecia. Z roku na rok państwo słabło i nawet kolejne spektakularne zwycięstwo

Ramzesa III pod Memfis nad napierającymi ponownie od zachodu libijskimi plemionami nie

powstrzymało ich od osiedlenia się w Delcie.

Tymczasem rozpad wewnętrzny z wyraźnymi elementami kryzysu społecznego i gospodarczego

paraliżował stopniowo funkcjonowanie struktur monarchii. Oprócz separatystycznych dążeń

poszczególnych nomów, wyjątkową nieomal niezależną pozycję ekonomiczno-administracyjną uzyskały

co większe świątynie, do czego przyczyniły się zresztą liczne nadania królewski. Po śmierci faraona kraj

pogrążył się w zupełnym chaosie, walki wewnętrzne, anarchia i wkrótce stał się łatwym łupem dla

obcych najeźdźców.