15 Wykonywanie półstałych leków recepturowych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Sylwia Wośko

Wykonywanie półstałych leków recepturowych
322[10].Z3.05

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
dr n. farm. Elwira Telejko
dr n. farm. Przemysław Drożyński

Opracowanie redakcyjne:
mgr Alina Krawczak

Konsultacja:
dr hab. inż. Henryk Budzeń

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[10].Z3.05
„Wykonywanie półstałych leków recepturowych”, zawartego w modułowym programie
nauczania dla zawodu technik farmaceutyczny.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Klasyfikacja i charakterystyka półstałych leków recepturowych.

Niezgodności w maściach

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Metody sporządzania, homogenizacja i opakowanie półstałych postaci

leków oraz sposób zapisywania recept na maści

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3.Ćwiczenia

4.2.4.Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik ten pomoże Ci w przyswojeniu wiedzy teoretycznej oraz opanowaniu

umiejętności wykonywania półstałych leków recepturowych, a także w organizacji procesu
samokształcenia.

W poradniku zamieszczono:

–

wykaz niezbędnej wiedzy i umiejętności, które powinieneś posiadać przystępując do nauki
wykonywania półstałych leków recepturowych,

–

wykaz wiedzy i umiejętności, jakie ukształtujesz w czasie pracy z poradnikiem,

–

materiał nauczania omawiający zagadnienia dotyczące wykonywania półstałych postaci
leku recepturowego, pozwalający samodzielnie przygotować się do ćwiczeń,

–

pytania sprawdzające opanowanie przez Ciebie podanych treści,

–

ćwiczenia umożliwiające nabycie praktycznych umiejętności z wykorzystaniem zalecanych
metod nauczania i środków dydaktycznych,

–

sprawdzian postępów, który po zrealizowaniu każdego podrozdziału pozwoli Ci ocenić
stan Twojej wiedzy oraz wskazać materiał nauczania, który nie został przez Ciebie w pełni
opanowany,

–

zestaw zadań testowych potwierdzający opanowanie wiedzy i umiejętności z zakresu całej
jednostki modułowej. Rozwiązanie przykładowego testu, zgodnie z instrukcją będzie dla
Ciebie formą treningu przed testem zaplanowanym przez nauczyciela.

–

wykaz literatury związany z tematyką jednostki modułowej.
Na każdym etapie nauki możesz poprosić nauczyciela o pomoc i wyjaśnienie trudnych dla

Ciebie kwestii.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych

322[10].Z3.01

Analizowanie i ocenianie zapisu leku

recepturowego i aptecznego

322[10].Z3.02

Wykonywanie leków recepturowych

i aptecznych z surowców roślinnych

322[10].Z3.04

Wykonywanie

płynnych leków

recepturowych

322[10].Z3.05

Wykonywanie

półstałych leków

recepturowych

322[10].Z3.07

Kontrolowanie

i wydawanie

gotowego leku

322[10].Z3.06

Wykonywanie

jałowych leków

recepturowych

322[10].Z3

Leki recepturowe i apteczne

322[10].Z3.03

Wykonywanie

stałych leków

recepturowych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

–

przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, zasad ergonomii oraz regulaminu
porządkowego pracowni,

–

współpracować w grupie,

–

korzystać z FP i innych źródeł informacji,

–

organizować stanowisko pracy,

–

posługiwać się wagą i podstawowymi utensyliami używanymi w recepturze,

–

czytać receptę,

–

oceniać prawidłowość jej wystawienia,

–

oceniać prawidłowość zapisu recepty,

–

identyfikować łacińskie nazwy substancji leczniczych,

–

interpretować łacińskie skróty zawarte w recepcie,

–

interpretować nazwy synonimowe substancji leczniczych,

–

przeliczać dawki,

–

korygować dawki przekroczone,

–

klasyfikować substancje w zależności od siły działania, oraz rozpoznawać oznakowanie
naczyń w których są przechowywane,

–

formułować ogólne zasady Dobrej Praktyki Wytwarzania,

–

prezentować efekt wykonanego zadania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

–

scharakteryzować półstałe postacie leków recepturowych,

–

określić właściwości fizykochemiczne podłoży maściowych,

–

wyjaśnić budowę i funkcje skóry,

–

zróżnicować etapy wchłaniania substancji leczniczych przez skórę,

–

dobrać opakowanie do określonej postaci leku,

–

wyjaśnić rolę i zastosowanie półstałych leków recepturowych,

–

rozpoznać i poprawić niezgodności w lekach półstałych,

–

zorganizować stanowisko pracy do wykonywania półstałych postaci leków,

–

sporządzić maści farmakopealne i magistralne,

–

sporządzić kremy i pasty kosmetyczne,

–

scharakteryzować transdermalne systemy terapeutyczne,

–

zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Klasyfikacja

charakterystyka

półstałych

leków

recepturowych. Niezgodności w maściach

4.1.1. Materiał nauczania

Rodzaje maści

Maści (Unguenta) według FP VI, są półstałą postacią leku przeznaczoną do stosowania

zewnętrznego na skórę, błony śluzowe, do oka lub ucha w celu uzyskania działania
miejscowego substancji leczniczych lub działania ogólnego w wyniku przezskórnej penetracji,
a także w celu uzyskania efektu nawilżającego lub ochronnego.

Maści składają się z jednoskładnikowego lub złożonego podłoża (vehiculum), w którym

jedna lub kilka substancji leczniczych (basis) może być rozpuszczona, zawieszona lub
zemulgowana w postaci roztworu. Maści powinny być jednorodne, a substancje muszą być
jednolicie rozproszone w całej objętości. Niektóre maści ochronne i nawilżające nie zawierają
substancji leczniczych.

Ze względu na drogę podania wyróżnia się maści:

–

na skórę,

–

na błony śluzowe jamy ustnej,

–

do nosa,

–

do uszu,

–

doodbytnicze,

–

dopochwowe,

–

do oczu.
Maści do oczu oraz maści do stosowania na rany powinny być jałowe i w odpowiedni

sposób oznakowane. Maści stosowane do oka lub ucha zranionego lub po operacji
chirurgicznej powinny być jałowe i nie zawierać substancji konserwujących.

Zależnie od struktury wyróżnia się:

–

maści (Unguenta),

–

kremy (Cremores),

–

żele (Gelata),

–

pasty (Pasta).
Maści są to preparaty, w których podłoże ma charakter jednofazowy i które możemy

podzielić na:
–

maści hydrofobowe (lipofilowe) – są to preparaty, które zawierają podłoża bezwodne,
absorbujące niewielkie ilości wody. Do ich sporządzenia stosuje się węglowodory, oleje
roślinne, tłuszcze zwierzęce, syntetyczne glicerydy, woski i ciekłe polialkilosiloksany.

–

maści hydrofilowe – są to preparaty, które zawierają podłoża mieszające się z wodą.
W skład tych podłoży wchodzą mieszaniny ciekłych i stałych makrogoli. Maści
hydrofilowe mogą zawierać dodatek wody.

–

maści absorpcyjne – są to preparaty, które zawierają podłoża hydrofobowe z dodatkiem
emulgatorów w/o, np.: lanolina, alkohole z lanoliny, estry sorbitanu, monoglicerydy
i alkohole tłuszczowe. Mogą zaabsorbować większe ilości wody.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Kremy są preparatami o charakterze emulsji i wyróżnia się:

–

kremy hydrofobowe – w których fazą zewnętrzną jest faza lipofilowa. Zawierają
emulgatory o/w np.: lanolinę, estry sorbitanu i monoglicerydy.

–

kremy hydrofilowe – w których fazą zewnętrzną jest faza wodna. Zawierają emulgatory
o/w np.: mydła sodowe lub trietyloaminowe, siarczany alkoholi tłuszczowych
i polisorbaty;

Żele są to ciecze żelowane za pomocą odpowiednich substancji żelujących.
Wyróżniamy:

–

żele hydrofobowe (oleożele) – są to preparaty, które zawierają podłoża złożone z ciekłej
parafiny z dodatkiem polietylenu lub z olejów roślinnych, żelowanych za pomocą
krzemionki koloidalnej lub mydeł cynkowych i glinowych.

–

żele hydrofilowe (hydrożele) – są to preparaty, które zawierają podłoża złożone z wody,
glicerolu lub glikolu propylenowego, żelowane za pomocą: tragakanty, skrobii,
pochodnych celulozy.

Pasty są to półstałe preparaty do stosowania na skórę zawierające nie mniej niż 40%

substancji stałych rozproszonych w podłożu. W związku z dużą ilością substancji stałych
odróżniają się od innych maści twardszą konsystencją i gorszą rozsmarowywalnością na
skórze. Aby nie spowodować zmniejszenia konsystencji past, nie należy stosować do ucierania
dodatkowych substancji płynnych, tak jak jest to zalecane w przypadku maści typu zawiesin.
W celu uzyskania równomiernej dyspersji składników stałych, należy przeprowadzić
homogenizację past np. w trójwalcówkach. W pastach stosuje się najczęściej substancje o
działaniu ściągającym, adsorbującym np. skrobię, tlenek cynku, węglan wapnia, glinkę białą,
garbniki, Aerosil. Stosowane są również substancje o działaniu przeciwbólowym i
przeciwzapalnym np. kwas salicylowy, prodermina, cignolina, rezorcyna, siarka. Jako podłoży,
do past używa się przede wszystkim podstaw lipofilowych, jak również hydrofilowych,
rzadziej emulsyjnych.

Pasta cynkowa (Pasta Zinci), FP VI
Zinci oxydum

25 cz.

Tritici amylum

25 cz.

Vaselinum album

50 cz.

Maść cynkowa z kwasem salicylowym (Pasta Zinci salicylata Lassari, Pasta Lassari),
FP VI:
Acidum salicylicum 2 cz.
Zinci oxydum

25 cz.

Tritici amylum

25 cz.

Vaselinum album

48 cz.

Pasty przygotowuje się podobnie jak maści zawiesiny.
Rp.
Zinci oxydi
Tritici Amyli

aa 10,0

Vaselini albi

20,0

M.f ung.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wykonanie

Tlenek cynku i skrobię pszeniczną po dokładnym roztarciu i sproszkowaniu, zmieszać

z częścią wazeliny białej aż do uzyskania jednorodnej mieszaniny. Następnie dodać resztę
podłoża i mieszać do ujednolicenia. (homogenizować w trójwalcówce.) Zapakować do tuby
lub pudełka winidurowego, dołączyć odpis recepty na pomarańczowej sygnaturze oraz
etykietkę „Przechowywać w chłodnym miejscu”.

Liczba wodna jest to ilość wody wyrażona w gramach, jaką jest w stanie trwale związać

100g podłoża maściowego w temperaturze 20ºC.

Budowa skóry

W skórze wyróżnia się trzy warstwy:

–

naskórek (epidermis),

–

warstwę tkanki łącznej zwanej skórą właściwą (corium dermis),

–

tkankę podskórną (subcutis).
Grubość skóry właściwej wynosi średnio 500 – 1000

m i zbudowana jest z białek

włóknistych, głównie kolagenu i elastyny oraz mukopolisacharydów. Warstwa ta pod
względem fizykochemicznym ma charakter hydrożelu.

Grubość całego naskórka ocenia się na około 100

m, a warstwy rogowej na 10 -20

Warstwa rogowa, pomimo małej grubości jest podstawową barierą skórną. W naskórku nie ma
naczyń krwionośnych, jest on odżywiany przez tkankę łączną skóry właściwej.

Skóra właściwa (corium), zbudowana jest z trzech rodzajów włókien łącznotkankowych.

Pomiędzy tymi włóknami znajduje się bezpostaciowa masa złożona z kwaśnych
mukopolisacharydów. Spełniają one ważną rolę w procesie przepuszczalności skóry właściwej,
jak również pełnią funkcję ochronną. W skórze właściwej znajdują się naczynia krwionośne,
limfatyczne oraz zakończenia nerwowe.

Tkanka podskórna (subcutis) składa się z tkanki łącznej włóknistej tworzącej przegrody

pomiędzy zrazikami tłuszczu, tutaj znajdują się części wydzielnicze gruczołów potowych.

W skórze znajdują się również gruczoły potowe, łojowe i mieszki włosowe, które nie

tworzą jednolitej warstwy, ale są nieregularnie rozrzucone w całej skórze.

Przenikanie leków przez skórę

Maści służą przede wszystkim do leczenia chorób dermatologicznych, rzadziej do

przezskórnego podania substancji o działaniu ogólnym.

Aby maść wywarła zamierzony skutek, substancja lecznicza zawarta w tej postaci leku

odbywa wędrówkę w kilku etapach:
–

najpierw następuje jej uwalnianie tj. dyfuzja w obrębie nałożonej warstwy maści od części
zewnętrznej do granicy ze skórą, a następnie przez naskórek,

–

następnie adsorpcja, gdy substancja lecznicza pozostaje w najbardziej powierzchniowych
warstwach skóry działając miejscowo,

–

kolejny etap to penetracja, gdy substancja czynna przenika przez naskórek do skóry
właściwej, bez udziału systemu naczyniowego,

–

resorpcja, jest to etap, gdzie substancja osiąga naczynia krwionośne i następuje
wchłonięcie jej do krwi, uzyskując w ten sposób działanie ogólne.

Uwzględniając głębokość wnikania środka leczniczego wyróżniamy:

–

maści epidermalne (naskórne), działają powierzchniowo, tworzą warstwę pokrywającą
skórę i zawierają leki przeciwgrzybiczne, antyseptyczne, przeciwbakteryjne, wysuszające i
ściągające oraz keratolityczne,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

maści endodermalne (doskórne lub penetracyjne), przenikają przez naskórek do skóry
właściwej. Substancjami najczęściej stosowanymi są leki przeciwzapalne np.
kortykosteroidy (hydrokortyzon, flumetazon),

–

maści diadermalne , miejscem działania substancji leczniczych tj. ibuprofen, diklofenak,
indometacyna jest tkanka mięśniowa, gdzie leki te mogą zapewnić działanie
przeciwbólowe i przeciwzapalne w bólach mięśniowych i reumatycznych,

–

maści transdermalne (przezskórne), w których leki nasercowe i hormony płciowe
wchłaniają się do krwiobiegu w ilościach odpowiednich do zapewnienia działania
ogólnego. Do podłoży ułatwiających resorpcję środków leczniczych należą podłoża
emulsyjne w/o, o/w i hydrożele.
Szybkość uwalniania substancji czynnej w dużej mierze zależy od rodzaju i składu

podłoża. Podłoże powinno być obojętne pod względem chemicznym, powinno być dobrym
nośnikiem leku o estetycznym wyglądzie, ale przede wszystkim powinno zapewnić
dostarczenie substancji czynnej na powierzchnię skóry we właściwych ilościach i właściwym
czasie. Powinno posiadać właściwości reologiczne ułatwiające rozsmarowywalność
i przyczepność maści do skóry, nie może silnie wiązać leku oraz tworzyć z nim niezgodności.

W zależności od pochodzenia i charakteru fizykochemicznego, podłoża można podzielić

na:
–

lipofilowe bezwodne – obejmują one podłoża:
a) węglowodorowe (wazelina biała i żółta – produkt otrzymywany podczas destylacji

ropy naftowej, złożony z mieszaniny węglowodorów nasyconych z niewielką
domieszką węglowodorów cyklicznych oraz plastibase), podłoża te charakteryzują się
dużą trwałością chemiczną, stanowią podłoża niezmywalne i mają niewielką zdolność
wiązania wody, przez dłuższy czas utrzymują lek w zetknięciu ze skórą.

b) glicerydowe (tłuszcze roślinne np. olej rzepakowy i zwierzęce – smalec wieprzowy,

który otrzymywany jest przez wytapianie tłuszczu z nie solonych tkanek
tłuszczowych, obrastających jelita i nerki zdrowych świń, składa się z glicerydów
kwasu palmitynowego, stearynowego i oleinowego, stosowany jest do maści
endodermalnych). Podłoża te łatwo ulegają rozkładowi a ich stabilność chemiczną
można

zwiększyć

przez

odpowiednie

przechowywanie

oraz

dodatek

przeciwutleniaczy.

–

absorpcyjne bezwodne – podłoża lipofilowe, nierozpuszczalne w wodzie, niezmywalne.
Dodatek emulgatorów takich jak lanolina czy cholesterol, pomagają trwale związać
znaczne ilości wody, w postaci emulsji w/o. Należą tu mieszaniny lanoliny z wazeliną:

Maść prosta (Unguentum simplex), FP VI:
Lanolinum anhydricum

10 cz.

Vaselinum album

90 cz.

Maść miękka (Unguentum molle):
Lanolinum anhydricum

50 cz.

Vaselinum Flowum

50 cz.

Maść cholesterolowa ( Unguentum cholesteroli), FP VI:
Cholesterolum

3 cz.

Vaselinum album

18 cz.

Paraffinum solidum

15 cz.

Paraffinum liquidum

64 cz.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Eucerinum:
Alcohol cetylicus

3 cz.

Cholesterolum

2 cz.

Vaselinum album

95 cz.

Wazelina hydrofilowa (Vaselinum hydrophylicum), FP VI:
Cholesterolum

3 cz.

Alcohol stearylicus

3 cz.

Cera alba

8 cz.

Vaselinum album

86 cz.

Maść monostearynianowa (Unguentum monostearini), FP VI:
Glyceroli monostearinicum

10 cz.

Vaselinum album

90 cz.

Propyli gallas

0,02 cz.

–

absorpcyjne uwodnione – podłoża uzyskiwane z podłoży absorpcyjnych mających
zdolność emulgowania dużej ilości wody z utworzeniem emulsji w/o, np.

Lanolina uwodniona (Lanolinum hydricum) – która stanowi mieszaninę 3 części

lanoliny bezwodnej i 1 części wody.

Maść zmiękczająca (Unguentum leniens, Cold cream), FP VI:
Cetaceum

15 cz.

Cera alba

8 cz.

Rapae oleum

62 cz.

Aqua

15 cz.

Lavandulae oleum

0,2 ml.

–

hydrofilowe – są to emulsje typu o/w, zawierają emulgator rozpuszczony w wodzie,
określane jako kremy hydrofilowe. Przykładem takiego podłoża jest :

Maść hydrofilowa (Unguentum hydrophylicum), FP VI:
Alcohol stearylicus

25 cz.

Vaselinum album

25 cz.

Natrii laurilsulfas

1 cz.

Methylis hydroxybenzoas

0,025 cz.

Propylis hydroxybenzoas

0,015 cz.

Propylenglycolum

12 cz.

Aqua purificata

37 cz.

–

hydrożele – uzyskuje się je przez wytworzenie w wodzie z dodatkiem glicerolu lub glikolu
propylenowego, żeli organicznych np. ze skrobi, estrów celulozy, polialkoholu
winylowego oraz żeli nieorganicznych np. bentonitu. Przykładem żelu organicznego jest:

Maść glicerolowa (Glyceroli unguentum) FP VI:
Tritici amylum

10 cz.

Aqua

15 cz.

Glycerolum 86%

90 cz.

Ethanolum

1 cz.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Methylis hydroxybenzoas

0,2 cz.

Maść z metylocelulozą (Unguentum Methylcellulosi):
Methylcellulosum

3,1

Glycerolum

5,0

Phenylhydrargyri nitras 0,01
Aqua

50,0

–

żele polioksyetylenowe – uzyskuje się je przez zmieszanie glikoli polioksyetylenowych
o różnej masie cząsteczkowej, rozpuszczalnych w wodzie. Przykładem podłoża tego
rodzaju jest:
Maść makrogolowa (Unguentum macrogoli) FP VI:
Macrogolum

1500

50 cz.

Macrogolum

400

50 cz.

Rola i skład maści ochronnych

Maści ochronne nazywane „maściami przemysłowymi” stosuje się profilaktycznie do

ochrony skóry przed czynnikami szkodliwymi:
–

hydrofilowymi np. wodą, roztworami wodnymi, kwasami, zasadami, solami żrącymi,
chromianami itp.,

–

lipofilowymi np. rozpuszczalnikami organicznymi tj. chloroform, trichloroetylen, oleje
mineralne, związkami aromatycznymi itp.
Maści hydrofobowe chronią skórę przed czynnikami hydrofilowymi, a składnikami tych

maści są substancje lipofilowe np. wazelina, tłuszcze, oleje roślinne, woski, oleje silikonowe.

Maści hydrofilowe chronią skórę przed czynnikami lipofilowymi. Ochronnie działają

podłoża zmywalne i rozpuszczalne w wodzie np. hydrożele, podłoża makrogolowe i kremy
hydrofilowe.

Maści ochronne powinny mieć odpowiednią konsystencję, która umożliwi łatwe

rozsmarowanie i dobrą przyczepność do skóry. Powinny pozostawać na skórze przez około
5 – 8 godzin, nie powinny działać drażniąco a składniki maści nie powinny ulegać wchłanianiu.
Przykładami maści ochronnych są: maść silikonowa, maść hydrofilowa, krem ochronny
cynkowo-stearynowy.
Maść silikonowa

Silol F 350

10 cz.

Lanolina

50 cz.

Wazelina biała

6 cz.

Olej z oliwek 34 cz.

Wykonanie

Lanolinę oraz wazelinę białą należy stopić, dodać olej silikonowy i olej z oliwek i mieszać

do zastygnięcia. Maść nadaje skórze właściwości hydrofobowe, chroni ją przed roztworami
wodnymi.
Krem ochronny cynkowo-stearynowy (wg Salińskiego)

Tlenek cynku

3,0 cz.

Kwas stearynowy 12,0 cz.
Olej rzepakowy 85,0 cz.

Wykonanie

Kwas stearynowy należy rozpuścić na gorąco w oleju rzepakowym i rozetrzeć tlenek

cynku z ciepłym podłożem. Maść chroni skórę przed szkodliwym wpływem wodnych
roztworów kwasów i zasad.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Kremy kosmetyczne (pielęgnacyjne) obejmują preparaty do pielęgnacji ciała i skóry

twarzy. Posiadają taką samą strukturę fizykochemiczną jak maści lecznicze, najczęściej są to
emulsje w/o lub o/w jak również kremy na podłożach beztłuszczowych (żele).

Ze względu na funkcję i działanie możemy podzielić kremy na nawilżające, odżywcze,

regeneracyjne, oczyszczające, kremy na noc, na dzień, przeciwzmarszczkowe itp.

Ze względu na składniki czynne wyróżnia się kremy witaminowe, ceramidowe,

z liposomami, z mikroelementami. Jako składniki czynne wprowadza się do kremów
kosmetycznych związki, najczęściej pochodzenia naturalnego lub półsyntetycznego np. wyciągi
roślinne z aloesu, nagietka, melisy, witaminy A, E, C, flawonoidy, fitohormony, kwasy
owocowe, kolagen, ekstrakty z drożdży itp. W odróżnieniu od kremów leczniczych,
w kremach kosmetycznych stosuje się różnorodne emulgatory, głównie syntetyczne lub
półsyntetyczne, zawsze stosuje się przeciwbakteryjne środki konserwujące. Innymi
substancjami pomocniczymi są substancje zapachowe w stężeniu 0,1-0,5 % oraz substancje
zapobiegające wysychaniu kremów.

Krem typu w/o
Parafina ciekła

40,0 cz.

Palmitynian izopropylu

8,0 cz.

Lanolinian izopropylu 2,5 cz.
Wazelina

8,0 cz.

Wosk

16,0 cz.

Boraks

1,0 cz.

Woda oczyszczona

do 100,0 cz.

Wykonanie

Wosk, wazelinę, parafinę ciekłą, palmitynian i lanolinian izopropylu ogrzać na łaźni

wodnej, po wymieszaniu do ciepłej fazy dodać roztwór wodny boraksu. Mieszać do
zastygnięcia, sprawdzić masę leku, zapakować do tuby lub pudełka winidurowego, dołączyć
odpis recepty na pomarańczowej sygnaturze.

Transdermalny

system

terapeutyczny

(przezskórny,

TTS),

postać

kilkuwarstwowego plastra o powierzchni 5–20 cm², zawierającego jedną lub kilka substancji
leczniczych. Przeznaczone są do stosowania na zdrową skórę w celu podawania leków do
krążenia ogólnego, po przeniknięciu bariery skórnej. Najważniejszą cechą systemu jest
uwalnianie substancji czynnej z kontrolowaną i stałą szybkością, co zapewnia stałe stężenie
leku we krwi. Systemy transdermalne charakteryzuje: doprowadzenie określonej ilości leku do
skóry, który po przeniknięciu bariery skórnej dostaje się do krążenia ogólnego;
nierozpuszczalna dla leku folia zabezpieczająca; zbiornik z substancją leczniczą; element
kontrolujący uwalnianie substancji czynnej do skóry; warstwa przylepna i warstwa osłaniająca
usuwana przed aplikacją.

W zależności od elementu kontrolującego uwalnianie można wyróżnić:

–

systemy membranowe, zwane również zbiornikowymi (gdy jest to membrana): zbiornik
z substancją leczniczą umieszczony jest pomiędzy nieprzepuszczalną warstwą zewnętrzną i
membraną z polimeru kontrolującą uwalnianie leku. Lek w zbiorniku może być
rozproszony w różnoraki sposób: w postaci zawiesiny cząstek w stałym polimerze,
w postaci zawiesiny cząstek w lepkim, ciekłym środowisku, w postaci roztworu
w rozpuszczalniku np. etanolu, który może dyfundować przez membranę kontrolującą.
Membrana zapewnia określoną szybkość uwalniania substancji leczniczej i może być
porowata lub monolityczna.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 2. Membranowy transdermalny system terapeutyczny: a – jednozbiornikowy, b – dwuzbiornikowy:
1 – zbiornik leku, 2 – nieprzepuszczalna warstwa zewnętrzna, 3 – błona kontrolująca uwalnianie,
4 – warstwa adhezyjna [8].

–

systemy matrycowe – gdy jest to matryca stanowiąca jednocześnie zbiornik leku.
W systemie brak jest membrany, lek jest rozproszony jednolicie w stałej matrycy,
a szybkość uwalniania substancji leczniczej z systemu matrycowego regulowana jest
lipofilnością matrycy.

Rys. 3. Matrycowy transdermalny system terapeutyczny: a – z matrycą homogenną, b – z matrycą

wielowarstwową zapewniającą gradient stężeń: 1 – zewnętrzna warstwa zabezpieczająca,

2 – matryca z substancją leczniczą, 3 – warstwa adhezyjna, 4 – warstwa zabezpieczająca

powierzchnię adhezyjną, 5 – gradient stężeń substancji leczniczej w matrycy.

Zalety wynikające ze stosowania TTS:

–

prawie stałe stężenie leku we krwi przez cały okres stosowania,

–

pominięcie przewodu pokarmowego,

–

zmniejszenie metabolizmu leku,

–

możliwość regulacji dawkowania wielkością powierzchni TTS,

–

zmniejszenie działania niepożądanego,

–

poprawienie komfortu chorego w czasie leczenia,

–

możliwość przerwania w każdej chwili podawania leku poprzez usunięcie systemu
z powierzchni skóry itp.
Wady stosowania TTS:

–

wywołanie podrażnień skóry,

–

uszkodzenie skóry podczas długotrwałego stosowania systemu,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

działania niepożądane na skórę, występujące po przekroczeniu progu jej nasycenia TTS,
które mogą pojawić się z pewnym opóźnieniem,

–

działanie alergizujące promotorów wchłaniania lub składników warstwy adhezyjnej TTS w
zależności od rodzaju skóry.
Zastosowanie przezskórnych systemów terapeutycznych: TTS w dusznicy bolesnej,

w chorobach lokomocyjnych, w terapii nikotynowej, w leczeniu bólu i stanów zapalnych,
w chorobie nadciśnieniowej, w terapii hormonalnej.

Niezgodności w maściach

Stabilność lub trwałość leku jest podstawą przydatności i użyteczności preparatu

leczniczego. Według definicji farmakopealnych trwałość rzeczywista leku, jest to okres
w którym preparat przechowywany w danych warunkach może być bezpiecznie stosowany
i ocenia się ją na podstawie zmian organoleptycznych. O trwałości rzeczywistej decyduje:
trwałość fizyczna, trwałość chemiczna, mikrobiologiczna, trwałość biofarmaceutyczna
i toksykologiczna.

W czasie przechowywania półstałych leków recepturowych mogą występować zmiany

fizykochemiczne postaci leku lub samej substancji leczniczej. Na skutek dyfuzji pary wodnej
może dojść do wysychania maści, natomiast efektem dyfuzji tlenu może być zmiana
zabarwienia maści. Dlatego też kremy hydrofilowe i hydrożele oraz maści z substancjami
podatnymi na utlenienie należy pakować w tuby aluminiowe lub lakierowane.

Podczas przechowywania maści należy brać pod uwagę zmiany fizyczne np. na skutek

żelowania, gęstnienia, zmian dyspersji, w układach dwufazowych (w kremach) może dojść do
rozdziału faz pod wpływem zbyt wysokiej lub niskiej temperatury. W maściach roztworach
może dochodzić do wykrystalizowania substancji leczniczej pod wpływem zbyt niskiej
temperatury, natomiast w maściach zawiesinach, na skutek podwyższenia temperatury może
dojść do rozpuszczenia części substancji w podłożu, a po ochłodzeniu do jej krystalizacji
i zwiększenia średnicy cząstek rozproszonych.

Na skutek zmian chemicznych takich jak utlenianie, hydroliza, redukcja czy racemizacja

lub pod wpływem zanieczyszczenia maści drobnoustrojami może dojść do rozkładu substancji
leczniczych. Dodając do preparatów środki konserwujące i przeciwutleniacze możemy
zapobiegać powyższym zjawiskom. Przykłady niezgodności w półstałych lekach
recepturowych:

Rp. Sulfuris ppt.

Acidi salicylici

Balsami peruviani aa 3,0

Lanolini

ad 40,0

M.f. ung.

Aby prawidłowo wykonać powyższą receptę konieczny jest dodatek 3g oleju rycynowego,

gdyż balsam peruwiański wydziela się z maści zawierających siarkę. Sporządzenie maści
wymaga użycia dwóch moździerzy, w jednym rozcieramy balsam z częścią oleju rycynowego i
częścią lanoliny, a drugim kwas salicylowy i siarkę z dodatkiem reszty oleju rycynowego i
lanoliny. Zawartość obu moździerzy należy połączyć.

Rp. Balsami peruviani

Paraffini liq. aa

1,0

Vaselini albi ad

75,0

M.f. ung.

Balsam peruwiański nie łączy się z olejami mineralnymi. Należy wymieszać go z olejem

rycynowym, zamiast parafiną i dodawać porcjami wazelinę białą.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rp. Sulfuris ppt.

5,0

Ammonii bituminosulfonatis

3,0

3% Sol. Acidi borici

Zinci oxidi pastae

aa ad 50,0

M.f. ung.

Podłożem farmakopealnej pasty cynkowej jest wazelina biała, która ma niewielkie

zdolności emulgowania wody. Pastę cynkową należy zamienić na farmakopealną maść
cynkową, w której jest podłoże absorpcyjne (wazelina hydrofilowa). Siarkę należy rozetrzeć
w moździerzu z niewielką ilością parafiny i dodawać porcjami maść cynkową. Wemulgować
roztwór kwasu borowego i wymieszać z ichtiolem. Poprawa składu recepty wymaga
porozumienia z lekarzem ponieważ zawartość tlenku cynku w maści jest mniejsza – 10% maść,
25% pasta.

Rp. Acidi salicylici

2,0

Linomag liq.

10,0

Eucerini

30,0

Ol. Rapae

ad 50,0

Kwas salicylowy należy rozpuścić w 20g oleju rycynowego (rozpuszczalność 1:10), dodać

linomag i wymieszać. Mieszaninę wlewać porcjami do 18g euceryny. Olej rycynowy dodaje się
kosztem 8g oleju rzepakowego (w którym kwas salicylowy rozpuszcza się 1:80) i 12g
euceryny.

Rp. Hydrocortisoni 0,3

Ureae

3,0

Acidi lactici

1,5

Vaselini albi ad 30,0

M.f ung.

Aby prawidłowo sporządzić receptę, należy wazelinę zamienić na eucerynę, które jest

podłożem absorpcyjnym o właściwościach emulgujących wodę, mocznik rozpuścić w wodzie
(rozpuszczalność 1:1,5). Mocznik nie uciera się na proszek dlatego też nie należy go rozcierać.
Mocznik należy rozpuścić w 4,5g wody. Hydrokortyzon rozcierać z dodawaną porcjami
euceryną. Po uzyskaniu homogennej mieszaniny wemulgować roztwór mocznika i kwas
mlekowy.

Rp. Vit. A liq.

1,0

Vaselini albi

Eucerini

1% Sol. Acidi borici aa ad 100,0

M.f ung.

Rp. Vit. A liq.

10,0

3% Sol. Acidi borici

Eucerini

aa ad

100,0

M.f. ung.

W powyższych, dwóch receptach należy zamienić eucerynę na niejonową maść

emulgującą lub Lekobazę. Zamiana podłoża wynika z zapisanego w receptach wodnego
roztworu witaminy A, uzyskanego przez dodatek solubilizatora działającego tak jak emulgator
o/w. Jest to niezgodność, która polega na zastosowaniu w jednym preparacie dwóch
emulgatorów o przeciwnych właściwościach w/o i o/w, prowadzących do nietrwałości
uzyskanej emulsji i jej rozkładu (rozkład ma miejsce natychmiast po wykonaniu lub po pewnym

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

czasie, w zależności od ilości wody, a także od kolejności dodawania składników
i temperatury). Poprawy należy dokonać po uzgodnieniu z lekarzem.

Rp. Acidi salicylici

2,5

Sulfuris ppt.

3,5

Sapo Kalini

10,0

Pastae Zinci ad

50,0

M.f.ung.

W tej recepcie występuje kilka niezgodności. Hydroliza mydła potasowego w obecności

kwasu salicylowego. Składnik pasty cynkowej, tlenek cynku reaguje z siarką i kwasem
salicylowym. Sporządzenie tej recepty należy skonsultować z lekarzem w celu zamiany
podłoża- pasty cynkowej na wazelinę.

Rp. Hydrocortisoni

0,5

Aq. Calcis

5,0

Eucerini

50,0

M.f. ung.

W recepcie następuje hydroliza hydrokortyzonu pod wpływem wody wapiennej.

Rozwiązaniem niezgodności jest zamiana wody wapiennej na wodę oczyszczoną.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jaka jest definicja maści?
2. Jaki jest podział maści?
3. Jakie podłoża maściowe możemy wyróżnić i jaka jest ich charakterystyka?
4. Co to są pasty?
5. Co to są żele?
6. Jaki jest podział kremów kosmetycznych?
7. Co to są maści ochronne i jakie wymagania są im stawiane?
8. Jaka jest budowa i rola skóry?
9. W jaki sposób substancja lecznicza przenika przez skórę?
10. Jaka jest definicja transdermalnych systemów terapeutycznych?
11. Jaki jest podział i zastosowanie TTS?
12. Jakie są zalety i wady stosowania TTS?
13. Na czym polegają niezgodności w maściach?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Sporządzanie past i kremów kosmetycznych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący sporządzania past

i kremów kosmetycznych oraz poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,

2) wykorzystać podane recepty lub zestawy recept przygotowane przez nauczyciela,
3) przeczytać poprawnie receptę,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4) przeanalizować receptę pod względem:

–

poprawności zapisu,

–

sposobu zapisu,

5) odszukać w FP monografię szczegółową poszczególnych składników recepty, (zwracając

uwagę na postać i właściwości substancji leczniczej, dawkę, działanie i zastosowanie,
sposób przechowywania oraz przynależność do wykazu leków),

6) zaplanować tok postępowania,
7) przygotować sprzęt, substancje lecznicze, podłoża maściowe i substancje pomocnicze,
8) wykonać pasty i kremy kosmetyczne,
9) przełożyć gotowe preparaty do odpowiednich opakowań,
10) dołączyć odpis recepty oraz odpowiednią etykietkę z warunkami przechowywania leku,
11) sprzątnąć miejsce pracy,
12) opisać wykonanie recept w zeszycie ćwiczeniowym.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

loża (stół), taboret, szafki i półki na leki,

–

sprzęt: moździerze, pistle różnych rozmiarów, łopatki i łyżeczki plastikowe lub metalowe,
naczynia do przechowywania substancji leczniczych, łaźnia wodna, tubownica, unguator,
parownice, wagi apteczne, odważniki,

–

opakowania do leków: pudełka winidurowe, tuby aluminiowe,

–

surowce farmaceutyczne, substancje lecznicze i substancje pomocnicze, leki gotowe,

–

zestawy oryginalnych recept, etykiety i sygnatury do leków,

–

poradnik dla ucznia,

–

zeszyt i przybory do pisania.

Ćwiczenie 2

Rozpoznawanie i korekta niezgodności w lekach półstałych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący niezgodności w maściach

oraz poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,

2) wykorzystać podane recepty lub zestawy recept przygotowane przez nauczyciela,
3) przeczytać poprawnie receptę,
4) przeanalizować receptę pod względem:

–

poprawności zapisu,

–

sposobu zapisu,

–

niezgodności,

5) odszukać w FP monografię szczegółową poszczególnych składników recepty, (zwracając

uwagę na postać i właściwości substancji leczniczej, dawkę, działanie i zastosowanie,
sposób przechowywania oraz przynależność do wykazu leków),

6) zaplanować tok postępowania,
7) dokonać rozpoznawania i korekty niezgodności w receptach przygotowanych przez

nauczyciela,

8) przygotować sprzęt, substancje lecznicze, podłoża maściowe i substancje pomocnicze,
9) wykonać prawidłowo, (po uwzględnieniu korekty niezgodności), maści na podstawie

recept podanych przez nauczyciela,

10) przełożyć gotowe preparaty do odpowiednich opakowań,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11) dołączyć odpis recepty i naniesione zmiany w recepcie, oraz odpowiednią etykietkę

z warunkami przechowywania leku,

12) sprzątnąć miejsce pracy,
13) opisać wykonanie recept w zeszycie ćwiczeniowym.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

loża (stół), taboret, szafki i półki na leki,

–

opakowania do leków: pudełka winidurowe, tuby aluminiowe,

–

surowce farmaceutyczne, substancje lecznicze i substancje pomocnicze, leki gotowe,

–

zestawy oryginalnych recept z niezgodnościami,

–

etykiety i sygnatury do leków,

–

poradnik dla ucznia,

–

zeszyt i przybory do pisania.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zdefiniować maści, pasty, żele?



2) określić podział maści?



3) wymienić i scharakteryzować podłoża maściowe?



4) określić podział i scharakteryzować kremy kosmetyczne?



5) sporządzić kremy kosmetyczne?



6) zdefiniować i scharakteryzować maści ochronne?



7) określić budowę i rolę skóry?



8) wymienić etapy przenikania substancji leczniczej przez skórę?



9) zdefiniować transdermalny system terapeutyczny?



10) wymienić zalety i wady oraz zastosowanie TTS?



11) wykonać pasty?



12) dokonać korekty niezgodności w receptach na leki półstałe?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Metody sporządzania, homogenizacja i opakowanie

półstałych postaci leków oraz sposób zapisywania recept na
maści

4.2.1. Materiał nauczania

Metody sporządzania maści. Wykonanie maści w aptece różni się od produkcji na skalę

przemysłową sposobem, aparaturą i ilością wytwarzanego preparatu. W aptece do
sporządzania maści, najczęściej w ilości od 50 – 200g, wykorzystuje się moździerz i pistel,
natomiast na skalę przemysłową wykonuje się maści, w ilościach 500 – 1000 kg,
w odpowiednich mieszalnikach lub kotłach. Nowoczesnym urządzeniem ułatwiającym
przygotowanie maści recepturowych jest Unguator, którego zasadniczą zaletą jest ciągłość
procesu. Do pojemnika, które jest bezpośrednim opakowaniem maści odważa się poszczególne
składniki, homogenizuje, a dzięki nasadce zabezpieczającej pojemnika, pacjent dozuje preparat
bez potrzeby jego otwierania, (unguator może być również stosowany do sporządzania
czopków).

Rys. 2. Unguator: a – widok ogólny, b – wyposażenie [5].

Na proces sporządzania półstałych postaci leku składają się następujące czynności:

przygotowanie podstawy maściowej, przygotowanie substancji leczniczej, wprowadzenie
substancji leczniczej do podłoża, homogenizacja i opakowanie maści.

Maści wykonywać można na ciepło lub na zimno. Maści na ciepło sporządza się przez

stopienie podłoża w parownicy w kolejności od najtrudniej topliwego (o wyższej temperaturze
topnienia), a następnie dodaje się te o niższej temperaturze topnienia. Stopione podłoże należy
przecedzić na ciepło w celu usunięcia ewentualnych zanieczyszczeń mechanicznych. Do
gotowego podłoża wprowadza się porcjami, wcześniej zmikronizowane substancje stałe i

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

miesza do ochłodzenia często usuwając maść ze ścianek moździerza i pistla za pomocą kliszki
celuloidowej. Gwałtowne ochłodzenie maści lub chłodzenie bez mieszania może doprowadzić
do powstania niejednorodnej struktury. Tym sposobem wykonuje się maści o składnikach
lipofilowych lub makrogolowych. Niektóre maści zawierające składniki lipidowe można
wykonywać także na zimno, mieszając składniki podłoża lipofilowego o półstałej lub ciekłej
konsystencji i dodaje wcześniej zmikronizowane substancje lecznicze.

Substancje lecznicze wchodzące w skład maści można rozpuścić w stopionym podłożu

(maści roztwory) lub w jednej z faz podłoża emulsyjnego (maści emulsje) jak również można
zawiesić je w gotowej podstawie (maści zawiesiny). Wybiera się ten sposób, który zapewni
największe rozproszenie substancji leczniczej w podłożu maściowym. Wielość cząstek fazy
rozproszonej maściach nie powinna przekraczać 90

m, w pastach dopuszczalna jest wielkość

160

m, natomiast w maściach do oczu cząstki nie powinny być większe niż 25

Maści roztwory są to maści w których substancja lecznicza rozpuszczona jest na ciepło w

stopionym podłożu lub, jeśli występuje w stanie ciekłym, można ją wymieszać na zimno
z podłożem lipofilowym. Podczas sporządzania hydrożeli lek rozpuszcza się na zimno lub
ciepło w fazie wodnej. Istotną sprawą jest, aby substancja lecznicza była rozpuszczana
w podłożu w stężeniu poniżej stanu nasycenia, inaczej może dojść do jej rekrystalizacji.
Do maści roztworów zaliczamy: maść kamforową, maść majerankową, maść z tymolem,
mentolem, olejkami eterycznymi, maść tranową, cholesterolową, maść z salicylanem metylu, z
kwasem salicylowym.

Maść kamforowa (Camphorae unguentum, FP VI):
Camphora

10 cz.

Vaselinum hydrophylicum 90 cz.
W lekko ogrzanym podłożu należy rozpuścić kamforę i mieszać do zastygnięcia. Maść

stosowana jest w bólach reumatycznych i odmrożeniach.

Maść majerankowa (Majoranae unguentum, FP VI):
Majoranae herba

2 cz.

Ethanolum

1cz.

Vaselinum album 10cz.
Ziele majeranku średnio rozdrobnione i przesiane przez sito 3,15 mm należy zwilżyć

etanolem, a po godzinie dodać stopioną wazelinę i ogrzewać na łaźni wodnej do zaniku
zapachu etanolu. Całość wycisnąć w prasie. Maść ma słabe działanie przeciwbakteryjne.
Stosowana jako środek przeciw katarowi u dzieci.

Maści zawiesiny są to maści w których substancje lecznicze nie rozpuszczają się

w podłożu i trzeba je zawiesić, stanowią najczęstszy rodzaj wykonywanych maści. Maści
zawiesiny sporządza się przez ucieranie substancji leczniczej z podstawą, dwuetapowo.
W pierwszym etapie uciera się substancję leczniczą z podłożem w stosunku 1:1 i jest to tzw.
maść – koncentrat, a następnie w drugim etapie dodaje się porcjami pozostałe podłoże. Można
również substancję leczniczą ucierać z parafiną ciekłą lub gliceryną. W postępowaniu tym
chodzi o dobre roztarcie substancji leczniczej, rozbicie aglomeratów i zmniejszenie rozmiarów
cząstek. Do maści zawiesin zaliczamy: maść z tlenkiem cynku, maść siarkową, maść
pięciornikową złożoną, maść z zasadowym galusanem bizmutu itp.

Maść z tlenkiem cynku ( Zinci oxydi unguentum, FP VI):
Zinci oxydum

10 cz.

Vaselinum hydrophylicum 90 cz.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Do miałko sproszkowanego tlenku cynku należy dodać część wazeliny hydrofilowej,

utrzeć dokładnie, a następnie dodać porcjami pozostałe podłoże. Maść ta stosowana jest
przeciwzapalnie i wysuszająco.

Maść siarkowa (Sulfuri unguentum, FP VI):
Sulfur praecipitatum

30 cz.

Adeps suillus

70 cz.

Siarkę strąconą należy rozetrzeć z częścią podłoża, następnie dodać porcjami resztę

smalcu. Maść ma działanie keratolityczne, powoduje macerację naskórka, jest stosowana
przeciw świerzbowi.

Maści emulsje (kremy)

Podłoża w tych maściach posiadają charakter emulsji w/o lub o/w. Substancja lecznicza

może być rozpuszczona w jednej z faz, wodnej lub olejowej, jak również częściowo
zawieszona i rozpuszczona. Fazę olejową i wodną można łączyć na ciepło lub na zimno,
w pierwszym przypadku jednak, otrzymujemy układy bardziej stabilne pod względem
fizycznym. Przykładem maści emulsji jest maść z kwasem bornym i z efedryną oraz maść
zmiękczająca.

Maść z kwasem borowym:
3% Solutio Acidi borici

50 cz.

Eucerinum

50 cz.

Rozetrzeć w moździerzy eucerynę i dodawać porcjami 3% roztwór kwasu bornego.

Żele hydrofilowe

Podłoża w maściach hydrofilowych sporządza się przez stopienie makrogoli oraz

mieszanie ich do zastygnięcia. Substancje lecznicze, które rozpuszczają się w makrogolach
łączy się ze stopionym podłożem, natomiast jeżeli substancja lecznicza jest nierozpuszczalna w
tej podstawie, sporządza się maści zawiesiny według ogólnych zasad.

Hydrożele, które są podstawową grupą żeli hydrofilowych tworzą układy typu zawiesiny

lub roztworu w zależności od rozpuszczalności substancji leczniczej w rozpuszczalnikach,
które tworzą hydrożel. Przykładem hydrożeli jest: żel bentonitowy z siarką, żel z ichtiolem na
podłożu z metylocelulozy, żel antyseptyczny.

Homogenizacja maści

Substancje lecznicze wchodzące w skład maści powinny być równomiernie rozdrobnione i

rozproszone w całym podłożu. Wygląd maści powinien być jednorodny i nie wykazywać
skupień cząstek ani kropelek płynu. Efekt ten można uzyskać przez dodatkową homogenizację
maści. W przypadku maści zawiesin do tego celu używa się tzw. trójwalcówki. Preparat
wprowadzony między walce, obracające się z różnymi prędkościami i względem siebie
dośrodkowo ulega dodatkowemu rozdrobnieniu i rozproszeniu, co w efekcie wpływa również
na poprawę wyglądu maści. Zabieg homogenizacji powtarzać można kilkakrotnie. W
trójwalcówkach nie należy homogenizować maści emulsji, gdyż może dojść do rozdzielenia
faz. Można je homogenizować natomiast np. w homogenizatorach dyszowych lub pracujących
na zasadzi młynów koloidalnych. Urządzenia te powodują dodatkowy efekt emulgowania i
rozpraszania fazy ciekłej. Trójwalcówki do homogenizacji maści i past wykorzystuje się
głównie w zakładach produkcyjnych, sporządzających maści na większą skalę.

Pakowanie półstałych leków recepturowych

Opakowanie maści powinno chronić ją przed czynnikami zewnętrznymi takimi jak:

światło, powietrze, wilgoć, wysychanie, temperatura, zanieczyszczenia mechaniczne
i zanieczyszczenia drobnoustrojami. Opakowanie musi być szczelne, obojętne wobec substancji

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

leczniczej, powinno zapewnić trwałość, jak i wygodną aplikację. Do najczęściej polecanych i
stosowanych opakowań zalicza się tuby aluminiowe, które skutecznie chronią preparat przed
światłem, tlenem i zanieczyszczeniami mechanicznymi. Również możliwość zanieczyszczenia
drobnoustrojami maści zapakowanych w tuby, podczas ich stosowania i przechowywania jest
znacznie mniejsza niż w pudełkach winidurowych i słoikach szklanych. Tuby zawierające maści
do oczu, nosa, ucha, dopochwowe i doodbytnicze powinny zawierać aplikator umożliwiający
prawidłowe i wygodne zastosowanie preparatu.

Opakowania takie jak pudełka winidurowe i słoiki nie zapewniają całkowitej ochrony

maści przed czynnikami zewnętrznymi, dlatego też mogą być stosowane jako opakowania dla
maści recepturowych, o krótkim terminie ważności. Nie powinny być jednak stosowane do
maści recepturowych na rany i do oczu. Oprócz opakowań wielodawkowych stosowane są
także pojemniki jednodawkowe, które zawierają dawkę maści do jednokrotnego użycia.
Wykonane są z elastycznego tworzywa sztucznego i mają kształt małego zbiorniczka.
Odpowiedni dobór opakowania wymaga oceny zgodności leku z materiałem z jakiego
opakowanie jest wykonane.

Warunki przechowywania półstałych leków recepturowych. Maści przechowuje się

w temperaturze

pokojowej,

nie

przekraczającej

25ºC.

Wyjątek

stanowią

maści

z antybiotykami, które należy przechowywać w chłodnym miejscu, w temperaturze 5-15 ºC. W
lodówce należy przechowywać również maści jałowe po ich pierwszym użyciu oraz maści
recepturowe o ograniczonej trwałości. Należy zawsze dbać o szczelne zamknięcie opakowania,
chroniąc maść przed czynnikami zewnętrznymi.
Sposób zapisywania recept na maści. W pierwszej kolejności zapisuje się substancję
leczniczą (basis), jedną lub kilka, a następnie podstawę maściową (vehiculum) lub jego
składniki w takiej ilości, aby można było otrzymać odpowiednie stężenie substancji leczniczej.

Rp.
Sulfuris praecipitati

30.0

Adipis suilli ad

100.0

M.f. ung.

Ilości poszczególnych składników zapisywane są zwykle w gramach. Zdarzają się także
przypadki zapisywania leków w mililitrach np. witaminy lub jednostkach międzynarodowych
np. antybiotyki, wtedy zwykle, przeliczenie podaje producent.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie są etapy sporządzania półstałych leków recepturowych?
2. Na czym polega przygotowanie podłoży maściowych?
3. Na czym polega przygotowanie substancji leczniczych do sporządzania maści?
4. Co to są maści roztwory?
5. Co to są maści zawiesiny?
6. Co to są maści emulsje?
7. Na czym polega homogenizacja maści?
8. Jakie są warunki przechowywania półstałych leków recepturowych?
9. W jaki sposób zapisuje się recepty na maści?
10. W jaki sposób sporządza się hydrożele?
11. W jaki sposób pakuje się maści?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wykonywanie maści magistralnych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący sporządzania różnych

rodzajów maści magistralnych oraz poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,

2) wykorzystać podane recepty lub zestawy recept przygotowane przez nauczyciela,
3) przeczytać poprawnie receptę,
4) przeanalizować receptę pod względem:

–

poprawności zapisu,

–

sposobu zapisu,

5) odszukać w FP, monografię szczegółową poszczególnych składników recepty, (zwracając

uwagę na postać i właściwości substancji leczniczej, dawkę, działanie i zastosowanie,
sposób przechowywania oraz przynależność do wykazu leków),

6) zaplanować tok postępowania,
7) przygotować sprzęt, substancje lecznicze, podłoża maściowe i substancje pomocnicze,
8) wykonać maści na podstawie recept podanych przez nauczyciela,
9) przełożyć gotowe preparaty do odpowiednich opakowań,
10) dołączyć odpis recepty oraz odpowiednią etykietkę z warunkami przechowywania leku,
11) sprzątnąć miejsce pracy,
12) opisać wykonanie recept w zeszycie ćwiczeniowym.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

loża (stół), taboret, szafki i półki na leki,

–

sprzęt: moździerze, pistle różnych rozmiarów, bagietki, łopatki i łyżeczki plastikowe lub
metalowe, naczynia do przechowywania substancji leczniczych, łaźnia wodna, tubownica,
unguator, parownice, wagi apteczne, odważniki,

–

opakowania do leków: pudełka winidurowe, tuby aluminiowe,

–

surowce farmaceutyczne, substancje lecznicze i substancje pomocnicze, leki gotowe,

–

zestawy oryginalnych recept, etykiety i sygnatury do leków,

–

poradnik dla ucznia,

–

zeszyt i przybory do pisania.

Ćwiczenie 2

Wykonywanie maści farmakopealnych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący sporządzania maści

i podłoży farmakopalnych oraz poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,

2) wyszukać w FP VI składy maści i podłoży maściowych,
3) przeczytać poprawnie skład maści i podłoży farmakopealnych,
4) odszukać w FP, monografię szczegółową poszczególnych składników, (zwracając uwagę

na postać i właściwości substancji leczniczej, dawkę, działanie i zastosowanie, sposób

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

przechowywania oraz przynależność do wykazu leków),

5) zaplanować tok postępowania,
6) przygotować sprzęt, substancje lecznicze, podłoża maściowe i substancje pomocnicze,
7) wykonać maści i podłoża farmakopealne,
8) przełożyć gotowe preparaty do odpowiednich opakowań,
9) dołączyć odpis recepty oraz odpowiednią etykietkę z warunkami przechowywania leku,
10) sprzątnąć miejsce pracy,
11) opisać wykonanie preparatów w zeszycie ćwiczeniowym.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

loża (stół), taboret, szafki i półki na leki,

–

opakowania do leków: pudełka winidurowe, tuby aluminiowe,

–

surowce farmaceutyczne, substancje lecznicze i substancje pomocnicze, leki gotowe,

–

etykiety i sygnatury do leków,

–

poradnik dla ucznia,

–

zeszyt i przybory do pisania.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) sporządzić maści lekospisowe?



2) sporządzić maści magistralne?



3) wykonać maści roztwory?



4) wykonać maści zawiesiny?



5) wykonać maści emulsje?



6) sporządzić maści i podłoża farmakopealne?



7) opakować w odpowiedni sposób półstałe leki recepturowe?



8) określić warunki przechowywania maści?



9) wykorzystać unguator do sporządzenia maści?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 25 zadań dotyczących „Wykonywania półstałych leków recepturowych” Do

każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi i tylko jedna odpowiedź jest
prawidłowa.

5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej

rubryce znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem,
a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6. Kolejność rozwiązywania zadań jest dowolna.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie sprawiało Ci trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie

na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

8. Po zakończeniu rozwiązywania zadań, sprawdź w KARCIE ODPOWIEDZI, czy dla

wszystkich zadań zaznaczyłeś odpowiedzi.

9. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
10. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

Powodzenia!

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Do podłoży absorpcyjnych bezwodnych zaliczamy

a) olej rzepakowy i smalec wieprzowy.
b) maść cholesterolową i wazelinę hydrofilową.
c) maść zmiękczającą i lanolinę uwodnioną.
d) maść z metylocelulozą i maść glicerolową.

2. Maść o składzie Lanolinom anhydricum

50cz.

Vaselinum flavum

50cz., to

a) maść miękka.
b) maść biała.
c) maść zmiękczająca.
d) maść prosta.

3. Liczbę potliwości określa się jako

a) stopień wiązania podłoża maściowego z substancją czynną.
b) ilość wody, wyrażoną w gramach, związanej przez 100g podłoża.
c) stopień wiązania fazy ciekłej i stałej węglowodorów.
d) stosunek gęstości podłoża do gęstości substancji leczniczej.

4. Grubość skóry właściwej wynosi średnio

a) 100 -150

b) 10 – 20

c) 100

d) 500 – 1000

5. Maść Mikulicza zawiera jako jeden ze składników

a) kwas salicylowy.
b) riwanol.
c) azotan srebra.
d) mocznik.

6. Pasty wg. FP VI, to półstałe preparaty na skórę zawierające nie mniej niż

a) 40% substancji stałych.
b) 40% podłoża.
c) 25% substancji leczniczych.
d) 25% podłoża maściowego.

7. Przykładem maści roztworów jest

a) maść tranowa i maść z salicylanem metylu.
b) maść pięciornikowa złożona i maść majerankowa.
c) maść majerankowa i maść z zasadowym galusanem bizmutu.
d) maść siarkowa i maść tranowa.

8. Różnica w nazewnictwie pomiędzy kremem w/o, a maścią w/o wynika z

a) ilości substancji leczniczej.
b) ilości podłoża.
c) metody sporządzania.
d) ilości zemulgowanej wody.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9. Liczba wodna euceryny wynosi

a) 10 – 30.
b) 50 – 80.
c) ponad 300.
d) ponad 200.

10. Maści diadermalne to takie, w których

a) miejscem wchłaniania substancji leczniczych jest skóra właściwa.
b) miejscem wchłaniania substancji leczniczych jest warstwa rogowa.
c) miejscem wchłaniania substancji leczniczych jest warstwa żywa naskórka.
d) miejscem wchłaniania substancji leczniczych jest tkanka mięśniowa.

11. W postaci tzw. maści przezskórnych aplikowane są np.

a) leki nasercowe i hormony płciowe.
b) leki przeciwgrzybicze i antyseptyczne.
c) leki przeciwbakteryjne i keratolityczne.
d) leki antyseptyczne i antybiotyki.

12. Lanolina pod względem chemicznym jest

a) mieszaniną węglowodorów.
b) mieszaniną estrów kwasów tłuszczowych z alkoholami sterolowymi.
c) mieszaniną triglicerydów.
d) mieszaniną lanocerytu ze składnikami lipidowymi.

13. Maści ochronne określane są również terminem

a) „maści przemysłowe”.
b) „kremy pielęgnacyjne”.
c) „kremy lecznicze”.
d) „maści handlowe”.

14. Wazelina charakteryzuje się

a) wzrostem lepkości wraz ze wzrostem jej masy cząsteczkowej.
b) dużą zawartością wolnych alkoholi sterolowych i alifatycznych.
c) bardzo małą zdolnością emulgowania i chłonięcia wody.
d) dużymi właściwościami emulgującymi.

15. Transdermalne systemy terapeutyczne określane są skrótem

a) TSP.
b) STS.
c) TTS.
d) PST.

16. Jeżeli lekarz przepisze w recepcie „vehiculum”, to sporządzamy maści z użyciem

a) wazeliny żółtej.
b) lanoliny.
c) wazeliny białej.
d) euceryny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17. Kolejność przenikania leków przez skórę odbywa się w 4 etapach według kolejności

a) uwalnianie, penetracja, adsorpcja, resorpcja.
b) penetracja, uwalnianie, adsorpcja, resorpcja.
c) uwalnianie, adsorpcja, penetracja, resorpcja.
d) adsorpcja, penetracja, resorpcja, uwalnianie.

18. Parafina ciekła jest produktem otrzymywanym

a) w procesie oczyszczania wełny owczej.
b) przez wytapianie z tkanek obrastających jelita i nerki zdrowych świń.
c) przez oczyszczanie wosku ziemnego.
d) po destylacji ropy naftowej.

19. Do sporządzania maści hydrofobowych stosuje się

a) tłuszcze zwierzęce.
b) alkohole z lanoliny.
c) lanolinę.
d) monoglicerydy i alkohole tłuszczowe.

20. W trójwalcówce nie należy homogenizować

a) maści zawiesin.
b) maści cynkowej.
c) past.
d) maści emulsji.

21. Maść kamforowa zaliczana jest do

a) maści emulsji.
b) maści roztworów.
c) maści zawiesin.
d) past.

22. Farmakopealna maść z tlenkiem cynku jest

a) 50%.
b) 30%.
c) 10%.
d) 20%.

23. Wazelinę białą otrzymuje się

a) z pozostałości po destylacji ropy naftowej.
b) przez zmieszanie stopionej parafiny stałej i ciekłej.
c) przez zmieszanie estrów kwasów tłuszczowych z alkoholami sterolowymi.
d) po suchej destylacji węgla kamiennego.

24. Maść z olejem wątłuszowym jest synonimem

a) maści majerankowej.
b) maści tranowej.
c) maści kamforowej.
d) maści hydrofilowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25. Żele hydrofobowe są to,

a) preparaty zawierające podłoża złożone z ciekłej parafiny z dodatkiem polietylenu lub

olejów roślinnych, żelowanych za pomocą krzemionki koloidowej.

b) preparaty zawierające podłoża złożone z wody, glicerolu lub glikolu propylenowego,

żelowane za pomocą substancji takich jak tragakanta czy skrobia.

c) preparaty o charakterze emulsji, w których fazą zewnętrzną jest faza lipofilowa

i zawierają emulgatory typu o/w np. lanolinę, estry sorbitanu.

d) preparaty o charakterze emulsji, w których fazą zewnętrzną jest faza wodna

i zawierają emulgatory typu o/w np. mydła sodowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Wykonywanie półstałych leków recepturowych

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1. Farmakopea Polska IV. PZWL, Warszawa 1970
2. Farmakopea Polska V. PTFarm., Warszawa 1995–1999
3. Farmakopea Polska VI. PTFarm., Warszawa 2002
4. Farmakopea Polska VII. PTFarm., Warszawa 2006
5. Hudemowicz W., Piotrowska I., Sieradzki E.: Ćwiczenia z technologii postaci leku.

Maści. Transdermalne systemy terapeutyczne. Oficyna Wydawnicza AM, Warszawa 2006

6. Jachowicz R.: Receptura apteczna. PZWL, Warszawa 2005
7. Janicki S., Sznitowska M., Zieliński W.: Dostępność farmaceutyczna i dostępność

biologiczna leków. Polfa OIN, Warszawa 2001

8. Janicki S., Szulc J., Woyczikowski B.: Zbiór recept. Gdańsk 2003
9. Janicki S., Fiebig A., Sznitowska M.: Farmacja stosowana. PZWL Warszawa 2006
10. Krówczyński L.: Ćwiczenia z receptury. PZWL, Warszawa1996
11. Krówczyński L.: Technologia postaci leku. PZWL, Warszawa 1969
12. Krówczyński L.: Zarys technologii postaci leku. PZWL, Warszawa 1994
13. Krówczyński L., Jachowicz R. (red.): „Ćwiczenia z receptury”. Wydawnictwo UJ,

Kraków 1998

14. Muelller R.H., Hildebrand G.E. (red.): Technologia nowoczesnych postaci leku. PZWL,

Warszawa 1998

15. Modrzejewski F.: Farmacja stosowana. PZWL, Warszawa 1997