1

CYWILIZACJE STAROŻYTNEGO WSCHODU

SUMEROWIE

Bliski Wschód uważa się za jedną z kolebek cywilizacji całej ludzkości. Do terenów Bliskiego Wschodu należą:
Mezopotamia, Syria, Palestyna , Egipt , Azja Mniejsza, Persja i Półwysep Arabski. Żyzne obszary, zwane
urodzajnym półksiężycem, sprzyjały rozwojowi rolnictwa. W Mezopotamii, dolinie dwóch rzek, Eufratu i Tygrysu,
rozwinęła się pierwsza ze znanych nam cywilizacji, gdy w IV tysiącleciu p.n.e. osiedlili się tu Sumerowie. Znane im
było już używanie metalu - miedzi. Kraj Sumerów dzielił się na szereg państw - miast, które toczyły ze sobą
częste wojny. Centrum każdego sumeryjskiego miasta - państwa była świątynia. Do niej należała znaczna część
ziemi uprawnej, na której pracowała cała gmina. Kapłani przejęli funkcje organizacyjne, administracyjne i
wojskowe. Społeczeństwo składało się z arystokratycznych rodów, zwykłych, wolnych członków gmin,
posiadających drobne działki, ludzi zależnych ekonomicznie od świątyń lub osób prywatnych oraz niewolników.
Kwitnące życie gospodarcze było przyczyną powstania pierwszego na świecie pisma. Od charakterystycznego
kształtu nazwano je pismem klinowym. Sumerowie rozwinęli także nauki przyrodnicze. Stworzyli podstawy
astronomii i matematyki. Podzielili dobę na 24 godziny, rok zaś na 12 księżycowych miesięcy po 29 i 30 dni. Liczono
według systemu dziesiętnego i sześćdziesiętnego. Większość budowli sumeryjskich wznoszona była z suszonej
cegły. Najbardziej charakterystyczne były świątynie - tzw. zikkuraty . W 2340 r. p.n.e. Sumerowie ulegli przewadze
Akadyjczyków, którzy założyli tu państwo Akad, rozwijając jednak, a nie niszcząc, kulturę tego terenu. Ostateczny
upadek Sumerów wiąże się z przybyciem na tereny Mezopotamii w początku II tysiąclecia ludu semickiego -
Amorytów, którzy założyli nowe, własne państwo zwane Babilonią.

EGIPT

Teren, który obejmował Egipt to dolina Nilu od jego ujścia do Morza Śródziemnego na północy - do pierwszej
katarakty w pobliżu Syene na południu. W początkach czerwca wody rzeki gwałtownie przybierają dzięki
topnieniu śniegów w górach Abisynii i w początku lipca następuje wylew. W listopadzie woda opada i w
styczniu wraca do normalnego poziomu. Od tych regularnych wylewów zależy urodzajność kraju. Dlatego grecki
historyk Herodot nazwał Egipt "Darem Nilu". Wylew dostarczał ziemi nie tylko wilgoci, ale także urodzajnego
mułu. Aby rozszerzyć obszar uprawny, Egipcjanie stworzyli system kanałów nawadniających. Już od IV
tysiąclecia p.n.e. zaczęły powstawać na tych terenach państewka z własnym władcą i stolicą, które
stopniowo połączyły się tworząc dwa państwa: Egipt Górny na południu i Egipt Dolny w delcie Nilu. Około 2850 r.
p.n.e. oba państwa zjednoczyły się pod berłem Menesa - założyciela pierwszej dynastii. Słynny kapłan egipski
Meneton, w IV w. p.n.e. spisał historię Egiptu, dzieląc ją na 31 dynastii. Dziś egiptolodzy wyróżniają w dziejach
tego kraju 4 zasadnicze okresy: Stare Państwo (ok. 2850-2052 r. p.n.e.), Średnie Państwo (ok. 2052-1570 r. p.n.e.),
Nowe Państwo (ok. 1570-1085 r. p.n.e.), Epoka Późna (ok. 1085-332 r. p.n.e.).

SPOŁECZEŃSTWO I GOSPODARKA EGIPSKA

Władca Egiptu - faraon sprawował rządy autokratyczne; uważano go za boga i potomka bogów. Jego
obowiązkiem była troska o lud, za który, ani przed którym nie był odpowiedzialny. Sprawował swą władzę poprzez
szeroko rozwinięty i wypracowany system biurokracji urzędniczej i kapłańskiej. Rola kapłanów wzrastała wskutek
bogactwa świątyń do tego stopnia, że zaczęli oni sięgać po władzę za czasów VII-X dynastii. XII dynastia była
faktycznie dynastią kapłanów boga Amona z Teb. Wśród najwyższej warstwy społecznej, Hieroglify egipskie i ich
brzmienie oprócz kapłanów, byli kupcy i urzędnicy. Najliczniejsi zaś byli wolni ludzie poddani - rolnicy. Uprawiane
przez nich ziemie nie były ich własnością, opłacali więc coroczny czynsz. Niewolnictwo było stosunkowo mało
rozpowszechnione. Jedynie w Egipcie spośród krajów starożytnych uprzywilejowane miejsce zajmowały kobiety.
Miały prawo do własnych majątków, dzieci dziedziczyły majątki w linii matki, a królowe, siostry i małżonki faraonów
często współrządziły krajem. Podstawą życia ekonomicznego w Egipcie było rolnictwo. Pola uprawiano od listopada
do maja i 3-krotnie zbierano plony. Nadwyżki wyprodukowanych zbóż eksportowano i wymieniano na miedź,

2

drewno, przyprawy, kadzidła, wonności. Rozwinięto żeglugę, która rozszerzyła się daleko poza wody przybrzeżne.
Rzemieślnicy egipscy biegli byli w tkaniu i farbowaniu tkanin, produkcji szkła i ceramiki, a także wyrobów i ozdób z
metali i drogich kamieni.

KULTURA STAROŻYTNEGO EGIPTU

W dolinie Nilu ludzie żyli w regularnym rytmie wylewów rzeki. Czcili przede wszystkim siły przyrody, Nil, słońce.
Bogów przedstawiali w postaci ludzi, ale z głowami zwierząt. Panteon bóstw był ogromny, gdyż każde miasto, każda
dynastia posiadały swoich patronów. Wraz z łączeniem się egipskich terenów w jedno państwo łączyły się
także i przeplatały wierzenia. Najważniejszym bóstwem był bóg słońca - Re. Wśród rolników szczególnie czczony
był Ozyrys - bóg płodności i rolnictwa, oraz jego żona Izyda i syn Horus. Zachowanie zwłok w suchej, gorącej ziemi
sprawiło, że Egipcjanie uważali, iż człowiek żyje po śmierci, a warunkiem tego jest zachowanie ciała zmarłego.
Dlatego by uchronić je przed rozkładem, rozwinęła się skomplikowana praktyka mumifikowania zwłok. Na
ścianach grobów pisano formuły tajemne, dzięki którym zmarły mógł szczęśliwie przejść w zaświaty, gdzie czekał go
sąd Ozyrysa. Rodzaj i rozmiary grobu zależały od zamożności i pozycji zmarłego. Na początku panowania III
dynastii faraonowie zaczęli za życia wznosić sobie ogromne grobowce - piramidy. Największe i najbardziej znane to
piramidy Cheopsa, Chefrena i Mykerinosa. W sztukach plastycznych stosowany był specjalny kanon prezentacji
postaci ludzkiej. W Egipcie rozwinęły się nauki ścisłe - astronomia, matematyka oraz medycyna. Te dziedziny stały się
domeną kapłanów. Oni to ustalili kalendarz słoneczny z rokiem o 365 dniach, podzielonym na 12 miesięcy po 30
dni. Pozostałe 5 dni dodawali na końcu roku. Przy świątyniach istniały wielkie szkoły medyczne, specjalizujące się
w chirurgii. Egipcjanie przeprowadzali nawet trepanacje czaszki, używali roztworu soli do dezynfekcji. Do utrwalania
informacji Egipcjanie stosowali pismo hieroglificzne (hieroglify). Wiele ich osiągnięć z zakresu medycyny i
matematyki przejęli później Grecy.

STAROŻYTNE INDIE

W Indiach ukształtowała się jedna z najstarszych kultur świata. W III tysiącleciu p.n.e. powstała wysoko
rozwinięta cywilizacja w dolinie rzeki Indus. Jej istnienie potwierdziły wykopaliska prowadzone w Mohendżo-
Daro i Harappie. Cywilizacja ta została stworzona przez pierwszych mieszkańców Indii, Drawidów. W połowie II
tysiąclecia p.n.e. przybyły do Indii plemiona koczowniczych Ariów, które podbiły miejscową ludność.
Ariowie stopniowo przechodzili do osiadłego trybu życia i utworzyli szereg zwalczających się królestw. Dążenie
Ariów do odizolowania się od miejscowej ludności doprowadziło do powstania specyficznego systemu waran,
czyli stanów społecznych. Były one z kolei podzielone na kasty. Niesprawiedliwość tego systemu była jedną z
przyczyn powstania nowego systemu religijnego i Mohendżo Daro etycznego - buddyzmu . Do 520 r. p.n.e. Indie
dzieliły się na szereg drobnych królestw rządzonych przez Ariów. W tymże roku do Indii dotarł król Persów , Dariusz
I, i w ciągu dwóch lat zajął oraz przyłączył do swego państwa część obszarów północno-zachodnich. W 326 r.
p.n.e. do Indii dotarł Aleksander Wielki . Po jego śmierci próżnię, powstałą po odejściu Aleksandra wykorzystał
władca małego państwa Magadha - Czandragupta. Był on założycielem dynastii Maurjów, która rządziła Indiami do
184 r. n.e. Wnuk Czandragupty, Asioka był największym władcą, jakiego znały Indie. Panował od 264 do 227 r. p.n.e.
Został buddystą i radykalnie zreformował swe rządy, a edykty, głoszące ludowi nową etykę tolerancji, kazał wyryć na
wysokich, kamiennych obeliskach (stupach), rozmieszczanych w całym kraju. Wraz z jego śmiercią państwo
wkroczyło w fazę rozkładu. Indie uległy kolejnym podziałom. Na stworzenie jednolitego, silnego państwa czekały
prawie pięćset lat. Dynastia Guptów założona przez Czandraguptę I (nosił imię władcy z dynastii Maurjów) zdołała
zjednoczyć północne Indie. To imperium guptyjskie kwitło za panowania Czandragupty I i Kumanegupty I (415-455
r. n.e.). Aż do ostatnich lat jego rządów nie zanotowano żadnych poważnych konfliktów zbrojnych, a północne
Indie cieszyły się pomyślnością. Kultura osiągnęła wtedy swój największy rozwój. Sztuki plastyczne i literatura,
pisana w sanskrycie, rozwinęły się wspaniale. W czasach Guptów tworzyła się cywilizacja indyjska, bliska obecnym
wyobrażeniom o tym państwie i jego mieszkańcach.

3

CYWILIZACJA CHIŃSKA

Od najdawniejszych czasów życie w Chinach koncentrowało się wokół rzek Huang-ho i Jangcy. Kolebką cywilizacji
chińskiej były tereny w dorzeczu Huang-ho. Chińczycy nazywali swoje państwo "Państwem Środka". Trudno jest
wskazać początkową datę powstania tego państwa, gdyż Chińczycy jego genezy doszukiwali się w mitach i
legendach. Takim legendarnym, wybitnym władcą był Huang Ti. Następnym władcą - założycielem pierwszej
dynastii Sia był Ju, zwany Wielkim (2205-1198 r. p.n.e. ). On to, według legendy, ujarzmił rzeki, czyli zbudował
wały przeciwpowodziowe. Około 1600 r. p.n.e. powstało pierwsze historycznie poświadczone państwo zwane
Szang. Po jego upadku powstaje państwo dynastii Czou (1122-256 p.n.e.). Za jej panowania ustrój feudalny
w Chinach osiągnął swoją dojrzałość. Kraj dzielił się na lenna rządzone przez wielkich panów, zobowiązanych do
zbrojnego służenia królowi. Podstawą całego systemu była praca chłopów. W połowie I tysiąclecia p.n.e. wraz z
pojawieniem się i używaniem żelaza nastąpił rozwój rzemiosła i handlu. Rozwijało się życie kulturalne, a zwłaszcza
nowe prądy filozoficzne i reformatorskie. Powstała w tym czasie szkoła filozoficzna, nosząca miano konfucjanizmu.
W 221 r. p.n.e. książę Czeng z kraju Cin zjednoczył siedem królestw pod swym berłem i przyjął tytuł pierwszego
cesarza Szy-huang-ti. Nowy tytuł miał świadczyć o wyższości cesarza nad królami. Jego panowanie stało się
punktem zwrotnym w dziejach cywilizacji chińskiej. Biurokratyczny model rządów w scentralizowanym
państwie obowiązywał w Chinach aż do początków XX w. Cesarz Szy-huang-ti ściśle kontrolował swych
poddanych. Aby zabezpieczyć się przed najazdami Hunów, wzmocnił armię i zbudował Wielki Mur. Bezwzględne
wykorzystywanie pracy przymusowej przez dynastię Cin doprowadziło do powstania chłopskiego w 209 r.
p.n.e. W wyniku walki kontrolę nad państwem zdobył Lin Pang i założył dynastię Han. Najwybitniejszym władcą
tej dynastii był cesarz Wu. Chiny odniosły wtedy szereg zwycięstw nad Hunami i utworzyły "jedwabny szlak", co
ożywiło ich kontakty z Zachodem. Odrodziło się szkolnictwo, gdyż cesarz potrzebował wykształconych
urzędników. W Chinach nacisk kładziono na wykształcenie humanistyczne. Słabo rozwijały się nauki przyrodnicze i
technika. Popularna była astronomia oraz alchemia. Uczonymi nazywano urzędników i tych ceniono najwyżej przed
rolnikami, rzemieślnikami i kupcami.