05 Planowanie zmianowania roślin i płodozmianów

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Renata Wilczyńska-Fabiszewska

Planowanie zmianowania roślin i płodozmianów
321[04].Z1.01

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
mgr inż. Urszula Malinowska
mgr inż. Beata Wawryn-śmuda

Opracowanie redakcyjne:
mgr Edyta Kozieł

Konsultacja:
dr inż. Jacek Przepiórka

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczn

programu jednostki modułowej 321[04].Z1.01,

„Planowanie zmianowania roślin i płodozmianów”, zawartego w modułowym programie
nauczania dla zawodu technik pszczelarz.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚC

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Gospodarcze znaczenie roślin rolniczych

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Zmianowanie roślin i płodozmiany

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o gospodarczym znaczeniu roślin

rolniczych oraz o podstawowych planowania zmianowania roślin i płodozmianów.

W poradniku znajdziesz:

Wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,

abyś – bez problemu mógł korzystać z podręcznika,

−

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

−

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia założonych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,

−

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,

−

wiczenia, które pomaga Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne,

−

sprawdzian postępów,

−

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań; zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,

−

literaturę uzupełniającą.

Jeśli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczeń, poproś nauczyciela

o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych.

321[04].Z1

Produkcja roślinna

321[04].Z1.01

Planowanie zmianowania

roślin i płodozmianów

321[04].Z1.04

Organizacja produkcji roślinnej

321[04].Z1.02

Użytkowanie sprzętu

rolniczego

321[04].Z1.03

Wykonywanie zabiegów agrotechnicznych

321[04].Z1.05

Określanie zasobów bazy pożytkowej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

korzystać z różnych źródeł informacji na temat uprawy roli i roślin,

−

wymieniać czynniki siedliskowe roślin uprawnych,

−

charakteryzować czynniki klimatyczne siedliska roślin uprawnych takich jak światło,
temperaturę, wodę w siedlisku, powietrze i jego ruch,

−

opisywać rolnicze aspekty klimatu siedliska,

−

charakteryzować glebę jej właściwości chemiczne, fizyczne i biotyczne,

−

objaśniać znaczenie pojęć: żyzność, urodzajność, produktywność,

−

przewidywać działanie czynników pośrednich i bezpośrednich na rośliny uprawne
w kontekście działania następczego roślin uprawnych,

−

oceniać działalność człowieka i jego wpływ na elementy siedliskowe,

−

opisywać elementy składowe roli,

−

wyjaśniać cele uprawy roli,

−

projektować uprawy, uprawki, zespoły uprawek pod dane rośliny,

−

uzasadniać szkodliwość chwastów w uprawach polowych,

−

dobierać sposoby zapobiegania zachwaszczenia pół i upraw

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

określić gospodarcze znaczenie roślin rolniczych,

−

określić cechy charakterystyczne grup i gatunków roślin uprawnych,

−

rozpoznać rośliny uprawne w różnych fazach rozwojowych,

−

wyjaśnić podstawowe pojęcia z zakresu zmianowania,

−

scharakteryzować przyrodnicze, techniczne i ekonomiczne czynniki zmianowania,

−

dobrać stanowiska do uprawy roślin,

−

wyjaśnić wpływ zmianowania roślin na ograniczenie degradacji gleb, zachwaszczenie
oraz rozwój chorób i szkodników,

−

określić wartość przedplonową i następczą ważniejszych grup roślin,

−

zaprojektować zmianowanie roślin.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Gospodarcze znaczenie roślin rolniczych

4.1.1. Materiał nauczania

Rośliny zbożowe

Do zbóż zaliczamy jednoroczne gatunki z rodziny traw, które uprawia się głównie w celu

pozyskania owoców – ziarniaków – o wysokiej zawartości skrobi (pszenica, żyto, jęczmień,
owies, pszenżyto, proso, kukurydza) oraz inne gatunki roślin uprawnych nie będące trawami
(gryka, szarłat), które również dostarczają owoców i nasion skrobiowych.

Grupa roślin zbożowych zajmuje czołowe miejsce w dostarczaniu energii dla ludzi na

całym świecie, zajmując w sumie aż 75% całkowitej powierzchni upraw. Do czołowych zbóż
należy pszenica, ryż i kukurydza. W ostatnim dziesięcioleciu w świecie areał uprawy pszenicy
utrzymuje się na podobnym poziomie; wzrosła natomiast powierzchnia zasiewów kukurydzy,
a zmalała owsa, jęczmienia i żyta.

W Polsce od kilku lat obserwuje się wzrost uprawy zbóż; stanowią one ponad 75%

w strukturze zasiewów. Najwięcej uprawia się u nas pszenicy (21,2%), żyta (13,6%)
i mieszanek zbożowych na ziarno (13,4%). Aktualny poziom plonu jest równy 2,87 t/ha.
Najwyżej plonującym zbożem w Polsce i na świecie jest kukurydza.

Skład chemiczny ziarna jest uwarunkowany czynnikami genetycznymi oraz ich

współdziałaniem z siedliskiem i czynnikami agrotechnicznymi. Ziarno poszczególnych
gatunków zbóż różni się składem chemicznym. Największą część masy ziarna stanowią
węglowodany,

których

zawartość

wynosi

53–69%.

Najważniejszym

składnikiem

węglowodanów jest skrobia. Oprócz skrobi w ziarnie występuje także błonnik (od 2 do 14%).
Błonnik (celuloza) jest nieprzyswajalny przez człowieka, jednak stanowi bardzo ważny
element codziennej diety.

Zboża są zaliczane do roślin o stosunkowo niskiej zawartości białka w ziarnie. Stanowią

jednak główne źródło białka roślinnego wykorzystywanego w żywieniu ludzi i zwierząt.
Ś

rednia zawartość białka w całym ziarnie może wahać w zależności od gatunku, od 9 do 17%.

Najlepsze ziarno, około 7% produkowanej masy, służy do corocznego odnawiania

plantacji produkcyjnych oraz do dalszej reprodukcji. Około 3,8% surowca zbożowego
przetwarza się w przemyśle spirytusowym i piwowarskim. Szacuje się, iż ponad 4% stanowią
straty wynikające ze złego przechowywania.

Gatunki i krótka charakterystyka roślin zbożowych uprawianych w Polsce
Pszenica

Ziarno pszenicy zużywane jest głównie jako surowiec chlebowy, a także jako pasza.

Najczęściej przerabiane jest na mąkę, Mąkę, jaką otrzymujemy z ziarna tej rośliny,
wykorzystuje się do produkcji pieczywa, makaronów, ciastek, kaszy, płatków zbożowych.
Ziarno tego zboża służy również do produkcji słodu piwowarskiego skrobi, a także suchego
glutenu. Podczas przetwarzania ziarna na mąkę i kaszę otrzymujemy również produkty
odpadowe (otręby pszenne stanowiące cenną paszę).

System korzeniowy jest typu wiązkowego. Tworzą go korzenie zarodkowe

i przybyszowe. Podczas kiełkowania wyrasta 3–5 korzeni zarodkowych. Są one cienkie,
delikatne, stanowią 5% całego systemu korzeniowego. W fazie krzewienia zaczynają rozwijać
się korzenie przybyszowe z kilku podziemnych węzłów pędu głównego. Każdy pęd ma

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

własny system korzeniowy i może istnieć samodzielnie. Korzenie pszenicy jarej sięgają do
głębokości 60–90 cm, ozimej nawet do 2 m.

Łodygą zbóż jest źdźbło. Źdźbła pszenic są wzniesione, gładkie, cylindryczne

i podzielone zwykle na 5 międzywęźli. Wysokość form ozimych wynosi zwykle od 85 do
110 cm, a jarych od 90 do 100 cm. W trakcie dojrzewania źdźbło ma barwę złocistożółtą lub
kremową.

Pochwy liściowe ściśle przylegają do międzywęźli i są lekko owłosione. U podstawy

blaszki liściowej występuje krótki języczek i jasnozielone (czasem fioletowe) uszka często
omszone krótkimi na początku, później długimi włoskami. Liście na źdźble ustawione są
przeciwstawnie. Na powierzchni ich znajdują się liczne bruzdki. U pszenicy występuje obfity
nalot woskowy na liściach, źdźbłach i kłosach. Spełnia on znaczącą rolę w bilansie wodnym
roślin. Kwiatostanem jest kłos, który składa się z osadki i kłosków. Osadka ma kształt falisty
i jest podzielona na pięterka. Z każdego pięterka osadki wyrasta jeden kłosek 4–5-kwiatowy,
z którego wykształcają się 2–3 ziarniaki, pozostałe są płonne. Plewy mają kształt
łódeczkowaty, są skórzaste i grube. Plewki są mniejsze i cieńsze, a plewka dolna może być
zakończona ością .

Kłosy mogą mieć kształt: cylindryczny, piramidalny i maczugowaty. Ziarniak jest nagi

i może mieć kształt jajowaty, owalny, owalnowydłużony z wyraźną bruzdką i bródką.

yto w porównaniu z innymi zbożami, ma dobrze rozwinięty system korzeniowy, co

umożliwia pobieranie wody i składników pokarmowych z głębszych warstw gleby.
ś

yto jare ma w Polsce, a szczególnie w rejonach zagrożonych pleśnią śniegową, duże

znaczenie jako roślina fitosanitarna. Jako roślina pionierska służy do rekultywacji gleb
zdegradowanych przez przemysł. Jest również dobrym komponentem w mieszankach
z roślinami motylkowatymi. Ziarno żyta ozimego odznacza się dużą zawartością skrobi
i wykorzystywane jest w wytwarzaniu produktów spożywczych. Z ziarna żyta ozimego można
uzyskiwać krochmal. Najczęstszym sposobem wykorzystania ziarna żyta ozimego jest
produkcja mąki jasnej lub ciemnej w przemyśle zbożowo-młynarskim.
52% zbioru żyta ozimego jest przeznacza się na pasze. Na pasze wykorzystuje się również
otręby, wywar będący produktem odpadowym procesu destylacji alkoholu a także zielonka
11 % zbiorów żyta ozimego znajduje zastosowanie w przemyśle farmaceutycznym

yto spośród wszystkich gatunków zbóż ma najlepiej rozwinięty system korzeniowy; jest

on wiązkowy. Korzenie przybyszowe sięgają do 120 cm, zarodkowe nawet do 250 cm.
Najwięcej masy korzeniowej (60%) znajduje się w warstwie ornej. śyto wytwarza 4 korzenie
zarodkowe, które rozwijają się przez cały okres wegetacji. śyto ozime silnie się krzewi, jare
słabo. Główna masa korzeni przybyszowych tworzy się w okresie krzewienia z podziemnych
węzłów łodygowych. śyto sprawniej niż inne zboża pobiera wodę i składniki pokarmowe
nawet z warstw głębszych, dlatego można je uprawiać na glebach lekkich.

dźbło form ozimych ma długość od 110 do 130 cm, a form jarych od 86 do 120 cm.

Liście żyta są lancetowate, szerokie, długie. Na zewnątrz są gładkie, pokryte mączystym
nalotem. Kłos ma długość od 5 do 15 cm. W okresie kwitnienia jest wzniesiony, a przy
dojrzewaniu pochylony. Kłoski są 2–3-kwiatowe, w tym tylko dwa płodne. Jest rośliną
obcopylną. Niska temperatura opóźnia kwitnienie, a opady i temperatura powyżej 17°C mogą
być przyczyną szczerbatości kłosów. Okres kwitnienia całego łanu trwa od 8 do 10 dni. Plewy
są wąskie i przechodzą w kil pokryty włoskami. Plewka dolna jest skórzasta i przechodzi
w ość. Plewka górna jest błoniasta. Ziarniak żyta ozimego i jarego jest nagi, ma barwę
szarozieloną.

Pszenżyto jest mieszańcem międzyrodzajowym pszenicy z żytem. W warunkach

naturalnych takie mieszańce nie występują. Pszenżyto wykorzystuje się do produkcji słodu,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

a ten z kolei ma zastosowanie w przemyśle piwowarskim i spirytusowym. Ziarno pszenżyta
jest doskonałym surowcem na paszę.

Cechy pszenżyta zależą od cech gatunków pszenic i żyta użytych do krzyżowania. System

korzeniowy wykazuje cechy pośrednie między systemem korzeniowym żyta i pszenicy.
Liczba korzonków zarodkowych wynosi od 3 do 5. Źdźbło form ozimych ma długość od 105
do 120 cm, a jarych od 105 do 115 cm. Międzywęźla są pokryte woskowym nalotem,
a dokłosie (ostatnie międzywęźle) jest omszone. Liście są szerokie, duże, równowąskie,
zaostrzone. Uszka i języczek jak u pszenicy. W kłoskach jest 3–5 kwiatków, z których
wykształcają się zwykle 4 ziarniaki. Plewy są krótkie, plewki mają cechy plewek pszenic
i żyta. Plewka dolna jest oścista, górna – bezostna, błoniasta. Pszenżyto jest rośliną
samopylną. Ziarniak ma kształt zbliżony do ziarna żyta.

Jęczmień

Jęczmień w największym stopniu wykorzystywany jest do produkcji słodu używanego

w produkcji piwa i whisky. Ze słodu otrzymujemy również ekstrakt słodowy służący jako
dodatek do żywności, mający za zadanie poprawienie jej smaku. Produkt ten stosuje się
w pieczeniu chleba, gdyż nadaje mu właściwa objętość i barwę skórki oraz przyjemny zapach.
Z ziarna tego zboża wyrabia się także kasze po odpowiednim ich przerobieniu możemy
uzyskać płatki błyskawiczne. Aż 75% ziarna jęczmienia jarego stanowi składnik mieszanek
pasz treściwych.

System korzeniowy typu wiązkowego jest wyraźnie słabszy niż innych zbóż. Wczesny

siew sprzyja rozwoju korzeni, zwiększa odporność na suszę i zapewnia wyższe plonowanie.
Chłodna pogoda po wschodach sprzyja krzewieniu i rozwojowi głębokiego systemu
korzeniowego. Jęczmień charakteryzuje się dużą krzewistością, wykazuje dużą podatność na
wyleganie. Długość źdźbła odmian jarych wynosi od 7 do 90 cm, a ozimych od 85 do 105 cm,
ź

dźbło jest miękkie i cienkie. Liście są węższe niż u jarych zbóż, blaszki liściowe są kształtu

lancetowatego i na początku rozwoju skręcają się w prawo. Kwiatostanem jest kłos. Długość
kłosa waha się od 4 do 15 cm. Liczba płodnych kłosków na pięterku jest podstawą podziału
jęczmienia na podgatunki. Jest rośliną samopylną, kwitnie przy zupełnie zamkniętych
plewkach lub rozchylonych. Czas kwitnienia wynosi od 6 do 10 dni. Ziarniak ma kształt
wrzecionowaty, najczęściej plewki są zrośnięte z ziarniakiem (wyjątkiem jest jęczmień nagi,
zwany orkiszem).

Owies

Owies uprawia się głównie na paszę dla zwierząt. Zarówno ziarno, słoma jak i plewy są

wykorzystywane w tym celu. W porównaniu ze słomą innych zbóż słoma owsiana posiada małą
ilość trudno strawnego włókna i dlatego uważana jest za wartościową paszę objętościową.
Jeszcze wyższą wartość pokarmową wykazują plewy owsiane. Ziarno wykorzystywane jest w
przemyśle spożywczym do produkcji płatków, kasz, otrąb, jak też w przemyśle
farmaceutycznym, kosmetycznym i chemicznym. Zboże to wysiewane jako roślina ochronna dla
roślin motylkowatych i wraz z nimi może być przeznaczone w całości na kiszonkę.

System korzeniowy owsa jest wiązkowy. Tworzą go 3–4 korzenie zarodkowe oraz liczne

korzenie przybyszowe, wyrastające w czasie krzewienia z podziemnych węzłów łodygowych.
Główna masa korzeni mieści się w warstwie ornej gleb, a pojedynczą korzenie – zwłaszcza
zarodkowe – mogą dochodzić do głębokości 150–180 cm. Źdźbło jest wyprostowane,
o kształcie cylindrycznym, wewnątrz międzywęźli puste. Osiąga wysokość 60–150 cm. Owies
słabo się krzewi. Liście mają kształt lancetowaty. Blaszki liściowe są ciemnozielone,
szarozielone, pokryte woskowym nalotem. Kwiatostanem jest wiecha długości 20 do 30 cm.
Wyróżniamy wiechy chorągiewkowate i rozpierzchłe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Kłoski znajdują się na wierzchołku i zakończeniach wszystkich rozgałęzień bocznych

wiechy. Kłosek zawiera zwykle dwa, rzadziej trzy kwiaty, otoczone dwoma dużymi,
błoniastymi, delikatnymi plewami. Ich barwa jest biała lub żółta, czasami brązowoszara,
czerwona, prawie czarna.

Kwiat składa się z dwóch plewek: dolnej i górnej, które otaczają słupek i trzy pręciki.

Kwiaty są obupłciowe i samopylne. Ziarniak luźno zamykają plewki, które nie odpadają przy
omłocie.

Kukurydza

Kukurydza ma zastosowanie paszowe szczególnie dla bydła i trzody chlewnej. Słoma,

osadki i rdzenie kolbowe, makuchy, kiełki, wywar są również przeznaczone do spożycia dla
zwierząt. Z ziarna kukurydzy produkuje się kasze, mąkę, płatki, popcorn, a także penicylinę,
ś

rodki dezynfekcyjne, glicerynę. Poza tym z ziarna otrzymujemy alkohol i krochmal. Zarodki

kukurydzy stanowią główny substrat do produkcji oleju jadalnego. Ze słomy kukurydzianej
produkuje się papier i płyty budowlane, używana jest też do produkcji butanolu.

Kukurydza ma najsilniej rozwinięty system korzeniowy ze wszystkich zbóż. Tworzy go

korzeń zarodkowy (główny) oraz korzenie przybyszowe wyrastające ze wszystkich
podziemnych węzłów. Korzenie przybyszowe mogą również wyrastać z dolnych węzłów
nadziemnych tworząc korzenie podporowe (powietrzne). Korzeń zarodkowy pełni swoją
funkcję przez całą wegetację rośliny. Część masy korzeniowej znajduje się płytko pod
powierzchnia gleby, na głębokości od 2 do 10 cm. Główna masa korzenia jest na głębokości
60–70 cm. Łodyga nie jest źdźbłem, choć jest podzielona na węzły i międzywęźla. Zarówno
węzły, jak i międzywęźla są wypełnione tkanką miękiszową, a cała łodyga jest gruba
i wysoka. Wysokość łodyg jest cechą odmianową i wynosi od 1,5 m do 3 m. Liście wyrastają
z węzłów nadziemnych i na łodydze są rozmieszczone naprzeciwlegle. Blaszka liściowa jest
duża, gęsto unerwiona. Dolna strona blaszki liściowej jest gładka; a górna – owłosiona
i szorstka. Jest to roślina rozdzielnopłciowa, jednopienna. Kwiatostanem męskim jest wiecha
na szczycie łodygi. Na licznych jej rozgałęzieniach znajdują się dwukwiatowe kłoski.
Kwiatostanem żeńskim jest kolba osadzona w kącie liści na skróconym pędzie, zwanym
osadką kolbową. Zapylenie wszystkich kwiatów trwa od 2 do 4 dni. Owocem kukurydzy jest
ziarniak o znacznie wyższej masie tysiąca ziaren; o kształcie: kulistym, owalnym, klinowatym
lub kanciastym; o powierzchni gładkiej lub pomarszczonej; w kolorze: białym, żółtym,
czerwonym lub brunatnym.

Proso

Powierzchnia pod zasiew prosa w Polsce cały czas maleje. Jest to wynikiem tego, iż

popularna niegdyś, produkowana z prosa kasza jaglana zostaje coraz częściej zastępowana
innymi produktami, bardziej wartościowymi. Poza tym proso jest rośliną wrażliwą,
wymagającą wielu zabiegów pielęgnacyjnych, co w stosunku do uzyskiwanego plonu, jest
nieporównywalne. W niektórych krajach z prosa uzyskuje się spirytus oraz cukier gronowy.
Ziarno stanowi wartościową paszę treściwą dla drobiu. Proso może być uprawiane na
zielonkę. Proso posiada wiązkowy system korzeniowy, który rozmieszczony jest w glebie do
głębokości 40–50 cm, pojedyncze korzenie mogą sięgać do 1 m. Lepiej od innych zbóż radzi
sobie na glebach suchych. Liście są lancetowate, niekiedy pofałdowane. Źdźbło ma długość
od 0,75 do 1,5 m; jest owłosione. Liczba źdźbeł wynosi od 1 do 5. Kwiatostanem jest wiecha
rozpierzchła lub chorągiewkowata. Proso jest samopylne. Okres wegetacji trwa 80–115 dni.
Ziarniak prosa okrywają niezrośnięte z nim, twarde plewy o barwie białej, żółtej, zielonej lub
czerwonej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Gryka

Cenną częścią gryki są orzeszki przetwarzane na kaszę charakteryzującą się

właściwościami dietetycznymi. Ponieważ kasze i mąka gryczana nie posiadają w swoim
składzie glutenu, mogą być spożywane przez dzieci chore na celiakię (alergię na gluten).
Gryka jest rośliną miododajną, a rutyna zawarta w nadziemnej części roślin wykorzystywana
w przemyśle farmaceutycznym. Gryka posiada korzeń palowy sięgający do 1 m w głąb gleby.
Łodyga osiąga wysokość 1 m, jest rozgałęziona z wybarwieniami; pod koniec wegetacji
czerwono zabarwiona. Liście mają kształt sercowato-strzałkowaty; dolne są ogonkowe,
a górne siedzące. Kwiat składa się z pięciu bladoróżowych płatków korony, tworząc na
zakończeniach rozgałęzień łodygi luźne grona lub baldachy. Zakwita po 15–25 dniach od
siewu i kwitnie przez 44–59 dni. Pojedynczy kwiat gryki jest otwarty tylko 1 dzień, dlatego
z objętości kwiatów (od 500 do 200 na roślinie) tylko 4–10% wykształci nasiona. Zapylenie
następuje tylko wtedy, gdy pyłek z kwiatów długopręcikowych trafi na znamiona
długosłupkowe i odwrotnie. Gryka jest owado- i wiatropylna. Orzeszki dojrzewają
nierównomiernie.

Fazy rozwojowe zbóż, wymagania klimatyczne i glebowe.

Zboża są zaliczane do roślin jarych i ozimych. Okres jesiennej wegetacji zbóż trwa od 50

do 70 dni, po czym na skutek spadku temperatur poniżej 5°C proces ten zostaje zahamowany,
a rośliny wchodzą w okres spoczynku zimowego, który w zależności od warunków
pogodowych trwa od 4 do 5 miesięcy. Wznowienie wegetacji ozimin następuje na
przedwiośniu, wówczas gdy średnia dobowa temperatura powietrza wzrośnie powyżej 5°C.
Cykl życiowy zbóż ma przebieg fazowy i wyróżnia się w nim: kiełkowanie, wschody,
krzewienie, strzelanie w źdźbło, kłoszenie i kwitnienie, dojrzewanie.

Pszenica ozima i jara, żyto ozime i jare, jęczmień ozimy i jary, owies należą do roślin

dnia długiego. Optymalną temperaturą w czasie siewu i wschodów dla pszenicy ozimej jest
11,6°C, wschody wówczas trwają 12 dni. W trakcie jesiennego rozwoju najlepsza temperatura
powinna kształtować się na poziomie 6,3°C. Optymalna temperatura dobowa okresu
spoczynku wynosi 2°C. Na plonowanie pszenicy ozimej korzystnie wpływa wczesne ruszenie
wegetacji. Za optimum rozwoju wiosennego przyjmuje się średnią dobową temperaturę
powietrza 9°C. Od połowy czerwca optymalna dobowa temperatura wynosi 16°C, a jej
tendencje spadkowe są korzystne dla gromadzenia suchej masy. Optimum opadowe w okresie
po wznowieniu wegetacji wynosi 195–230 mm. Pszenica jara w pierwszym okresie rozwoju –
do krzewienia wymaga temperatury 6–8°C. W fazie strzelania w źdźbło temperatura dobowa
nie powinna przekraczać 14°C, w późniejszych fazach 17°C. Za optimum opadowe uważa się
sumę opadów od 200 do 240 mm.

Najkorzystniejszą temperaturą przed siewem, w okresie do wschodów żyta ozimego, jest

10–13,5°C. W okresie wegetacji jesiennej średniodobowa temperatura powietrza powinna
wynosić 7–8,3°C. Sprzyja to dobremu ulistnieniu, krzewieniu i hartowaniu roślin. W okresie
spoczynku zimowego zahartowane rośliny znoszą temperatury do -30°C. Niskie wymagania
termiczne sprawiają, iż żyto najwcześniej wznawia wiosną wegetację. W okresie strzelania
w źdźbło i kłoszenia pożądana jest niska temperatura (5°C). Optimum termiczne w fazie
kwitnienia, zapłodnienia, zawiązywania ziarna wynosi 15,8–16,4°C. Potrzeby wodne żyta
wynoszą 220 mm opadów, w tym aż 140 mm przypada na maj i czerwiec.

Pszenżyto ozime zaczyna kiełkować w temperaturze 2–6°C. Właściwy wzrost i rozwój

jesienny przebiega w średniej dobowej temperaturze na poziomie 14°C na początku okresu
i około 8°C na jej końcu. Pszenżyto ozime późno wznawia wegetację i ma powolną dynamikę
wzrostu. W okresie strzelania w źdźbło i kłoszenia wymaga temperatur dobowych na
poziomie 6–8°C. W dalszych fazach optymalna temperatura wynosi 16–17°C. Wymagania

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wodne pszenżyta ozimego w czasie jesiennej wegetacji wynoszą 80–100 mm opadu, w czasie
spoczynku zimowego 30–40 mm opadu, a po ruszeniu wegetacji 190–215 mm. Wymagania
termiczne pszenżyta jarego są zbliżone do wymagań pszenicy jarej. Optymalne opady dla
pszenżyta jarego wynoszą 150–160 mm.

Jęczmień ma niski współczynnik transpiracji. Zapotrzebowanie na wodę jest mniejsze na

kompleksach pszennych, a większe na żytnich. Jesienią jęczmień ozimy potrzebuje 70–90 mm
opadu, natomiast od wiosny 195–250 mm. U jęczmienia jarego, ze względu na inną dynamikę
wzrostu, największy wpływ na plony mają opady w okresie od siewu do krzewienia (12 mm).
Generalnie potrzeby wodne jęczmienia jarego wynoszą 206–211 mm. Jęczmień ozimy
potrzebuje w całym okresie rozwojowym średniej temperatury powyżej 3°C. W listopadzie –
w okresie hartowania, pożądana jest niska temperatura (5–0°C). Optimum termiczne w fazie
strzelania w źdźbło nie przekracza 10°C, a po kłoszeniu do 16°C. Dopiero w dojrzałości
woskowej wyższe temperatury (powyżej 22°C) sprzyjają dojrzewaniu ziarna. Jęczmień jary
w okresie wschodów potrzebuje dobowej temperatury 5–7°C, która wzrasta do około 8°C
w fazie krzewienia. W fazie strzelania w źdźbło optimum termiczne wynosi 12–15°C, po
kłoszeniu zwiększa się do 16°C.

Owies to roślina klimatu umiarkowanego i wilgotnego. Ziarno kiełkuje w temperaturze

2–3°C. Krzewieniu sprzyja temperatura 6–12°C. W fazie strzelania w źdźbło aż do kłoszenia
optymalna temperatura dobowa to 12–16°C. Po kłoszeniu, aż do zbioru korzystnie na rozwój
i plonowanie wpływa pogoda słoneczna z niezbyt wysoką temperaturą (15–18°C). Owies ma
wysoki współczynnik transpiracji (ok. 500), dlatego najkorzystniejsza dla plonu jest suma
opadów 200–252 mm.

Kukurydza należy do roślin dnia krótkiego i ciepłolubnych. Szybko kiełkuje

w temperaturze powyżej 10°C, a w dalszych fazach najlepiej rozwija się powyżej 16°C.
Przygruntowe przymrozki w okresie wschodów hamują wzrost roślin. Największy przyrost
masy następuje powyżej 18–20°C. Zbyt wysoka, (powyżej 23°C), temperatura powietrza
i niska wilgotność w okresie kwitnienia jest niepożądana. Po przekwitnięciu i zawiązaniu
kolb, aż do dojrzewania – znosi obniżenia temperatury do 10°C. Wczesne chłody jesienne
wydłużają wegetację i opóźniają dojrzewanie. Wczesne przymrozki jesienne powodują
zasychanie liści, co odbija się niekorzystnie na plonie ziarna. Kukurydza jest światłolubna
wymaga dostępu światła w łanie. Na przebieg wegetacji kukurydzy może mieć wpływ wiatr,
powodujący wyleganie roślin. Kukurydza ma niski współczynnik transpiracji (180–245 mm),
jednak wytwarza duże ilości suchej masy. Potrzebuje w okresie wegetacji od 250–300 mm
opadów.

Proso ma duże wymagania termiczne i świetlne, a małe wilgotnościowe. „Minimalna

temperatura kiełkowania wynosi 8–10°C, optymalna 20–30°C. Młode siewki są bardzo
wrażliwe na wiosenne przymrozki. Wyróżnia się oszczędną gospodarką wodną, jego
współczynnik transpiracji wynosi 200–250. Największe zapotrzebowanie na wodę przypada
na okresie strzelania w źdźbło i początki tworzenia kwiatostanu.

Gryka jest rośliną dnia długiego, ale zakwita i tworzy nasiona również przy krótkim dniu.

Ma duże wymagania cieplne; najlepiej rozwija się w temperaturze 20°C i jest wrażliwa na
przymrozki. Ilość opadów od zasiewu do kwitnienia – 70 mm, a podczas dojrzewania nasion -
15 mm. Nie jest wskazana dżdżysta pogoda, powodująca nadmierny rozwój masy
wegetatywnej; silne wiatry- mogą być przyczyną wylegania; długotrwała susza – kwiaty
wydzielają małe ilości nektaru, co utrudnia zapylanie.

Największe wymagania glebowe ze wszystkich zbóż ma pszenica ozima i jara. Powinno

się je uprawiać na czarnoziemach, czarnych ziemiach, madach średnich i ciężkich, na
niezakwaszonych glebach brunatnych właściwych, lessach i rędzinach. Optymalne pH gleby

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

dla pszenicy ozimej i jarej wynosi 6,5. Dopuszcza się jednak pH w zakresie od 5,3 do 7,3. Są
to gatunki bardzo wrażliwe na niedobór wapnia w glebie.

yto (ozime i jare) jest gatunkiem zboża bardzo tolerancyjnym na zmienne warunki

glebowe. Ma bardzo dobrze rozwinięty system korzeniowy, małe potrzeby wodne; bardzo
oszczędnie gospodaruje wodą; toleruje kwaśny odczyn gleby oraz nadmiar jonów glinu. śyto
zaleca się uprawiać na kompleksach żytnich. Jednak plonowanie tego zboża na kompleksie 2,
3 i 4 jest najmniej zróżnicowane. Dopiero uprawa na 5 i 6 kompleksie znacznie obniża
plonowanie. Wymagania glebowe są tutaj ściśle powiązane z wilgotnością gleby. W latach
posusznych żyto plonuje lepiej na kompleksach pszennych, zaś w wilgotnych uprawiać je
należy raczej na kompleksach żytnich, z uwagi na silne wyleganie tego zboża i porażenie
przez choroby.

Pszenżyto (ozime i jare) jest mniej wrażliwe na obecność jonów glinu w glebie niż

pszenica, ale lepiej takie warunki znosi żyto. Najwyżej plonuje na kompleksach: pszennym
bardzo dobrym i dobrym. Na kompleksie żytnim bardzo dobrym pszenżyto plonuje wyżej niż
inne zboża. Na kompleksie żytnim dobrym i żytnim słabym plonuje znacznie niżej.

Jęczmień ozimy plonuje wysoko na glebach średnich, jednak kompleksów 6 i 7 nie

należy brać pod uwagę w uprawie tego zboża. Największe plony jęczmienia jarego uzyskuje
się na glebach najlepszych (kompleks 1 i 2). Zadowalające efekty uzyskamy też na
kompleksie pszennym wadliwym. Wysoki plon uzyskuje się na kompleksie żytnim bardzo
dobrym. Na kompleksie 5 i 6 plony znacznie spadają. Plonuje najlepiej w zakresie pH od 5,4
do 7,5 i jest bardzo wrażliwy na zakwaszenie gleb.

Do uprawy owsa najodpowiedniejsze są gleby kompleksów żytnich. Na kompleksach

pszennych uprawiamy go tylko jako roślinę fitosanitarną

w zmianowaniach o dużym

wysyceniu zbożami. Jest mało wrażliwy na odczyn gleby; plonuje dobrze w zakresie pH od
4,5 do 7,2.

Kukurydzę można uprawiać na różnych glebach, z wyjątkiem gleb podmokłych, zimnych,

bardzo ciężkich i ilastych oraz suchych. Wymaga gleb próchnicznych, ciepłych, o dużej
pojemności wodnej, zasobnych w składniki pokarmowe. Najwłaściwsze są czarne ziemie,
czarnoziemy i gleby lessowe. Dobrze radzi sobie na lżejszych madach, piaskach gliniastych
mocnych, glebach brunatnych, słabo zbielicowanych. Gleby te, zaliczane do kompleksu
ż

ytniego bardzo dobrego i dobrego, muszą być odpowiednio nawożone i uprawiane oraz rejon

uprawy musi się charakteryzować równomiernym rozkładem opadów (ok. 300 mm) w sezonie
wegetacyjnym. Można ją uprawiać również na torfach niskich. Kukurydza jest dość
tolerancyjna na odczyn gleby. Można ją uprawiać przy pH od 5 do 7,5. Najwyższe jednak
plony zbieramy z pól o odczynie obojętnym.

Najwyższe plony proso daje na glebach kompleksów pszennych. Z powodzeniem może

być uprawiane na glebach kompleksów żytnich, gdy agrotechnika i nawożenie są
odpowiednie. Ważne jest, aby gleba przeznaczona pod uprawę prosa była strukturalna,
a odczyn zbliżony do obojętnego (pH od 6 do 6,5).

Gryka, choć jest rośliną gleb lekkich i mało urodzajnych, najwyżej plonuje
na kompleksie pszennym bardzo dobrym i dobrym. Jednak najczęściej bywa uprawiana

na kompleksie 5 i 6.

Biorąc pod uwagę celowość uprawy ze względów ekonomicznych:

−

na kompleksie pszennym bardzo dobrym należy w pierwszej kolejności uprawiać:
pszenicę ozimą i jarą; następnie jęczmień jary i kukurydzę na ziarno; w ostatniej
kolejności proso, owies, pszenżyto ozime, pszenżyto jare i żyto jare,

Przykłady roślin fitosanitarnych: owies, lucerna, łubin.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

na kompleksie pszennym dobrym największą celowością uprawy charakteryzują się
następujące gatunki: pszenica ozima, pszenica jara i jęczmień jary; średnią celowością
uprawy: kukurydza na ziarno; najmniejszą zaś jęczmień ozimy, proso, owies, pszenżyto
ozime, pszenżyto jare i żyto jare,

−

na kompleksie żytnim bardzo dobrym w pierwszej kolejności należy uprawiać: pszenicę
ozimą i jarą, jęczmień jary i ozimy, kukurydzę na ziarno, żyto ozime, pszenżyto ozime;
w drugiej kolejności: proso, owies, grykę, pszenżyto jare i żyto jare,

−

kompleks żytni dobry najlepiej nadaje się do uprawy: jęczmienia ozimego, kukurydzy na
ziarno, prosa, owsa, gryki, żyta ozimego, pszenżyta ozimego, żyta jarego; w drugiej
kolejności można na nim uprawiać: jęczmień jary i pszenżyto ozime; pszenica ozima
i jara osiąga najniższą ekonomiczną celowość uprawy,

−

na kompleksie żytnim słabym należy uprawiać żyto ozime i grykę; w drugiej kolejności
owies; w trzeciej proso, pszenżyto ozime i żyto jare. Kompleks żytni słaby może być
przeznaczany pod zasiew żyta ozimego, którego celowość uprawy jest tutaj średnia.

Rośliny okopowe
Zagadnienia ogólne

Rośliny okopowe ze względu na różnice morfologiczne należą do różnych rodzin

botanicznych. Łączy ich natomiast wiele cech wspólnych oraz podobna agrotechnika:

−

zajmują specyficzne miejsce w płodozmianie, ponieważ ze względu na duże potrzeby
pokarmowe wymagają nawożenia organicznego i wysokiego nawożenia mineralnego,

−

uprawiane są w szerokiej rozstawie rzędów,

−

zostawiają czyste, odchwaszczone stanowisko dla roślin następczych,

−

wytwarzają z jednostki powierzchni wysoki plon biomasy o małej zawartości suchej
masy, dlatego wymagają odpowiedniego zagospodarowania zbiorów.
Rośliny okopowe ze względu na wytwarzany plon główny dzielimy na:

−

rośliny bulwiaste – plonem głównym są bulwy, będące zmodyfikowanymi pędami
podziemnymi (ziemniaki, topinambur),

−

rośliny korzeniowe – plonem głównym są zgrubiałe korzenie spichrzowe.
Ze względu na zastosowanie rośliny okopowe możemy podzielić na:

−

przemysłowe – jako surowiec dla przemysłu (buraki cukrowe, cykoria),

−

pastewne – jako pasza dla zwierząt (buraki pastewne, marchew pastewna, brukiew, rzepa
ś

cierniskowa).

Gatunki i krótka charakterystyka roślin okopowych uprawianych w Polsce
Ziemniak

Ziemniak należy do grupy najważniejszych roślin uprawnych. Uprawiany we wszystkich

regionach świata, jednak największe znaczenie ma w krajach europejskich. Na Europę łącznie
z Rosją przypada około 50% światowej powierzchni uprawy i zbiorów tej rośliny.

Powierzchnia uprawy tego gatunku w Polsce stopniowo maleje. Traci znaczenie uprawa

ziemniaka paszowego, ze względu na wysokie koszty i dużą pracochłonność, a zyskuje
uprawa ziemniaka jadalnego (w stanie świeżym i w formie przetworzonej) oraz ziemniaka
przemysłowego. O przydatności ziemniaka decyduje jego wielostronne wykorzystanie na cele
konsumpcyjne, przemysłowe i paszowe. Ze względu na cel wykorzystania możemy podzielić
ziemniaki na: ziemniaki jadalne, ziemniaki dla krochmalnictwa, ziemniaki wykorzystywane
w gorzelnictwie, ziemniaki przeznaczane na cele paszowe.

Produkty o wysokiej wartości paszowej uzyskuje się w procesie suszenia ziemniaków

(płatki, wiórki). Na cele paszowe mogą być przeznaczane również produkty uboczne

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

przemysłu krochmalniczego oraz przemysłu gorzelniczego. Produkty te stanowią masę płynną
i mogą być skarmiane przez bydło.

Uprawiane odmiany ziemniaka zarówno jadalne, jak i skrobiowe należą do różnych klas

wczesności. Ze względu na długość okresu wegetacji wyróżnia się:

−

bardzo wczesne – 60–90 dni,

−

wczesne – 90–110 dni,

−

redniowczesne – 110–125 dni,

−

redniopóźne – 125–135 dni,

−

późne – pow. 135 dni.
Ziemniak jest rośliną jednoroczną, rozmnaża się wegetatywnie (rozmnażanie

generatywne stosowane jest wyłącznie w hodowli nowych odmian). W budowie ziemniaka
wyróżnia się część podziemną – korzenie, stolony, bulwy i część nadziemną – łodygi, liście,
kwiatostany. System korzeniowy rozwija się głównie w wierzchniej warstwie gleby
(30–40 cm), tylko pojedyncze korzenie mogą sięgać do 1,5–2 m. Początkowo rosną prawie
poziomo, a potem zmieniają kierunek na pionowy. Stolony są to pędy podziemne o średnicy
1–3 mm. Początkowo rosną na długość, a tuż przed tworzeniem pąków kwiatowych ich
wzrost zostaje zahamowany, a na końcach tworzą się zgrubienia zwane bulwami. Na
stolonach występują spiralnie ułożone łuskowate liście okrywające pączki. Długość i liczba
stolonów jest cechą odmianową. Bulwa jest organem spichrzowym, charakteryzującym się
określonym dla każdej odmiany.

Typowy dla danej odmiany kształt może zmienić się na skutek następujących po sobie

okresowej suszy i silnych opadów. Obserwuje się wówczas powstawanie zgrubień
i przewężeń oraz wyrastanie nowych bulw.

W budowie bulwy wyróżnia się:

−

część pępkową (stolonową) która łączy bulwę ze stolonem

−

część wierzchołkową – na której znajduje się większość ułożonych spiralnie oczek.
Oczko składa się z łuskowatej brwi (blizna po odpadniętym łuskowatym liściu) oraz

zagłębienia, w którym znajdują się pączki (główny i 2 boczne). Z oczek po zakończeniu
okresu spoczynku wyrastają kiełki. W budowie anatomicznej bulwy (stolonu) wyróżnia się:
skórkę, korę pierwotną, łyko zewnętrzne, drewno, łyko wewnętrzne, rdzeń. Część nadziemną
ziemniaka stanowi krzak wyrosły z bulwy, składający się najczęściej z 4–8 pędów. Wyróżnia
się dwa podstawowe typy pokroju krzaka: łodygowy – o małej ilości drobnych liści
i widocznych łodygach oraz liściowy o bogatym ulistnieniu zasłaniającym łodygi. Kwiatostan
jest wierzchołkowaty zebrany w baldachogrona. Kwiaty różnej barwy. Owocem jest mięsista
dwukomorowa jagoda.

Topinambur

Topinambur to roślina pochodząca z Ameryki Północnej. Do Europy (najwcześniej do

Francji) sprowadzony w 1612 r. Uprawa tej rośliny rozpowszechniła się szybciej niż
ziemniaka. Obecnie na większą skalę uprawiany na Ukrainie, w Mołdawii, w płd. i środk.
Francji oraz na południu Niemiec. W Polsce uprawa tej rośliny rozpowszechniła się w latach
30. Topinambur jest cenną rośliną paszową oraz przemysłową.

Wartość użytkową topinamburu przedstawia się następująco:
Bulwy:

−

karma dla wszystkich zwierząt gospodarskich oraz zwierzyny łownej,

−

surowiec do produkcji alkoholu, syropów i słodzików fruktozowych,

−

ywność dla ludzi w postaci potraw gotowanych, pieczonych oraz wielu sałatek

i surówek,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

surowiec dla przemysłu zielarskiego.
Łodygi i liście:

−

surowiec na kiszonki,

−

zielona karma dla przeżuwaczy,

−

liście do produkcji koncentratów paszowych dla zwierząt jednożołądkowych,

−

łodygi do produkcji brykietów opałowych oraz podłoże do produkcji grzybów jadalnych.
Wartości ekologiczne:

−

rekultywacja zwałowisk kopalni odkrywkowych zazielenienie starych i użytkowanych
wysypisk śmieci żerowiska zaporowe dla zwierzyny łownej,

−

ochrona pól odłogowych przed zachwaszczeniem, zakrzaczeniem i degradacją gleby.
Część podziemną topinamburu stanowią: korzenie, stolony i bulwy. Korzenie

przybyszowe wyrastające z podziemnych części łodyg rozwijają się głównie do głębokości
30 cm, a tylko pojedyncze korzenie sięgają do 2 m. Z węzłów podziemnych łodyg wyrastają
również pędy podziemne (stolony), na których końcach tworzą się bulwy o rozmaitym
kształcie i wypukłych oczkach. Barwa skórki może być biała, żółta lub czerwona aż do
fioletowej. Wiązanie bulw zaczyna się w okresie najszybszego rozwoju części nadziemnej.

Łodyga na przekroju prawie okrągła, silnie ulistniona, wyrasta do wysokości 2–4 m.

Liście ogonkowe, owalno-sercowate szorstkie, na brzegach ząbkowane. Kwiatostanem jest
koszyczek, owocem szarobiała niełupka.

Burak cukrowy

W Polsce burak cukrowy jest jednym z niewielu gatunków roślin uprawianych wyłącznie

na zasadach kontraktacji. Przy produkcji cukru pozyskuje się produkty uboczne, które mogą
być wykorzystane jako pasza dla zwierząt:

−

wysłodki – krajanka z korzeni, z której wydobyto cukier, zawierają około 10% s.m., masa
ś

wieżych wysłodków stanowi około 50% plonu korzeni. Mogą być skarmiane w stanie

wieżym, zakiszonym lub suchym,

−

melasa – ma dużą wartość energetyczną, ponieważ 50% jej s.m. stanowi cukier, służy do
produkcji pasz melasowych oraz produkcji alkoholu, kwasu cytrynowego, drożdży.
W budowie korzenia spichrzowego buraka wyróżnia się:

−

Głowę – górna część korzenia, z której wyrasta rozeta liści. Znajduje się zwykle nad
ziemią, jest najuboższa w składniki pokarmowe i najbardziej zdrewniała.

−

Szyję – nie wyrastają na niej ani korzenie boczne, ani liście, jest mniej zdrewniała
w

porównaniu z głową i odznacza się znaczną zawartością substancji zapasowych

−

Korzeń właściwy – znajduje się całkowicie w glebie, wraz z szyją stanowi najbardziej
wartościową część rośliny. Wyrastają tu korzenie boczne (zwykle z dwu bruzd).

−

Końcową jego część stanowi cienki ogon, sięgający niekiedy do 2 m w głąb gleby.
Burak

cukrowy

wykształca

jednolity

typ

korzenia,

kształtu

stożkowatego.

W niesprzyjających warunkach uprawy może dojść do powstawania zniekształceń i wad
korzeni, co obniża jakość uzyskiwanego plonu. Liście są ogonkowe, ułożone spiralnie
i tworzą rozetę, blaszki liściowe są duże, błyszczące. Liście łodygowe są mniejsze i osadzone
na krótkich ogonkach. Kwiatostan ma postać kłosa lub wiechy. Owoc – kłębek jest złożony,
zwany owocostanem.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Burak pastewny

Pierwsze formy buraka, które można uznać za pastewne, były znane już w starożytności

i średniowieczu. W XVIII w. zajął miejsce ugoru w tradycyjnej trójpolówce. Powierzchnia
jego uprawy wzrastała do II wojny światowej, natomiast po wojnie uległa znacznemu
zmniejszeniu, co związane jest głównie z pracochłonnością oraz rozpowszechnieniem uprawy
kukurydzy.

Jest gatunkiem o wysokiej zdolności plonowania, plony mogą być nawet dwukrotnie

wyższe niż u buraka cukrowego. Korzenie traktowane jako soczysta pasza objętościową dla
bydła, owiec, kóz. Ze względu na dużą zawartość wody korzenie buraka pastewnego stanowią
paszę sezonową w okresie jesieni i wczesnej zimy.

Skład chemiczny korzeni buraka pastewnego zależy przede wszystkim od odmiany, ale

również warunków klimatyczno–glebowych.

Korzenie buraka pastewnego są znacznie płycej zagłębione w glebie i posiadają różne

kształty: mamutowaty, walcowaty, stożkowaty, jajowaty. Barwa skórki jest od białej poprzez
ż

ółtą, pomarańczową do czerwonej.

Marchew

Znana była już w starożytnej Grecji i Rzymie. Występuje w stanie dzikim na wszystkich

kontynentach. W Polsce wzmianki o uprawie marchwi pochodzą z XV w., a jako warzywo
znajduje się na trzecim miejscu po kapuście i pomidorach. Marchew jest uznawana za paszę
dietetyczną, łatwo strawną, szczególnie korzystnie oddziaływuje przy zapaleniu narządów
trawiennych i w chorobach dróg oddechowych. Jest również paszą mlekopędną. Szczególnie
cenna w żywieniu młodych zwierząt ze względu na dużą zawartość karotenu. Plony wahają
się w szerokich granicach w zależności od gleb, na jakich jest uprawiana.

Korzeń marchwi jest palowy, może rozwijać się do głębokości 150 cm, natomiast korzeń

spichrzowy towarowy osiąga długość do 20–25 cm i może posiadać kształt cylindryczny,
stożkowaty, walcowaty. Korzenie przybyszowe wyrastająca czterech bruzdach korzeniowych.

Liście pierzastodzielne. Kwiatostanem jest baldachogrono.

Brukiew

Pochodzi z rejonu Morza Śródziemnego. W starożytności była już znana w Grecji

i Rzymie i stąd rozprzestrzeniła się po całej Europie. W wiekach średnich była wraz z rzepą
głównym pożywieniem ludności wiejskiej. W Polsce uprawiana głównie na paszę oraz
w niewielkich ilościach jako warzywo.

Znaczenie gospodarcze jest niewielkie i uprawiana jest na niedużej powierzchni. Wadą

jej jest duża zawartość wody oraz duże wymagania wilgotnościowe. Zaletą jest mała reakcja
na okresy chłodów w lecie, odporność na przymrozki wiosenne oraz możliwość uprawy
w plonie głównym, wtórym i międzyplonie ścierniskowym.

Brukiew posiada korzeń spichrzowy kształtu owalnego, kulistego lub cylindrycznego.

Zabarwienie korzenia w górnej części fioletowe lub zielone, w dolnej (zagłębionej w ziemi)
ż

ółte lub białe, barwa miąższu najczęściej żółta. Korzenie przybyszowe tworzą

charakterystyczną „brodę”.

Liście owalnie wydłużone, powcinane, pokryte nalotem. Kwiatostanem jest luźne grono,

owocem jest łuszczyna.

Rzepa ścierniskowa

Rzepa jest starą rośliną, znaną starożytnym Grekom i Rzymianom. Pochodzi z dwu

ośrodków – Azji i basenu Morza Śródziemnego, skąd rozpowszechniła się jako roślina
jadalna i lecznicza, a następnie jako pastewna w krajach Europy. Powierzchnia uprawy tej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

rośliny w Polsce jest niewielka. Uprawiana jako międzyplon ścierniskowy, szczególnie
w rejonach o dużej ilości opadów oraz długiej i ciepłej jesieni.

Rzepa ścierniskowa posiada korzeń wydłużony lub walcowaty, w części nadziemnej

zabarwiony zielono lub fioletowo, podziemnej – biało lub żółto, barwa miąższu biała.

Fazy rozwojowe roślin okopowych, wymagania klimatyczne i glebowe
Rośliny bulwiaste
Ziemniak
1. Okres spoczynku – rozpoczyna się po zbiorze i trwa aż do momentu kiełkowania.

Długość okresu spoczynku jest cechą odmianową, lecz może być również modyfikowana
przebiegiem pogody podczas wegetacji, dojrzałością, wielkością bulw, warunkami
przechowywania. Cecha ta ma bezpośredni wpływ na straty spowodowane
przedwczesnym kiełkowaniem bulw.

2. Kiełkowanie – rozpoczyna się w temp. około 8°C. Do przebiegu tego procesu ziemniak

nie wymaga wody, gdyż zawiera ją w bulwie. Niezbędnymi czynnikami są natomiast
odpowiednia temperatura (optymalna 15–18°C) i wilgotność powietrza (70-80%). Jeśli
proces kiełkowania przebiega w świetle nazywa się podkiełkowywaniem, który
przyspiesza wschody i rozwój roślin.

3. Wschody – rozpoczynają się pojawieniem kiełków na powierzchni gleby. U odmian

wczesnych początek wschodów występuje po około 20–25 dniach, u późniejszych po
25–30 dniach.

4. Butonizacja (wiązanie pąków kwiatowych).
5. Tuberyzacja (powstawanie zawiązków bulw) – obie fazy występują najczęściej

w zbliżonych terminach. Okres powstawania bulw trwa ok. 2–3 tygodnie. Optymalna
temperatura zawiązywania i wzrostu bulw wynosi 15–20°C. Tuberyzacja u odmian
wczesnych występuje średnio po 40 dniach, u późnych po 45–50 dniach od posadzenia.

6. Kwitnienie – długość trwania tej fazy zależy od cech genetycznych odmiany oraz

przebiegu pogody. Rośliny wykazują bardzo duże zapotrzebowanie na wodę i składniki
pokarmowe.

7. Dojrzewanie, następuje stopniowe zasychanie naci i zwiększanie masy bulw,

gromadzenie w bulwach skrobi i składników pokarmowych. Zmniejsza się
zapotrzebowanie na wodę, a rośliny potrzebują ciepłej słonecznej pogody. Bulwy nie
okryte uszkadzane są już w temperaturze -0,7°C.

Topinambur jest rośliną dnia krótkiego, długi dzień powoduje zahamowanie rozwoju

generatywnego roślin. Bulwy ukorzeniają się i kiełkują w temperaturze 4–5°C. Początkowo
rośliny rozwijają się powoli, a maksimum wzrostu przypada na sierpień. Niewielkie
przymrozki nie szkodzą ani liściom, ani łodygom. Najkorzystniejsza dla rośliny jest pogoda
ciepła i wilgotna. Bulwy topinamburu znoszą niskie temperatury nawet do -30°C.

Rośliny korzeniowe

Są to rośliny dwuletnie. W pierwszym roku kształtuje się korzeń spichrzowy, a w drugim

roku po wysadzeniu korzeni do gleby tworzy się pęd nasienny, następuje kwitnienie,
zawiązywanie owoców i nasion.

Burak

I rok:

−

Kiełkowanie – wykształca się korzonek zarodkowy i liścienie, trwa około 8–24 dni.
Buraki kiełkują już w temperaturze 3–4°C, są wrażliwe na przymrozki wiosenne
(do -3°C), w fazie tej występuje znaczne zapotrzebowanie na wodę.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

Faza dwóch liści .

−

Faza 6 liści – w korzeniu rozpoczyna się przyrost wtórny.

−

Faza 16 liści – zwiększa się ilość liści, które są ułożone spiralnie i tworzą rozetę, blaszki
liściowe są duże.

−

Faza tworzenia korzenia spichrzowego – charakteryzuje się znacznymi przyrostami masy
korzeni, najkorzystniejsza średnia temperatura dobowa wynosi 12–16°C.

−

Faza korzenia dojrzałego – gromadzony jest cukier i wzrasta zawartość suchej masy. Na
większe gromadzenie cukru dodatnio wpływa duża różnica temperatur między dniem
i nocą.
Buraki cukrowe, jak również pastewne mają stosunkowo duże zapotrzebowanie na wodę.

Suma rocznych opadów 600–700 mm, równomiernie rozłożonych w ciągu okresu wegetacji,
pozwala uzyskać wysokie plony korzeni (dobre zaopatrzenie w wodę w czerwcu, lipcu
i sierpniu).

II rok:

−

Faza tworzenia pędu kwiatowego.

−

Faza kwitnienia.

−

Faza dojrzewania nasion.

Pozostałe korzeniowe

I rok:

−

Kiełkowanie – wykształca się korzonek zarodkowy i liścienie. Marchew kiełkuje
w temperaturze 3–4°C, brukiew już w temperaturze 1–2°C, rzepa 2–3°C.

−

Faza dwóch liści – liście zarówno rozetowe, jak i łodygowe są złożone, pierzastodzielne.

−

Faza tworzenia korzenia spichrzowego – optymalna temperatura rozwoju korzeni
marchwi wynosi 18–22°C, w tej fazie marchew jest najbardziej wytrzymała ze wszystkich
korzeniowych na okresowe susze. Nie znosi natomiast dużych wahań temperatur.
II rok:

−

Faza korzenia dojrzałego.

−

Faza tworzenia pędu kwiatowego,

−

Faza kwitnienia,

−

Faza dojrzewania nasion,

Brukiew jest rośliną klimatu chłodnego. Szczególnie dużo wilgoci potrzebuje na

początku i pod koniec okresu wegetacji. Optymalna temperatura latem wynosi 15–18°C

Ziemniak wymaga gleb przewiewnych, pulchnych, przepuszczalnych i szybko się

ogrzewających, o dobrych stosunkach powietrzno-wodnych. Najodpowiedniejsze są gleby
ś

rednio zwięzłe, o składzie piasków gliniastych mocnych. Ziemniak jest tolerancyjny

w stosunku do odczynu gleby. Optymalne pH wynosi 5,5–6,5. Spadek plonu można
zaobserwować, gdy pH spada poniżej 5, odczyn powyżej 6,5 pH sprzyja porażeniu bulw
parchem zwykłym. Ziemniak plonuje również dobrze na lżejszych glebach pod warunkiem, że
dobre są warunki wilgotnościowe w okresie wegetacji. Nie znosi gleb ciężkich, zwięzłych,
zimnych i podmokłych.

Topinambur udaje się na glebach średnio zwięzłych, przewiewnych, o dużej zasobności

składników pokarmowych i dostatecznej wilgotności. Może być uprawiany na gorszych
stanowiskach, mniej przydatnych do uprawy ziemniaków. Słabo plonuje na glebach
podmokłych i kwaśnych.

Burak cukrowy wymaga gleb żyznych, zasobnych w substancję próchniczną i składniki

mineralne, gleb głębokich o uregulowanych stosunkach powietrzno-wodnych oraz o dużej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zdolności do zatrzymywania wody, o odczynie zbliżonym do obojętnego (pH 6,5–7,0).
Dobrze plonuje na glebach alkalicznych. Najodpowiedniejszym kompleksem pod uprawę
buraka cukrowego jest pszenny bardzo dobry, pszenny dobry, żytni bardzo dobry.

Burak pastewny wymaga gleb wilgotniejszych, chociaż mogą być o płytszej warstwie

ornej. Źle plonuje na glebach zbyt przewiewnych (okresowo za suchych) oraz zlewnych.
Podobnie jak burak cukrowy ma również duże wymagania co do pH gleby.

Marchew najlepiej udaje się na glebach lżejszych, gliniasto-piaszczystych pod

warunkiem, że mają uregulowane stosunki wodne. Nieodpowiednie są gleby ciężkie,
podmokłe i kamieniste. Optymalne pH dla marchwi wynosi 5,5–6,5. Na glebach kwaśnych
(pH poniżej 5), rośliny giną).

Brukiew udaje się na glebach żyznych, gliniastych, również na nowinach i torfach, na

glebach o odczynie pH 5,4–7,2.

Rzepa ścierniskowa nie jest rośliną wymagającą w stosunku do gleb, lepiej jednak

plonuje na glebach odchwaszczonych, pod jej uprawę nadają się gliniasto-piaszczyste lub
piaszczysto-gliniaste, żyzne. Nieodpowiednie są gleby bardzo bogate w azot i zbyt zwięzłe.

Rośliny motylkowe strączkowe (gruboziarniste)

Rośliny strączkowe należą do rodziny botanicznej motylkowych. Znaczenie gospodarcze

i walory przyrodnicze tych roślin są duże, jednak areał uprawy w ostatnich latach nie
przekracza 1%. Nasiona roślin strączkowych są duże i zawierają najwięcej białka spośród
wszystkich roślin uprawnych. W zależności od gatunku i warunków uprawy zawartość białka
w nasionach waha się od 20 do 42%, podczas gdy w ziarnie zbóż wynosi przeciętnie 9 do
18%. Niektóre gatunki zawierają również dużo tłuszczu. Wartość biologiczna białka
strączkowych jest znacznie wyższa od białka zbóż, dzięki temu dostarczają cennej paszy,
a niektóre stanowią pożywienie dla ludzi oraz są wykorzystywane w przemyśle spożywczym.
Roślinami typowo jadalnymi są: fasola, groch jadalny, bób, soja, soczewica, a pastewnymi
łubiny, groch pastewny (peluszka) i wyki. Zielona masa tych roślin jest również cenną
wysokobiałkową paszą objętościową dla zwierząt.

Rośliny strączkowe wywierają korzystny wpływ na właściwości fizyczne i żyzność gleby.

Dzięki symbiozie tych roślin z bakteriami asymilującymi wiązany jest wolny azot z powietrza,
który wykorzystują do budowy swoich organizmów, wzbogacają glebę w ten składnik, a same
prawie nie wymagają nawożenia azotem.

Rośliny strączkowe plonują znacznie niżej niż zboża. Przyczyną dużej zmienności

plonowania są zakłócenia rozwoju i nierównomierne dojrzewanie, wywołane niesprzyjającym
rozkładem opadów oraz niewłaściwym doborem gleby i stanowiska.

Rośliny motylkowate grubonasienne uprawia się z przeznaczeniem na nasiona, zieloną

masę i zielony nawóz. Najkorzystniejszy skład nasion spośród wszystkich gatunków ma soja.
Ponadto nasiona niektórych roślin są bogate w tłuszcz np. łubin żółty (4,4%) i soja (20,7%).
W nasionach roślin strączkowych zawarte są również substancje nieżywieniowe.

Rośliny strączkowe przeznaczone na zieloną masę można wysiewać w plonie głównym

i w międzyplonach. Mniej zawodne i wierniejsze w plonowaniu są mieszanki strączkowych.

Zieloną masę roślin strączkowych możemy przeznaczać na siano lub susz, z którego

sporządza się mączkę sienną.

Charakterystyka rolnicza roślin strączkowych

System korzeniowy u roślin motylkowatych grubonasiennych jest bardzo dobrze

rozwinięty. Wyróżnia się trzy typy korzeni:

−

system korzenia palowego, głębokiego, bardzo dobrze rozwiniętego, z małą ilością
korzeni bocznych (u łubinów),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

system korzenia palowego, cieńszego, słabiej rozwiniętego, z dużą ilością korzeni
bocznych (u bobiku, grochu i wyki),

−

system bardzo słabo rozwiniętego korzenia palowego z dużą ilością korzeni bocznych
(u fasoli i soi).
W okresie wytworzenia 2, 3 liści następuje zahamowanie wzrostu części nadziemnej, a na

korzeniach pojawiają się zgrubienia, zwane brodawkami. Powstają one za przyczyną bakterii
asymilujących wolny azot z powietrza. Symbioza polega na tym, że rośliny korzystają z azotu
dostarczonego przez bakterie, w zamian zaś pozwalają im korzystać z produktów asymilacji
potrzebnych do budowy ich organizmów. Najintensywniejsze współżycie przypada na
początek kwitnienia, a kończy się rozpadem brodawek i przejściem bakterii do gleby pod
koniec kwitnienia.

Głęboki i silnie rozwinięty system korzeniowy roślin strączkowych przyczynia się do

rozluźnienia warstwy podornej gleby i tym samym ułatwia korzenienie się roślinom
następczym. Ponadto strączkowe pobierają składniki pokarmowe (P, K, Mg, Ca) z głębszych
warstw gleby, niedostępnych dla innych roślin.

Odgrywają ważną rolę w zmianowaniu jako rośliny przerywające częste następstwo zbóż,

ograniczając występowanie chorób przenoszonych za pośrednictwem gleby.

Łodyga roślin strączkowych zbudowana jest z węzłów i międzywęźli, których długość

wiadczy o wysokości rośliny i o jej wiotkości.

Łodygi sztywne wytwarzają łubiny, bobik, soja i niektóre formy fasoli, łodygi wiotkie

wytwarzają wyki, groch, lędźwian i niektóre formy fasoli. Najwięcej rozgałęzień wytwarza
łubin, wyka, lędźwian, fasola i soja, natomiast bobik i groch rozgałęzia się bardzo rzadko.

Liście roślin strączkowych są złożone, zaopatrzone w dwa przylistki znajdujące się

u nasady ogonka. Wyróżnia się trzy typy liści: palczaste – występują u łubinów, pierzaste –
występują u wyk, grochów, bobiku i lędźwianu, trójlistkowe – występują u fasoli i soi.

Kwiatostanem jest grono. Wielokwiatowe grona wytwarzają łubiny, fasola, soja, bobik

i wyka kosmata, a groch, wyka siewna i lędźwian wytwarzają grona dwukwiatkowe. Kwiat
jest zbudowany z zielonego kielicha i pięciu różnych płatków. Łubin biały, wąskolistny,
groch, bobik, wyka siewna, soja i fasola są samopylne, ale w okresie suszy może dojść do
obcopylności. Natomiast łubin żółty, wyka kosmata i lędźwian są roślinami obcopylnymi,
zdarza się jednak samozapylenie.

Owocem motylkowych jest strąk wielonasienny, zbudowany z dwóch owocolistków

złączonych szwami. Takie cechy, jak podatność strąków na pękanie, kształt, wielkość, barwa
i liczba nasion są uzależnione od gatunku i odmiany. Rośliny strączkowe charakteryzują się
nierównomiernością dojrzewania. Powodują ją długi okres kwitnienia szczególnie roślin
rozgałęziających się, jak również sprzyjająca temu niższa temperatura i duża wilgotność.

Nasiona strączkowych mają różną wielkość, kształt i barwę, wszystkie jednak posiadają

charakterystyczny znaczek który jest miejscem przyczepienia nasion do strąka. Nasiona są
zbudowane z okrywy nasiennej i zarodka, w skład którego wchodzą: dwa liścienie, łodyżka
podliścieniowa, korzonek zarodkowy i pączek.

Rośliny motylkowate uprawiane na nasiona wymagają trochę wcześniejszego siewu niż

przeznaczone na zielonkę. Najwcześniej spośród roślin strączkowych wysiewamy grochy
i lędźwian siewny, przeznaczone na nasiona. Można je wysiewać już w trzeciej dekadzie
marca i pierwszej kwietnia. Trochę późniejszych siewów wymagają bobik, wyka siewna
i łubiny. Uprawiane na nasiona powinny być wysiane w 1 lub 2 dekadzie kwietnia, natomiast
na zieloną masę nawet w 3 dekadzie kwietnia. Opóźnienie terminu siewu o kilkanaście dni
w stosunku do siewu z przeznaczeniem na nasiona sprzyja tworzeniu organów
wegetatywnych. Głębokość przykrycia glebą nasion po siewie uzależniona jest od typu

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

kiełkowania rośliny. Najgłębiej powinny być umieszczone nasiona bobiku, grochu (6–8 cm)
i wyki (5–6 cm), natomiast łubinów, fasoli i soi płycej (3–4 cm).

Wymagania glebowe

Wymagania gatunków co do sprawności i żyzności gleby są różne. Wśród roślin

strączkowych wyróżniamy:

−

Rośliny o dużych wymaganiach (bobik, groch siewny, wyka jara, fasola i soja)-wymagają
gleb próchnicznych, zasobnych w składniki pokarmowe, dobrze utrzymujących wilgoć,
o odczynie obojętnym lub zasadowym. Bobik, fasola i soja ze względów ekonomicznych
powinny być uprawiane na glebach kompleksów pszennego bardzo dobrego, dobrego
i żytniego bardzo dobrego. Wyka siewna wymaga żyznych gleb kompleksów pszennego
dobrego i żytniego bardzo dobrego. Do uprawy grochu siewnego najlepsze są gleby
o odczynie obojętnym kompleksów od pszennego bardzo dobrego do żytniego dobrego.

−

Rośliny o średnich wymaganiach (łubin biały, wąskolistny, groch pastewny, lędźwian
siewny)-wymagają gleb średnio zwięzłych, bielicowych, brunatnych, niezlewnych
i zmeliorowanych o pH od 6–7. Łubin biały ma największe wymagania glebowe
i powinien być uprawiany na glebach dobrze utrzymujących wodę kompleksu żytniego
bardzo dobrego. Łubin wąskolistny, groch pastewny i lędźwian wymagają gleb
kompleksów żytniego bardzo dobrego i dobrego.

−

Rośliny o małych wymaganiach (łubin żółty i wyka ozima)-odpowiednie do uprawy tych
roślin są gleby lekkie, piaszczyste o odczynie lekko kwaśnym. Łubin żółty nie znosi gleb
obojętnych i zasadowych, ponieważ choruje na chlorozę. Najodpowiedniejsze dla niego
pH gleby wynosi od 5–6. Najlepiej plonuje na glebach kompleksu żytniego bardzo
dobrego i dobrego. Uzasadniona ekonomicznie jest również jego uprawa na glebach
kompleksu żytniego słabego. Zaletą wyki ozimej są małe wymagania glebowe, chociaż na
mocniejszych glebach plonuje wyżej. Ze względów ekonomicznych gatunek ten powinien
być uprawiany na glebach kompleksów żytniego dobrego i słabego, ponieważ uprawiany
na zbyt żyznych glebach przedłuża wegetację i dojrzewanie.

Rośliny motylkowe pastewne (drobnoziarniste)

Rośliny motylkowate drobnonasienne uprawia się przede wszystkim w celu pozyskania

wysokobiałkowej paszy. Może ona być skarmiana bezpośrednio lub służyć jako surowiec do
przerobu na siano, susz, mączkę sienną, kiszonkę i jako dodatek do pasz węglowodanowych.
Rośliny te w niewielkim stopniu uprawia się w celu pozyskania nasion, jest to bardzo słaby
punkt polskiego nasiennictwa. Może też być praktykowana uprawa roślin drobnonasiennych
na zielone nawozy, ale nasiona są dość drogie i jest to w większości nieekonomiczne.

W ostatnich latach nastąpił znaczny spadek powierzchni uprawy roślin motylkowatych

drobnonasiennych. Wynika to głównie ze spadku pogłowia zwierząt przeżuwających,
z ograniczonych możliwości przerobu roślin na wysokobiałkowe pasze oraz z wprowadzania
na rynek importowanych koncentratów.

Jednak w dobie poszukiwania tanich źródeł białka w żywieniu zwierząt, rośliny

motylkowate drobnonasienne mogą stać się alternatywą dla innych drogich pasz. Największe
znaczenie w warunkach polskich ma koniczyna czerwona. Jej udział w ogólnej powierzchni
uprawy omawianej grupy roślin kształtuje się na poziomie około 75%. Lucerna mieszańcowa i
siewna oraz koniczyna biała zajmują 20%, a pozostałe rośliny 5% powierzchni.
W najbliższych latach należy się spodziewać wzrostu areału uprawy tej grupy roślin, gdyż
obserwowany jest wzrost zainteresowania nauki i praktyki krajów zachodnioeuropejskich
gospodarką płodozmienną, gdzie rośliny motylkowate są podstawą prawidłowo ułożonego
zmianowania

zalecanego

dla

integrowanego

systemu

produkcji

roślinnej,

jak

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

i obowiązującego w ekologicznym systemie rolnictwa. Również w Polsce zainteresowanie tą
grupą roślin uprawnych wzrasta, zarówno w nauce, jak i praktyce, czego przejawem są
organizowane konferencje, dotyczące gospodarki płodozmiennej, oraz notowany wzrost
areału gospodarstw ekologicznych.

Rośliny motylkowate drobnonasienne są zróżnicowane pod względem trwałości.

Wyróżnia się tu rośliny jednoroczne, dwuletnie i wieloletnie. Większość z nich odznacza się
wielokośnością w jednym okresie wegetacyjnym. W zależności od gatunku, tempa wzrostu
i intensywności użytkowania można zebrać od 2 do 5 pokosów zielonki.

Większość roślin pochodzi z rejonu Morza Śródziemnego i Azji, a do Polski dotarły

w różnych okresach. Najwcześniej, bo już na przełomie XV i XVI wieku, zaczęto uprawiać
lucernę pod nazwą „trawa medycka”. W XVII wieku sprowadzono koniczynę czerwoną,
w XIX lucernę chmielową i nostrzyk biały. Najmłodszymi roślinami uprawy polowej
w Polsce są: koniczyna perska, aleksandryjska i rutwica wschodnia.

Rośliny motylkowate żyją w symbiozie z bakteriami brodawkowymi, które asymilują azot

atmosferyczny. Istnieje kilka szczepów bakterii, które są charakterystyczne dla
poszczególnych gatunków roślin i tylko z nimi są zdolne nawiązać symbiozę. Ilość azotu, jaką
są w stanie związać bakterie, może się wahać od 20 do 700 kg na hektar rocznie, w zależności
od właściwości szczepu bakterii i warunków środowiska.

Bakterie te po zaspokojeniu swoich potrzeb i potrzeb roślin motylkowatych pozostawiają

resztę azotu w glebie. Największych ilości azotu dostarczają lucerny, koniczyny, nostrzyk,
komonica, esparceta i seradela.

Rośliny następcze w związku z tym nie potrzebują nawożenia azotowego. Właściwość ta

została wykorzystana w praktyce rolnictwa ekologicznego, gdzie uprawami roślin
motylkowatych zastępuje się nawożenie azotem mineralnym oraz w rolnictwie integrowanym,
aby ograniczyć zużycie tych nawozów, gdyż obok względów ekonomicznych bierze się tu pod
uwagę ochronę środowiska. Większość tych roślin dzięki temu, że wytwarza obfity system
korzeniowy prowadzi do zwiększenia zawartości substancji organicznej w glebie, a co za tym
idzie, wpływa na podnoszenie żyzności gleby, zwiększa się zawartość próchnicy.

Rośliny motylkowate, szczególnie gdy są uprawiane z trawami, poprawiają strukturę

gleby, a tym samym stosunki wodno-powietrzne. Gleby te są lepiej napowietrzane i wykazują
większą retencję wodną. Stworzone są w ten sposób korzystne warunki rozwoju dla
wszystkich roślin uprawnych, jak i dla drobnoustrojów glebowych, które spełniają z kolei
wiele ważnych funkcji ekologicznych (rozkładają pestycydy do związków nietoksycznych,
mogą powodować zmiany aktywności metali ciężkich, przeciwdziałają występowaniu bakterii
chorobotwórczych roślin).

Dzięki wytwarzaniu głębokiego systemu korzeniowego znana jest zdolność tych roślin

(zwłaszcza lucerny) do likwidowania „podeszwy płużnej” i zagęszczenia podglebia. Dlatego
też lucernę określa się mianem „pługa biologicznego”. Uprawa roślin motylkowatych
przyspiesza infiltrację wód opadowych w głąb gleby. Głęboki system korzeniowy butwiejąc
pozostawia w glebie kanały, którymi woda przemieszcza się w glebie. Natomiast w czasie
braku opadów doprowadzane jest przez nie powietrze do gleby.

Rośliny motylkowate przeciwdziałają wypłukiwaniu z górnych warstw gleby składników

pokarmowych, przede wszystkim wapnia. Mają one głębokie systemy korzeniowe i dzięki
temu wypłukiwane w głąb profilu glebowego składniki pokarmowe są pobierane
i wprowadzane do roślin, gdzie przemieszczają się do wyższych partii korzenia, jak i pędów
nadziemnych. Z resztkami pożniwnymi składniki te pozostają w warstwie uprawnej roli.
Rośliny motylkowate odgrywają dużą rolę w zapobieganiu erozji gleb, przeciwdziałają
zmywaniu warstwy urodzajnej. Bardzo dobrze ocieniają glebę, chroniąc ją przed

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

niekorzystnymi czynnikami atmosferycznymi, które powodują niszczenie gruzełkowatej
struktury gleby.

Rośliny motylkowate oddziaływają również estetyzująco na środowisko. Wykazują się

różnorodnością kolorystyczną i aromatyczną, co podnosi walory krajobrazowe. Są źródłem
tzw. pożytku (nektar i pyłek), który pszczoły przerabiają na miód.

Niektóre z roślin mają działanie terapeutyczne (esparceta siewna, przelot pospolity,

koniczyny biała i czerwona, lucerna siewna) i dietetyczne (kwiaty przelotu, koniczyny
czerwonej, lucerny i rutwicy wschodniej). W kosmetyce i perfumerii wykorzystuje się
nostrzyk, przelot, lucerny i koniczynę czerwoną.

W czasie wzrostu roślin motylkowatych drobnonasiennych wyróżnia się osiem faz

rozwojowych. Pełny ich przebieg w ciągu pierwszego roku u większości roślin zachodzi
jedynie przy uprawie na nasiona. Jeżeli jednak wystąpią niesprzyjające warunki pogodowe, to
w przypadku roślin wieloletnich nasiona można uzyskać dopiero w drugim lub trzecim roku
użytkowania. W kolejnych latach uprawy rozwój roślin wieloletnich rozpoczyna się od fazy
rozetki lub formowania pędów, natomiast po każdym pokosie od fazy formowania pędów.

Fazy rozwojowe:

−

kiełkowanie,

−

wschody,

−

rozeta,

−

formowanie i wydłużanie pędów,

−

pąki kwiatowe,

−

kwitnienie,

−

wykształcanie owoców i nasion,

−

dojrzewanie.
Temperatura i wilgotność gleby istotnie wpływają na przebieg poszczególnych faz

rozwojowych. Rośliny motylkowate drobnonasienne mają duże wymagania wodne. Rośliny te
mają wysokie współczynniki transpiracji. Na wyprodukowanie jednej jednostki suchej masy
zużywają dwa razy więcej wody niż rośliny zbożowe.

Najmniej wytrzymała na mróz jest koniczyna inkarnatka, która wymarza przy braku

niegu w temperaturze 8–10°C poniżej zera.

Charakterystyka roślin motylkowatych drobnonasiennych

System korzeniowy roślin motylkowatych drobnonasiennych składa się z silnego korzenia

głównego i korzeni bocznych. Może on sięgać do znacznych głębokości, ale zależy to od
wielu czynników, między innymi od gatunku. Wyróżnia się dwie grupy roślin o różnej
długości korzenia:

−

rośliny głęboko korzeniące się, jak: lucerna mieszańcowa, esparceta, nostrzyk, koniczyna
czerwona i komonica; korzenie tych roślin sięgają do głębokości 2 m, natomiast
kilkuletniej lucerny mogą dochodzić do 10 m; dlatego też, rośliny te są bardziej
wytrzymałe na suszę, gdyż korzystają z wody w głębszych warstwach gleby,

−

rośliny płycej korzeniące się, do których należą: lucerna chmielowa, koniczyny:
białoróżowa, biała, inkarnatka, perska oraz seradela i rutwica. Korzenie tej grupy roślin
osiągają głębokość 50–60 cm, czasami 2 m.
Wielkość masy korzeniowej oraz głębokość, na jaką ona sięga i rozmieszczenie jej

w profilu glebowym zależy nie tylko od gatunku, ale również od nawożenia gleby i jej
wilgotności oraz od czasu użytkowania. Najwięcej korzeni rozrasta się w warstwie zasobnej
w składniki pokarmowe oraz wilgoć. W części ornej gleby znajduje się około 70–85 % masy

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

korzeniowej. Wraz z użytkowaniem zmienia się udział korzeni na różnych głębokościach
profilu glebowego.

Koniczyna biała i komonica zwyczajna mają zdolność wytwarzania korzeni

przybyszowych, które wyrastają z węzłów płożących się łodyg. Dzięki temu rośliny są mało
wrażliwe na przygryzanie, przerywanie i przydeptywanie pędów, co nawet sprzyja ich
lepszemu ukorzenieniu.

Bardzo istotnym elementem w budowie roślin motylkowatych drobnonasiennych jest

szyjka korzeniowa. Jest to zgrubiała dolna część łodygi głównej bezpośrednio przechodząca w
korzeń. Stanowi ona magazyn składników pokarmowych, przede wszystkim węglowodanów,
co w dużej mierze ma wpływ na mrozoodporność. Na szyjce korzeniowej znajduje się duża
liczba pączków, z których co roku wyrastają pędy nadziemne. Już w pierwszym roku przed
zimą, na skutek kurczenia się korzeni następuje wciąganie szyjki pod powierzchnię gleby.

Łodygi roślin motylkowatych drobnonasiennych mogą być:

−

wzniesione, prosto stojące; wytwarzają je koniczyny: czerwona, białoróżowa, perska,
inkarnatka, lucerna siewna, esparceta, nostrzyk i przelot,

−

wzniesione i pełzające; wytwarza je lucerna chmielowa i mieszańcowa, koniczyna biała,
komonica i seradela.
W większości łodygi tych roślin silnie się rozgałęziają od dołu, niektóre w górnej części.

Na przekroju poprzecznym mogą być okrągłe lub kanciaste, gładkie lub omszone, wewnątrz
puste lub wypełnione miękiszem.

Liście są złożone:

−

trójlistkowe, występują u koniczyn, lucern, nostrzyka

−

trój- pięciolistkowe, występują u komonicy

−

pięcio- siedmiolistkowe, występują u lucerny odmiany Legend

−

nieparzystopierzaste, występują u esparcety, seradeli, rutwicy.
Typy kwiatostanów:

−

główka, która jest okrągła lub podłużna, mniej lub bardziej zbita – występuje u koniczyn,
komonic i przelotu.

−

grono, które jest mniej lub bardziej luźne i wydłużone – występuje u lucerny esparcety,
nostrzyka, seradeli i rutwicy.
Budowa kwiatu jest typowa dla rodziny motylkowatych. Są one obcopylne, zapylane

przez owady (pszczoły miodne, trzmiele, dzikie pszczoły).

U niektórych z nich może w znacznym stopniu wystąpić samopylność (nostrzyk,

koniczyna inkarnatka i biała), natomiast seradela jest głównie samopylna.

Owocem jest strąk jedno- lub wielonasienny, różnego kształtu i wielkości, zależnie od

gatunku.

Nasiona są zróżnicowanie pod względem wielkości, kształtu i barwy. Składają się

z łupiny nasiennej i zarodka, są bezbielmowe. Zarodek zbudowany jest z łodyżki, korzonka
i dwóch liścieni.

Wymagania glebowe

Motylkowate drobnonasienne to grupa roślin dość zróżnicowana pod względem wymagań

glebowych. Największe wymagania mają koniczyny: czerwona, białoróżowa i perska oraz
lucerna mieszańcowa. Najodpowiedniejsze gleby dla tych roślin to: czarnoziemy, czarne
ziemie, brunatne, głębokie rędziny, pseudobielicowe powstałe z lessów, średnie mady.
Ś

rednie wymagania glebowe mają koniczyny: biała, inkarnatka i aleksandryjska oraz lucerna

chmielowa, komonica i esparceta. Wymagają gleb lżejszych od wyżej wymienionych, średnio
zwięzłych, gliniasto-piaszczystych. Nieodpowiednie dla tych dwóch grup roślin są gleby
bardzo lekkie, piaszczyste oraz torfowe. Bardzo charakterystyczne wymagania ma esparceta.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Powinna być uprawiana na glebach wapiennych, płytkich rędzinach i wówczas jej trwałość
może dochodzić do kilkunastu lat. Mogą to być gleby kamieniste, suche, mające
kilkunastocentymetrową warstwę uprawną. Mniejsze wymagania glebowe mają nostrzyk,
przelot, rutwica wschodnia i seradela. Nostrzyk i przelot rosną na glebach lekkich,
piaszczystych, ale zasobnych w wapń, a rutwica wschodnia na różnych typach gleb, do
V klasy bonitacyjnej włącznie, o pH powyżej 5,5. Seradela dobrze plonuje na glebach
piaszczystych, lekkich, ale wilgotnych o odczynie lekko kwaśnym. Gleby zwięzłe, łatwo
zaskorupiające się, podmokłe, wapienne nie nadają się do uprawy tej rośliny.

Rośliny motylkowate drobnonasienne w początkowym okresie rozwijają się bardzo

powoli. Dlatego też plantacje narażone są na zachwaszczenie. Aby ograniczyć ten problem,
należy bardzo starannie dobrać stanowisko, które powinno być odchwaszczone, przede
wszystkim wolne od perzu oraz zasobne w łatwo przyswajalne składniki pokarmowe.
Zapewniają to rośliny uprawiane na oborniku, przede wszystkim okopowe, gdyż prowadzona
jest w nich intensywna walka z chwastami. Gorszymi roślinami przedplonowymi są zboża.
Przedplonem dla koniczyny czerwonej, lucerny mieszańcowej i siewnej może być kukurydza.

Rośliny oleiste

Rośliny oleiste służą do otrzymywania tłuszczów (olejów) roślinnych, które gromadzone

są w nasionach lub owocach. Zawartość ich przekracza zwykle 20%. Tłuszcze roślinne
stanowią około 70% światowej produkcji olejów. Rośliny oleiste są drugim po zbożach,
najważniejszym źródłem energii, zawartej w pokarmach spożywanych przez człowieka oraz w
paszy wykorzystywanej dla zwierząt gospodarskich.

Pomimo, że na świecie znanych jest ponad 200 gatunków roślin oleistych to jednak

w krajach klimatu umiarkowanego, także w Polsce, uprawia się ich niewiele. Deficyt
tłuszczów w krajach europejskich w czasie I i II wojny światowej spowodował zwrócenie
uwagi na olej rzepakowy, jako produkt spożywczy, wcześniej wykorzystywano go wyłącznie
do oświetlania pomieszczeń. Dopiero po II wojnie światowej wzrosło zainteresowanie olejami
roślinnymi w żywieniu człowieka.

Polska z udziałem 4,8% w światowej strukturze zasiewów rzepaku i rzepiku jest jednym

z największych producentów rzepaku w Europie

W naszym kraju na niewielką skalę uprawia się jeszcze inne rośliny oleiste, jak len

oleisty, słonecznik oleisty, gorczycę białą i sarepską, w małych ilościach gorczycę czarną,
dynię oleistą, lniankę i mak.

Otrzymany z roślin oleistych tłuszcz służy wielorakim celom: jako olej jadalny lub po

przetworzeniu jako produkty żywnościowe utwardzone np.: margaryny, tłuszcze kuchenne,
piekarskie i konserwujące. Szerokie zastosowanie mają również tłuszcze roślinne w technice.
Używane są między innymi do wyrobu farb, lakierów, pokostu, mydła i środków piorących.
Stosowane bywają w przemyśle kosmetycznym, garbarstwie, produkcji lepiszczy, kitów,
ś

rodków smarowniczych.

Rośliny oleiste należą do klasy dwuliściennych. Większość z nich wchodzi w skład

rodziny kapustowatych.

Rośliny z grupy oleistych w zależności od odmiany botanicznej można użytkować jako

formy jare lub ozime, np.: rzepak, rzepik, lnianka albo wyłącznie jako jare, np.: gorczyca,
rzodkiew oleista, dynia.

Grupę roślin oleistych najliczniej reprezentują gatunki należące do rodziny krzyżowych.

Wspólną ich cechą wyróżniającą jest zawartość w organach (nasionach, owocach) co najmniej
15–20% tłuszczu (oleju). Gatunki z rodziny krzyżowych, złożonych i lnowatych gromadzą
tłuszcz głównie w dobrze rozwiniętych liścieniach. W naszych warunkach klimatycznych,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

jedne z nich mogą tworzyć formy ozime i jare, np.: rzepak, rzepik i lnianka, inne tylko formy
jare: gorczyce, rzodkiew oleista, len oleisty, słonecznik i inne.

W Polsce z roślin oleistych największą powierzchnię w uprawie zajmuje rzepak i rzepik

ozimy. Dostarczają one konsumentom i przemysłowi dużą ilość tłuszczu.

Wspólną cechą roślin oleistych, należących do wspólnej grupy jednorodnej, rodziny

krzyżowych jest:

−

system korzeniowy, palowy, głęboko penetrujący glebę, z licznymi korzeniami bocznymi,

−

łodygi, walcowate, sztywne z wieloma rozgałęzieniami,

−

kwiaty, obupłciowe o 4 działkach kielicha, 4 płatkach korony, 6 pręcikach i słupka
powstałego z dwóch owocolistków, kwiatostan to grono lub baldachogrono,

−

owocem jest wielonasienna łuszczyna lub łuszczynka, wewnątrz której, wzdłuż,
umieszczana jest błoniasta przegroda. Po obu jej stronach znajdują się nasiona,

−

nasiona są bezbielmowe, zawierają dużą ilość tłuszczu i białka. Mają barwę białą lub
brunatną.
W rozwoju roślin z rodziny krzyżowych można wyodrębnić następujące fazy rozwojowe:

−

wschody (kończą się wytworzeniem dwóch liści rozetowych),

−

formowania rozety,

−

tworzenia pędu kwiatowego i pąków kwiatowych,

−

kwitnienia,

−

dojrzałości (zielonej, technicznej i pełnej nasion),

Gatunki i krótka charakterystyka roślin oleistych uprawianych w Polsce

Rzepak ozimy należy do rodzaju kapusta. Oprócz formy ozimej rzepak tworzy również

formę jarą. System korzeniowy – korzeń palowy, silny, długi dochodzący do 2,0 m, średnica
jego zmniejsza się łagodnie ku dołowi. Górna część korzenia jest tej samej średnicy co nasada
łodygi. Na korzeniu głównym występują liczne korzenie boczne. Łodyga wysoka, sztywna,
może dorastać do 130–150 cm, u podstawy jest zdrewniała, bogato ulistniona. Rozgałęzienia
występują na górnej części. Pędy boczne odchylają się od pędu głównego pod kątem
większym niż 45°. Liście dolne są ogonkowe, pierzastodzielne, górne lancetowate. Liście są
zwykle nagie lub na nerwach i obrzeżach lekko owłosione. Kwiatostan tworzy luźne,
wydłużone grono. Pąki kwiatowe występują zwykle nad rozwiniętymi kwiatostanami. Kwiaty
są obupłciowe, koloru jasnożółtego. Owoc to łuszczyna, gładka, długości 5–10 cm, wewnątrz
przedzielona błoniastą przegrodą, do której przyczepionych jest 20–30 nasion. Po dojrzeniu
łuszczyna pęka i nasiona osypują się. Nasiono rzepaku ma kształt prawie kulisty, niekiedy
zniekształcony na skutek zagęszczenia w łuszczynie. Barwa nasion brunatnoczerwona
z odcieniem połyskującym. Średnica nasion około 1,8–2,8 mm. Dojrzewanie nasion nie
przebiega równomiernie. Forma ozima rzepaku ma większe nasiona i większą zawartość
tłuszczu w nasionach niż forma jara.

Rzepik ozimy podobnie jak rzepak należy do rodziny krzyżowych, oprócz formy ozimej

tworzy również formę jarą. System korzeniowy palowy, w górnej części zgrubiały, krótszy
i delikatniejszy niż u rzepaku z większą ilością rozgałęzień bocznych. Łodyga dorasta do
wysokości 100–130 cm, posiada pokrój bardziej zwarty niż u rzepaku. Liście maj kształt
jajowatym, dolną częścią blaszki liściowej całkowicie obejmują łodygę, są na ogół
pomarszczone. Liści rzepiku nie pokrywa nalot woskowy, stąd mają barwę intensywnie
zieloną. Od spodu blaszki liściowe są gęsto owłosione. Kwiatostan ma formę baldachogrona
i jest bardziej zwarty niż rzepaku. Rozwijające się kwiaty wyrastają ponad pąki kwiatowe
(odwrotnie niż u rzepaku). Najpóźniej zakwitają najmłodsze grona. Barwa kwiatów
siarkowożółta.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Owoc – łuszczyna dwukomorowa, wielonasienna, gładka lub chropowata. Wewnątrz,

wzdłużnie podzielona fałszywą przegrodą, do której jest przytwierdzonych 15–25 nasion.
Długość łuszczyny około 3–8 cm. Po dojrzeniu owoc otwiera się osypując nasiona. Nasiono
jest kształtu eliptycznie kulistego, nieco mniejsze niż rzepaku, brunatne z odcieniem
matowym. Nasiona rzepiku nie są gorzkie.

Lnianka siewna nazywana bywa też lnicznikiem lub lnicą. Należy do rodziny

krzyżowych. Jest rośliną jednoroczną. W uprawie występują formy ozime i jare. Częściej
jednak spotyka się formy jare. System korzeniowy-cienki, wrzecionowaty korzeń palowy
o delikatnych korzeniach bocznych, dorastających do głębokości 40–60 cm. Łodyga – dorasta
do 120 cm wysokości, jest prosta, w warunkach polowych rozgałęziona, zwykle w górnej
części. Dolną część łodygi pokrywają włoski, podczas gdy część górna jest naga. Liście
o krótkich ogonkach, całkowicie ząbkowane. Liście wyrastające na łodygach są strzałkowate,
pokryte krótkimi włoskami. Kwiatostan to wydłużone grono o kwiatach drobnych,
bladożółtych. Owoc (łyszczynka) kształtu gruszkowatego długości 0,6–1,3 cm, gładka,
wcześnie drewniejąca, przedzielona wzdłuż fałszywą przegrodą, do której przytwierdzonych
jest 8–10 nasion. Po dojrzeniu owoc pęka i nasiona się osypują. Nasiona są drobne, podłużnie
i owalnie spłaszczone, barwy jasnożółtobrunatnej lub czerwonobrunatnej.

Rośliny oleiste tworzące wyłącznie formy jare

Gorczyca jest rośliną należącą do rodziny krzyżowych. Jest rośliną jednoroczną

o wielostronnym zastosowaniu. Uprawiana bywa na paszę zieloną ze strączkowymi jako
roślina podpierająca. Uprawiana na nasiona. Po odzyskaniu tłuszczu z nasion powstają
makuchy, nieprzydatne na paszę. W Polsce częściej występuje w uprawie gorczyca sarepska i
spotykana sporadycznie gorczyca czarna. Najczęściej jednak w kraju uprawia się gorczycę
białą. Wszystkie wymienione gatunki gorczyc są roślinami jednorocznymi.

Rzodkiew oleista

Rzodkiew oleista nazywana także chińską, należy do rodziny kapustnych, jest rośliną

jednoroczną, dnia długiego. Spokrewniona jest z rzodkiewką, rzodkwią zwyczajną i rzodkwią
ś

wirzepą. Okres wegetacji wynosi od 95 do 110 dni.

Słonecznik zwyczajny

Słonecznik zwyczajny należy do rodziny złożonych. Jest to roślina jednoroczna jara, dnia

krótkiego, o wegetacji trwającej od 120 do 140 dni. Uprawiany bywa jako roślina pastewna,
oleista i jadalna.

System korzeniowy słonecznika jest silnie rozwinięty. Korzeń główny może wrastać do

1,5–2,5 m głębokości. Dodatkowo wytwarza liczne korzenie boczne i przybyszowe
przerastające glebę do 60–80 cm. Na większych głębokościach jest mniej korzeni bocznych.
W latach o mniejszej ilości opadów słonecznik tworzy silniejszy system korzeniowy.

Słonecznik ma łodygę prostą, wyrastającą u oleistego do 1,5 m wysokości, u pastewnego

do 3 m. Łodyga jest bogato ulistniona, pokryta rzadko rozmieszczonymi szorstkimi włoskami.
Liście są duże, sercowate, o ostro piłkowanych brzegach, pokryte są, podobnie jak łodyga,
krótkimi szorstkimi włoskami. Liście osadzone są na łodydze na długich ogonkach, u dołu
mniejsze, u góry naprzemianległe o długości 30–40 cm. Liście szczytowe stanowią osłonę
kwiatostanu.

Kwiatostan to wielokwiatowy koszyczek nazywany główką. Szczytowa część łodygi

przechodzi w dno kwiatowe, które z kwiatkami tworzy tarczę. Kwiaty są dwojakiego rodzaju.
Duże, brzeżne, żółtopomarańczowe są zwykle bezpłciowe i nie owocują. Wewnętrzne

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

obupłciowe nazywane rurkowatymi, stanowią główną część kwiatostanu, są one mniejsze
koloru żółtego i owocują. Jedna roślina wytwarza zwykle do tysiąca kwiatów.

Owoc ma kształt jajowata zakończona klinowato, na bokach spłaszczona na skutek ścisku

owoców w koszyczku.

Nasiono ma kształt jajowaty i jest spłaszczone. Górną rozszerzoną część stanowią

liścienie.

Fazy rozwojowe i wymagania glebowe

Rośliny oleiste fazę kiełkowania i wschodów rozpoczynają przy stosunkowo niskiej

temperaturze, i tak minimalna temperatura kiełkowania rzepaku, gorczycy i lnianki siewnej to
1 °C, rzepiku 3°C, lnu 4°C. Największe wymagania termiczne ma słonecznik, roślina późnego
siewu, wymaga temperatury 4-6°C. Wymienione rośliny dobrze tolerują przymrozki wiosenne
bez trwałych uszkodzeń, len, rzepak jary i słonecznik do -4°C, a gorczyca do -6°C. Optymalna
temperatura kiełkowania jest większa i na przykład dla rzepaku ozimego i rzepiku (roślin
letniego siewu) wynosi 25–30°C. W temperaturach optymalnych, przy dostatecznej
wilgotności, rośliny kiełkują szybko, bo już po 3 dniach. Najczęściej jednak po tygodniu.
Rzepak jary siany w rolę zimną kiełkuje 2–3 tygodnie. Nasiona oleistych kiełkując mogą
wchłonąć 50% wody w stosunku do masy nasion. Rozwijając się tworzą korzonek zarodkowy
i kiełek. Pełnię wschodów określa się wówczas, gdy na polu widoczne są rzędy siewek.
Oleiste ozime krzyżowe do fazy uformowania rozety składającej się z 8–10 liści nie mają zbyt
dużych wymagań wodnych. W okresie jesieni często występujące rosy łagodzą niedobory
wilgoci. Okres umiarkowanej suszy stymuluje rozwój systemu korzeniowego. Jesienne
niedobory wody nie wywierają istotnego wpływu na zawartość tłuszczu w nasionach.

Zahamowanie wegetacji jesiennej następuje, gdy temperatury dobowe spadają do 5-6°C.

Na przedzimiu rośliny przechodzą procesy adaptacyjne, uodparniające je na działanie niskich
temperatur. Okres ten obejmuje dni z temperaturą poniżej 2°C.

okresie

zimy

następują

wewnętrzne

zmiany

fizjologiczo-biochemiczne

zapoczątkowanie tworzenia organów generatywnych. Optymalna ilość opadów dla tego

okresu wynosi 110–150 mm i najlepiej jest, jeśli są one równomiernie rozłożone w czasie.
Duże znaczenie dla bilansu wodnego gleby ma powolne topnienie pokrywy śniegowej
i nagromadzenie wody w glebie.

Rzepak ozimy jest wrażliwy na duże mrozy przy małych opadach śnieżnych, lepiej znosi

to rzepik ozimy, gdyż nie tworzy on przed zimą łatwo przemarzających pędów kwiatowych,
jest więc bardziej zimotrwały.

Duże straty na plantacjach oleistych ozimych powstają w czazie wystąpienia nagłych

i silnych mrozów po ciepłej i łagodnej jesieni lub po „huśtawkach” termicznych w czasie
zimy. Dobrze rozwinięte i zahartowane rośliny mogą pod 8–10 cm okrywą śnieżną
przetrzymać temperaturę powietrza nawet poniżej -25°C.

Na przedwiośniu, w miarę ocieplania, następuje rozbudzenie roślin z okresu anabiozy

zimowej i powyżej temperatur dobowych 5°C wznowienie wegetacji. Zaczyna się powolny,
ale systematyczny rozwój systemu korzeniowego.

W okresie wiosenno-letnim najdotkliwsze są braki wody u roślin oleistych oprócz

słonecznika i lnianki, w fazie wydłużania łodyg, pąkowania i dojrzewania. Susze w okresie
kwitnienia powodują obniżenie plonu nasion, natomiast w okresie dojrzewania obniżają
zawartość tłuszczu w nasionach, nawet u lnianki.

Spośród roślin oleistych największe wymagania glebowe mają: rzepak ozimy i jary,

rzepik ozimy i jary i gorczyce. Wymagają one gleb żyznych, urodzajnych o możliwie
największej miąższości, zasobnych w próchnicę, wody i składniki pokarmowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Na glebach organicznych roślinom grozi niebezpieczeństwo przemarznięcia w okresie

kwitnienia na skutek późnych przymrozków.

Rzepak ozimy nie toleruje gleb ciężkich, o podłożu słabo przepuszczalnym, reaguje

negatywnie na wodę zastojową. Nieodpowiednie pod uprawę są także gleby kwaśne
i piaszczyste.

Gorczycę białą można uprawiać na terenie całego kraju. Pod gorczycę sarepska czarną

oraz rzodkiew oleistą najlepiej nadają się rejony uprawy rzepaku jarego. Można je uprawiać
z dobrym skutkiem na glebach zasobnych w wapń, gliniastych i piaszczysto-gliniastych,
a także murszach i torfach niskich. Gorczyce nie znoszą gleb kwaśnych i podmokłych. Pod
względem wymagań glebowych gorczyc można uszeregować: najmniejsze wymagania ma
gorczyca biała, większe sarepska, a największe gorczyca czarna.

Pod rzodkiew oleistą uprawianą w międzyplonach ścierniskowych mogą być

przeznaczone lżejsze gleby i rejony o mniejszej ilości opadów.

Mniejsze wymagania glebowe ma len oleisty. Najlepiej plonuje jednak na rędzinach

i glebach czarnoziemnych, glebach brunatnych i madach. Uprawy zawodzą na glebach
ciężkich ubogich w wapń.

Pod uprawę maku oleistego nadają się gleby pszenne i pszenno-żytnie. Z ograniczeniami

może być uprawiany na glebach kompleksu żytniego dobrego.

Najmniejsze wymagania ma lnianka i słonecznik. Formy ozime lnianki można uprawiać

na glebach żytnich. Nieodpowiednie są zlewne, bezstrukturalne gleby gliniaste ilaste.

Słonecznik może być z dobrym skutkiem uprawiany na glebach żytnich zdrenowanych,

o przepuszczalnym podglebiu i odczynie 6,6–7,2.

Pomimo, że w grupie roślin oleistych występują gatunki znacznie różniące się

oddziaływaniem na glebę, to jednak wspólną ich cechą są duże wymagania co do sprawności
i zasobności gleby w składniki pokarmowe. Niezbędne składniki mogą być im dostarczane
wyłącznie w postaci nawozów mineralnych, które dobrze wykorzystują, zwłaszcza gatunki
z rodzaju kapustnych.

Rośliny oleiste nie znoszą gleb zakwaszonych, o zniszczonej strukturze ubogich

w próchnicę i zachwaszczonych. Z tego powodu należy uprawiać je na glebach sprawnych,
dobrze przygotowanych do przyjęcia drobnych nasion. Jednym z ważniejszych celów uprawy
przedsiewnej jest głębokie spulchnienie i zapewnienie dobrej, gruzełkowatej struktury.
Strukturalna i osiadła gleba zapewnia szybkie skiełkowanie nasion, równomierne wschody
i szybki równomierny rozwój roślin.

Rośliny włókniste

Do roślin włóknistych uprawianych w naszym klimacie zaliczamy len zwyczajny

i konopie siewne. Na świecie dominującą rolę zajmuje bawełna (ok. 90%), ponadto uprawia
się jeszcze jutę i sizal.

Powierzchnia uprawy lnu w Polsce w ostatnich latach jest dość stabilna i waha się

w granicach 5 tys. ha. Jednak jeszcze kilkanaście lat temu areał uprawy lnu był kilkakrotnie
większy. W ostatnich latach XX wieku znaczenie lnu systematycznie malało w związku ze
wzrostem

importu

bawełny,

znacznie

tańszej

produkcji

oraz

masowym

rozpowszechnieniem włókien syntetycznych.

Z włókna lnianego uzyskuje się przędzę, która używana jest do produkcji przeróżnych

tkanin, szczególnie przydatnych do wyrobu bielizny osobistej, pościeli i obrusów, a także
różnego rodzaju tkanin dekoracyjnych. Gorszej jakości włókno używane jest jako materiał
uszczelniający przewody hydrauliczne.

Len jest jednoroczną rośliną jarą. System korzeniowy lnu włóknistego składa się

z cienkiego korzenia palowego i niezbyt licznych korzeni bocznych. Łodyga lnu włóknistego

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

jest zwykle dłuższa niż oleistego i bardzo słabo rozgałęziona. Liście są bezogonkowe, wąsko
lancetowate, osadzone skrętolegle na łodydze. Kwiaty na długich szypułkach wyrastają
z rozgałęzień wiechy lub w gronach z osi kwiatostanu. Owocem jest torebka kształtu
kulistego lub kulisto-jajowatego, najczęściej zawierająca 6–8 nasion. Nasienie, zwane
siemieniem lnianym, jest spłaszczone, ma kształt jajowaty lub owalny, w jednym końcu ze
szpiczastym dzióbkiem

Konopie podobnie jak len uprawiane były już kilka tysięcy lat temu. Ojczyzną konopi jest

Azja Środkowa. Włókno konopne jest znacznie bardziej odporniejsze od lnianego na procesy
gnilne, dlatego stosuje się je do wyrobu płótna żeglarskiego, namiotowego i lin. Przez wiele
lat obserwowano stałe tendencje do zmniejszania areału uprawy konopi w całej Europie ze
względu na wprowadzenie zakazów administracyjnych (wykorzystywanie niektórych
składników rośliny do produkcji narkotyków). Wprowadzenie do produkcji w latach
dziewięćdziesiątych XX wieku odmian pozbawionych składników narkotycznych przywróciło
zainteresowanie tą rośliną. Konopie siewne są rośliną jednoroczną, jarą, rozdzielnopłciową,
dwupienną i wiatropylną. System korzeniowy składa się z korzenia palowego sięgającego
niekiedy do 2,5 metra oraz z korzeni bocznych, w zależności od rodzaju gleby, silniej lub
słabiej rozwiniętych. Łodyga do 2 metrów wysoka, sztywna, słabo rozgałęziona, pokryta
przylegającymi, haczykowatymi, szorstkimi włoskami. Liście są dłoniastosieczne, złożone
z wąskolancetowatych odcinków o ząbkowanych brzegach. Kwiatostanem konopi jest
osadzona na wierzchołku rośliny wiecha, luźna u płaskoni (kwiatostan męski), a skupiona
i silnie ulistniona u głowaczy (kwiatostan żeński). Owocem jest orzeszek barwy jasnoszarej
do ciemnobrązowej.

Fazy rozwojowe i wymagania roślin włóknistych uprawianych w Polsce.
Len włóknisty jest rośliną dnia długiego. Wymaga w okresie wegetacji mało ciepła, ale

dużo wody.

Wzrost i rozwój lnu włóknistego przebiega w pięciu fazach:

−

kiełkowanie i wschody – len kiełkuje w temperaturze około 4°C, a wschody na polu
pojawiają się przy temperaturze 8-10 C; młode siewki lnu znoszą bez uszkodzeń
przymrozki do -4°C,

−

jodełka – po około 40 dniach od siewu roślina osiąga postać tzw. jodełki o wysokości
około 10 cm; tempo wzrostu w tym okresie jest bardzo powolne,

−

formowanie łodyg – rozpoczyna się bardzo intensywny przyrost łodygi na długość;
w tym okresie roślina ma największe wymagania wodne,

−

pąkowanie i kwitnienie – rozpoczyna się w momencie ukazania się pąków kwiatowych,
po ok. 50–60 dniach od siewu i trwa około 20 dni; rośliny wymagają w tym okresie
słonecznej i ciepłej pogody,

−

dojrzewanie – wzrost łodygi zostaje zupełnie zahamowany, ale nadal obserwuje się
przyrosty na grubość; wykształcają się torebki nasienne i nasiona.
W okresie wzrostu konopi wyróżniamy następujące fazy rozwojowe:

−

kiełkowanie – trwa do wykształcenia pierwszej pary liści; nasiona kiełkują już
w temperaturze 1 °C i wytrzymują bez uszkodzeń obniżenia temperatury do 5°C,

−

powolny wzrost – kończy się w momencie ukazania piątej pary liści,

−

szybki wzrost – w tym okresie rośliny wymagają wysokiej temperatury i dużych ilości
wody; niedobór wody powoduje skrócenie roślin,

−

pąkowanie,

−

kwitnienie,

−

dojrzewanie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Szczególnie niekorzystne dla roślin w późniejszych okresach rozwojowych są: gradobicia

powodujące ścięcia, złamania lub uszkodzenia łodyg; huraganowe wiatry przyczyniające się
do splątania i otarć łodyg, a niekiedy nawet do ich złamania oraz woda utrzymująca się na
powierzchni gleby prowadząca już po kilkunastu godzinach do obumierania całych roślin.

Len włóknisty wymaga gleb mineralnych w wysokiej kulturze o odczynie obojętnym lub

lekko kwaśnym. Najlepsze do uprawy lnu są gleby płowe wytworzone z piasków gliniastych
i glin, gleby brunatne oraz lekkie i średnie mady. Len nie udaje się na czarnoziemach,
czarnych ziemiach, torfach oraz ciężkich madach i rędzinach.

Konopie wymagają gleb żyznych i głębokich o odczynie obojętnym do lekko

zasadowego. Najlepiej udają się na czarnoziemach, czarnych ziemiach, madach oraz glebach
płowych wytworzonych z iłów, glin i lessów. Do uprawy konopi nadają się również niskie
torfy.

Rośliny specjalne uprawniane w regionie
Tytoń

Tytoń szlachetny jest gatunkiem jednorocznym. Pochodzi z Ameryki, a w Polsce zaczęto

używać tytoniu na przełomie XVI i XVII wieku. Tytoń przywieziony do Europy
rozpowszechnił się jako używka w formie papierosów, fajek i cygar. Nasiona zawierają ponad
40% tłuszczu i marginesowo ich część może stanowić surowiec do produkcji oleju
znajdującego zastosowanie przy produkcji farb i lakierów.

W zależności od sposobu użytkowania, wyróżnia się kilka grup tytoni:

−

tytonie papierosowe jasne o najwyższych walorach jakościowych, służące do produkcji
wysokogatunkowych papierosów,

−

tytonie papierosowe ciemne charakteryzują się dużymi wymaganiami glebowymi
i nawozowymi, bujnym wzrostem i wysokimi plonami. Surowiec po wysuszeniu jest
jasnobrunatny,

−

tytonie cygarowe wymagają dużej wilgotności powietrza, światła rozproszonego
i wysokiej temperatury,

−

– machorka – rośliny pokrojem różnią się od tytoni papierosowych; surowiec, suszony
na powietrzu, jest brunatny. Obok wyrobów tytoniowych, machorka służy do produkcji
nikotyny i kwasu cytrynowego.
Tytonie uprawiane u nas są formami jednorocznymi, jarymi. Wytwarzają silnie

rozwinięty system korzeniowy typu wiązkowego, z licznymi korzeniami przybyszowymi.
Łodygi wyrastają do wysokości 1,5–2 m. Liście są siedzące kształtu eliptycznego, jajowatego
lub lancetowatego, całobrzegie. Cała roślina pokryta jest gruczołowatymi włoskami,
wydzielającymi aromatyczną substancję. Kwiaty posiadają koronę zrosłopłatkową, lejkowatą,
barwy różowej lub czerwonej. Zebrane są w skupione lub luźne baldachogrona. Owocem jest
dwukomorowa wielonasienna torebka. Nasiona bardzo drobne, brunatne, o nieregularnym
kształcie.

Machorka osiąga mniejszą wysokość, liście są grube, skórzaste, ciemnozielone, kształtu

jajowatego lub sercowatego, tępo zakończone. Płatki korony tworzą rurkę barwy
ż

ółtozielonej. Kwiatostanem jest wierzchotka, owocem jajowata lub półkulista torebka.

Nasiona są większe niż u tytoni szlachetnych.

Tytonie mają szczególnie wysokie wymagania termiczne. Optymalna temperatura

w okresie dojrzewania liści wynosi 24–25°C, obniżenie jej poniżej 16°C wpływa ujemnie na
jakość surowca. Niebezpieczne dla tytoni są majowe i wrześniowe przymrozki, uszkadzające
rośliny. Rejony z dużą częstotliwością gwałtownych opadów i o silnie wiejących wiatrach nie
są przydatne do uprawy tej rośliny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wymagania glebowe tytoni zależą od ich typu użytkowego. Najlepszej jakości surowiec

tytoni jasnych otrzymuje się na glebach lżejszych, kompleksu żytniego – dobrego. Machorka
i tytonie papierosowe ciemne wymagają gleb próchnicznych, głębokich, przepuszczalnych,
zasobnych w składniki pokarmowe.

Tytonie papierosowe jasne uprawia się najczęściej po zbożach, rzepaku i kukurydzy,

roślinach okopowych, a nawet po sobie. Tytonie ciemne i machorkę – w stanowisku po
okopowych i motylkowych. Ziemniaki i pomidory są złymi przedplonami, ze względu na
niebezpieczeństwo przenoszenia chorób wirusowych.

Uprawę roli pod tytoń wykonuje się tak jak pod rośliny okopowe. Rozsadę przygotowuje

się w ciepłych inspektach. Na obsadzenie 1 ha tytoniem jasnym należy przygotować 35–40
okien inspektowych, a tytoniem ciemnym – 25–30, machorką – 20 okien. Wysiew od 0,5 do
1,5 g na 1 okno (w zależności od typu użytkowego) powinien nastąpić między 5 a 15 marca.
Rozsada gotowa do wysadzenia w pole powinna być zdrowa, silna, zahartowana. Wysadzanie
jej następuje po wiosennych przymrozkach. W początkowym okresie po wysadzeniu rośliny
rosną bardzo wolno, dlatego konieczna jest staranna pielęgnacja plantacji polegająca na
spulchnieniu roli i niszczeniu chwastów. Dla niektórych odmian ważnym zabiegiem
pielęgnacyjnym jest ogławianie, czyli usuwanie kwiatów, oraz pasynkowanie, polegające na
odrywaniu pojawiających się pędów bocznych.

Najbardziej pracochłonną czynnością w uprawie tytoni jest zbiór liści. Przeprowadza się

go stopniowo, w miarę osiągania przez nie stanu tzw. dojrzałości technicznej. Zebrane liście
nawleka się na druty i suszy w suszarni lub na powietrzu – zależnie od typu użytkowego,
a następnie sortuje i przygotowuje do odstawy.

Facelia błękitna

Jest to roślina jednoroczna. Cała szorstko owłosiona. łodyga rozgałęziona, dorastająca do

80 cm wysokości. Liście są pojedynczo lub podwójnie parzystosieczne, o karbowanych
odcinkach.

Kwiaty 5-krotne,

zebrane

skrętki.

Korona

lejkowata,

barwy

fioletowoniebieskiej. Kwiaty rozkwitają od rana do wieczora. Owocem jest pękająca torebka.
Nasiona są żółtobrązowe, o powierzchni poprzecznie pofałdowanej.

Jest rośliną uprawianą na paszę, niekiedy na zielony nawóz. Facelia błękitna należy do

najlepszych roślin miododajnych. Pszczoły odwiedzają facelię błękitną przez cały dzień. Na
1 m

uprawy może pracować 30 pszczół.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Czym charakteryzują się zboża jako rośliny uprawne?
2. Jakie jest gospodarcze znaczenie zbóż?.
3. Jakie są fazy rozwojowe zbóż?
4. Jakie zboża najlepiej uprawiać na kompleksie pszennym bardzo dobrym?
5. Jakie zboża najlepiej uprawiać na kompleksie żytnim dobrym.
6. Jakie są grupy roślin okopowych ze względu na wytwarzany plon i zastosowanie.
7. Przedstaw znaczenie gospodarcze roślin okopowych.
8. Omów budowę roślin okopowych uprawnych.
9. Wymień fazy rozwoju okopowych roślin dwurocznych.
10. Wyjaśnij pojęcie tuberyzacji i butonizacji.
11. Wymień znane rośliny strączkowe według podziału wymagań glebowych.
12. Jakie są fazy rozwojowe roślin strączkowych?
13. Opisz budowę roślin motylkowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14. Wyjaśnij wpływ uprawy roślin motylkowych na glebę
15. Wymień znane rośliny oleiste i krótko scharakteryzuj wygląd ich owoców i nasion.
16. Jakie wymagania glebowe posiadają rośliny oleiste?
17. Jakie jest znaczenie roślin włóknistych?
18. Opisz budowę lnu i konopi.
19. Wymień etaty wzrostu roślin włóknistych.
20. Jakie rośliny zaliczamy do roślin specjalnych?
21. Jakie są wymagania roślin specjalnych?
22. Jakie zastosowanie ma facela błękitna

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozpoznaj nasiona roślin uprawnych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) obejrzeć pod lupą próbki nasion,
2) posegregować je na odpowiednie grupy,
3) naszkicować w zeszycie rysunki nasion i opisać je,
4) posługując się atlasem podać nazwy roślin,
5) opisać przeznaczenie, zastosowanie roślin uprawnych.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

próbki nasion roślin uprawnych wymieszane na szalkach,

−

tablice poglądowe roślin uprawnych,

−

atlasy roślin uprawnych,

−

lupy powiększające.

Ćwiczenie 2

Rozpoznaj bulwy i korzenie roślin uprawnych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) obejrzeć dokładnie również z użyciem lupy bulwy i korzenie roślin uprawnych,
2) posegregować je na odpowiednie grupy,
3) wykonać rysunki bulw i korzeni wraz z opisem ich części,
4) określić nazwę rośliny posługując się atlasem roślin uprawnych,
5) opisać zastosowanie danej rośliny oraz jej gospodarcze znaczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

okazy bulw i korzeni roślin uprawnych,

−

tablice poglądowe roślin uprawnych,

−

atlasy roślin uprawnych,

−

lupy powiększające.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Rozpoznaj kwiatostany roślin uprawnych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) obejrzeć dokładnie również z użyciem lupy kwiatostany roślin uprawnych,
2) posegregować je na odpowiednie grupy,
3) wykonać rysunki kwiatostanów wraz z opisem ich części,
4) określić nazwę rośliny posługując się atlasem roślin uprawnych,
5) opisać zastosowanie danej rośliny oraz jej gospodarcze znaczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

okazy kwiatostanów roślin uprawnych,

−

tablice poglądowe roślin uprawnych,

−

atlasy roślin uprawnych,

−

lupy powiększające.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) określić znaczenie roślin zbożowych, okopowych, oleistych,

włóknistych?

2) scharakteryzować rośliny uprawiane na zieloną masę?

3) określić znaczenie poszczególnych grup roślin uprawnych?

4) rozróżnić poszczególne gatunki w poszczególnych grupach roślin?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Zmianowanie roślin i płodozmiany

4.2.1. Materiał nauczania

Pojęcia i definicje

Zmianowanie roślin – następstwo uprawianych roślin na danym polu uwarunkowane

czynnikami przyrodniczymi (wymagania glebowe i pokarmowe, długość okresu
wegetacyjnego) i agrotechnicznymi (nawożenie organiczne i mineralne, wapnowanie, uprawa
roli).Zmianowanie jako podstawa płodozmianu ma na celu stworzenie jak najlepszych
warunków do plonowania roślin.

Płodozmian – system zagospodarowania ziemi uprawnej, oparty na zaplanowanym z góry

na wiele lat następstwie roślin po sobie, na wyznaczonym do tego celu obszarze podzielonym
na pola, jednocześnie dostosowany do specyficznych warunków rolniczo-ekonomicznych
gospodarstwa. Płodozmian określa również strukturę zasiewów, będącą podstawą do ustalenia
typu płodozmianu. Rotacja może następować w cyklach kilkuletnich lub kilkunastoletnich,
wiążąc się z hodowlą zwierząt (płodozmiany paszowe, pastewne), czy też z przemysłem
rolniczym (płodozmiany przemysłowe). Głównym celem stosowania płodozmianu jest
uzyskanie dzięki odpowiedniemu zmianowaniu roślin wzrostu żyzności gleby, co wiąże się ze
zwiększeniem ilości i jakości produkcji roślinnej oraz pośrednio zwierzęcej gospodarstwa.
Odgrywa również dużą rolę jako jedna z metod zwalczania chwastów. Twórcą polskiego
systemu gospodarki płodozmianowej jest Bolesław Świętochowski.

Rotacją nazywa się kilkuletni, zamknięty cykl uprawy następujących po sobie roślin

w płodozmianie. Innymi słowy jest to okres, po którym dana roślina wraca na to samo pole.

Struktura zasiewów – procentowy udział każdej z grup czy gatunków roślin uprawianych na

całkowitej powierzchni gruntów ornych (poza ugorami). Wyraża się ją bądź w liczbach
bezwzględnych (w hektarach), bądź też w liczbach względnych (procentach ogólnej powierzchni
zasiewów). W gospodarstwie odnosi się do każdego płodozmianu, ale może dotyczyć także
kraju. Na przykład w Polsce w roku 2002 struktura zasiewów była następująca: 77,1%
(8293,7 tys. ha) – zboża, 7,5 % (803,4 tys. ha) – ziemniaki, 5,2% (562,1 tys. ha) – rośliny
pastewne, 7,0% (757,5 tys. ha) –rośliny przemysłowe, 0,4% (45,4 tys. ha) – rośliny strączkowe,
2,8% (302,2 tys. ha) – pozostałe gatunki uprawne.

Plon główny – zbiór podstawowych części użytkowych roślin uprawnych (np.: ziarno

zbóż, korzenie roślin okopowych), będący podstawowym, zamierzonym wynikiem działań
uprawowych.

Międzyplon, dawniej poplon – roślina uprawiana między dwoma plonami głównymi na

zbiór zielonej masy, na zielonkę, siano, kiszonkę lub na przyoranie jako zielony nawóz. Ich
uprawa ma duże znaczenie nie tylko dla produkcji paszy, ale i ze względu na zwiększanie
biologicznej aktywności i żyzności gleby, działanie strukturotwórcze roślin i wzbogacanie
gleby w azot (przez rośliny motylkowe). Wyróżnia się trzy rodzaje międzyplonów:

−

cierniskowe – wysiewane w drugiej połowie lata po zbiorze wczesnego plonu głównego,

a użytkowane jesienią tego samego roku na paszę (np. rzepa ścierniskowa) lub przyorane
na zielony nawóz (np.: facelia, gorczyca biała, peluszka); w uprawie konserwującej
zostawia się je do wiosny, w które sieje się rośliny jare,

−

ozime – wysiewane jesienią po zbiorze plonu głównego, a zbierane wiosną następnego
roku, np.: żyto, rzepak ozimy; rośliną następczą jest plon wtóry; stanowią źródło
wczesnej paszy zielonej,

−

wsiewki międzyplonowe – siane wiosną jednocześnie z plonem głównym lub w czasie
jego wegetacji i pozostające po jego zbiorze do jesieni tego samego roku, np.: seradela

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wsiana w żyto; powinny być to rośliny dobrze znoszące zacienienie w pierwszym okresie
wzrostu po wschodach i szybko rosnące po odsłonięciu.
Pole płodozmianowe to podstawowa jednostka obszarowa danego płodozmianu, na której

stosuje się kolejność zasiewów (następstwo roślin) wynikającą z zaplanowanej rotacji
zmianowania; obejmuje ono wszystkie rośliny uprawiane na nim w danym roku jako plony
główne oraz ewentualnie międzyplony.

Gdy w zmianowaniu występuje pięć gatunków roślin, to do ich rozlokowania

w przestrzeni tak, aby w każdym roku w uprawie znalazły się wszystkie rośliny, potrzebnych
będzie pięć pól płodozmianowych

Elementy zmianowania są to grupy roślin uprawiane na określonym polu

w płodozmianie,

charakteryzujące

się

podobnymi

właściwościami

biologicznymi

i wymaganiami agrotechnicznymi oraz pozostawiające po sobie podobne stanowiska dla
roślin następczych. Wyróżnia się następujące elementy zmianowania:

−

okopowy

−

rośliny ozime,

−

rośliny jare,

−

strączkowe,

−

motylkowe wieloletnie,

−

przemysłowe,

−

poplony.

Czynniki decydujące o doborze i następstwie roślin w zmianowaniu

Obserwacje zespołów roślin w ich naturalnym środowisku wykazały, iż skład ich ulega

zmianom zachodzącym samorzutnie szybciej lub wolniej, zależnie od układu wielu różnych
czynników siedliska, na którym rosną. W miarę upływu czasu pewna liczba gatunków roślin
wypada z dotychczasowego zespołu, ustępując miejsca innym gatunkom, które znów po
pewnym czasie giną, i w ich miejsca pojawiają się nowe. Przyczyną tych zmian jest często
pogorszenie się warunków siedliskowych dla dotychczas rosnących roślin, wskutek czego
ustępują one z danego terenu. Czynniki edaficzne2 odgrywają tutaj główną rolę. Nowe
warunki stają się korzystniejsze dla innych gatunków roślin, które masowo zaczynają się
pojawiać i tworzą nowy zespół.

Występowanie różnych zespołów zachodzi według określonej kolejności, co oznacza, że

rządzi nim pewne naturalne prawo. Takie kolejne następstwo zespołów w tym samym
siedlisku nazywane jest sukcesją. Najszybciej zmiany zespołów zachodzą na polu, na którym
zaniechano uprawy i pozostawiono je własnemu losowi. Pojawiają się tam najpierw chwasty
jednoroczne i dwuletnie, np. chwastnica jednostronna, włośnica sina, rdest, tasznik pospolity
i inne. Następnie rośliny jednoroczne giną, a teren opanowują rośliny wieloletnie takie jak
perz, osty, ostrożenie, kostrzewa owcza, śmiałek darniowy, a następnie teren pokrywa się
krzewami i drzewami. W przyrodzie, bowiem istnieje stała dążność do zapanowania w danym
siedlisku takiego zespołu, który jest z nim najbardziej zharmonizowany. Człowiek dążąc do
rozwoju i osiągnięcia różnego rodzaju korzyści musi wykorzystywać naturalne prawa
rządzące przyrodą.

Stałe zwiększanie plonów oraz utrzymanie i polepszanie żyzności gleby wymagają

długotrwałego planowania, tak samo jak uzyskanie wysokoprodukcyjnej obsady bydła, czy
wznoszenie budynków i zakładanie urządzeń sanitarnych. W gospodarce polowej planowanie

Ogół czynników glebowych: fizycznych, chemicznych oraz biotycznych (oznaczających czynniki środowiska

występujące w wyniku oddziaływania żywych organizmów w sposób bezpośredni lub pośredni na inne żywe
organizmy).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

jest jednoznaczne z opracowywaniem zmianowań. Polega ono na określaniu udziału
poszczególnych roślin polowych w strukturze zasiewów oraz ustalaniu ich następstwa
w czasie. W ten sposób stwarza się jednocześnie ramy organizacyjne dla dalszych zabiegów
uprawowych prowadzących do zwiększania wydajności roślin i żyzności gleby, tj. dla
nawożenia, zwalczania chwastów i mechanicznej uprawy roli.

Następstwo roślin na gruntach ornych zależy od gospodarki człowieka. Już dawno temu

stwierdzono, że rośliny uprawiane po sobie nie znajdują najlepszych warunków w danym
siedlisku i że inne rośliny są dla nich znacznie lepszym przedplonem. Przyczyny
niekorzystnego oddziaływania na glebę roślin uprawianych przez kilka lat na tym samym polu
były przedmiotem badań wielu wybitnych uczonych.

Zmianowanie może dotyczyć jednego tylko pola, na którym jest przestrzegana ustalona

kolejność roślin, lub wszystkich pól w jakimś gospodarstwie lub całym rejonie.
Jeśli zmianowaniem obejmie się określoną liczbę pól w gospodarstwie będzie się na każdym
z nich kolejno uprawiać zaplanowane rośliny uzyskując corocznie zbiory wszystkich roślin,
będzie to płodozmian. Inaczej mówiąc płodozmian jest to zmianowanie zaplanowane z góry
na szereg lat dla określonego obszaru gospodarstwa. Zatem płodozmian uwzględnia i lata,
w którym uprawiane są kolejno rośliny określone zmianowaniem i pola na których to
zmianowanie jest stosowane. Zamknięty cykl uprawy, po którym następuje powtórzenie
zmianowania, nazywa się rotacją.

Chcąc wprowadzić zmianowanie trzeba dysponować przede wszystkim dużymi, wyraźnie

i prosto rozgraniczonymi polami pod jednogatunkowe zasiewy. Przystępując do
opracowywania i wprowadzania zmianowań trzeba postępować systematycznie w sposób
uregulowany. Zmianowanie nie jest jakimś sztywnym schematem, lecz uporządkowanym
systemem, który pomaga we wprowadzeniu koniecznych zmian w uprawie i usuwania
błędów. W razie nie uregulowanej kolejności uprawy trzeba się liczyć z koniecznością
rozstrzygnięć kompromisowych, a nawet błędnych każdej jesieni i każdej wiosny, aby
wszystkie przewidziane do uprawy rośliny „ulokować” na poszczególnych polach.
Planowanie zmianowań można podzielić na pięć zasadniczych etapów, których jednak
zupełnie wyraźnie rozgraniczyć nie można.

Etapy te są następujące:

−

zaopatrzenie się w odpowiednie materiały pomocnicze, mianowicie mapy pól, wyniki
analiz glebowych, plany zasiewów z poprzednich lat,

−

dokonanie podziału pól – konieczne zaokrąglenia, ewentualne zmiany w sieci dróg
i w podziale powierzchni,

−

ustalenie struktury zasiewów z uwzględnieniem kierunku produkcji, powiązań
kooperacyjnych, specjalizacji gospodarstw,

−

ułożenie zmianowań,

−

opracowanie przejść siewnych.
Podstawą dla opracowania zmianowań stanowi struktura zasiewów całego gospodarstwa,

przewidywany kierunek jego rozwoju, zasobność gleb poszczególnych pól w składniki
pokarmowe, aktualny plan zasiewów, wielkość, figura i nachylenie pól. Na podstawie
wymienionych wyżej danych analizujemy specyficzny dla danej rośliny wpływ na środowisko.
Każda roślina w pewnym stopniu kształtuje właściwości fizyczne i chemiczne gleby oraz
właściwości biologiczne, jak skład mikroflory i mikrofauny czy skład gatunkowy roślinności
towarzyszącej. Jednocześnie środowisko glebowe wywiera silny wpływ na roślinę.
W warunkach naturalnych każdemu gatunkowi towarzyszą zawsze inne organizmy żywe,
które nie zawsze stymulują jego wzrost. W warunkach uprawy polowej staramy się tak
kształtować środowisko, aby roślina uprawna znalazła jak najlepsze warunki do wzrostu, do
wydania wysokich i dobrej jakości plonów. Wywierając wpływ na środowisko rośliny

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

uprawnej poprzez podstawową uprawę roli, zabiegi pielęgnacyjne oraz nawożenie zdajemy
sobie sprawę z wagi prawidłowego następstwa roślin, które decyduje o efektach naszej pracy.
Reakcja roślin uprawianych przez kilka lat po sobie, czyli w monokulturze jest zawsze
niekorzystna, jednak wystąpienie widocznych objawów i ich nasilenie przebiega różnie
u różnych roślin. Jedne z nich (np. koniczyna lucerna, len, słonecznik) często już przy drugim
kolejnym obsiewie znacznie obniżają plony. Inne, np. owies, rzepak, kukurydza, dopiero po
kilku a nawet kilkunastu latach uprawy po sobie reagują spadkiem plonów.

Ułożenie racjonalnego zmianowania wymaga również uwzględnienia czynników, które

wpływają na wartość stanowiska dla poszczególnych roślin:

−

termin siewu i zbioru roślin;

−

wymagania wodne roślin;

−

wymagania pokarmowe i nawozowe roślin;

−

masa pozostawionych resztek pożniwnych;

−

zdolność roślin do zacieniania gleby;

−

wpływ roślin uprawnych na zachwaszczenie;

−

zależność zmianowania od klimatu i gleby;

−

zjawisko „zmęczenia gleby” występujące przy zbyt częstej uprawie roślin po sobie.
Schemat zmianowań, tzn. następstwo roślin w czasie ustalamy po dokonaniu podziału pól

i przyjęciu struktury zasiewów uwzględniając cechy rośliny związane z tolerowaniem
określonego następstwa, wprowadzając konieczne przerwy w uprawie zarówno wieloletnich
roślin pastewnych, jak i pozostałych motylkowych oraz buraków cukrowych, ziemniaków,
owsa, jęczmienia i pszenicy. Pod względem tolerowania następstwa po sobie rośliny uprawne
można podzielić na 3 grupy i przedstawić w tabeli jak niżej:

Tabela 1. Podział roślin pod względem znoszenia następstwa po sobie [opracowanie własne]

Nie udaje się po sobie przez kilka lat

Udaje się po sobie

Udaje się po sobie tylko

w pewnych warunkach

roślina

konieczna długość

przerwy w latach

yto

ziemniaki

kukurydza

konopie

tytoń

proso

soja

fasola

soczewica

rzepak

brukiew
seradela

bobik

łubin

wyka

słonecznik

len

koniczyna czerwona

koniczyna biała

lucerna

groch

peluszka

burak cukrowy

burak pastewny

owies

jęczmień

pszenica

7–8
6–7

4–5

6
6
4

5–6
4–5

4
4
4

Takie przyczyny nieznoszenia się jak brak składników pokarmowych, rozmnażanie się

szkodliwych organizmów, zależności allelopatyczne

trudno jest rozgraniczyć. Szkód

wyrządzanych przez organizmy chorobotwórcze, takie jak grzyby powodujące choroby
podstawy źdźbła czy nicienie, można unikać tylko przez stosowanie zmianowań. Wzajemny
wpływ roślin na siebie ujawnia się przede wszystkim przy bezpośrednim sąsiadowaniu
różnych gatunków. Szczególnie wyraźnie stosunki te ujawniają się u kwiatowych roślin
ozdobnych. W naturze niektóre gatunki roślin „wspierają się” wzajemnie, inne natomiast
hamują wzrost „sąsiadów”. Pomiędzy rośliną i jej ożywionym środowiskiem istnieje więc

alleopatia to gałąź nauki poświęconej wzajemnemu wpływowi roślin

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

stałe wzajemne ścisłe współdziałanie. Poza tym stwierdzone w doświadczeniach objawy
znoszenia następstwa po sobie przez żyto, kukurydzę, ziemniaki, bobik, soję, proso, konopie
i tytoń nie upoważniają do twierdzenia, że można je uprawiać w monokulturach przez dłuższy
czas. W każdym razie za roślinę najmniej wrażliwą na uprawę po sobie trzeba uznać żyto.

Zmianowanie w szerszym znaczeniu nie ogranicza się do ustalenia kolejności następstwa

roślin, lecz obejmuje również ich agrotechnikę. Niektóre zabiegi agrotechniczne zastosowane
pod jedną roślinę działają dłużej niż rok, muszą być zatem właściwie zaplanowane. Zalicza
się tu przede wszystkim nawożenie, uprawę roli i walkę chemiczną z chwastami. Przy
nawożeniu obornikiem musimy uwzględnić okres działania obornika, który zależy od
wysokości jego dawki, rodzaju gleby oraz zdolności wykorzystania składników pokarmowych
przez rośliny następcze. Najczęściej nawozi się obornikiem pole przeznaczone pod okopowe,
rzadziej pod rzepak i kukurydzę. Stosując herbicydy należy uwzględniać czas rozkładu
herbicydów i wpływ na rośliny następcze oraz zjawiska kompensacji chwastów. Istotną rolę
w zmianowaniu odgrywa wapnowanie, które powinno być dane pod rośliny reagujące na nie
dodatnio (koniczyna, lucerna, buraki cukrowe, rzepak, groch, jęczmień, pszenica) a unikać
należy stosowania pod rośliny wrażliwe na ten zabieg (len, łubin, owies, ziemniaki). Uprawa
roli również powinna być umiejętnie wpleciona w zmianowanie. Należy tak planować
zmianowanie, aby w ciągu 6–7 letniej rotacji można było wykonać jeden pełny i jeden lub
dwa skrócone zespoły uprawek pożniwnych oraz jedną lub dwie orki głębokie. Celowość
i częstotliwość orek pogłębionych zależy od rodzaju gleby, kultury roli, poziomu agrotechniki
oraz stosowanych roślin strukturotwórczych w rotacji. Zabiegi agrotechniczne jak również
nowoczesne technologie uprawy wielu roślin, zwłaszcza na dużych polach gospodarstw
wielkoobszarowych, w znacznym stopniu wpływają na długość tego okresu.

Układając zmianowanie wygodniej jest posługiwać się nie poszczególnymi gatunkami

roślin, lecz tzw. elementami zmianowania, czyli grupami obejmującymi rośliny o podobnych
wymaganiach co do agrotechniki i stanowiska oraz o podobnej wartości przedplonowej
(np.: rośliny okopowe, zbożowe jare strączkowe, itp.). Jednym z warunków zmianowania jest
ustalenie takiej kolejności roślin, stanowiących plony główne, aby okres ich wegetacji
wzajemnie się nie zazębiał. Zarazem musi być zapewniony odpowiednio długi okres między
zbiorami przedplonu a siewem rośliny następczej. Okres, który pozwoli na przygotowanie roli
i wykonanie siewu w optymalnym terminie. Na ogół im okres ten jest dłuższy, tym
korzystniejsze będą warunki dla rośliny następczej, gdyż starannie można wykonać uprawę
i więcej jest czasu na naturalne wydobrzenie roli i magazynowanie wody. Na długość tego
okresu wpływa nie tylko dobór gatunków roślin, ale i ich odmian. Na przykład po zbiorze
wczesnych odmian ziemniaków jest dość czasu na uprawę roli oraz siew żyta i pszenicy
ozimej, natomiast po zbiorze późnych odmian siew żyta jest już niemożliwy. Również rzepak
ozimy po wcześniejszych odmianach grochu znajduje dobre warunki i może dać wysokie
plony, zaś po odmianach późnych nie zdąży się przygotować roli i zasiać rzepaku
w optymalnym terminie. Inaczej ma się sprawa, gdy plon główny wysiewany jest w roślinę
ochronną (np. koniczyna czerwona w jęczmień jary) lub, gdy uprawia się wsiewkę poplonową
(np. seradelę w życie ozimym). Siew wykonywany jest wówczas wiosną w łan rosnącej
rośliny ozimej, więc musi być na tyle wczesny, aby ozimina nie utrudniała siewu i sama od
niego nie ucierpiała, bądź sieje się wsiewkę w tym samym czasie, co jarą roślinę ochronną.
Wczesny zbiór rośliny ochronnej stwarza korzystniejsze warunki dla wzrostu wsiewki, więc
na rośliny ochronne należy dobierać gatunki i odmiany schodzące z pola. Poplony
ś

cierniskowe i plony wtóre (po poplonach ozimych) muszą być zasiane w możliwie

najkrótszym czasie od zbioru przedplonu. W tym przypadku stosuje się bardzo skróconą
przedsiewną uprawę roli tak oby siew nastąpił najpóźniej w ciągu 1–2 dni. Pośpiech
towarzyszący uprawie polonów i plonów wtórnych ma na celu jak najlepsze wykorzystanie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

skróconego okresu wegetacyjnego, w którym układ czynników klimatycznych jest odpowiedni
dla wzrostu i rozwoju roślin. Ponadto siew bezpośrednio po zbiorze przedplonu pozwala
skorzystać z bardzo krótkotrwałej sprawności roli. Długość okresu między zbiorem
przedplonu i siewem rośliny następczej w dużym stopniu zależy też od czynników
klimatycznych i glebowych, ponieważ ich układ może znacznie przyspieszyć lub opóźnić
zarówno termin zbioru jak i siewu.

Wracając do tabeli przedstawionej powyżej – za roślinę najmniej wrażliwą na uprawę po

sobie trzeba uznać żyto. W wyniku kilkakrotnej uprawy kukurydzy na tym samym polu mogą
się bardzo rozprzestrzenić głownie kukurydzy, lecz uprawianie kukurydzy rok po roku na
kiszonkę jest do zaakceptowania. Bobik również trzeba uznać za roślinę znoszącą następstwa
po sobie, stanowiącą ponadto doskonały przedplon dla większości roślin, także dla
motylkowych. Soja w uprawie po sobie często nawet daje większe plony, co może być
związane z rozmnażaniem się w glebie specyficznych dla niej bakterii brodawkowych.
Ziemniaki różnie reagują na kolejną uprawę na tym samym polu. Ich reakcja zależy w głównej
mierze od wystąpienia mątwika ziemniaczanego. Ziemniaki uprawiane drugi raz dają często
zwyżkę plonów, prawdopodobnie dzięki dobrej strukturze gleby. Na lekkiej glebie ziemniaki
kilkakrotnie uprawiane obniżyły plony i to samo jest obserwowane w długiej rotacji:
2 x ziemniaki – 1 x żyto – 2 x ziemniaki – 1 x żyto, mimo że cyst mątwika nie znaleziono.
Umiejscowienie motylkowatych wieloletnich w zmianowaniu jest uzależnione od sposobu
siewu (wsiewka lub siew czysty) oraz okresu użytkowania. Stanowią doskonały przedplon dla
roślin następczych ze względu na ich korzystne oddziaływanie na żyzność gleby
(przewyższają pod tym względem rośliny strączkowe). W ich wartości dla roślin następczych
mogą też być elementy ujemne jak silne przesuszenie gleby i wzrost zachwaszczenia.
Okopowe ze względu na duże wymagania agrotechniczne (nawożenie obornikiem,
pielęgnacja międzyrzędzi) zadowalają się gorszymi przedplonami, będąc jednocześnie
dobrym stanowiskiem dla roślin następczych gdyż gleba jest odkwaszona i bogata w składniki
pokarmowe. Rośliny zbożowe wymagają dobrych lub średnich przedplonów, zaś w przypadku
ozimych również wcześnie schodzących z pola. Działają na ogół ujemnie na strukturę gleby.
Są złymi przedplonami dla innych roślin, szczególnie jare, które silnie przesuszają glebę
i pozostawiają mało resztek pożniwnych. Przypisywanie tej grupie roślin silne
zachwaszczenie pola ulega znacznemu zmniejszeniu w miarę doskonalenia chemicznej walki
z chwastami. Strączkowe mają małe i średnie wymagania w zależności od gatunku. Wartość
następcza jest duża po udanym plonie ze względu na gromadzenie azotu, bogate resztki
pożniwne, dobre zacienienie gleby, stabilizacje struktury itp. Rośliny należące do
jednorocznych pastewnych różnią się znacznie między sobą stąd należy je traktować jako
osobne elementy zmianowania. Także rośliny przemysłowe są grupą niejednolitą. Ich wspólną
cechą w zmianowaniu są większe wymagania przedplonowe i agrotechniczne, natomiast
wartość stanowiska dla roślin następczych zależy od uprawianego gatunku. Międzyplony
dzielimy na wsiewki poplonowe, poplony ścierniskowe i poplony ozime. Wymagania ich
ogranicza się na ogół do wczesnego zejścia przedplonu i dodatkowego nawożenia. Jako
przedplony mają różną wartość. Zwykle pozostawiają bogate w składniki pokarmowe resztki
pożniwne lub całą masę plonu (zielony nawóz). Niewłaściwe następstwo roślin, w którym
pewne gatunki uprawiane są przez kilka lat po sobie lub zbyt często powracają na to samo
pole, prowadzi wcześniej czy później do zniżki plonów. Zjawiska takie, występujące mimo
poprawnej uprawy roli i nawożenia, nazywane są ogólnie chorobami płodozmianowymi albo
zmęczeniem gleby. Najbardziej prawdopodobną i współcześnie powszechnie uznawaną jest
teoria głosząca, że różne formy zmęczenia gleby powodowane są przez masowe
występowanie chorób pochodzenia grzybowego, bakteryjnego czy wirusowego i różnych
składników. Nazwa jakiejś formy zmęczenia gleby jest zwykle związana nie z przyczyną

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

choroby,

lecz

rośliną,

której

się

objawia.

przykład

mówi

się

o wykoniczynieniu, wylnieniu, wyburaczeniu itd. W płodozmianie nie zawsze przez cały
okres wegetacyjny pole jest zajęte przez uprawiane rośliny. Często pozostaje jeszcze dużo
czasu między zbiorem przedplonu a siewem rośliny następczej. Takie okresy są przeznaczone
na uprawę poplonów wykorzystywanych na paszę zieloną lub surowiec na kiszonkę,
a niekiedy na zielony nawóz. Planując uprawę poplonów należy uwzględnić układ warunków
przyrodniczych w okresie wegetacyjnym. Wilgotność gleby warunkuje wysokość produkcji
roślinnej a zależy od ilości i rozkładu opadów, parowania, transpiracji oraz niedosytów
wilgotności powietrza, będących funkcjami temperatury.

Poplony mogą być siane w różnym czasie i w skutek tego są w różnych porach zbierane.

Wsiewki poplonowe sieje się na ogół wcześnie wiosną w roślinę główną (zboża), w której
rosną stosunkowo wolno, a po jej zborze rozwijają się bujnie, jeśli jest odpowiednia pogoda.
Zbiera się je przed zimą na paszę lub przeoruje jako nawóz zielony. Wsiewki udają się jedynie
w warunkach dostatecznej wilgotności. Najczęściej stosowana i najpewniejsza na gleby
piaszczyste, przy słabym nawożeniu azotem, jest seradela. Na wsiewki poplonowe nadają się
też koniczyny. Są one wprawdzie kosztownym poplonem, ale spełniają jednocześnie rolę
fitosanitarną i poprawiają stanowisko dla roślin następczych. Jest to szczególnie ważne
w specjalistycznych płodozmianach zbożowych.

Roślinami nadającymi się na wsiewki poplonowe są też trawy, które po zbiorze rośliny

ochronnej trzeba intensywnie nawozić nawozami azotowymi. Poplony ścierniskowe, siane są
po wcześnie zbieranych plonach głównych i koszone w jesieni tego samego roku. Dobór
roślin do uprawy w poplonie ścierniskowym zależy od tego, po jakiej roślinie poplon jest
wysiewany. Ogólną zasadą, którą należy się kierować jest im później przedplon schodzi
z pola, tym większą dynamiką wzrostu powinny się charakteryzować rośliny poplonowe.
Najwcześniej powinny być siane poplonowa kukurydza i kapusta pastewna, nieco później
łubin żółty, słonecznik pastewny, wyka, owies, jęczmień, peluszka, łubin wąskolistny
najpóźniej można siać gorczycę białą i facelię. Poplon ścierniskowy przeznaczony na zielony
nawóz ma wartość równą połowie dawki obornika. Nawet słaby poplon pozostawia dużo
masy organicznej. Zbierany na zieloną paszę również jest dobrym przedplonem dla innych
roślin, jeśli pole nie jest zachwaszczone. Na polach zaniedbanych, zachwaszczonych,
zwłaszcza chwastami rozłogowymi nie należy stosować przedplonów, gdyż zachwaszczenie
potęguje się, a uzyskany plon jest niższy i mniej wartościowy.

W ostatnich latach wobec zmian w technologii zbioru zbóż i niektórych przemysłowych

(późniejszy zbiór kombajnem i zwózka słomy) obszar poplonów ścierniskowych nieco się
zmniejszył. Wydaje się, że to jest jednak stan przejściowy.

Poplony ozime zapewniają na wiosnę najwcześniejszą paszę zieloną (koniec kwietnia,

maj) i surowiec na kiszonki. Sieje się je od 15 sierpnia do 15 września, po zbożach ozimych
i jarych oraz po roślinach strączkowych. Na poplon ozimy nadaje się wiele roślin ozimych
uprawianych w czystym siewie lub mieszankach. Są nimi (w kolejności pory zbioru)
następujące rośliny: rzepik ozimy, rzepak ozimy, żyto, mieszanki żyta albo pszenicy ozimej
z wyką kosmatą oraz życicy trwałej z koniczyną krwistoczerwoną (inkarnatką) i wyką
kosmatą. Wartość stanowiska po poplonie ozimym dla rośliny następczej zależy miedzy
innymi od pory zbioru. Na przykład wcześnie skoszony rzepak ozimy jest znacznie lepszym
przedplonem niż mieszanki zbierane później, po których gleba jest bardziej wyczerpana
z wody. Jeśli jednak rok jest mokry, również mieszanki są dobrym przedplonem dla roślin
później sianych. W naszych warunkach klimatycznych poplony ozime dają wysokie plony
i rzadko zawodzą. Następstwo roślin po poplonach będzie różne, uzależnione od rodzaju
poplonu, terminu zbioru i sposobu jego użytkowania (koszenie, wypasanie, przeoranie na

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

zielony nawóz). Po późno zebranym poplonie ścierniskowym i wsiewce poplonowej
najczęściej sieje się zboża jare, kukurydzę i ziemniaki a rzadziej buraki cukrowe.

Plon wtóry jest plonem głównym roślin zasianych po poplonie ozimym i zbieranych

w tym samym roku. Siew roślin uprawianych w plonie wtórnym jest z konieczności późny
i tylko niektóre gatunki są wysiewane w terminie zbliżonym do optymalnego (np.: kukurydza
na kiszonkę, rośliny prosowate).

W praktyce często obserwuje się odchodzenie od klasycznych płodozmianów na rzecz

zmianowania dowolnego. Są to zmianowania o krótkich obiegach (rotacji), co zwiększa ich
elastyczność do zmieniających się warunków produkcji i wymagań rynku, opłacalności, itp.
Ich zasadniczą wadą jest łatwość popełniania błędów natury przyrodniczej, co z czasem
powojuje spadek żyzności gleby.

Podsumowując, przy doborze i następstwie roślin w zmianowaniu należy uwzględnić

cechy rośliny związane z tolerowaniem określonego następstwa – wprowadzając konieczne
przerwy w uprawie, nie dzielić pól zmianowania bardziej niż to konieczne, wprowadzać
poplony, dzięki którym gleba wzbogaci się w resztki korzeniowe, dążyć do wyrównania
bilansu próchnicy i unikać więcej niż trzykrotnej uprawy po sobie roślin kłosowych.

Stanowiska płodozmianowe wybranych grup roślin
Zboża

Wśród zbóż najwyższymi wymaganiami przedplonowymi charakteryzuje się pszenica

ozima. Najczęściej uprawia się ją w stanowisku po motylkowatych, w latach o dostatecznej
ilości opadów. Bardzo dobrym przedplonem jest bobik. Jego forma tradycyjna zbyt późno
schodzi z pola na północy kraju. Podobnie jest z burakiem cukrowym. Bardzo dobrym
przedplonem są ziemniaki, gdy są uprawiane na oborniku i zbieramy je do połowy września.
Rzepak, groch, owies mogą być dobrymi przedplonami, gdy są niezachwaszczone. Można też
wysiewać pszenicę po kukurydzy. Duży udział w strukturze zasiewów zmusza do uprawy
pszenicy ozimej w stanowisku po zbożowych. Najgorszym przedplonem dla pszenicy ze zbóż
jest pszenica, żyto i jęczmień.

Najlepszym przedplonem dla pszenicy jarej są rośliny okopowe i warzywa na oborniku.

Bardzo dobrym przedplonem są rośliny strączkowe, szczególnie bobik. Dobrym przedplonem
są motylkowate wieloletnie oraz ich mieszanki z trawami. Najgorszym przedplonem są
rośliny zbożowe, szczególnie pszenica jara i jęczmień jary. Najmniejsze obniżenie plonu
występuje po owsie.

Na glebach lekkich żyto ozime plonuje najlepiej po roślinach strączkowych,

motylkowatych i ziemniakach. Na lepszych kompleksach żyto można uprawiać po zbożach
jarych, z których pod względem fitosanitarnym najlepszy jest owies. Stosunkowo korzystnie
wypada jęczmień ozimy, ponieważ najwcześniej schodzi z pola. Zboża ozime są przedplonem
najgorszym. Monokulturowa uprawa żyta jest możliwa, jednak przy dłuższym jej
praktykowaniu dochodzi obniżek plonu.

Najlepszymi przedplonami dla żyta jarego są rośliny okopowe uprawiane na oborniku

i rośliny strączkowe (łubin żółty i wąskolistny, wyka ozima, seradela).

Do najlepszych przedplonów dla pszenżyta ozimego należą wczesne strączkowe

uprawiane na nasiona: bobik, groch siewny i pastewny, mieszanki wyki ze zbożowymi.
Przedplony łubinów są często zbyt późne pod pszenżyto. Do najlepszych przedplonów można
jeszcze zaliczyć motylkowate wieloletnie, a także wczesne i średniowczesne ziemniaki.
Udanym przedplonem jest też rzepak i owies, a zdecydowanie gorsze pozostałe zboża. Pod
względem fitosanitarnym najgorszymi przedplonami są: pszenżyto, pszenica i żyto.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Najlepszymi przedplonami dla pszenżyta jarego są rośliny okopowe uprawiane na

oborniku. Bardzo dobrym na glebach słabych są strączkowe (łubin biały, wyka ozima,
seradela).

Za najlepsze przedplony dla jęczmienia ozimego, ze względu na czas zbioru, uważa się:

groch, rzepak ozimy, ziemniaki wczesne i mieszanki strączkowe uprawiane na zielonkę. Ze
względu na zagrożenie chorobami, nieodpowiednimi przedplonami są: pszenica ozima i jara.
Owies, jako roślina fitosanitarna, jest dobrym przedplonem. Rola przedplonu jest tym
większa, im jęczmień ozimy uprawiany jest na glebie o niższej kulturze.

Dla jęczmienia jarego browarnego najlepszym przedplonem są rośliny okopowe,

szczególnie buraki. Dla jęczmienia jarego pastewnego dobrymi przedplonami są: strączkowe
(bobik, groch, wyka siewna, łubin żółty i wąskolistny), rzepak ozimy i jary. Do słabych
przedplonów należą zboża z wyjątkiem owsa.

Najczęściej owies uprawia się po okopowych, głównie po ziemniakach w drugim roku po

nawożeniu obornikiem. Ponadto dobrym przedplonem dla owsa jest bobik, koniczyna,
pszenica i rzepak oraz lucerna i żyto. Najgorszym zaś jest jęczmień i owies. Owies jest
doskonałym przedplonem dla innych zbóż. W monokulturze zbożowej pełni rolę fitosanitarną.

Kukurydza, gdy jest uprawiana na ziarno i powinna stanowić plon główny. Można też ją

uprawiać w plonie wtórym, po wcześnie schodzących z pola międzyplonach ozimych. Na
kompleksach pszennych i żytnim bardzo dobrym można ją uprawiać po roślinach zbożowych,
gdy od nawożenia organicznego upłynęło kilka lat. Na glebach słabszych kukurydzę należy
uprawiać po roślinach okopowych, strączkowych, mieszankach motylkowych z trawami,
w niezbyt odległym czasie od zastosowania obornika. Kukurydzę można uprawiać na pełnej
dawce obornika, tak jak rośliny okopowe w stanowisku po roślinach zbożowych. Znosi też
uprawę w monokulturze, jednak należy zadbać o zwalczanie chwastów, głównie
jednoliściennych.

Najlepszymi przedplonami dla prosa są rośliny motylkowate, okopowe i oleiste. Uprawia

się również proso po zbożach w 2 lub 3 roku po oborniku, lub w plonie wtórym, gdy
międzyplon ozimy został zebrany w pierwszej połowie maja.

Najczęstszym przedplonem dla gryki są rośliny zbożowe. Można ją uprawiać w plonie

wtórym, po międzyplonie ozimym zebranym do 15 maja.

Ocena stanowiska po roślinach zbożowych

Większa ilość resztek pożniwnych po roślinach zbożowych pozostaje na glebach

piaszczystych niż na glebach gliniastych. Ponadto ilość pozostawianych resztek pożniwnych
zależy od wysokości plonu części nadziemnej. Ze wzrostem plonu wzrasta również masa
resztek pożniwnych. Na resztki pożniwne roślin zbożowych składa się masa korzeniowa
i ścierń – kawałki źdźbeł, które przy zbiorze zbóż kombajnem znacznie zwiększyły swoją
masę. Dlatego też wysiewając rośliny zbożowe po zbożowych zaleca się stosowanie
większych dawek azotu niż po przedplonach niezbożowych. Wynika to również stąd, iż po
zbożach nawet w przypadku zbierania słomy znaczne jej ilości pozostają na powierzchni
gleby.

Resztki pożniwne roślin zbożowych są ubogie w składniki pokarmowe. Ich wartość

nawozowa jest znacznie mniejsza niż roślin motylkowatych czy przemysłowych.

Rośliny okopowe

Ziemniak jest uważany za roślinę mało wymagającą w stosunku do przedplonu, pod

warunkiem prawidłowego przygotowania pola oraz stosowania nawożenia organicznego
i mineralnego. Najlepszym przedplonem są rośliny motylkowate drobnonasienne, ich
mieszanki z trawami lub strączkowe, jednak na tych stanowiskach ziemniaki są czasem

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

uszkadzane przez pędraki i drutowce. W praktyce ziemniak najczęściej uprawiany jest po
zbożach, które są słabym przedplonem. Na słabszych stanowiskach oraz po przedplonach
zbożowych można stosować wsiewki lub międzyplony ścierniskowe (łubin, seradela,
gorczyca, facelia), które poprawiają wartość stanowiska. Nieodpowiednie jest stanowisko po
kukurydzy, gdyż silnie rozwinięty system korzeniowy tej rośliny niszczy strukturę gleby,
a stosowane herbicydy mogą hamować wzrost i rozwój ziemniaka.

Gdy przedplonem są zboża, należy po zbiorze jak najszybciej wykonać podorywkę,

a następnie pielęgnację mechaniczną w miarę pojawiania się chwastów.

Rzepa jest rośliną uprawianą głównie w międzyplonie ścierniskowym, zatem

przedplonem są zboża wcześnie schodzące z pola (żyto, jęczmień ozimy oraz wczesny
ziemniak). Nie należy jej uprawiać po roślinach krzyżowych. Po zbiorze rzepy stanowisko
nadaje się pod zboża jare lub pod ziemniak, natomiast nie można po niej uprawiać innych
krzyżowych i buraków.

Rośliny strączkowe

Najlepszym przedplonem dla większości gatunków roślin strączkowych są zboża.

Uprawiane bezpośrednio po roślinach, pod które był stosowany obornik, nadmiernie rozwijają
części nadziemne, wylegają, przedłużają wegetację i obniżają plon. Należy umieszczać je na
polach w 3 lub 4 roku po zastosowaniu nawożenia organicznego. Tylko fasolę na glebach
słabszych można umieścić w stanowisku po okopowych na oborniku. Ze względu na
występowanie chorób grzybowych, szkodników i tzw. wymotylczenia (które polega na
masowym pojawieniu się w glebie bakteriofagów atakujących bakterie brodawkowate),
rośliny motylkowate grubonasienne wymagają 4–5-letniej przerwy w uprawie.

Po zbiorze przedplonu należy wykonać pełny zespół uprawy pożniwnej, ponieważ gleba

pod rośliny strączkowe powinna być dobrze odchwaszczona. W tym celu wykonuje się
podorywkę, którą natychmiast należy zabronować.

Przykłady stanowisk dla roślin strączkowych uprawianych na nasiona i zieloną masę:

1. ziemniaki – marchew – groch pastewny,
2. buraki cukrowe – pszenica jara – bobik,
3. ziemniaki średnio wczesne – pszenżyto ozime – żyto – wyka ozima,
4. buraki cukrowe – jęczmień jary – pszenżyto ozime – groch jadalny.

Następstwa właściwe:
Rośliny strączkowe są dobrymi przedplonami dla zbóż i roślin przemysłowych. Po

grochu (odmiany jadalne) zaleca się wysiewanie roślin wymagających wczesnego siewu:
jęczmień ozimy, rzepak ozimy, pszenica ozima. Po bobiku wcześnie zebranym można
przeznaczyć pole pod pszenicę ozimą, a jeśli zbiór się opóźni, pod pszenicę jarą lub inne
rośliny jare. Efekt następczego działania roślin motylkowatych trwa przez drugi, a nawet
trzeci rok, co zależy od tempa rozkładu resztek pożniwnych.

Przykłady umieszczenia roślin następczych po strączkowych:

1. bobik – pszenica ozima,
2. groch jadalny – jęczmień ozimy,
3. groch jadalny – rzepak ozimy,
4. groch pastewny – żyto,
5. łubin wąskolistny – pszenżyto ozime.

Następstwa niewłaściwe:
Ze względu na możliwość występowania w dużym nasileniu chorób, nie należy wysiewać

po sobie następujących roślin:
1. łubin – ziemniaki,
2. len – groch,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. koniczyna czerwona – bobik,
4. koniczyna czerwona – groch.

Ocena stanowiska po roślinach strączkowych

Rośliny strączkowe w zmianowaniu spełniają bardzo ważną rolę, ponieważ wywierają

korzystny wpływ na właściwości fizyczne i żyzność gleby. Głęboki i silnie rozwinięty system
korzeniowy tych roślin przyczynia się do rozluźnienia gleby i tym samym ułatwia korzenienie
się roślinom następczym. Mają również zdolność pobierania niedostępnych dla innych roślin
składników pokarmowych z głębszych warstw gleby. Odgrywają ważną rolę w zmianowaniu
jako rośliny przerywające częste następstwo zbóż, ograniczając występowanie chorób
przenoszonych za pośrednictwem gleby. Dzięki współżyciu tych roślin z bakteriami,
wzbogacają glebę w azot, a same prawie nie wymagają nawożenia tym składnikiem. Rośliny
strączkowe tworzą obfitą i zwartą masę nadziemną, dzięki czemu zacieniają glebę i chronią ją
przed wysychaniem. Pozostawiają również dużo resztek pożniwnych. Stanowisko po udanych
roślinach strączkowych jest jednym z najlepszych stanowisk.

Rośliny oleiste
Przedplon

Każda roślina uprawna ma dwie grupy właściwości warunkujące jej miejsce

w zmianowaniu:
1. Wymagania w stosunku do przedplonu, tj. rośliny poprzedzającej.
2. Jej własna wartość jako przedplonu.

Biorąc to pod uwagę, dla form ozimych roślin oleistych, zwłaszcza tych wymagających

najwcześniejszych siewów letnich, jednym z najważniejszych czynników jest wczesność
zbioru rośliny przedplonowej. Przedplony można ocenić od najlepszych do najgorszych:
wczesne strączkowe na nasiona oraz zielonkę, wczesne ziemniaki, motylkowate wieloletnie
z końcem użytkowania w lipcu, jęczmień ozimy i jary oraz pozostałe zboża ozime, jak
pszenica ozima, jara i owies. Notowano lepsze plonowanie oleistych z rodzaju kapustnych po
bobiku niż po grochu, a groch jadalny był gorszym przedplonem niż pastewny. Wprawdzie
motylkowate są najlepszymi przedplonami, ale uprawia się ich niewiele. Toteż w Polsce,
podobnie, jak w krajach zachodnioeuropejskich, mało jest dobrych przedplonów. Główną
rośliną z oleistych stanowi jednak rzepak ozimy i z konieczności uprawia się go po
zdecydowanie gorszych przedplonach, jakimi są zboża. Według danych szacunkowych
75–80% rzepaku w Polsce uprawia się po zbożach.

Uważa się, że zboża obniżają plon nasion w stosunku do obu grup motylkowatych

o 8–25%, zwłaszcza na glebach kompleksów gorszych niż II. Ze zbóż znaczenie gospodarcze
jako przedplon dla roślin oleistych ozimych mogą mieć gatunki o podobnych wymaganiach
glebowych, a więc pszenica i jęczmień. Zwłaszcza jęczmień ozimy wcześnie schodzi z pola
i możliwe jest zastosowanie uprawy klasycznej pozwalającej na odchwaszczenie gleby. Ze
zbóż jęczmień ozimy jest najlepszym przedplonem dla rzepaku, ale mało się go uprawia
i zaledwie 1/3 powierzchni można po nim obsiać rzepakiem. Większy areał obsiewa się
jęczmieniem jarym i pszenicą jarą, ale rośliny te później schodzą z pola i z konieczności
wprowadza się uproszczenia w uprawie. Owies uprawiany bywa na lżejszych glebach mniej
odpowiednich do uprawy rzepaku. Następstwo po rzepaku możliwe jest w celu poprawienia
zniszczonej struktury gleby. Wysoka wartość takiego stanowiska nie jest jednak w pełni
wykorzystywana przez zboża.

Dla rzepaku jarego, gorczycy białej i sarepskiej, rzodkwi oleistej najlepszymi

przedplonami są rośliny okopowe uprawiane na oborniku, motylkowate i uprawiane na
zielonkę lub na nasiona. Najgorszymi przedplonami są zbożowe, można po nich uprawiać

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wymienione rośliny, ale na lepszych kompleksach lub po zastosowaniu zwiększonych dawek
nawozów mineralnych, zwłaszcza azotu oraz staranniej przygotować pole pod siew. Nie
zaleca się następstwa oleistych jarych z rodziny krzyżowych po burakach ze względu na
ryzyko wystąpienia mątwika burakowego. Podobnie następstwo rzepaku jarego, rzepiku,
gorczycy i lnianki po przedplonach roślin krzyżowych wiąże się z nasilonym występowaniem
pchełki i słodyszka rzepakowego.

Rośliny włókniste

Len wymaga roli niezachwaszczonej, dlatego też najlepszym przedplonem dla lnu są

rośliny okopowe na oborniku. Dobrym przedplonem są koniczyny i ich mieszanki z trawami,
nowiny, a także na żyznych glebach zboża, szczególnie owies. Częsta uprawa lnu po sobie
powoduje zmęczenie roli zwane wylnieniem, wynikające z nadmiernego nagromadzenia
w glebie grzybów lub drobnoustrojów rozkładających pektyny. Stąd też zaleca się 4–6-letnią
przerwę w uprawie tej rośliny.

Dobrym przedplonem dla konopi są zboża, szczególnie jeżeli były obficie nawożone

azotem. Konopie bardzo dobrze rosną też na nowinach. W uprawie konopi dopuszcza się
maksymalnie 2–3 letnią monokulturę. W następnych latach rośliny są zbytnio uszkadzane
przez pchełki ziemne.

Przy racjonalnej uprawie roli rośliny włókniste przyczyniają się do polepszenia kultury

roli lub przynajmniej jej zachowania. Len jest dobrym przedplonem dla następujących po nim
roślin, ponieważ dostatecznie wcześnie schodzi z pola pozostawiając rolę czystą i sprawną.
Jako roślina dwuliścienna może być uprawiany w celu wyeliminowania następstwa zbyt wielu
zbóż po sobie. Ponadto uważa się, że uprawa lnu przyczynia się do zwalczania mątwika
burakowego.

Konopie przyczyniają się do odchwaszczenia roli, chociaż istnieje niebezpieczeństwo

wystąpienia w następnych latach samosiewów tej rośliny, jeżeli nadmiernie opóźniono zbiór.
Jednak konopie uważane są za dobry przedplon dla przychodzących po nich roślin.

Człony zmianowania

Człon zmianowania (płodozmianu) to fragment zmianowania (płodozmianu) obejmujący

dwie, trzy lub cztery rośliny, z których pierwsze wzbogacają, a ostatnie zaniżającego potencjał
produkcyjny; wyróżniamy 5 członów zmianowania (płodozmianu):

−

dwupolowy (1 roślina podnosząca – 1 obniżająca żyzność gleby, 1/1),

−

trójpolowy (1 roślina podnosząca – 2 obniżające żyzność gleby, 1–2),

−

czteropolowy (1 roślina podnosząca – 3 obniżające żyzność gleby, 1/3),

−

podwójny (2 rośliny podnoszące – 2 obniżające żyzność gleby, 2/2),

−

dowolny (2 rośliny podnoszące -1 obniżająca żyzność gleby, 2/1).
Człon zmianowania dwupolowy to fragment zmianowania lub płodozmianu kolejnych

dwóch roślin, z których pierwsza wzbogaca. a druga zubaża stanowisko, np. burak cukrowy –
pszenica jara.

Człon zmianowania (płodozmianu) trójpolowy to fragment zmianowania lub

płodozmianu kolejnych trzech roślin, z których pierwsza wzbogaca, a dwie następne zubożają
stanowisko, np. bobik – jęczmień jary – żyto ozime.

Człon zmianowania (płodozmianu) czteropolowy to fragment zmianowania lub

płodozmianu obejmujący cztery lata, w tym pierwszą uprawą jest roślina wzbogacająca
stanowisko, zaś pozostałe trzy zubożające je, np. ziemniaki – jęczmień jary – żyto ozime –
owies.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Człon zmianowania (płodozmianu) podwójny to fragment lub całe zmianowanie bądź

płodozmian, obejmujący cztery ziemiopłody, z których pierwszy i drugi wzbogacają
stanowisko, natomiast trzeci i czwarty zaniżają jego potencjał produkcyjny.

Człon zmianowania (płodozmianu) dowolny to fragment zmianowania lub płodozmianu,

w którym przeważają rośliny wzbogacające stanowisko nad roślinami zaniżającymi jego
potencjał wytwórczy np. lucerna mieszańcowa (2–4 lata) – rzepak ozimy – pszenica ozima.

Dobór roślin do członu, jak również liczba roślin w członie (użyźniających,

wykorzystujących) zależy od typu i gatunku oraz kultury gleby, poziomu agrotechniki, jak
również struktury zasiewów.

Tabela 2. Człony zmianowania dwupolowe na poszczególnych kompleksach glebowych [opracowanie własne]

Kompleks

Przykład członów 1/1

Pszenny bardzo dobry (1)

buraki cukrowe – pszenica jara,
bobik na nasiona – pszenica jara,
groch siewny – pszenica ozima,
rzepak ozimy – pszenica ozima,
koniczyna czerwona (1–2 lata) – pszenica jara lub ozima.

Pszenny dobry (2)

buraki cukrowe – jęczmień jary,
bobik na nasiona – jęczmień jary,
buraki cukrowe – len włóknisty,
lucerna mieszańcowa (2–4 lata) – jęczmień jary,
kapusta pastewna – jęczmień jary.

ytni bardzo dobry (4)

buraki pastewne – pszenica jara (lub jęczmień jary),
ziemniaki średnio wczesne – pszenica ozima,
ziemniaki późne (lub bardzo późne) – pszenica jara (lub jęczmień jary),
groch siewny – jęczmień ozimy,
rzepak ozimy – jęczmień ozimy.

ytni dobry (5)

ziemniaki bardzo wczesne – jęczmień ozimy;
ziemniaki późne – owies (lub: żyto jare, proso, gryka),
koniczyna biała z trawami (3–4 lata) – owies (lub: żyto jare, gryka),
kukurydza na ziarno – owies (lub: żyto jare, proso, gryka),
łubin żółty (lub wąskolistny) na zieloną masę – żyto ozime.

ytni słaby (6)

ziemniaki wczesne – żyto ozime,
ziemniaki średnio wczesne – żyto ozime,
ziemniaki – gryka,
łubin żółty na zieloną masę – żyto ozime.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 3. Człony zmianowania (płodozmianu) trójpolowe na poszczególne kompleksy glebowo-rolnicze

[opracowanie własne]

Kompleks

Przykład członów 1/2

Pszenny bardzo dobry (1)

buraki cukrowe – pszenica jara – len oleisty,
buraki cukrowe – len oleisty – pszenica ozima,
buraki cukrowe – mak siewu – pszenica ozima.

Pszenny dobry (2)

buraki cukrowe – pszenica jara (lub jęczmień jary) – len włóknisty,
bobik na nasiona – pszenica jara (lub jęczmień jary) – len włóknisty,
groch siewny – pszenica ozima – mak siewny,
groch siewny + międzyplon ścierniskowy (kapusta pastewna)- pszenica jara (lub
jęczmień jary) – len włóknisty,
buraki cukrowe – jęczmień jary + międzyplon wsiewka (koniczyna czerwona) –
len włóknisty.

ytni bardzo dobry (4)

ziemniaki średnio wczesne – pszenica ozima – pszenżyto ozime,
ziemniaki bardzo wczesne – jęczmień ozimy – żyto ozime,
ziemniaki wczesne – pszenżyto ozime – żyto ozime,
buraki cukrowe (buraki pastewne) – pszenica jara (lub jęczmień jary) –
pszenżyto ozime,
kukurydza na ziarno – pszenica jara (lub jęczmień jary) – pszenżyto ozime.

ytni dobry (5)

ziemniaki bardzo wczesne – jęczmień ozimy – żyto ozime,
ziemniaki późne – owies – żyto ozime,
łubin żółty (lub wąskolistny) na zieloną masę – żyto ozime – owies,
brukiew pastewna – żyto jare – żyto ozime,
koniczyna biała z trawami 3–4 lata – owies – żyto ozime.

ytni słaby (6)

ziemniaki – gryka – żyto ozime,
ziemniaki wczesne (lub średnio wczesne) – żyto ozime – gryka,
łubin żółty na nasiona – gryka – żyto ozime,
łubin żółty na zielona masę – żyto ozime+międzyplon ozimy (żyto ozime z wyką
ozimą) – proso lub gryka.

Tabela 4. Człony zmianowania (płodozmianu) czteropolowe na poszczególne kompleksy glebowo-rolnicze

[opracowanie własne]

Kompleks

Przykład członów 1/3

Pszenny bardzo dobry (1)

buraki cukrowe – pszenica jara – owies – pszenica ozima,
bobik na nasiona – pszenica jara – owies – pszenica ozima,
groch siewny – pszenica ozima + międzyplon wsiewka (koniczyna czerwona)
pszenica jara – len włóknisty,
rzepak ozimy – pszenica ozima – owies – pszenica jara,
koniczyna czerwona (1–2 lata) – pszenica jara – owies – pszenica ozima.

Pszenny dobry (2)

buraki cukrowe – pszenica jara – owies – jęczmień jary,
koniczyna czerwona (1–2 lata) – pszenica jara – len włóknisty – jęczmień jary,
lucerna mieszańcowa (2–4 lata) – pszenica jara – owies – jęczmień jary,
rzepak ozimy + międzyplon ścierniskowy (bobik z wyką jarą) – pszenica jara –
owies – jęczmień jary.

ytni bardzo dobry (4)

ziemniaki średnio wczesne – pszenica ozima – pszenżyto ozime – żyto ozime,
ziemniaki bardzo wczesne – jęczmień ozimy – żyto ozime – żyto ozime,
kukurydza na nasiona – len włóknisty – żyto ozime – żyto ozime,
rzepak ozimy + międzyplon ścierniskowy (bobik + peluszka + słonecznik) –
pszenica jara – pszenżyto ozime – żyto ozime,
buraki pastewne – jęczmień jary + międzyplon wsiewka (koniczyna biała) – len
włóknisty – żyto ozime.

ytni dobry (5)

ziemniaki – owies – proso – gryka, ziemniaki – owies – marchew pastewna –
pszenżyto jare (lub żyto jare),
ziemniaki bardzo wczesne – jęczmień ozimy – proso – żyto ozime,
łubin żółty (lub wąskolistny) na nasiona – owies – żyto ozime – żyto ozime,
brukiew pastewna – żyto jare – owies – żyto ozime.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ytni słaby (6)

ziemniaki – gryka – żyto ozime – żyto ozime,
ziemniaki średnio wczesne + międzyplon ozimy (żyto ozime+wyka ozima) –
gryka – żyto ozime – żyto ozime,
łubin żółty na zielona masę – żyto ozime – gryka – żyto ozime+ międzyplon
wsiewka (seradela).

Tabela 5. Człony zmianowania (płodozmianu) podwójne na poszczególne kompleksy glebowo-rolnicze

[opracowanie własne]

Kompleks

Przykład członów 2/2

Pszenny bardzo dobry (1)

buraki cukrowe – bobik – len oleisty – pszenica ozima,
groch siewny – rzepak ozimy – pszenica ozima – len oleisty,
rzepak ozimy – groch siewny – mak siewny – pszenica jara.

Pszenny dobry (2)

buraki cukrowe – bobik na nasiona – pszenica jara – len włóknisty,
groch siewny – rzepak ozimy – pszenica ozima – len włóknisty,
buraki cukrowe – koniczyna czerwona (2 lata) – pszenica jara (lub jęczmień jary)
– len włóknisty.

ytni bardzo dobry (4)

buraki cukrowe – wyka siewna – len włóknisty – pszenżyto ozime,
buraki pastewne – groch siewny – jęczmień ozimy +międzyplon
ś

cierniskowy (gorczyca biała) – jęczmień jary,

kukurydza na ziarno – łubin wąskolistny na nasiona (lub żółty) – pszenica ozima
– pszenżyto ozime,
ziemniaki – groch polny na zielona masę – jęczmień ozimy- żyto ozime.

ytni dobry (5)

ziemniaki – łubin wąskolistny (lub żółty) na nasiona – owies – żyto ozime,
ziemniaki – gorczyca biała – żyto ozime – żyto ozime,
ziemniaki – koniczyna biała z trawami (3-4 lata) – proso – żyto ozime,
ziemniaki bardzo wczesne (lub wczesne) + międzyplon ścierniskowy (rzepa
ś

cierniskowa) – łubin żółty – gryka -żyto ozime + międzyplon wsiewka

(seradela),
koniczyna biała z trawami (3-4 lata) – gorczyca biała – żyto ozime + międzyplon
ś

cierniskowy (seradela + facelia) -pszenżyto jare.

ytni słaby (6)

ziemniaki – łubin żółty – gryka – żyto ozime,
ziemniaki wczesne + międzyplon ścierniskowy (facelia) -łubin żółty – żyto
ozime + międzyplon wsiewka (seradela),
ziemniaki – łubin żółty na zielona masę + międzyplon ozimy (żyto ozime – gryka
– żyto ozime.

Tabela 6. Człony zmianowania (płodozmianu) dowolne na poszczególne kompleksy glebowo-rolnicze

[opracowanie własne]

Kompleks

Przykład członów 2/1

Pszenny bardzo dobry (1)

buraki cukrowe – bobik na nasiona – pszenica jara,
buraki cukrowe – groch siewny – pszenica ozima,
buraki cukrowe – groch siewny + międzyplon ścierniskowy (rzepak ozimy) –
pszenica jara,
buraki cukrowe – koniczyna czerwona (2 lata) – pszenica jara,
groch siewny – rzepak ozimy – pszenica ozima.

Pszenny dobry (2)

buraki cukrowe – bobik – jęczmień jary,
groch siewny – rzepak ozimy + międzyplon ścierniskowy (bobik + peluszka +
wyka siewna) – jęczmień jary,
kapusta pastewna – wyka siewna – jęczmień jary +międzyplon wsiewka (życica
wielokwiatowa),
kapusta pastewna – bobik na nasiona – len włóknisty.

ytni bardzo dobry (4)

ziemniaki – łubin wąskolistny na zielona masę – pszenżyto ozime,
buraki pastewne – groch siewny (lub polny) – jęczmień ozimy,
kukurydza – bobik – pszenica jara,
buraki pastewne – bobik – jęczmień jary + międzyplon wsiewka ,
rzepak ozimy + międzyplon ścierniskowy (facelia) – łubin żółty – pszenica
ozima.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ytni dobry (5)

ziemniaki – groch polny na zielona masę + międzyplon ścierniskowy (gorczyca
biała) – pszenżyto jare,
brukiew pastewna – łubin żółty – żyto jare,
ziemniaki – łubin wąskolistny na zielona masę – jęczmień ozimy,
groch polny – gorczyca biała -żyto ozime + międzyplon wsiewka (seradela),
kukurydza – gorczyca biała – owies.

ytni słaby (6)

ziemniaki – łubin żółty na zieloną masę – żyto ozime,
ziemniaki – łubin żółty – żyto ozime.

Uprawa roślin na poszczególnych kompleksach glebowo-rolniczych z ekonomicznego
punktu widzenia

Na terenie Polski wyróżnia się 14 kompleksów przydatności rolniczej gleb ornych, w tym

9 dla terenów nizinnych i 4 dla gleb górskich oraz 1 nadający się pod użytki zielone. Nazwy
kompleksów glebowych pochodzą od rośliny wskaźnikowej (pszenica ozima, żyto ozime).
Dobór roślin do uprawy na poszczególnych kompleksach glebowych powinien uwzględniać
wymagania glebowe roślin, a ponadto musi być ekonomicznie uzasadniony. Najbardziej
charakterystyczne dla Polski Centralnej są kompleksy dla gleb nizinnych:

Pszenny bardzo dobry (1) – obejmuje gleby I i II klasy bonitacyjnej, niezbyt ciężkie;

położone na terenach równinnych; z warstwą próchnicy sięgającą do 30 cm. Warstwa orna
tych gleb charakteryzuje się dobrą strukturą, dobrymi właściwościami termicznymi
i wodnymi. Gleby należące do tego kompleksu są łatwe do uprawy. Na glebach tych powinno
się wysiewać rośliny o największych wymaganiach glebowych, jak: pszenica ozima i jara,
koniczyna czerwona, koniczyna czerwona z trawami, lucerna mieszańcowa, buraki cukrowe,
rzepak ozimy, groch siewny, bobik, kapusta pastewna.

Pszenny dobry (2) – obejmuje gleby klasy IIIa i IIIb oraz gleby ciężkie klasy II,

charakteryzujące się mniejszą miąższością warstwy ornej, niewielkim jej odwapnieniem,
zbielicowaniem i gorszą strukturą. Na glebach tych mogą występować procesy erozyjne lub
okresowe zalewy. Można na nich uprawiać te same gatunki, co na kompleksie pszennym
bardzo dobrym oraz: jęczmień jary, wykę jarą, len włóknisty.

Pszenny wadliwy (3) – obejmuje gleby klasy IIIb i IVa oraz IVb, o nieuregulowanych

stosunkach wodnych. Gleby te są zagrożone procesami erozyjnymi lub okresowymi
niedoborami wody. Są to gleby najczęściej bardzo ciężkie, zwłaszcza wierzchnie warstwy
tych gleb, o przepuszczalnej budowie warstw głębszych, co może powodować przesuszenie w
okresach o małej ilości opadów. Są to gleby ulegające często erozji bądź zbyt suche. Uprawia
się na nich: kukurydzę, słonecznik, lucernę mieszańcową, esparcetę siewną.

ytni bardzo dobry (pszenno-żytni) (4) – obejmuje gleby klasy IIIb, o składzie

mechanicznym piasku gliniastego lub utworu pyłowego lekkiego w warstwach wierzchnich
i o nieco cięższym składzie mechanicznym podłoża. Dzięki prawidłowej agrotechnice
(uprawie, nawożeniu, zmianowaniu) można doprowadzić je do dużej produktywności. Na
glebach tego kompleksu można uprawiać: pszenicę ozimą i jarą, groch siewny, bobik,
koniczynę czerwoną, lucernę mieszańcową, kapustę pastewną, buraki cukrowe i pastewne,
rzepak ozimy. Na glebach tych doskonale plonują także: kukurydza, żyto ozime, esparceta
siewna, koniczyna biała, peluszka, łubin wąskolistny i żółty, wyka ozima, ziemniaki,
marchew, słonecznik.

ytni dobry (5) – obejmuje on gleby klasy IVa i IVb, lżejsze, bardziej wrażliwe na

okresowe susze, mniej zasobne w składniki pokarmowe, o niższej zawartości próchnicy
i mniejszym kompleksie sorpcyjnym. W podłożu zawierają one piasek i żwir. Uzyskanie na
tych glebach wysokich plonów zależy w głównej mierze od dobrze rozłożonych opadów przy
prawidłowej agrotechnice w ciągu wegetacji roślin. Najbardziej opłacalna jest uprawa żyta,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

prosa, gryki, koniczyny białej, grochu polnego, pszenżyta jarego, ziemniaków, wyki ozimej,
łubinu żółtego.

ytni słaby (6) – obejmuje on gleby lekkie, klasy IVb i V, o bardzo przepuszczalnym

podłożu, okresowo lub stale suche. Udają się tu tylko: żyto, łubin żółty, ziemniaki, gryka
i seradela.

ytni bardzo słaby (żytnio-łubinowy) (7) – obejmuje on gleby klasy VI nadające się

właściwie pod zalesienie, bardzo suche i jałowe. Udają się na nich tylko żyto ozime i łubin
ż

ółty.

Zbożowo-pastewny mocny (8) – obejmuje on gleby ciężkie, nadmiernie uwilgotnione,

klasy Illb i IV. W latach mokrych rośliny uprawne najczęściej wymakają, dlatego powinno się
na nich zakładać użytki przemienne.

Zbożowo-pastewny słaby (9) – obejmuje on gleby lekkie, należące do IV i V klasy

i nadmiernie uwilgotnione ze względu na położenie w zagłębieniach terenu lub
nieprzepuszczalne podłoże. Gleby te powinny być przeznaczone pod użytki zielone lub
wyłączone z użytkowania rolniczego.

Na poszczególnych kompleksach należy głównie uprawiać gatunki zaliczone do grupy

o największej, ekonomicznie uzasadnionej celowości uprawy. W innym przypadku należy się
liczyć z koniecznością ponoszenia dodatkowych kosztów i z osiąganiem niższych plonów.

Rośliny wymagające przerwy w uprawie i nie znoszące następstwa po sobie

Istnieje szereg gatunków roślin uprawnych, które nie mogą zbyt często wracać na to samo

pole, z uwagi na możliwość wystąpienia zmęczenia gleby. Zjawisko to zawsze prowadzi do
spadku plonowania roślin; ustępuje jednak, jeśli zastosuje się przerwę w uprawie gatunku,
który je spowodował.

Niektóre gatunki roślin uprawnych wymagają stosowania następującej przerwy

w uprawie:

−

pszenica i jęczmień 1–2 lata,

−

buraki i brukiew 4–6 lat,

−

ziemniaki 2–3 lata,

−

strączkowe 1–3 lata,

−

motylkowate drobnonasienne 4–5 lat,

−

słonecznik i len 4–6 lat.
W uprawie znajduje się kilka gatunków roślin, które uprawiane po sobie obniżają plony.

Związane jest to z występowaniem chorób, szkodników i zjawiska allelopatii. Obniżenie
plonów obserwuje się w przypadku uprawy po sobie następujących gatunków:

−

buraki – kapusta pastewna i odwrotnie,

−

buraki – rzepak i odwrotnie,

−

len – groch i odwrotnie,

−

mak – ziemniaki i odwrotnie,

−

motylkowate drobnonasienne – strączkowe i odwrotnie,

−

motylkowate drobnonasienne – buraki cukrowe,

−

pszenica -jęczmień i odwrotnie,

−

pszenica – pszenica,

−

jęczmień -jęczmień,

−

owies – owies,

−

krzyżowe – krzyżowe (z wyjątkiem rzepak – rzepak),

−

psiankowate-psiankowate.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

O efektach pracy rolnika decyduje umiejętne korzystanie z wiedzy o biologii rośliny,

o glebie, o modyfikującym wpływie pogody na wszystkie procesy zachodzące w środowisku
oraz o wzajemnym oddziaływaniu rośliny na środowisko i środowiska na roślinę.

Międzyplony, ich podział i przykłady roślin uprawianych w międzyplonach

Rośliny uprawiane po zbiorze plonu głównego i zbierane przed siewem następnej rośliny

(kolejnego plonu głównego) określono w literaturze mianem międzyplonu. Wcześniej
stosowanymi określeniami dla tego sposobu uprawy roślin na polu było pojęcie „poplon” lub
„śródplon”. Obecnie wprowadzone określenie „międzyplon” w rzeczywisty sposób obrazuje
miejsce wysiewania roślin dodatkowych, czyli między dwoma plonami głównymi.

W zależności od terminu siewu wyróżnia się:

−

międzyplon ścierniskowy – wysiewany w lecie, a zbierany jesienią tego samego roku,

−

międzyplon ozimy – wysiewany późnym latem, a zbierany wiosną następnego roku,

−

międzyplon wsiewka – wsiewany w łan rośliny ozimej lub jarej uprawianej w plonie
głównym, a zbierany jesienią tego samego roku,

−

międzyplon ścierniskowo – ozimy – wysiewany latem, jak międzyplony ścierniskowe,
a zbierany dwukrotnie: jesienią i wiosną,

−

międzyplon wsiewka poplonowa ozima – wysiewany z rośliną uprawiam w plonie
głównym, jak międzyplon wsiewka, a zbierany dwukrotnie: raz jesienią drugi raz wiosną
roku przyszłego.
Rośliny uprawiane w międzyplonie rozwijają się w krótszym okresie od roślin plonu

głównego, co uniemożliwia im przejście pełnego cyklu rozwojowego Należy wybierać
gatunki o krótkim okresie wegetacji, aby uzyskać jak największy plon zielonej masy. Rośliny
uprawiane w międzyplonach przechodzą rozwój wegetatywny i częściowo czasami
generatywny, dlatego mogą być użytkowane tylko jako pasza lub zielony nawóz oraz jako
czynnik zmniejszający erozję gleb i chroniący glebę przed szkodliwymi gazami i pyłami
przemysłowymi. Roślin uprawiane w międzyplonach mają inne warunki pogodowe niż
uprawiane w plonie głównym, np. uprawa roślin w międzyplonie ścierniskowym odbywa się
w warunkach skracającego się dnia, najczęściej na początku przy wysokiej, później przy
obniżającej się temperaturze. Rozwój roślin uprawianych w międzyplonie wsiewka odbywa
się w łanie rośliny plonu głównego. Rośliny konkurują o światło, wody i substancje
pokarmowe. Warunki uprawy międzyplonów różnią się znacznie od optymalnych, decydując
o niższym ich plonowaniu w porównaniu do plonu główne go. Najważniejszym czynnikiem
wpływającym na produktywność roślin uprawianych w międzyplonach jest właściwy dobór
gatunków do uprawy w po szczególnych międzyplonach. Szczególnie istotna jest długość
okresu wegetacji uprawianych roślin oraz ich odporność na niedobór wody i niskie
temperatury.

W uprawie międzyplonów ścierniskowych ważny jest szybki rozwój początkowy roślin,

charakterystyczny dla niektórych odmian słonecznika, łubinu żółtego i grochu pastewnego.
W uprawie międzyplonu korzystną cechą gatunków jest wolny początkowy wzrost, co
pozwala łatwiej przetrwać gorsze warunki rozwoju w łanie rośliny plonu głównego. Do
uprawy w międzyplonie ozimym należy wybierać gatunki o małych wymaganiach
termicznych w okresie wiosennego ruszania wegetacji, np.: rzepak ozimy i żyto ozime.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 7. Dobór roślin do uprawy w międzyplonach ścierniskowych na poszczególne kompleksy glebowo-

rolnicze [opracowanie własne]

Roślin uprawiane w plonie głównym

Rośliny międzyplonu ścierniskowego

Pszenny bardzo dobry (1)
groch siewny, rzepak ozimy, pszenica ozima,
warzywa

bobik, wyka jara, kapusta pastewna, rzepak ozimy,
ż

ycica: westerwoldzka, mieszańcowa, wielokwiatowa,

bobik + peluszka + wyka siewna, peluszka + wyka
siewna + rzepak ozimy

Pszenny dobry (2)
groch siewny, rzepak ozimy, jęczmień jary, pszenica
ozima, warzywa

bobik, wyka jara, kapusta pastewna, rzepak ozimy,
ż

ycica:

westerwoldzka”

mieszańcowa,

wielokwiatowa, bobik + peluszka + wyka siewna,
peluszka + wyka siewna + rzepak ozimy

ytni bardzo dobry (4)

groch siewny, rzepak ozimy, jęczmień jary i ozimy,
pszenica ozima, warzywa, peluszka na nasiona
i zieloną masę, ziemniaki wczesne, żyto ozime,
mieszanki zbóż jarych na zieloną masę

bobik, wyka jara, kapusta pastewna, rzepak ozimy,
ż

ycica: westerwoldzka, mieszańcowa, wielokwiatowa

bobik + peluszka + słonecznik, peluszka, rzepik
ozimy, słonecznik, łubin żółty, łubin wąskolistny,
łubin żółty + peluszka, łubin żółty + peluszka + wyka
ozima, łubin wąskolistny + peluszka, peluszka +
słonecznik, wyka ozima, gorczyca biała, facelia,
rzodkiew oleista, rzepa ścierniskowa

ytni dobry (5)

jęczmień ozimy, żyto ozime, peluszka na nasiona
i zielona masę, ziemniaki wczesne

peluszka, słonecznik, łubin żółty, łubin wąskolistny,
wyka ozima, gorczyca biała, facelia, rzodkiew oleista,
rzepa ścierniskowa, seradela, łubin żółty + seradela,
łubin żółty + wyka ozima, łubin żółty + facelia,
seradela + facelia, gorczyca biała + facelia

ytni słaby (6)

yto ozime, ziemniaki wczesne

łubin żółty, seradela, facelia, łubin żółty + seradela,
łubin żółty, wyka ozima, łubin żółty + facelia

Tabela 8. Dobór roślin do uprawy w międzyplonach ozimych na poszczególne kompleksy glebowo-rolnicze

[opracowanie własne]

Roślin uprawiane w plonie wtórnym

Rośliny międzyplonu ozimego

Pszenny bardzo dobry (1)
mieszanki strączkowych, kapusta pastewna

rzepak ozimy,
pszenica ozima + trawy,
pszenica ozima + wyka ozima,
pszenica ozima + inkarnatka.

Pszenny dobry (2)
mieszanki strączkowych, kapusta pastewna

rzepak ozimy,
rzepik ozimy,
pszenica ozima + trawy,
pszenica ozima + wyka ozima,
pszenica ozima + inkarnatka.

ytni bardzo dobry (4) mieszanki strączkowych,

kapusta pastewna, ziemniaki użytkowane na paszę,
buraki pastewne, kukurydza na paszę, słonecznik
pastewny, mieszanki strączkowo-zbożowe, facelia

rzepak ozimy,
rzepik ozimy,
pszenica ozima + trawy,
pszenica ozima + wyka ozima,
pszenica ozima + inkarnatka,
ż

yto ozime,

yto ozime + w wyka ozima.

ytni dobry (5)

ziemniaki późne, kukurydza na paszę, słonecznik
pastewny,

mieszanki

strączkowe,

mieszanki

strączkowo-zbożowe, facelia, brukiew pastewna roso
wyka

yto ozime,

yto ozime + wyka ozima.

ytni słaby (6) ziemniaki późne, gryka

yto ozime, żyto ozime + wyka ozima.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 9. Dobór roślin do uprawy w międzyplonie wsiewka na poszczególne kompleksy glebowo-rolnicze

[opracowanie własne]

Roślin uprawiane w plonie głównym

Rośliny międzyplonu wsiewka

Pszenny bardzo dobry (1)
pszenica ozima i jara

koniczyna czerwona,
trawy

(życica

wielokwiatowa,

ycica

trwała,

kupkówka pospolita, stokłosa uniołowata).

Pszenny dobry (2)
jęczmień jary, pszenica ozima i jara

koniczyna czerwona, trawy (życica wielokwiatowa,
ż

ycica

trwała,

kupkówka

pospolita,

stokłosa

uniołowata).

ytni bardzo dobry (4)

jęczmień jary, żyto ozime, gorczyca sarepska,
pszenżyto ozime, pszenica ozima i jara

koniczyna czerwona, trawy (życica wielokwiatowa,
ż

ycica

trwała,

kupkówka

pospolita,

stokłosa

uniołowata),
seradela, lucerna chmielowa (nerkowata),
marchew pastewna.

ytni dobry (5)

yto ozime, owies na zieloną masę

seradela, lucerna chmielowa (nerkowata),
marchew pastewna.

ytni słaby (6)

to ozime

seradela.

Typy płodozmianów

Płodozmian jest elementem agrotechniki o kompleksowym oddziaływaniu na plonowanie

roślin i organizację gospodarstwa. Ułatwia planowanie i organizację produkcji roślinnej
w gospodarstwie. Prawidłowo ułożony płodozmian zapewnia racjonalne wykorzystanie gleby,
warunków ekonomicznych wynikających z położenia gospodarstwa, a także utrzymuje
ż

yzność gleby.

Płodozmian w zależności od występujących w nich roślin i spełnianych zadań można

podzielić na następujące typy:

−

płodozmian polowy,

−

płodozmian paszowy,

−

płodozmian specjalny (przeciwerozyjny, warzywniczy, nasienny i doświadczalny).

Płodozmiany polowe

Pod pojęciem – płodozmian polowy – należy rozumieć dobór gatunków

z przeznaczeniem rynkowym np.: zboża, okopowe, przemysłowe, motylkowate, a jako rośliny
uzupełniające: pastewne objętościowe z wykorzystaniem na: zielonkę, siano, kiszonkę czy
sianokiszonkę; lokalizuje się je na gruntach ornych nie podlegających erozji wodnej.

Płodozmian zbożowy występuje wówczas, gdy udział zbóż w strukturze zasiewów

wynosi zwykle więcej niż 60%. Wskazuje to, że zboża muszą być wysiewane po sobie przez
okres dwóch, trzech, a nawet i więcej lat.

Poniżej podano przykłady płodozmianów zbożowych:

1. Kompleks pszenny bardzo dobry (1):

a) Buraki cukrowe.
b) Pszenica jara.
c) Groch siewny + międzyplon ścierniskowy (kapusta pastewna).
d) Pszenica jara.
e) Owies.
f) Pszenica ozima.

2. Kompleks pszenny dobry (2):

a) Buraki cukrowe.
b) Jęczmień jary + międzyplon wsiewka (koniczyna czerwona).
c) Owies.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

d) Pszenica ozima.
e) Rzepak ozimy (nawożenie mineralne).
f) Pszenica ozima.

3. Kompleks żytni bardzo dobry (4):

a) Buraki pastewne.
b) Jęczmień jary + międzyplon wsiewka (życica wielokwiatowa).
c) Len oleisty.
d) śyto ozime.
e) Kukurydza na ziarno.
f) Pszenica jara.
g) Groch polny.
h) Pszenżyto ozime.

4. Kompleks żytni dobry (5):

a) Ziemniaki.
b) Łubin wąskolistny na nasiona.
c) Gryka.
d) śyto ozime + międzyplon ozimy (żyto ozime).
e) Brukiew pastewna.
f) Owies.
g) Proso.
h) śyto ozime + międzyplon wsiewka (seradela).

5. Kompleks żytni słaby (6):

a) Ziemniaki późne.
b) Gryka.
c) śyto ozime + międzyplon wsiewka (seradela).
d) Ziemniaki wczesne.
e) śyto ozime.
f) śyto ozime + międzyplon ozimy (żyto ozime).
Płodozmian okopowy zawiera w strukturze zasiewów ponad 25% roślin okopowych.

1. Kompleks żytni bardzo dobry (4):

a) Ziemniaki.
b) Buraki pastewne.
c) Pszenica jara.
d) Marchew pastewna.
e) Jęczmień jary.

2. Kompleks żytni dobry (5):

a) Ziemniaki.
b) Łubin wąskolistny na nasiona.
c) Owies.
d) Marchew pastewna.
e) śyto jare.
f) Ziemniaki bardzo wczesne.
g) Jęczmień ozimy + międzyplon ścierniskowy (facelia).
h) Łubin żółty na nasiona.
i)

Proso.

3. Kompleks żytni słaby (6):

a) Ziemniaki.
b) Łubin żółty na zielona masę.
c) śyto ozime + międzyplon ścierniskowy (facelia).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

d) Ziemniaki średnio wczesne + międzyplon ozimy (żyto ozime + wyka ozima).
e) Gryka.
f) śyto ozime + międzyplon wsiewka (seradela).
Płodozmian przemysłowy to taki, który w strukturze zasiewów zawiera ponad 25% roślin

przemysłowych.
1. Kompleks pszenny bardzo dobry (1):

a) Buraki cukrowe.
b) Pszenica jara.
c) Groch siewny.
d) Rzepak ozimy.
e) Rzepak ozimy + międzyplon ścierniskowy (bobik + groch polny + wyka siewna).
f) Pszenica jara.

2. Kompleks pszenny dobry (2):

a) Buraki cukrowe.
b) Groch siewny.
c) Rzepak ozimy + międzyplon ścierniskowy (wyka jara).
d) Pszenica jara.
e) Len włóknisty.

3. Kompleks żytni bardzo dobry (4):

a) Buraki pastewne.
b) Len oleisty.
c) Łubin wąskolistny na zielona masę.
d) Pszenżyto ozime.
e) Rzepak ozimy.
f) Jęczmień ozimy.
g) śyto ozime.

4. Kompleks żytni dobry (5):

a) Ziemniaki.
b) Gorczyca biała.
c) śyto ozime + międzyplon wsiewka (seradela).
d) Kukurydza na ziarno.
e) Owies.
f) Słonecznik oleisty.
g) Pszenżyto jare.
Płodozmiany mieszane charakteryzują się tym, że dwa ich elementy przekraczają

w strukturze zasiewów procentową umowną granicę. Występują wówczas podwójne nazwy
tych płodozmianów np.: okopowo-przemysłowy (1) lub okopowo-zbożowy (2):
1. Kompleks żytni dobry (5):

a) Ziemniaki.
b) Gorczyca biała.
c) śyto ozime + międzyplon wsiewka (seradela).
d) Ziemniaki bardzo wczesne.
e) Jęczmień ozimy + międzyplon ścierniskowy (łubin żółty + facelia).
f) Gorczyca biała.
g) śyto jare.

2. Kompleks żytni bardzo dobry (4):

a) Buraki pastewne.
b) Jęczmień jary.
c) śyto ozime + międzyplon wsiewka (lucerna chmielowa).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

d) Ziemniaki średnio wczesne.
e) Pszenica ozima + międzyplon ścierniskowy (gorczyca biała).
f) Owies.
g) śyto ozime.

Płodozmiany paszowe

Płodozmiany paszowe posiadają w strukturze zasiewów ponad 50% roślin pastewnych

uprawianych w plonie głównym. Poniżej podano przykłady płodozmianów paszowych
z doborem roślin na określone kompleksy glebowo-rolnicze:
1. Kompleks pszenny bardzo dobry (1):

a) Buraki cukrowe.
b) Lucerna mieszańcowa.
c) Lucerna mieszańcowa.
d) Lucerna mieszańcowa.
e) Lucerna mieszańcowa.
f) Pszenica jara.

2. Kompleks pszenny dobry (2):

a) Kapusta pastewna.
b) Jęczmień jary + wsiewka koniczyny czerwonej z trawami.
c) Koniczyna czerwona z trawami.
d) Koniczyna czerwona z trawami.
e) Pszenica jara + międzyplon ozimy (rzepak ozimy).
f) Bobik + wyka jara na zielona masę.
g) Jęczmień jary + międzyplon wsiewka (kupkówka pospolita).

3. Kompleks żytni bardzo dobry (4):

a) Buraki pastewne.
b) Jęczmień jary + wsiewka koniczyny białej z trawami.
c) Koniczyna biała z trawami.
d) Koniczyna biała z trawami.
e) Koniczyna biała z trawami.
f) Pszenica jara.
g) Marchew pastewna.
h) Jęczmień jary.

4. Kompleks żytni dobry (5):

a) Brukiew pastewna.
b) Łubin na zielonkę.
c) Pszenżyto ozime + międzyplon ozimy (żyto ozime + wyka ozima).
d) Kukurydza na zielona masę.
e) Groch polny na zielona masę + międzyplon ścierniskowy (rzepa ścierniskowa).
f) Pszenżyto jare.
W płodozmianach paszowych uprawiane są głównie rośliny przeznaczane na pasze

objętościowe. Stosowane są w gospodarstwach posiadających dużą obsadę inwentarza bez
dostatecznej ilości użytków zielonych, zmuszonych do pozyskiwania pasz soczystych
z gruntów ornych. Wybór gatunków roślin do uprawy w płodozmianach paszowych zależy od
ż

yzności i właściwości wodnych gleby.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Płodozmiany specjalne

Płodozmian specjalny ma do spełnienia szczególne funkcje produkcyjne, wynikające ze

specyfiki gospodarstwa jak również z ukształtowania terenu. Zalicza się tu płodozmian:
warzywniczy, sadowniczy, doświadczalny, przeciwerozyjny i nasienny.

Dokładniej zostaną omówione płodozmiany przeciwerozyjne, gdyż są one stosowane na

terenach falistych.

Płodozmian przeciwerozyjny uwzględnia dobór oraz następstwo ziemiopłodów

zapewniające wysoką efektywność produkcyjną przy jednoczesnej skuteczności ochronnej
gleby przed erozją wodną i erozją wietrzną.

Przeciwerozyjne działanie płodozmianów polega na tym, że cząsteczki gleby na

zboczach i stokach pokrytych roślinnością są wiązane przez korzenie roślin i osłaniane przez
część nadziemną. Dzięki temu gleba nie przemieszcza się z wodą i wiatrem.

Takie płodozmiany są szczególnie uzasadnione na zboczach i stokach, gdzie gleba jest

szczególnie narażona na erozję. Do najczęściej używanych elementów w konstruowaniu
płodozmianów przeciwerozyjnych są:
1) rośliny wieloletnie,
2) rośliny ozime,
3) rośliny uprawiane w międzyplonach.

Rośliny te pokrywają glebę w ciągu całego roku. Szczególnie ważny jest okres

wiosennych roztopów i jesiennych opadów. Ważne jest, aby pole na okres jesienno-zimowy
i wiosną było zawsze pokryte roślinnością. W płodozmianie tym powinno występować jak
najmniej roślin okopowych.

Poniżej podano przykłady płodozmianów przeciwerozyjnych na wybrane kompleksy

glebowo-rolnicze:

a) Kompleks pszenny bardzo dobry (1):
b) Buraki cukrowe.
c) Koniczyna czerwona z trawami.
d) Koniczyna czerwona z trawami.
e) Pszenica ozima.
f) Rzepak ozimy.
g) Pszenica ozima + międzyplon wsiewka (życica trwała).

2. Kompleks pszenny dobry (2):

a) Kapusta pastewna.
b) Jęczmień jary + wsiewka lucerny mieszańcowej.
c) Lucerna mieszańcowa.
d) Lucerna mieszańcowa.
e) Lucerna mieszańcowa.
f) Pszenica ozima + międzyplon ozimy (rzepak ozimy).
g) Bobik + wyka jara.
h) Jęczmień jary + międzyplon wsiewka (stokłosa uniołowata).

3. Kompleks żytni bardzo dobry (4):

a) Ziemniaki bardzo wczesne.
b) Jęczmień ozimy.
c) Rzepak ozimy.
d) Pszenica ozima + międzyplon ozimy (rzepak ozimy).
e) Kukurydza pastewna.
f) Pszenica ozima + międzyplon ścierniskowy (facelia).

4. Kompleks żytni dobry (5):

a) Ziemniaki bardzo późne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

b) Koniczyna biała z trawami.
c) Koniczyna biała z trawami.
d) Koniczyna biała z trawami.
e) Koniczyna biała z trawami.
f) śyto ozime + międzyplon (żyto ozime).

Płodozmian z polem okresowo wyłączonym

Jeśli w gospodarstwie występują gleby mało zróżnicowane pod względem żyzności, to

można wprowadzić płodozmian z polem wyłączonym. Wówczas z powierzchni gospodarstwa
wydziela się jedno pole więcej niż wynosi liczba roślin występujących w zmianowaniu. Na
polu dodatkowym będzie rosła roślina wieloletnia (liczba lat zależy od trwałości gatunku). Po
zakończeniu jej uprawy pole to włącza się do zmianowania, a pod roślinę wieloletnią
przeznacza się inne pole, które znów na kilka lat wyłącza się z normalnego zmianowania.

4.2.1. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Podaj definicję zmianowania roślin, rotacji i plonu głównego.
2. Podaj definicję płodozmianu i struktury zasiewów.
3. Podaj definicje międzyplonu i pola płodozmianowego.
4. Co są elementy zmianowania?
5. Jakie są etapy planowania zmianowania?
6. Jakie czynniki wpływają na wartość stanowiska dla poszczególnych roślin przy układaniu

zmianowania?

7. Jakie rośliny uprawne udają się w uprawie po sobie?
8. Jakie są skutki niewłaściwego następstwa roślin po sobie?
9. Opisz stanowisko płodozmianowe zbóż.
10. Scharakteryzuj stanowisko płodozmianowe roślin motylkowych.
11. Podaj przykłady właściwego i niewłaściwego następstwa po roślinach strączkowych.
12. Wymień i omów człony płodozmianu.
13. Wymień i krótko scharakteryzuj kompleksy glebowe.
14. Jakie rośliny wymagające przerwy w uprawie i nie znoszące następstwa po sobie?
15. W jaki sposób można podzielić międzyplony w zależności od terminu siewu?
16. Jakie zadania pełnią płodozmiany specjalne przeciwerozyjne?

4.2.2. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Ułóż płodozmian ośmiopolowy na kompleks pszenny bardzo dobry wprowadzając

maksymalną ilość międzyplonów.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) naszkicować podział areału na wymaganą ilość pól oraz ponumerować pola,
2) dobrać na każde z pól rośliny uprawne odpowiednie do danego stanowiska,
3) określić następstwo po sobie kolejnych roślin uprawnych,
4) dobrać w kolejnych latach rośliny międzyplonowe,
5) rozpisać zmianowanie na każde wydzielone pole,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6) zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

plan gospodarstwa z zaznaczonymi polami,

−

atlasy roślin uprawnych,

−

tabele z roślinami uprawnymi na kompleks pszenny bardzo dobry,

−

tabele z roślinami uprawianymi jako międzyplony,

−

arkusz papieru A4.

Ćwiczenie 2

Ułóż płodozmian ośmiopolowy na kompleks żytni bardzo dobry z polem okresowo

wyłączonym.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

wyłączonego,

4) dobrać w kolejnych latach rośliny międzyplonowe,
5) rozpisać zmianowanie na każde wydzielone pole,
6) zaprezentować wyniki ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

plan gospodarstwa z zaznaczonymi polami,

−

atlasy roślin uprawnych,

−

tabele z roślinami uprawnymi na kompleks żytni bardzo dobry,

−

tabele z roślinami uprawianymi jako międzyplony,

−

arkusz papieru A4.

Ćwiczenie 3

Ułóż płodozmian sześciopolowy w gospodarstwie z 50% kompleksem pszennym bardzo

dobrym i 50% żytnim bardzo dobrym, gdzie całość kompleksu pszennego położona jest na
polach zagrożonych erozją.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) naszkicować podział areału na wymaganą ilość pól oraz ponumerować pola,
2) dobrać na każde z pól rośliny uprawne odpowiednie do danego stanowiska,
3) określić następstwo po sobie kolejnych roślin uprawnych,
4) wprowadź do płodozmianu rośliny hamujące lub powstrzymujące erozję,
5) dobrać w kolejnych latach rośliny międzyplonowe,
6) rozpisać zmianowanie na każde wydzielone pole,
7) zaprezentować wyniki ćwiczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

plan gospodarstwa z zaznaczonymi polami,

−

atlasy roślin uprawnych,

−

tabele z roślinami uprawnymi na kompleks pszenny bardzo dobry i żytni bardzo dobry,

−

tabele roślin hamujące i powstrzymujące erozję,

−

tabele z roślinami uprawianymi jako międzyplony,

−

arkusz papieru A4.

4.2.3. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) zdefiniować pojęcia zmianowania roślin, rotacji i plonu głównego?

2) zdefiniować płodozmianu i struktury zasiewów, ?

3) przedstawić i omówić etapy planowania zmianowania?

4) rozróżnić elementy zmianowania?

5) podać przykłady właściwego i niewłaściwego następstwa po roślinach

strączkowych?

6) omówić stanowiska płodozmianowe zbóż, okopowych, motylkowych,

oleistych, włóknistych, specjalnych?

7) ułożyć płodozmiany na poszczególne typy gruntów?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
3. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi, wstawiając w odpowiedniej

rubryce znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem,
a następnie ponownie zaznaczyć odpowiedź prawidłową.

4. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
5. Test zawiera 20 zadań, do każdego pytania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi. Tylko

jedna jest prawdziwa.

6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Kiedy udzielanie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie

na później i wróć do niego kiedy zostanie Ci wolny czas.

8. Na rozwiązanie testu masz 40 minut.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Do rodziny traw zaliczamy

a) pszenżyto.
b) łubin.
c) topinambur.
d) peluszkę.

2. Największą część masy ziarna stanowi

a) węglowodany.
b) błonnik.
c) witaminy.
d) tłuszcz.

3. Jęczmień posiada system korzeniowy typu

a) napowietrznego niewłaściwego.
b) palowego.
c) spichrzowego.
d) wiązkowego.

4. Męskim kwiatostanem kukurydzy jest

a) wiecha na szczycie łodygi.
b) źdźbło.
c) kolba.
d) koszyczek.

5. Stolan jest częścią ziemniaka

a) łodygową.
b) korzeniową.
c) kwiatostanu.
d) pęd podziemny.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. Topinambur jest rośliną

a) włóknistą.
b) wieloletnią.
c) okopową.
d) warzywem.

7. W budowie korzenia spichrzowego buraka cukrowego wyróżniamy

a) stolan.
b) szyję.
c) wiązki korzeni przyporowych.
d) żaden z w/w elementów.

8. Kwiatostanem marchwi jest

a) koszyczek.
b) baldachogrono.
c) kolba.
d) wiecha.

9. Lędźwian jest rośliną

a) zbożową.
b) okopową.
c) włóknistą.
d) motylkową.

10. Rośliny oleiste należą do klasy

a) dwuliściennych.
b) jednoliściennych.
c) zarodnikowych.
d) nagozalążkowych.

11. Nasiona rzepaku mają kolor

a) biały.
b) brunatnoczerwony.
c) jasnoszary.
d) ciemnożółty.

12. Len podczas wegetacji wymaga

a) mało ciepła, dużo wody.
b) dużo ciepła, mało wody.
c) dużo ciepła, dużo wody.
d) mało wody, mało ciepła.

13. Zmianowanie roślin to

a) następstwo uprawianych roślin na danym polu.
b) system zagospodarowania ziemi uprawnej.
c) rotacja roślin na polach.
d) jeden z systemów płodozmianu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14. Elementy zmianowania to

a) są to grupy roślin uprawiane na określonym polu w płodozmianie.
b) kolejność roślin uprawianych na jednym polu.
c) dobór roślin uprawianych na całym areale gospodarstwa.
d) to pojęcie równoznaczne z zmianowością.

15. Wskaż grupę roślin udających się po sobie

a) żyto, ziemniaki, słonecznik, koniczyna czerwona.
b) żyto, ziemniaki, kukurydza, konopie.
c) tytoń, fasola, soczewica, burak cukrowy.
d) wszystkie rośliny w grupach udają się po sobie.

16. Wyburaczenie to

a) zmęczenie gleby na skutek uprawy buraków.
b) okres zbioru buraków cukrowych z pola.
c) nawożenie obornikiem pól pod uprawę buraków cukrowych.
d) zniszczenie plantacji buraków w wyniku suszy.

17. Najlepszym przedplonem dla większości roślin strączkowych są

a) rośliny okopowe.
b) inne rośliny strączkowe.
c) zboża.
d) rośliny długoletnie i nowiny.

18. Najlepszym przedplonem dla rzepaku jarego są

a) rośliny okopowe uprawiane na oborniku.
b) zboża.
c) tytoń.
d) słonecznik.

19. Rośliny uprawiane w międzyplonie ścierniskowym na kompleksie pszennym bardzo

dobrym to
a) bobik, wyka jara, kapusta pastewna, rzepak ozimy.
b) rzepa ścierniskowa, seradela, łubin żółty.
c) łubin żółty, seradela.
d) łubin wąskolistny, peluszka.

20. Płodozmian zbożowy występuje wówczas, gdy udział zbóż w strukturze zasiewów

wynosi
a) do 40%.
b) do 50%.
c) do 60%.
d) powyżej 60%.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Planowanie zmianowania roślin i płodozmianów

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

LITERATURA

1. Bac St. (red.), praca zbiorowa: Podstawy produkcji roślinnej. PWRiL, Warszawa 1999
2. Fotyma M., Kryński K.: Technologie produkcji roślinnej. Hortpress, Warszawa 1995
3. Gawrońska A. Barbara A.: Podstawy produkcji roślinnej. Cz. 1 i 2, Hortpress, Warszawa,

1999

4. Hryniewicz Z. (red.): Uprawa roślin rolniczych. PWRiL, Warszawa 1992.
5. Suwara I.: Podstawy produkcji roślinnej. WSiP, Warszawa 1998
6. Świętochowski B. (red.). Ogólna uprawa roli i roślin. Warszawa 1996

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:

więcej podobnych podstron