Roman Dmowski

Polityka polska i odbudowanie państwa

CZĘŚĆ DRUGA

Od wojny rosyjsko-japońskiej do wojny światowej (1904-1914)
Rozwój polityki polskiej i walka o jej samoistność

III. ROK PRZEŁOMOWY

Kto chce naprawdę wiedzieć, jaką drogą doszliśmy do niepodległości, ten musi dobrze

zrozumieć, czym był w polityce rok 1907.

W tym roku zaszły wielkie, brzemienne następstwami zmiany w położeniu

międzynarodowym, w szczególności zaś w polityce rosyjskiej i niemieckiej. W tym roku również,
w zrozumieniu zaszłych zmian ukształtowała się ostatecznie w umysłach naszych polityka polska,
która już poszła konsekwentnie po wytkniętej linii aż do chwili, kiedy kwestia odbudowania
państwa została rozstrzygnięta.

Przegrana wojna japońska, w połączeniu z ciężkim kryzysem wewnętrznym, osłabiła

ogromnie Rosję na zewnątrz, a tym samym wzmocniła pozycję Niemiec. W przewidywaniu tego
skutku wojny dyplomacja Francji i Anglii doprowadziła już w jej początku, w roku 1904, do
porozumienia angielsko-francuskiego, które uregulowało wszystkie sporne między tymi państwami
kwestie kolonialne i dało Francji wolną rękę w Maroku. Tym sposobem Niemcy pozostały w
interesującej je bardzo kwestii marokańskiej poza nawiasem

1

. Po ostatecznej wszakże klęsce

rosyjskiej na Dalekim Wschodzie, gdy Rosja na swej granicy zachodniej znalazła się na ich łasce,
Niemcy poczuły się tak silne, że dokonały niesłychanie gwałtownego ataku dyplomatycznego na
Francję, przed którym ta się musiała ugiąć

2

. Główny organizator polityki przeciw-niemieckiej,

Delcasse

3

, musiał ustąpić ze stanowiska ministra spraw zagranicznych i Francja zgodziła się na

konferencję międzynarodową w sprawach marokańskich. W Algeciras

4

wszakże francusko-

angielska entente cordiale okazała się budową trwałą, a nadto zrobiono tam początki zbliżenia
między Anglią a Rosją. W dalszym ciągu, w roku 1907 podpisane zostało porozumienie angielsko-
rosyjskie

5

w sprawach środkowoazjatyckich, usuwające wszystkie powody do konfliktu między

dwoma państwami. Zarysowało się potrójne porozumienie angielsko-francusko-rosyjskie, które w
miarę zacieśniania się węzłów między trzema mocarstwami musiało coraz bardziej redukować rolę
Niemiec w polityce światowej.

Europa dzieliła się na dwa wielkie, stojące przeciw sobie obozy. Z jednej strony trój

przymierze: Niemcy, Austro-Węgry i Włochy, ostatnie bardzo niepewne w tej kombinacji, bo przy
długości linii swego brzegu morskiego niezdolne do przeciwstawienia się potędze morskiej Anglii i
Francji, mające zresztą z tymi mocarstwami porozumienie w sprawach śródziemnomorskich

6

, z

drugiej Anglia, Francja i Rosja.

Rosja w roku 1907 zdołała się już uporać ze swym kryzysem wewnętrznym. W trzeciej

Dumie

7

rząd już był zwycięzcą, a kierownictwo Dumy znajdowało się już w rękach umiarkowanego

stronnictwa październikowców

8

, którzy wespół z nacjonalistami i skrajną prawicą stanowili 2/3

Izby. We współpracownictwie z Dumą, a głównie z leaderem październikowców, Guczkowem

9

,

rozpoczęto wielkie dzieło reorganizacji, a poniekąd organizowania na nowo armii. Praca ta,
korzystająca z doświadczeń świeżo przegranej wojny, szła szybko naprzód, a z jej postępem
odradzała się potęga zewnętrzna Rosji.

Polityka zewnętrzna państwa carów zaczęła nabierać pewności siebie, otrząsać się ze

zwiększonej podczas wojny zależności od Niemiec, do czego nowe porozumienie z Anglią stało się
dla niej niemałą zachętą.

Niemcy, zatrzymane przez nową kombinację mocarstw w swym rozpędzie na szerokich

drogach polityki światowej, zwróciły szczególnie swą energię w kierunku najmniejszego oporu, w
kierunku Bałkanów i Azji Zachodniej, kreśląc sobie wielkie plany ekspansji kontynentalnej po linii
Berlin—Bagdad, zagrażające przede wszystkim interesom Rosji.

Już w roku 1907 było widoczne, że wielka wojna, w której Rosja zetrze się z Niemcami, jest

tylko kwestią czasu.

Tak, było to widoczne, pomimo że w Rosji usposobienie wojownicze względem Niemiec nie

istniało. Wprawdzie po otwarciu trzeciej Dumy ogromnie wzrósł nastrój patriotyczny, wyrażający
się nie tylko w reakcji przeciw rewolucji i w atakach na „obcoplemieńców", ale także w ambicji do
ekspansji wpływów Rosji na zewnątrz i do wzmocnienia jej roli mocarstwowej; świadomość, że na
drodze Rosji w tym względzie stoją przede wszystkim Niemcy, jeszcze nie była jasna. Przeciwnie,
czuć było silne wpływy niemieckie wewnątrz państwa, które tę świadomość zacierały i uwagę od
niebezpieczeństwa niemieckiego starały się odwrócić. Było jasne, że gdy polityka zewnętrzna Rosji
coraz wyraźniej rozwija się w kierunku przeciwniemieckim, wewnątrz panuje germanofilstwo,
popieranie Niemców, równoległe ze szczuciem na Polaków oraz uleganie w polityce wewnętrznej
podszeptom czy też naciskowi z Berlina. Bliżej wtajemniczonym znany był memoriał wybitnego
ministra Durnowo

10

.

Rosyjska opinia publiczna widziała głównego wroga w Austro-Węgrach. Nie zdając sobie

sprawy z charakteru i siły węzłów łączących Austrię z Niemcami, oddzielała zanadto politykę
austriacką od niemieckiej i widziała możliwość starcia z Austrią bez wojny z Niemcami. Niedaleka
przyszłość pokazała, że Rosjanie byli w błędzie.

Świadomość wszakże, iż wojna między Rosją a Niemcami zbliża się szybkimi kroki i że w tej

wojnie wypłynie kwestia polska, gdzieś po wrogiej nam stronie istniała, i to tam, skąd wypływały
natchnienia do polityki polskiej trzech mocarstw rozbiorczych.

Świadczyło o tym nagłe w owym czasie ożywienie się inicjatywy w stosunku do Polski we

wszystkich trzech państwach. Wyrażała się ona: w Prusach — w niesłychanie szybkim postępie
ustawodawstwa przeciw-polskiego, w łożeniu olbrzymich sum na umocnienie niemczyzny na
ziemiach polskich i w coraz intensywniejszej działalności Ostmarken-vereinu;

11

w Austrii — w

bezceremonialnym już organizowaniu i otaczaniu opieką Rusinów, przemianowanych na
Ukraińców, z wyraźnym dążeniem do wyrwania z rąk polskich wschodniej Galicji;

12

w Rosji — w

podniesieniu projektu utworzenia guberni chełmskiej i oderwania jej od Królestwa, oraz w
nieoficjalnym proklamowaniu apetytów na wschodnią Galicję.

Cel we wszystkich państwach jeden — sprowadzenie do minimum obszaru polskiego; energia

i pośpiech jednoczesne wszędzie. Czyż to mógł być jedynie zbieg okoliczności?...

Dla mnie przynajmniej było niewątpliwe, że to wszystko jest jeden plan, z jednego

wychodzący źródła. Jeżeliby ktoś miał wątpliwości co do tego źródła, to powinien był je ostatecznie
rozwiać pokój brzeski

13

podczas wielkiej wojny, który był taką przykrą niespodzianką dla pewnego

gatunku „mężów stanu" w Polsce. Przecież ten pokój był tylko ukoronowaniem całej tej akcji trzech
państw, ożywionej od roku 1907 i prowadzonej z takim pośpiechem, żeby na czas zdążyć. Projekt
pokoju brzeskiego, jako jeden z możliwych sposobów załatwienia się z kwestią polską w razie
wojny z Rosją, musiał być przynajmniej w ogólnych zarysach już dość dawno opracowany i musiał
leżeć gotowy w Berlinie już w roku 1907. Ma się rozumieć, były i inne plany, o których później
będzie mowa. Ten był najdalej idący, najwięcej dawał Polakom, bo uznawał kawałek ziemi za
Polskę.

Od roku 1907 rozwój wypadków w Europie poszedł z ogromną szybkością: aneksja Bośni i

Hercegowiny

14

, pierwsza wojna bałkańska

15

, druga wojna bałkańska

16

— wszystko to potwierdzało

przewidywanie, że ostateczne starcie jest już bardzo bliskie. Od roku też 1907, jak to już
wskazałem, objawia się po stronie naszych wrogów widoczny pośpiech w polityce polskiej,
zmierzający do tego, żeby kwestia polska, gdy stanie siłą rzeczy na porządku dziennym, była już
tylko kwestią niewielkiego obszaru, kwestią niecałego nawet Królestwa kongresowego i co
najwyżej zachodniej Galicji; ziemie zaboru pruskiego — to już niewątpliwe Niemcy; wszystko zaś,
co leży na wschód od Rzeszowa, Lublina i Siedlec — to Ukraina lub Rosja, zależnie od tego, jak się
złożą okoliczności.

W roku też 1907 ludzie widzący, co się dzieje i orientujący się choć cokolwiek w położeniu,

musieli zrozumieć, że i my nie mamy ani chwili do stracenia. Jeżeliśmy nie chcieli, ażeby plany
naszych wrogów się ziściły, żeby w chwili starcia między Rosją a Niemcami kwestia polska
wypłynęła w sensie berlińskim, a nie w naszym, trzeba było działać i działać szybko.

Garść ludzi, z którymi pracowałem od początku lub którzy pod naszym wpływem wyrośli i

2

szeregi pracowników pomnożyli, którzy mieli ciągle przed oczami przyszłe państwo polskie i plan
jego konkretny — była jedynym w Polsce środowiskiem, w którym bieg wypadków z punktu
widzenia sprawy polskiej bacznie śledzono i w którym potrzebę szybkiego działania w owej chwili
zrozumiano.

Od roku 1907 zaczyna się głucha, ale z wielkim napięciem prowadzona walka między

dwiema bardzo nierównymi siłami. Po jednej stronie polityka wielkiego mocarstwa, ciążącego nad
całą środkową i wschodnią Europą, polityka berlińska, wywierająca silny wpływ na losy sprawy
polskiej nie tylko w Wiedniu, ale i w Petersburgu, mająca swych czynnych agentów w całym
świecie, mająca ich i w samej Polsce. Po drugiej — organizująca się dopiero polityka polska,
świadoma całkowicie swych celów i dróg tylko w nielicznych mózgach, popierana przez szersze
koła raczej instynktownie, raczej tylko przez wiarę w ludzi, którzy wzięli sprawę polską w swe
ręce, polityka rozporządzająca niesłychanie skromnymi środkami, napotykająca we własnym kraju
na ogromne przeszkody w nałogach z przeszłości porozbiorowej, w płytkości myśli, w fałszywych
ambicjach, wreszcie w złej woli, świadomie służącej obcym celom.

Przebieg tej walki, dotychczas nieznany i nierozumiany nawet dla ludzi, których Polska nie

obchodzi, może być bardzo interesującym dramatem.

W roku 1907 grunt dla akcji politycznej, któryśmy znaleźli w Dumie, spod nóg nam usunięto.

Po ukazie czerwcowym należało oczekiwać, iż rząd będzie panem sytuacji w Izbie, że znaczna jej
większość będzie za rządem, a przeciw Polakom, że wreszcie my sami, zredukowani do niewielkiej
garstki posłów, nie będziemy zdolni odegrać poważniejszej roli.

Pomimo to poszedłem do trzeciej Dumy.

17

Była to, po pierwsze, kwestia honoru: nie mogłem

się cofać po wymierzonym w Polskę ciosie, będącym odpowiedzią na politykę, której byłem
głównym przedstawicielem. Po wtóre, stanowisko posła stolicy i prezesa Koła Polskiego dawało mi
oficjalny tytuł do przemawiania i działania w imieniu Polski, co mi właśnie w owym momencie
było bardzo potrzebne.

Trzeba było wszakże przenieść poza ściany Dumy środek ciężkości naszego działania

wewnątrz, jeżeliśmy chcieli przygotować sprawę polską na chwilę wybuchu wojny między
Niemcami a Rosją.

Myśmy też wojny chcieli i, w położeniu, w jakim znajdowała się Polska, nikt nam tego za złe

brać nie ma prawa. Myśmy musieli pragnąć upadku potęgi niemieckiej, która nas przygniatała,
która konsekwentnie szła do całkowitego zniszczenia naszego narodowego bytu, która w każdym
swoim względem nas kroku, czy to wewnątrz państwa niemieckiego, czy poza jego granicami,
rzucała nam swoje brutalne ausrotten!

18

„Jesteśmy w walce nie tylko z naszymi Polakami, ale z całym narodem polskim" — mówił

kanclerz Bülow

19

w parlamencie. Jedyną na to uczciwą i logiczną odpowiedzią była walka całego

narodu polskiego przeciw Niemcom i pragnienie ich upadku.

Chodziło wszakże o to, żeby Rosja nie tylko miała wojnę z Niemcami, ale żeby była zdolna ją

prowadzić, żeby ta wojna zakończyła się klęską Niemiec.

Do tego nie wystarczała praca nad organizacją armii, którą zaczęto dobrze prowadzić —

potrzebne było nie mniej przygotowanie polityczne Rosji, zniszczenie niemieckich wpływów
wewnątrz państwa.

Nie było na pewno w dziejach państwa, które by się znajdowało w tak dziwnym, potwornym

wprost położeniu jak Rosja. Jej polityka zewnętrzna była, bo musiała być, przeciwniemiecka,
natomiast wewnątrz królowało germanofilstwo. Tylko w tak nieskoordynowanym rządzie jak
rosyjski było możliwe podobne przeciwieństwo między ministrem spraw zagranicznych a resztą
rządu.

20

Ten stan rzeczy miał głębokie swoje korzenie w przeszłości i na nim zrobiły swoją karierę

mocarstwową Prusy.

Już Fryderyk Wielki rozumiał, jak olbrzymie dla Prus znaczenie będzie miało związanie z

nimi Rosji przez wspólne spożycie „eucharystycznego ciała Polski"

21

— jak się cynicznie wyrażał.

Już Fryderyk miał wrogie w stosunku do Rosji plany w zakresie kwestii wschodniej

22

, będącej

najżywotniejszym punktem jej polityki zewnętrznej. Bismarck tę podwójną politykę wykończył,
ujął w doskonały system. Związał mocno Rosję z Prusami na gruncie kwestii polskiej, a
jednocześnie pracował nad zniszczeniem jej pozycji mocarstwowej, dążył przede wszystkim do
tego, żeby Niemcy zajęły jej miejsce na Bliskim Wschodzie.

23

Skutkiem rozrostu wpływów

3

niemieckich wewnątrz Rosji wytworzyło się takie położenie, że Rosja w polityce zagranicznej była
stale bita przez Niemcy, a jednocześnie Durnowo nie bez słuszności pisał, że na wojnę z Niemcami
nie może sobie ona pozwolić, bo ta wojna będzie jej zgubą. Jeżeli ten stan rzeczy miał trwać dalej,
to Niemcom nic nie groziło; nawet w razie wybuchu wojny między dwoma państwami można było
być pewnym, że zakończy się ona całkowitym już uzależnieniem Rosji od Niemiec, co oznaczałoby
złożenie na długi czas kwestii polskiej do grobu i zlikwidowanie nas raz na zawsze jako wielkiego
narodu.

Pierwszym tedy zadaniem była walka z niemieckimi wpływami wewnątrz Rosji, prowadząca

do ich zniszczenia. Było to zadanie przede wszystkim dla polityki polskiej.

Związek Rosji z Prusami powstał na gruncie rozbioru Polski. Gdy ten związek się rozluźnił

pod wpływem antagonizmu w polityce zewnętrznej, gdy Rosja szła do zerwania z Prusami, Polacy
przez powstanie roku 1863 umożliwili Bismarckowi zacieśnienie przyjaźni na nowo. Gdy
przymierze francusko-rosyjskie dało Rosji pozycję międzynarodową od Niemiec niezależną, wojna
japońska i kryzys wewnętrzny w Rosji tę pozycję osłabiły, uzależnienie Rosji od Niemiec znów się
zwiększyło, a polscy rewolucjoniści znów do tego trochę pomogli.

Jeżeli tedy Polacy tak dużą rolę odgrywali w uzależnieniu Rosji od Niemiec, to nie mniejszą

mogła odegrać odpowiednia polityka polska w jej wyzwoleniu spod wpływów niemieckich. I gdy
nasze zbawienie tego wyzwolenia najoczywiściej wymagało, rozum i sumienie nakazywały pójść
po tej drodze i zdobyć się na największe wysiłki, żeby ten cel osiągnąć.

Tą drogą poszła nasza polityka, poszła szybko, bez ociągania się, bez wahań, bo jak

powiedziałem, nie było ani chwili do stracenia.

Nie wystarczyło tu demaskowanie zależności rządu rosyjskiego od Niemiec, stawianie go w

trudne położenia, w których by musiał albo do tej zależności się przyznać, albo stanowisko swe
zmienić — trzeba było wpoić w Rosję świadomość, że w walce z Niemcami Polska będzie po jej
stronie, nie tylko słowem, ale i czynem pokazać, że nie chcemy być narzędziem Niemiec przeciw
niej i organizować opinię rosyjską przeciw polityce, która czyni Rosję narzędziem Niemiec do
niszczenia Polski.

Bliska przyszłość ukazała, że wysiłki na tej drodze nie były bezowocne, że polityka polska

miała tu bardzo dużo do zrobienia.

Równolegle z tym zadaniem i w ścisłym z nim związku stanęło przed nami drugie; z

pośpiechem zdobywać dla sprawy polskiej miejsce na terenie międzynarodowym, przygotować
postawienie, gdy przyjdzie na to chwila, kwestii polskiej w całej pełni, jednocześnie przeciwdziałać
w miarę naszych sił i środków, polityce niemieckiej, podcinać wpływy Niemiec w dostępnej dla nas
sferze.

Oto dwa główne punkty, na których postanowiliśmy od roku 1907 ześrodkować swe wysiłki

na zewnątrz.

Do tego przybywało wielkie zadanie wewnętrzne — wytężona praca nad polską opinią

publiczną, żeby wpoić w nią rozumienie naszej polityki i przygotować odpowiednie zachowanie się
narodu na czas wielkiego rozstrzygnięcia. Od powodzenia tej pracy zależało wszystko. Żadna
najlepsza polityka nie osiągnie celu, jeżeli naród za nią nie stanie, jeżeli jej swą postawą nie poprze.

Niedawne widoki odnowienia kwestii polskiej przez rozwój stosunków wewnętrznych w

państwie rosyjskim — w roku 1907 oddaliły się. Nie sytuacja wewnętrzna w Rosji, ale sytuacja
międzynarodowa widoki teraz otwierała. Niedawne plany odegrania roli wewnątrz państwa
rosyjskiego i przybliżenie tą drogą chwili rozwiązania kwestii polskiej trzeba było zarzucić;
znalazła się droga szybciej prowadząca do celu, droga, na której w krótkim czasie moglibyśmy
wszystko wygrać, gdybyśmy umieli podążyć za wypadkami i dorosnąć do położenia naszym
rozumem politycznym i energią, i na której moglibyśmy wszystko przegrać, gdybyśmy zadań
polityki polskiej nie zrozumieli lub gdyby nam zabrakło odwagi i energii do wykonania.

Niewielka grupka posłów polskich w trzeciej Dumie już liczbą swych głosów żadnej roli

odegrać nie mogła. Miała ona swoje znaczenie, bo miała znaczenie Polska, którą reprezentowała.
I postawa jej w naszej polityce niemałą odegrała rolę. Zgodnie z tą polityką postawa ta wyrażała się
w popieraniu tego wszystkiego, co się przyczynia do wzmocnienia państwa, do podniesienia jego
roli na zewnątrz, i w ostrej krytyce polityki polskiej rządu. Jednakże teren działania w Dumie już
się znalazł w akcji naszej na drugim planie. Akcja ta zaczęła szukać innego terenu, na którym

4

szybciej mogłaby się posuwać naprzód.

1

Mowa o porozumieniu brytyjsko-francuskim podpisanym w Londynie 8 kwietnia 1904 r. Zainteresowania niemieckie

Marokiem były częścią Weltpolitik i wzmogły się po 1898 r. w związku z napięciem ówczesnych stosunków brytyjsko-
francuskich (Faszoda). Niemcy liczyły na wygrywanie w Maroku przeciw Francji także Hiszpanii i Włoch, z którymi
wiązał je formalny sojusz. Maroko było już ostatnim krajem w Afryce Północnej o wielkim znaczeniu strategicznym
(Cieśnina Gibrałtarska) i znacznych zasobach, nad którym żadne z mocarstw europejskich nie sprawowało
niekwestionowanej kurateli.

2

Pierwszy kryzys marokański wywołany został niespodziewaną dla całej opinii europejskiej wizytą cesarza Wilhelma

II na pokładzie jachtu „Hohenzollern", 31 marca 1905 r. w Tangerze. Cesarz witany był tam uroczyście przez członków
marokańskiej rodziny sułtańskiej, wygłosił też butne, prowokacyjne wobec Francji, przemówienia. Wynikało z nich, że
Niemcy odmawiały uznania specjalnych „praw" Francji w Maroku i same pretendowały do roli protektora tego kraju
afrykańskiego. Wywołało to ostry kryzys dyplomatyczny.

3

Theophile Delcasse (1852—1923) — polityk francuski, rzecznik ekspansji kolonialnej dokonywanej w porozumieniu

z Wielką Brytanią, minister spraw zagranicznych w kolejnych gabinetach od czerwca 1898 do czerwca 1905 r. Do-
prowadził do zawarcia entente cordiale z Anglią i polepszenia stosunków francusko-włoskich. Wobec Niemiec był
nieprzejednany, co po kryzysie tangerskim groziło wprost wojną francusko-niemiecką. Wobec zaangażowania Rosji na
Dalekim Wschodzie wojna Francji z Niemcami o Maroko nie wchodziła w grę. Delcasse złożył dymisję 6 czerwca
1905 r.

4

Konferencja w Algeciras (Hiszpania) odbyła się między 16 stycznia a 7 kwietnia 1906 r. Brali w niej udział

przedstawiciele 13 państw, w tym także Maroka. Potwierdziła ona tzw. specjalne prawa Francji i Hiszpanii w tym kraju.
Pretensje Niemiec znalazły poparcie tylko ze strony Austro-Węgier. Wielka Brytania i Rosja, a — co bardziej
zaskakujące — także Włochy okazały solidarność z Francją.

5

Porozumienie brytyjsko-rosyjskie podpisano 31 sierpnia 1907 r. w Petersburgu. Dotyczyło ono wpływów obu

mocarstw w Persji, Afganistanie i Tybecie. Persję podzielono na strefy wpływów, Tybet uznano za prowincję chińską
pozostającą poza zasięgiem interesów obu stron. Rosja wyrzekła się wpływów w Afganistanie i uznała angielski
protektorat nad tym krajem w zamian za obietnicę Anglii zachowania integralności afgańskiego terytorium i
nieingerencji w afgańskie sprawy wewnętrzne.

6

Porozumienia te zawarto w formie wymiany not: w styczniu i marcu 1902 r. z Wielką Brytanią, a w maju i czerwcu

1902 r. z Francją.

7

Duma trzeciej kadencji, wybrana w październiku 1907 r., zainaugurowała swe obrady 14 listopada 1907, r. i

przetrwała do końca ustawowej kadencji, tj. do czerwca 1912 r.

8

Październikowcy mieli 148 posłów na 430 ogółem w III Dumie. Grupy skrajnej prawicy dysponowały łącznie 144

mandatami. Obie te grupy zazwyczaj głosowały solidarnie, co dawało zdecydowaną większość 292 głosów.

9

Aleksandr Iwanowicz Guczkow (1862—1936) — liberalny polityk rosyjski, przemysłowiec moskiewski,

współorganizator i wieloletni przewodniczący Związku 17 Października, w latach 1906—1907 członek Rady Państwa,
od 1907 r. poseł dumski i przewodniczący frakcji październikowców, przewodniczący Dumy 1910—1911, od marca do
maja 1917 r. minister wojny w pierwszym Rządzie Tymczasowym.

10

Piotr Nikołajewicz Durnowo (1844—1915) — minister spraw wewnętrznych w rządzie S. J. Wittego od października

1905 do maja 1906 r., jeden z najbardziej wpływowych przeciwników premiera, od 1906 r. był członkiem Rady
Państwa (z nominacji); wpływowy doradca Mikołaja II, w lutym wykazujący, że Rosja na wojnę z Niemcami nie może
sobie w ogóle pozwolić, że taka wojna byłaby jej zgubą. 1914 r. złożył carowi obszerny memoriał zdecydowanie
odradzający politykę wiązania Rosji z Wielką Brytanią, trafnie przewidywał w nim, że polityka taka musiała prowadzić
nieuchronnie do wojny z Niemcami, a ta z kolei, równie nieuniknienie, do rewolucji. Durnowo przekonywał cara, że dla
ratowania samo dzierżawia należało poświęcić część mocarstwowych ambicji Rosji i związać się ponownie z
Niemcami. Była to argumentacja bardzo popularna w skrajnie zachowawczych kręgach i wśród zwolenników
proniemieckiej orientacji w Rosji. Tekst memoriału został opublikowany w 1922 r. i był znany Dmowskiemu w chwili
pisania niniejszego dzieła.

11

Ostmarkenverein (niem.) — Związek Kresów Wschodnich, organizacja powołana do życia 28 września 1894 r. Przez

Polaków zwana Hakatą (od inicjałów nazwisk trzech założycieli). Celem organizacji było „umacnianie niemczyzny" we
wschodnich prowincjach Prus. Była głównym ośrodkiem antypolskiej propagandy w Niemczech, inicjowała szereg
społecznych, ale także rządowych akcji przeciwpolskich, pełniła w Niemczech rolę wpływowej antypolskiej grupy
nacisku. W 1901 r. liczyła 21 tys. członków, a w 1913 r. już ponad 54 tys.

12

Walka polityczna pomiędzy Polakami i Ukraińcami nabrała ostrości po 1907 r., tj. po wprowadzeniu powszechnego

prawa głosu w wyborach do austriackiej Rady Państwa. Działacze ukraińscy domagali się rozciągnięcia tych zasad na
wybory do Sejmu Krajowego. Ukraińcy żądali też utworzenia we Lwowie odrębnego uniwersytetu z językiem
wykładowym ukraińskim. Władze austriackie popierały te dążenia w, mniej lub bardziej, otwarty sposób. Szczególnie
zainteresowane popieraniem i umacnianiem ukraińskiego ruchu narodowego były wywiady wojskowe austriacki i
niemiecki z uwagi na jego silne antyrosyjskie ostrze.

13

Niemcy i Austro-Węgry podpisały w Brześciu Litewskim traktaty pokojowe: 9 lutego 1918 r. z Ukraińską Republiką

Ludową, a 3 marca 1918 r. z Rosją Radziecką. Traktat z Ukrainą oddawał jej terytoria guberni chełmskiej, aż po linię
rzeki Wieprz. Ponadto tajne klauzule uzupełniające ten traktat zobowiązywały Austrię do podziału Galicji i utworzenia
z jej wschodniej części oraz Bukowiny nowego kraju koronnego (Królestwa Halickiego), ze stolicą we Lwowie i
zdominowanego przez Ukraińców.

5

14

Austro-Węgry ogłosiły 6 października 1908 r. formalną aneksję Bośni i Hercegowiny, prowincji pozostających pod

austro-węgierską okupacją od 1878 r., ale formalnie ciągle jeszcze będących częścią Imperium Osmańskiego. Decyzja
ta podyktowana była wydarzeniami w Turcji (rewolucja młodotu-recka), ale wywołała gwałtowny kryzys w stosunkach
z Rosją. Od tego czasu mówiono o wybuchu wojny dwóch bloków mocarstw jako o czymś nie tylko możliwym, lecz
właściwie pewnym.

15

Wojna trwająca od 8 października 1912 r. do 30 maja 1913 r. pomiędzy koalicją Bułgarii, Grecji, Serbii i Czarnogóry

z jednej, a Imperium Osmańskim (Turcją) z drugiej strony. W rezultacie tej wojny turecki stan posiadania w Europie
zredukowany został do wąskiego pasa terytorium nad brzegami Dardaneli, morza Marmara i Bosforu (wraz ze
Stambułem).

16

Wojna trwająca od 29 czerwca do 10 sierpnia 1913 r. pomiędzy Bułgarią a wszystkimi jej sąsiadami. W jej wyniku

Bułgaria pozbawiona została części zdobyczy w wojnie poprzedniej. Obie wojny bałkańskie uważano za sukces
polityczny Rosji, a zagrożenie pozycji Austro-Węgier i Niemiec na Bałkanach.

17

Dmowski wybrany został do III Dumy 30 października 1907 r. jako poseł z Warszawy.

18

Ausrotten (niem.) — wytępić, wyniszczyć, wykorzenić. Wyrażenie stosowane normalnie w odniesieniu do walki z

chwastami na polach lub robactwem domowym. Stało się ono hasłem otwarcie głoszonym przez Ostmar-kenverain,
znaczną część prasy niemieckiej i niektórych polityków pruskich w odniesieniu do ludności polskiej we wschodnich
prowincjach Prus.

19

Bernhard von Biilow (1849—1929) — polityk pruski, od października 1900 r. do lipca 1909 r. kanclerz Rzeszy i

premier Prus.

20

Mimo reorganizacji przeprowadzonej w październiku 1905 r. rząd rosyjski funkcjonował nadal w sposób daleki od

zachodnioeuropejskiego, gabinetowego wzorca. Ministrowie nadal zależni byli przede wszystkim od cara, a nie od
premiera, któremu niemal całkowicie umykało spod kontroli wojsko i sprawy zagraniczne. Rząd, nawet formalnie, nie
musiał realizować jednolitej linii politycznej we wszystkich dziedzinach.

21

Bluźnierczego porównania rozbioru Polski do komunii, która miała połączyć trzy mocarstwa rozbiorcze, Fryderyk II

użył w liście do brata, ks. Henryka pruskiego, napisanym w 1772 r. w związku ze sfinalizowaniem przez tego
ostatniego negocjacji rozbiorowych. Pisał dosłownie: „...spożyjemy bowiem jedną hostię — Polskę, i jeżeli nie zbawi to
naszych dusz, to na pewno będzie z wielką korzyścią dla naszych państw".

22

Zdanie zawiera mylącą sugestię, jakoby polityka Prus w XVIII i w początkach XX w. wobec bliskowschodnich

aspiracji Rosji zmierzała -do zrealizowania tych samych celów.

23

Nieścisłość. Bismarck nie miał tego rodzaju ambicji w odniesieniu do Turcji i Bliskiego Wschodu. Ambicje te

pojawiły się w polityce Niemiec dopiero po jego dymisji, tj. po 1890 r.

6