1

Prezentacje maturalne

Prezentacje maturalne

Prezentacje maturalne

Prezentacje maturalne

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Brzydota w literaturze i innych dziedzinach sztuki
– przekora, nowa estetyka czy moda?
Wskaż i omów przykłady.

Temat wcale nie jest „brzydki”. Przygotowując go, być może, inaczej spojrzysz na
brzydotę, nie jako na coś niepotrzebnego i odrażającego, coś, czego trzeba unikać,
lecz jak na nową, w gruncie rzeczy wyrafinowaną estetykę. Już teraz zacznij opanowy-
wanie pamięciowe wierszy: Stanisława Grochowiaka, Tadeusza Różewicza, Mirona
Białoszewskiego czy Andrzeja Bursy, by w odpowiednim momencie zabłysnąć cyta-
tem. Kto wie, być może, zamiast, jak zwykle, odwracać wzrok, przyjrzysz się uważnie
spotkanemu w piwnicy szczurowi (odgrywa bardzo ważną, niemal symboliczną rolę!)
i przejechanemu przez samochód gołębiowi.

Inne możliwe sformułowania tematu

Inne możliwe sformułowania tematu

Inne możliwe sformułowania tematu

Inne możliwe sformułowania tematu

Inne możliwe sformułowania tematu

• Czemu służy ukazywanie brzydoty świata i niskości natury ludzkiej? Po-

wołaj się na odpowiednie przykłady – literackie i pozaliterackie?

• Czy możliwe jest piękne ukazywanie brzydoty w: poezji, prozie, dramacie,

filmie, fotografii itd.? Podaj i omów przykłady.

• Funkcje brzydoty w literaturze i innych dziedzinach sztuki. Przeanalizuj

wybrane dzieła.

PREZENTACJA

PREZENTACJA

PREZENTACJA

PREZENTACJA

PREZENTACJA

Strategie wstępu

Strategie wstępu

Strategie wstępu

Strategie wstępu

Strategie wstępu

Możliwość 1.

Możliwość 1.

Możliwość 1.

Możliwość 1.

Możliwość 1.

W potocznym rozumieniu za tematy „poetyckie” uznaje się: zachód słońca, trele i lot
ptaków, miłosny szczebiot kochanków, wiosnę i złotą jesień, kwiaty itd.

To jednak niezupełnie prawda – te motywy już dawno zużyły się i korzystanie z nich

wymaga nie lada finezji (wbrew temu, co sugeruje tytuł zbioru, Zachód słońca w Mila-
nówku Jarosława Marka Rymkiewicza, tom nie jest wariacją na te tematy).

Estetyzm uznano za podejrzany już pod koniec wojny, a poeci szukają nowych sposo-

bów wyrażania tego, co zwolennicy uproszczeń mogliby nazwać prawdą o świecie.

Możliwość 2.

Możliwość 2.

Możliwość 2.

Możliwość 2.

Możliwość 2.

Tadeusz Różewicz w Przygotowaniu do wieczoru autorskiego pisał, że „produkowanie
»piękna« w celu wywołania »przeżyć estetycznych«” było dla niego „czynnością nie-
szkodliwą, śmieszną i dziecinną”.

Uznał „piękno” za fałsz i obłudę, w które trudno uwierzyć człowiekowi mającemu za

sobą doświadczenia II wojny światowej i codzienne oglądanie niepotrzebnych śmierci
oraz nieusprawiedliwionych okrucieństw.

Zauważmy, że nawet poeci klasycy, nawiązujący chętnie do tradycji antycznej

i biblijnej, podejmowali tematy uznawane za niepoetyckie – przykładem może być
Kartoflisko Leopolda Staffa.

Bibliografia podmiotu

•

•

•

•

• Charles Baudelaire,

Charles Baudelaire,

Charles Baudelaire,

Charles Baudelaire,

Charles Baudelaire,

Kwiaty zła

•

•

•

•

• Andrzej Bursa,

Andrzej Bursa,

Andrzej Bursa,

Andrzej Bursa,

Andrzej Bursa,

Poezje

•

•

•

•

• Stanisław Grochowiak,

Stanisław Grochowiak,

Stanisław Grochowiak,

Stanisław Grochowiak,

Stanisław Grochowiak,

Poezje

•

•

•

•

• Alfred Jarry,

Alfred Jarry,

Alfred Jarry,

Alfred Jarry,

Alfred Jarry,

Ubu Król

•

•

•

•

• Tadeusz Różewicz,

Tadeusz Różewicz,

Tadeusz Różewicz,

Tadeusz Różewicz,

Tadeusz Różewicz,

Poezje

•

•

•

•

• Gabriela Zapolska,

Gabriela Zapolska,

Gabriela Zapolska,

Gabriela Zapolska,

Gabriela Zapolska,

Kaśka Kariatyda

•

•

•

•

• Emil Zola,

Emil Zola,

Emil Zola,

Emil Zola,

Emil Zola,

Nana

2

Prezentacje maturalne

Prezentacje maturalne

Prezentacje maturalne

Prezentacje maturalne

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Strategia rozwinięcia

Strategia rozwinięcia

Strategia rozwinięcia

Strategia rozwinięcia

Strategia rozwinięcia

W 1962 roku wybuchł głośny spór o turpizm. Jego znaczenie można by porównać do
wagi sporu romantyków z klasykami. Stroną atakującą był Julian Przyboś; przedmiotem
ataku grupa poetów – jego zdaniem – rozmiłowana w brzydocie. Jego Oda do turpistów
jest parodią Ody do młodości Adama Mickiewicza. „Bez serc, bez ducha” u Mickiewi-
cza – „Bez serc, bez nerek, bez mięsa od kości”; „Podaj mi skrzydła” u Mickiewicza –
„Podaj mi piszczel” u Przybosia. Atakowani poeci to – według Juliana Przybosia –

„pokorni wyjadacze resztek
zastraszająco wspaniałego ścierwa
Charles’a Baudelaire’a”.

Twórczość tych poetów, zdaniem Przybosia, to „odwracanie kota ogonem” – „brzydkie
to piękne, ładne to szkaradne”. Stanisław Grochowiak w odpowiedzi na tę krytykę stwier-
dził, że jest po prostu realistą; zauważa także ciemne strony życia. Marzenie Grocho-
wiaka to wysnuć poezję – czy szerzej sztukę – z doświadczenia codzienności. Wykorzy-
stać w niej to, co pogardzane, brzydkie i niepoetyckie – ale nie do pominięcia. W słyn-
nym wierszu Rozmowa o poezji pisze o sztuce poetyckiej jako o tej, która wyrasta z bro-
dawek ogórka. Już samo słowo „brodawka” wywołuje złe skojarzenia.

Nazwa turpiści, wymyślona przez Przybosia, początkowo pełniła rolę przezwiska
(tak jak kiedyś nazwa impresjoniści, nadana grupie malarzy przez złośliwego kryty-
ka), ale przezwanym udało się stworzyć z przezwiska swoją siłę i znak rozpoznaw-
czy; udało im się wylansować coś nowego. Nazwa turpizm została ukuta od łac.
słowa turpis, które oznacza nie tylko „brzydki”, ale także: „haniebny”, „ohydny”,
„niemoralny”, „nikczemny”.

Choć atak Przybosia był ostry, a jego oda pełna zjadliwości, zaatakowani nie pozosta-
wali mu dłużni: „Twoja różanopalca/ leży przy moim szczurze” pisał w Rocznicy Tade-
usz Różewicz. Turpiści wzywali do tego, by nie żyć w zakłamaniu – przypominali, że
mieszkamy w Polsce, która z wielu przyczyn jest krajem ludzi biednych, „chorych”
i „brzydkich”.

• Stanisław Grochowiak przez krytyka i badacza literatury Jana Błońskiego został

nazwany fetyszystą brzydoty. Błoński podaje „przepis na wiersz według Grochowia-
ka”: „narąbać ćwierci baroku, połci dekadencji, kawały ekspresji, doprawić: Norwi-
dem, Gałczyńskim i Liebertem”. Jego wiersze nazywa gęstymi i smakowitymi.

Typowe dla poety środki wyrazu to:

•

barokowa zasada kontrastu (np. Chrystus grożący rewolwerem),

•

anafora oraz przejścia od wzniosłości do drastyczności.

•

Piękno? Tak, ale takie, które boli lub wynika ze śmieszności.

U fetyszysty brzydoty pojawiają się : „kiszka z bydlęcą krwią”, „wróble chude jak
szkielety”, „ciało pachnące potem” – to wszystko rzeczy „brzydkie”, ale prawdziwe,
więc może jednak jest realistą, jak sam wolał siebie określać.

Poeta życie przedstawia często jako przygotowanie do śmierci i uprzytamnia, jak
wiele codziennych czynności przypomina jej zadawanie. Jego ulubiona pora roku to
niepoetycka jesień – listopad i początek grudnia, kiedy nie ma już złotych i czerwo-
nych liści. Kolory też wybiera „niepoetyckie” – jest autorem sonetów białych, sza-
rych i brązowych. Wykorzystuje także chwyty groteskowe, w Menuecie pojawia się
słynny wers „Podaj mi rączkę, trumienko”. Erotyki Grochowiaka także są niezwykłe
i rewolucyjne – miłość miesza się w nich ze śmiercią, naruszony zostaje w nich ka-
non urody kobiecej – dokładnie przygląda się zmarłej, opisuje „panny tak chude, że
świeci szkielecik”, a ciało to mięso gnijące, ćwiartowane lub bez formy…

W poezji Stanisława Grochowiaka kobiety ukazywane są jako: potwory, trupy lub przed-
mioty. Fascynują go wszelkie deformacje ciała. W Epilogu w stearynie czytamy:

„Kobiety!
Grube – o tylko najgrubsze
Mają stateczność Męża i widelce”.

Bibliografia przedmiotu

• Edward Balcerzan, Poezja polska

w latach 1939 – 1965, cz. I –
tytuł bardzo nieciekawy, może
trochę zniechęcający, za to treść
– wręcz przeciwnie. Fragment
poświęcony turpistom jest dość
długi, ale nieprzynudzający. Po-
zycja godna jak największej
uwagi J.

• Jan Błoński, Zmiana warty –

jedna z książek, którą można by
nazwać „starą, ale jarą”. Lektura
każdego polonisty. W krótkim,
esencjonalnym rozdzialiku, za-
tytułowanym Fetyszysta brzydo-
ty, autor pisze o poezji Stani-
sława Grochowiaka.

• Tadeusz Drewnowski, Próba

scalenia. Obiegi – wzorce – style
– akademicki (!) półpodręcznik.
Uczony, pełen faktów, ale napi-
sany przyjemnym, gawędziar-
skim stylem.

• Lektury Grochowiaka, pod red.

Tomasza Mizerkiewicza i Agaty
Stankowskiej – z tego tekstu –
dość trudnego zresztą i wyma-
gającego skupienia – możesz się
bardzo wiele dowiedzieć, o ile
starczy Ci zapału. A powinno, to
erudycyjne dzieło naprawdę
wciąga.

• Anna Nasiłowska, Ciemne i ja-

sne wiersze Grochowiaka, w:
Sporne postaci polskiej literatu-
ry współczesnej. Następne po-
kolenie, pod red. Aliny Brodz-
kiej i Lidii Burskiej – błyskotli-
wy i subiektywny tekst. Nie
mogłoby być inaczej – o spor-
nych postaciach piszą cenieni
krytycy i badacze literatury. Lek-
tura obowiązkowa.

• François Rosset, Drzewo Kra-

ków. Mit polski w literaturze fran-
cuskiej 1753 – 1869 – dosłow-
nie parę słów o Ubu Królu – kil-
ka niezbędnych informacji. Ze
względu na bardzo obfity mate-
riał literacki (zdziwisz się, jak
bardzo), autor nie mógł poświę-
cić jednej pozycji więcej niż
dwóch stron.

• Słownik pojęć i tekstów kultury

pod red. Ewy Szczęsnej – za-
wsze trzeba korzystać ze słowni-
ków. A ten, pomysłowy, przej-
rzysty i nowoczesny, bardzo się
do tego korzystania nadaje.

3

Prezentacje maturalne

Prezentacje maturalne

Prezentacje maturalne

Prezentacje maturalne

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Jako swego rodzaju manifest, a przynajmniej deklaracja, odczytywany jest jego wiesz
pt. Czyści:

„Wolę brzydotę
Jest bliżej krwiobiegu
Słów gdy prześwietlać
Je i udręczać
Ona ukleja najbogatsze formy”.

Odłącza (czy może raczej uwalnia?) śmierć od tradycyjnie związanych z nią skojarzeń
i przyłącza ją do wszystkich możliwych kontekstów, nawet do miłości (jak w słynnym sone-
cie Do trupa Jana Andrzeja Morsztyna). Grochowiak zauważa, że „Dla zakochanych to
samo staranie – co dla umarłych”. Zmarłym i zakochanym potrzebne są para desek i przy-
ćmione światło czy ciemność. Śmierć wynika, paradoksalnie, z głodu życia – karmimy
sobą innych, jesteśmy przez nich zjadani i sami pożeramy owych innych. Śmierć odarta jest
z transcendencji i patosu. Znany wiersz poruszający ten temat to Portretowanie umarłej.

Wrogowie poety zarzucają mu swego rodzaju nekrofilię. Nie mają racji. Postawa

Grochowiaka przypomina jednak trochę wydarzenie z życia Moneta, który po śmierci
ukochanej żony Camille, patrząc na jej twarz, zaczął się zastanawiać, jakie kolory były-
by najodpowiedniejsze, by oddać kolor skóry zmarłej.

Warto także przyjrzeć się Płonącej żyrafie: kupować mięso „Ćwiartować mięso/ Za-

pładniać mięso Uwielbiać mięso”. Poeta nie ukrywa, że mięso, czyli ciało „Nie przetrwa
i w soli/ opada i gnije”.

Makabreska i czarny humor to chwyty często stosowane przez turpistów.

• Elementy turpizmu znajdziemy także u Mirona Białoszewskiego – piewcy gratów

i rzeczy znalezionych na śmietniku – oraz u Andrzeja Bursy, który bardzo odważnie
na szerszą skalę wprowadził wulgaryzmy do naszej poezji. Słynny jego utwór to Sylo-
gizm prostacki:

„Widziałem zachód słońca
i wychodek w nocnym lokalu
nie znajduję specjalnej różnicy”.

• Słynny turpistyczno-naturalistyczno-liryczny opis gnijącego ciała pojawia się w Pa-

dlinie Charlesa Baudelaire’a (przypomnij, że Przyboś nazywał turpistów pokorny-
mi wyjadaczami resztek ścierwa Baudelaire’a). Oto w letni poranek podczas spaceru
para zakochanych natrafia na cuchnące, pełne robactwa ciało zwierzęcia – ten sam
los czeka ukochaną mężczyzny, teraz młodą i piękną kobietę.

• Gabriela Zapolska prezentuje opis krojonego ciała Kaśki Kariatydy, zachwycający

ukazaniem mocnej budowy dziewczyny i harmonii jej kształtów.

• Opisy gnijących, odrażających zwłok fascynowały naturalistów. Niezwykły opis psują-

cego się ciała kobiety kończy Nanę Emila Zoli. Zgniłe oczodoły, potworna barwa
ciała kontrastują z ciągle jeszcze pięknymi i bujnymi włosami bohaterki.

• Brzydotą i wulgarnością swoich bohaterów, Ubu i Ubicy, wydaje się rozkoszować tak-

że Alfred Jarry. Ich wstrętny sposób bycia skontrastował ze wzniosłymi zachowania-
mi i pełnymi patosu słowami synów króla Polski, zwłaszcza bohaterskiego Byczysła-
wa, który chce uratować matkę. Dziwna sprawa, to jednak Ubu i Ubica wydają się
prawdziwi i „normalni”, natomiast rodzina króla Polski – sztuczna i nadęta…
Ubu Król to paszkwil na Polskę – tak go odczytywano – i nawet zastanawiano się nad
interwencją dyplomatyczną, jeśli sztuka będzie wznowiona we Francji. Autorowi cho-
dziło jednak o Polskę „fantazyjną”: „Rzecz dzieje się w Polsce, to znaczy nigdzie”.
Ubu grał aktor ubrany w zbroję z kartonu, maskę na kształt ryja lub maski gazowej.
Ubica sprawiała wrażenie tłustej, tępej, wulgarnej. To triumf głupoty – Ubu strąca
w końcu polskiego króla z tronu. Ubu i jego żona rozmawiają prostackim, zadziwia-
jąco głupim językiem. Ubu swobodnie oświadcza żonie: „Bardzo dziś jesteś brzydka,
żono”. Sam nie krępuje się tym, że śmierdzi. Przyznaje, że rzadko się myje. Jego
ulubione słowo to przekształcone francuskie słowo merde („merdre”). Tadeusz Boy-
Żeleński tłumaczy je jako „grrówno”.

Pojęcia
do zapamiętania

Szmaciarze

Tak inaczej nazywano turpistów. To
mniej popularna nazwa. Jacek Łuka-
siewicz nazwał strategię stosowaną
przez tych poetów strategią szma-
ciarzy (esej krytyczny Szmaciarze
i bohaterowie z 1963 roku). Ci po-
eci ze śmietników wybierają goto-
we elementy i usiłują wybadać ich
przydatność.

Makabreska

Groteska z elementami purnon-
sensownie ukazanej makabry. Tor-
tury psychiczne i fizyczne, obcię-
te nogi i ręce, swobodnie rozma-
wiające trupy, akcja na cmentarzu
lub pod szubienicą, najmaka-
bryczniejsze i najdziwniejsze rze-
czy, które są wyprawiane ze zwło-
kami ludzkimi. Elementy makabre-
ski zawierają np. Żywcem zapeklo-
wana Konstantego Ildefonsa Gał-
czyńskiego i Zabicie ciotki Andrzeja
Bursy.

Czarny humor

Humor, którego przedmiot stano-
wią zjawiska o charakterze maka-
brycznym (śmierć, cierpienie, ka-
lectwo) ujęte w sposób lekki i nie-
winnie zabawny. Odbiorowi czar-
nego humoru towarzyszy na ogół
poczucie absurdu i triumf naru-
szenia normy etycznej, która zaka-
zuje śmiania się z sytuacji osta-
tecznych i tragicznych. Pełen czar-
nego humoru jest np. serial Ro-
dzina Adamsów.

4

Prezentacje maturalne

Prezentacje maturalne

Prezentacje maturalne

Prezentacje maturalne

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

• Turpistyczne mogą wydawać się także sztuki Wernera Schwaba, np. Prezydentki.

Jedną z bohaterek sztuki jest Maryjka, specjalistka od przepychania sedesów. Jej
marzenie to zdobycie wielkiej sławy w tym fachu – znalezienie w przepychanym se-
desie puszki z jedzeniem, butelki piwa i flakonika z „perfumą”, którą wypije, by tak
nie śmierdzieć.

• Bardzo popularne i cenione są także sztuki Mikołaja Kolady, w których sporo ele-

mentów turpistycznych. Bohaterowie – brzydcy, zaniedbani – żyją w małych miastecz-
kach, mieszkają w obskurnych pokojach, marzą o lepszym, ciekawszym życiu. Boha-
terowie Merylin Mongoł to: opóźniona w rozwoju Olga, jej obrzydliwy, prostacki ko-
chanek, rubaszna alkoholiczka Inka i Alosza – lokator wynajmujący pokój w mia-
steczku. Przygnieciony jego atmosferą dość szybko zaczyna pić i zapomina o swojej
miłości – wielkiej literaturze rosyjskiej.

Strategie zakończenia

Strategie zakończenia

Strategie zakończenia

Strategie zakończenia

Strategie zakończenia

• Turpistyczne chwyty urzekają nas i nęcą – nic dziwnego, skoro w sklepach i na ulicach

mamy do czynienia z estetyczną masową produkcją lub reklamowanym jako przed-
mioty piękne i delikatne zwyczajnym kiczem. Być może rzeczywiście – jak pisał Gro-
chowiak – brzydota jest „bliżej krwiobiegu”.

• Elementów turpistycznych nie brak także w sztukach młodych dramaturgów, okreś-

lanych mianem pokolenia porno. Nie uciekają przed drastycznymi obrazami, unikają
sztucznych ozdobników. Brzydota, śmierć, przemijanie, „beznadzieja” to nieodłącz-
ne elementy życia.

Sposoby uatrakcyjnienia wypowiedzi

• Katalog którejś z wystaw Katarzyny Kozyry czy nawet

wycięte z gazety (skserowane) zdjęcie z galerii. Szokują-
ce, prowokujące, a zarazem liryczne zdjęcia i instalacje.
Modele artystki to często starzy czy chorzy ludzie o zde-
formowanych ciałach. Jedno z dawnych, ale nadal gło-
śnych zdjęć to naga, zniszczona kobieta spoczywająca
na wstrętnym szpitalnym łóżku stylizowana na Olimpię.

• Reprodukcja któregoś z nieśmiertelnych dzieł Jana

Lenicy – godne polecenia te dotyczące Ubu.

• Ściągnij z internetu dzieła Borysa Michajłowa, któ-

remu dało się namówić do pozowania rosyjskich klo-
szardów. Wstrząsające.

• Tak samo godne polecenia są fotografie Nan Gol-

ding – przy całej swej brutalności, która aż odrzuca,
zadziwiająco piękne i liryczne.

• Zdjęcia (z czasopism) ze spektaklu Merylin Mongoł

Mikołaja Kolady (warszawski teatr Studio).

5

Prezentacje maturalne

Prezentacje maturalne

Prezentacje maturalne

Prezentacje maturalne

Prezentacje maturalne

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Ucz się z

Przykładowy plan prezentacji

Przykładowy plan prezentacji

Przykładowy plan prezentacji

Przykładowy plan prezentacji

Przykładowy plan prezentacji

Ramowy plan wypowiedzi

Ramowy plan wypowiedzi

Ramowy plan wypowiedzi

Ramowy plan wypowiedzi

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu

Określenie problemu

Określenie problemu

Określenie problemu

Określenie problemu

Szok estetyczny czy inny rodzaj estetyki? Sposoby wprowadzania motywów niepo-
etyckich do poezji.

Kolejność prezentowanych argumentów

Kolejność prezentowanych argumentów

Kolejność prezentowanych argumentów

Kolejność prezentowanych argumentów

Kolejność prezentowanych argumentów

• Spór klasyków z turpistami; Oda do turpistów Juliana Przybosia.

• Motywy turpistyczne w poezji Stanisława Grochowiaka i Andrzeja Bursy.

• Opisy trupa: Baudelaire, Zapolska, Zola.

• Brzydota i ohyda w Ubu Królu.

• Teatr: Merylin Mongoł Mikołaja Kolady, Prezydentki Wernera Schwaba i film –

Monster Patty Jenkins.

Wnioski

Wnioski

Wnioski

Wnioski

Wnioski

Granice między estetyzmem a turpizmem są płynne. Dużo zależy od sposobu uka-
zywania tematu. Współegzystują nieraz w jednym utworze.

Neoawangardowe „śmietniki” nie oznaczają wcale zamiłowania do brzydoty

i śmieciowiska, ale brak zasad i ładu moralnego we współczesnym świecie.

O co może zapytać komisja?

O co może zapytać komisja?

O co może zapytać komisja?

O co może zapytać komisja?

O co może zapytać komisja?

Czy estetyka brzydoty jest Ci bliska?
Dlaczego wybrałeś/ wybrałaś akurat ten temat?

Proponowana odpowiedź

Zawczasu przygotuj krótką odpowiedź – niebanalną. Podpowiedzi nie będzie,
kieruj się własnym sercem i smakiem.