E

WA

M

ASŁOWSKA

Kształtowanie sie˛
wtórnych znaczen´ wyrazów
pod wpływem obowia˛zuja˛cego
w danym społeczen´stwie
systemu wartos´ci

Rozwój wtórnych znaczen´ wyrazów zwia˛zany jest z przeobraz˙eniami, jakie dokonuja˛ sie˛
w obre˛bie ich struktur semantycznych. Porównanie owych struktur – w znaczeniu wyjs´cio-
wym (ZW) i pochodnym (ZP) – pozwala na przes´ledzenie procesu nabywania przez dany
znak je˛zykowy cech polisemicznych. Zastosowanie metody analizy składnikowej

1

umo-

z˙liwia ustalenie elementów znaczenia biora˛cych udział w zmianie oraz przesunie˛c´ ich
hierarchicznego uporza˛dkowania w ZP w stosunku do ZW. W rozszerzonym poje˛ciu
polisemii

2

zmiany moga˛ przebiegac´ na poziomie podstawowych elementów znaczenia –

gdy przesunie˛ciom ulegaja˛ archisemy lub semy dyferencjalne, ba˛dz´ tez˙ na poziomie tzw.
semów potencjalnych (zwanych tez˙ asocjacyjnymi, kontekstowymi lub wirtualnymi), nie
nalez˙a˛cych do podstawowych składników znaczenia, lecz zwia˛zanych z nim luz´no, reali-
zuja˛cych sie˛ tylko w okres´lonych sytuacjach. Rozwój semów potencjalnych ma bardzo
duz˙y wpływ na kształtowanie przyszłych znaczen´ wtórnych i wia˛z˙e sie˛ s´cis´le z charaktery-
stycznym dla danej społecznos´ci systemem wartos´ci, a co za tym idzie, sposobem ocenia-
nia konkretnych realiów. Owe społeczne sa˛dy i oceny realizuja˛ sie˛ w postaci okres´lonych
kontekstów, wyznaczaja˛cych okazjonalnie nowe sfery uz˙ycia wyrazu, utartych metafor,
stereotypów mys´lowych utrwalonych w mniej lub bardziej trwałych zwia˛zkach frazeolo-
gicznych. Semy asocjacyjne, rozwijaja˛ce sie˛ wokół znaczenia wyjs´ciowego (ZW) danego
wyrazu, choc´ nie wchodza˛ jeszcze w jego skład, wyznaczaja˛ moz˙liwe kierunki rozwoju
jego znaczen´ pochodnych (ZP), jak tez˙ determinuja˛ ich przyszłe struktury. Aktywizacja
semów potencjalnych doprowadzic´ moz˙e do wła˛czenia ich w struktury podstawowe zna-
czen´ sekundarnych. Zmiana w hierarchii składników znaczenia polega ba˛dz´ na rozszerza-

niu formuły semowej o nowe elementy, ba˛dz´ na zasta˛pieniu nimi wybranych semów
dyferencjalnych ZW, co prowadzi do dos´c´ dalekich i nieoczekiwanych przeobraz˙en´.

Kontrasty i analogie w rozwoju semantycznym wyrazów na gruncie je˛zyka literackiego

i w dialektach obrazuja˛ odmienne, ba˛dz´ wspólne dos´wiadczenia kulturowe, charakterysty-
czne dla obu grup społecznych, co znalazło wyraz w odpowiednim rozwoju semów
potencjalnych.

Przykładem paralelnego rozwoju znaczen´ wtórnych moga˛ byc´ obcoje˛zyczne nazwy

niezame˛z˙nych kobiet, w obu odmianach je˛zyka utrwalone jako nazwy ladacznic. Zmiana
dokonac´ sie˛ musiała pod wpływem złej opinii, jaka˛ przypisywano głównie cudzoziemskim
guwernantkom zarówno w s´rodowisku miejskim jak i wiejskim, jak tez˙ w ogóle nieche˛t-
nego stosunku, zwłaszcza włos´cian, do obcokrajowców, por.:

MARMUZELA, MAMZELA – ZW: ‘panna’ (=fr. MADEMOISELLE), SW, SJPD;
ZP: ‘nierza˛dnica’
FRELKA / FRELA – ZW: ‘panna’ (niem. FRAÜLEIN);
ZP: ‘panna niemoralnie sie˛ prowadza˛ca’ (MSGP: ciesz);
MYGA – ZW: niem. MIGG, MIG ‘dziewczyna’ (F);
ZP: ‘nierza˛dnica’ (Zb I, 76).
We wszystkich wypadkach zmiana polegała na rozszerzeniu formuły semowej ZW

poprzez wła˛czenie wybranych semów potencjalnych (q) do struktury podstawowej ZP:

ZW: (A – kobieta + D

1

– młoda, D

2

– niezame˛z˙na) q

1

– obca, o innej obyczajowos´ci,

q

2

– niemoralnie sie˛ prowadza˛ca)

ZP: A + D

1

+ D

2

+ q

2

(kobieta młoda, niezame˛z˙na, niemoralna);

W obu odmianach je˛zyka wykształciły sie˛ podobne semy potencjalne, najprawdopo-

dobniej niezalez˙nie, gdyz˙ na gruncie ludowym notowano nazwy FRELA, MYGA nie
znane polszczyz´nie literackiej.

Innym przykładem zmian analogicznych, obejmuja˛cych semantycznie bliskie grupy

wyrazów, sa˛ dawne nazwy z˙ołnierzy wyste˛puja˛ce we wtórnych znaczeniach jako nazwy
opryszków, rabusiów

3

. Na gruncie ludowym, gdzie maruderzy wojenni dostarczali miesz-

kan´com wie˛cej negatywnych dos´wiadczen´, poje˛cie z˙ o ł n i e r z obrosło w dodatkowe
tres´ci, utrwalone w innych jeszcze znaczeniach pochodnych. Znaczenia wtórne ukształto-
wały sie˛ tu na skutek neutralizacji semów dyferencjalnych i aktywizacji poszczególnych
semów kontekstowych, które zaje˛ły ich miejsce.

Zmiana przeprowadzona została według schematu:
ZW: z˙ołnierz (A – me˛z˙czyzna + D

1

– wojskowy + D

2

– bronia˛cy ojczyzny + D

3

–

wyszkolony w sztuce wojennej) q

1

– po bitwach cze˛sto powracaja˛cy poza szeregami

wojsk, q

2

– włócza˛cy sie˛ po wsiach, q

3

– pija˛cy cze˛sto w karczmach i knajpach, q

4

–

cze˛sto rabuja˛cy, napadaja˛cy zbrojnie innych);
ZP: ‘OPRYSZEK’ (A + q

4

): DRAGON (RFr 67: n-tar); ‘pijak’(A +q

3

) DRAGON (RFr

67: lim).
Bogatszym materiałem pos´wiadczony jest jednak odmienny rozwój znaczen´ w obu

odmianach polszczyzny. Analizie poddane zostały głównie przykłady zapoz˙yczen´ przeje˛-
tych do gwar za pos´rednictwem je˛zyka literackiego. W zmienionych warunkach ich tres´c´
wyjs´ciowa poddana została sa˛dom i ocenom odpowiadaja˛cym realiom wiejskim. Pod ich
wpływem ukształtowały sie˛ nowe, nie znane polszczyz´nie ogólnej semy kontekstowe. Ich
aktywizacja znalazła odbicie w znaczeniach wtórnych, gdzie zaje˛ły pozycje˛ obligatoryj-
nych komponentów struktur semantycznych, wypieraja˛c składniki pierwotne. Odmienne

182

s´rodowisko spowodowało wie˛c daleko posunie˛te zmiany zarówno tres´ci, jak i wartos´ci
emocjonalnej wyrazów.

Typowym przykładem wpływu dos´wiadczen´ społecznych na kształtowanie znaczen´

wyrazów jest odmienny rozwój na gruncie je˛zyka literackiego i w gwarach (poddanych
swego czasu akcji germanizacyjnej) s´rgniem. poz˙yczki GBUR ‘chłop’. W odmiennych
warunkach rozwijały sie˛ inne tres´ci, be˛da˛ce podstawa˛ póz´niejszych znaczen´ wtórnych.

Dla s´rodowisk posługuja˛cych sie˛ je˛zykiem ogólnopolskim tres´ci wyrazu GBUR (=

człowiek pracuja˛cy na roli) towarzyszyły takie semy asocjacyjne jak: q – człowiek prosty,
nieokrzesany, które z czasem przeszły do struktury znaczenia pochodnego, wypieraja˛c
pierwotne składniki, zas´ w dialektach, na obszarze których na korzystnych warunkach
osiedlali sie˛ gburowie niemieccy, znacznie zamoz˙niejsi od miejscowej ludnos´ci, wyraz ten
utrwalił sie˛ w znaczeniu ‘bogaty chłop’ (MAGP IX s.136; pn. S

´ la˛sk, Polska pn. od Kujaw

po Kaszuby, Mazury). Analogicznym przykładem z tych terenów jest wyraz KOLONISTA
pos´wiadczony tu jako ‘bogaty gospodarz’.

Na gruncie wiejskim dos´c´ jednolitej ocenie podlegały zjawiska zwia˛zane z wolnomy-

s´licielstwem, ruchem antyreligijnym, czy tez˙ antykos´cielnym, czego wyrazem jest zbliz˙o-
ny rozwój znaczeniowy takich wyrazów jak HERETYK, LIBERTYN, MASON, FARMA-
ZON.

Zmiana znaczenia dokonywała sie˛ na podstawie tych samych, w obre˛bie omawianej

grupy, semów potencjalnych, co moz˙na przedstawic´ według schematu:

ZW: (A – człowiek, D

1

– wolnomys´la˛cy, D

2

– głosza˛cy pogla˛dy niezgodne z nauka˛

Kos´cioła, D

3

– wyste˛puja˛cy przeciwko ogólnie przyje˛tym pogla˛dom) + q

1

– bezboz˙ny, q

2

– nie szanuja˛cy opinii publicznej, q

3

– wyste˛puja˛cy przeciwko Bogu, q

4

– cze˛sto głos´no

i agresywnie bronia˛cy swych zasad, q

5

– przeciwstawiaja˛cy sie˛ wszystkim, q

6

– rzecznik

pogla˛dów uznawanych za złe, niemoralne;

ZP: ‘bezboz˙nik’ (A + q

1

): HERETYK (MSGP: tcz, lub), MASON, FARMAZON (RFr

88: radz, ostr, konin´), LIBERTYN (RFr 85: od Tomaszowa Lubel. po San);

ZP

2

: ‘diabeł’ (A + q

3

): MASON (RFr 88: lip, inowr); HERETYK (S);

ZP

3

: ‘człowiek, który zaprzedał dusze˛ diabłu’ (A + q

3

): FARMAZON (RFr68: koc,

kasz);

ZP

4

: ‘niegodziwiec’ (A + q

6

): HERETYK (S), FARMAZON (RFr 86: radz, s´wiec);

ZP

5

: ‘człowiek niegrzeczny, opryskliwy’ (A + q

4

): HERETYK (MSGP oggwar, ko-

nin´);

ZP

6

: ‘krzykacz, kłótnik, niedowiarek’ (A + q

q

, q

5

): HERETYK (MSGP; kon);

ZP

7

: ‘człowiek odwaz˙ny, zaczepny, noz˙ownik’ (A + q

4

): HERETYK (MSGP: konin´);

ZP

8

: ‘człowiek cze˛sto przeklinaja˛cy’ (A + q

6

): HERETYK (SzymS).

Odmienny system wartos´ci, reprezentowanych przez społecznos´c´ wiejska˛, znalazł

wyraz w ewolucji znaczeniowej, jakiej poddane zostały takie wyrazy, jak PATRIOTA,
PATRON:

PATRIOTA ZW: ‘gorliwy o dobro ojczyzny obywatel, przy ojczyz´nie jakoby przy

swej własnos´ci obstaja˛cy’ L, q

1

– przedkładaja˛cy dobro kraju nad własne interesy

→

q’ –

nie dbaja˛cy o własne interesy, q

2

– gotów pos´wie˛cic´ dla ojczyzny z˙ycie i maja˛tek

→

q” –

nie cenia˛cy ani własnego z˙ycia, ani dóbr materialnych.

ZP: ‘dziwak, oryginał’ (A + q’, q”) S:
PATRON – ZW: ‘patron, przełoz˙ony, opiekun, protektor’ (A – człowiek, D

1

– opieku-

ja˛cy sie˛ kims´, D

2

– bronia˛cy interesów drugiego człowieka) q

1

– wspieraja˛cy materialnie

183

podopiecznego, q

2

– pomagaja˛cy innym kosztem swego maja˛tku

→

nie cenia˛cy własnego

maja˛tku, q’ – człowiek, który potrafi wykorzystac´ własny maja˛tek do kupowania podopie-
cznych, q” – cia˛gna˛cy korzys´ci w zamian za ofiarowana˛ pomoc.

ZP

1

: ‘człowiek chytry’ (A + q’ q”); S:

ZP

2

: ‘dziwak, oryginał’ (A + q

2

), S.

Podobnie jak wzniosłe a niepraktyczne ideały, równiez˙ rzeczy pie˛kne a mało uz˙yteczne

nie znalazły uznania w s´rodowisku wiejskim. Rozwój semantyczny takich wyrazów jak
RUMAK, BACHMAT, CZAPRAK, KULBAKA dokonał sie˛ w oparciu o tres´ci przeciw-
stawne do przypisywanych im w je˛zyku literackim, por.:

RUMAK – ZW: ‘kon´ przedni turecki’ (L), ‘pie˛kny, dzielny wierzchowiec’ (S), ‘pie˛kny,

dzielny, rasowy kon´ zwłaszcza wierzchowy’ (SJPD) (A – kon´, D

1

– wierzchowy, D

2

–

pie˛kny, D

3

– rasowy, D

4

– dzielny), q

1

– pan´ski, q

2

– delikatny o subtelnej budowie

→

q’

– nie nadaja˛cy sie˛ do pracy fizycznej, np. na roli, q” – nie nadaja˛cy sie˛ do zaprze˛gania
w celu przewoz˙enia cie˛z˙kich ładunków(= słaby, wa˛tły), q

3

– nieprzydatny w gospodar-

stwie (= marny);

ZP: pog. okres´lenie starego konia (A + q’, q”, q

3

/ MSGP: grudz, chojn, kasz: kartoteka

AJK);

BACHMAT – ZW: ‘kon´ tatarski, szeroko-płaski, na niskich nogach’ (L), w dzisiejszej

polszczyz´nie ‘przedni kon´ wierzchowy’ (analogicznie do RUMAK ‘kon´ orientalny’
= ‘dzielny kon´ wierzchowy’).

ZP: ‘zwierze˛ niezgrabne’ (szerokie, niskie jak BACHMAT, w nawia˛zaniu do znaczenia

pierwotnego (RWF XVIII, 75: lub.);

CZAPRAGA (czapra

χ

a) šabråk – ZW: CZAPRAK ‘przykrycie na konia’ (jedwabne,

złotem lub drogimi kamieniami naszywane – SWO).

Znaczenia pochodne, maja˛ce charakter metaforyczny, rozwine˛ły sie˛ na podstawie

odmiennych semów asocjacyjnych, odpowiadaja˛cych realiom wiejskim: przykrycie na
konia: q

1

– chronia˛ce go przed deszczem i zimnem, q

2

– ze starego, zniszczonego

materiału. Etapem pos´rednim musiało byc´ znaczenie ‘kawał starego, materiału, płachta,
szmata’ (q’ – stara, zniszczona, niepotrzebna), be˛da˛ca punktem wyjs´cia przekształcen´
metaforycznych:

ZP

1

: ŠABRÅK ‘stary, kon´, szkapa’ (stary, marny jak sabrak, MSGP: lub);

ZP

2

: ‘stara krowa’ (MSGP: ryb);

ZP

3

: ‘uwiedziona dziewczyna’ (CZAPRAGA, warta tyle co szmata);

ZP

4

: ‘stara kobieta’ (= niepotrzebna, zniszczona jak CZPRAXA).

KULBAKA – ZW: ‘wysokie siodło z szerokimi drewnianymi łe˛kami’ (L) q

1

– przed-

miot luksusowy, na wsi nieuz˙ywany

→

q

2

– nieprzydatny, nieprzedstawiaja˛cy wartos´ci, q

3

– stary, zbyteczny, q

4

– brzydki, zniszczony.

ZP: ‘kobieta brzydka’ (S); (A’ + q

4

).

Etapem pos´rednim mie˛dzy ZW i ZP było znaczenie ‘cos´ bezwartos´ciowego, starego,

brzydkiego’, ukształtowane na skutek rozwoju semów potencjalnych, które wyeliminowa-
ły pozostałe składniki pierwotnej struktury semantycznej ZW.

Dwa ostatnie przykłady reprezentuja˛ skrajne wypadki neutralizacji wszystkich elemen-

tów ZW, ła˛cznie z archisemem. Jedynym elementem ła˛cza˛cym ZW i ZP sa˛ semy asocja-
cyjne.

Przedstawiony materiał ukazuje, jak głe˛bokie przeobraz˙enia struktur semantycznych

wyrazów dokonuja˛ sie˛ pod wpływem utrwalonych przez dana˛ społecznos´c´ pogla˛dów,

184

be˛da˛cych odbiciem charakterystycznego dla niej sposobu oceniania rzeczywistos´ci poza-
je˛zykowej.

Przypisy

1

Por.: A. J. G r e i m a s, Semantique structurale. Recherche de méthode. Paris 1966; V. G. G a k, Sopostavi-

telnaja leksikologija, Moskva 1977; J. D. A p r e s j a n, Semantyka leksykalna. Synonimiczne s´rodki je˛zyka,
Warszawa 1980. Próbe˛ klasyfikacji zmian znaczeniowych, oparta˛ na zasadach analizy semowej przedstawił
R. T o k a r s k i w pracy Derywacja semantyczna jako jedno ze z´ródeł polisemii wyrazowej (w:). Poje˛cie
derywacji w lingwistyce, Lublin 1981, s.95–111.

2

Por.: J. D. A p r e s j a n, Semantyka leksykalna, op. cit.; L. N. J o r d a n s k a j a, I. A. M e l cˇ u k; Konotacija

w lingvistike. Wiener Slawischer Almanach, 1980; R. T o k a r s k i, Konotacja jako składnik tres´ci słowa (w:).
Konotacja w lingwistyce (w druku).

3

Liczne przykłady dawnych nazw z˙ołnierzy w znaczeniach opryszków, rabusiów w polszczyz´nie literackiej

por. D. B u t t l e r, Rozwój semantyczny wyrazów polskich, Warszawa 1978, s.141 i n.

185

186