Działalność instytucji

opiekuńczo-wychowawczych

Wstęp
1. Rodzaje sieroctwa i jego zakres
2. Działalność pogotowia opiekuńczego
3. Cele i zadania domu dziecka oraz domu małego dziecka
4. Typy rodzin zastępczych
5. Specyfika działań rodzinnego domu dziecka
6. Rodzaje oraz proces adopcji dziecka
Bibliografia

Wstęp

Moduł trzeci poświęcony zostanie dziecku pozbawionemu należytej opieki ze stro-
ny rodziców lub opiekunów prawnych. Przybliżone zostaną możliwe rodzaje opie-
ki zastępczej, począwszy od pogotowia opiekuńczego, przez dom dziecka, kończąc
na rodzinnych formach opieki nad dzieckiem, takich jak rodzinne domy dziecka,
pogotowie rodzinne i inne odmiany rodzin zastępczych.

Charakterystyce poddany zostanie proces przysposobienia, uważany za najlepszą
formę zastępczej opieki nad dzieckiem, które posiada uregulowaną sytuację praw-
ną. Omówione zostaną warunki konieczne do wypełnienia przez osoby, które pre-
tendują do adopcji dziecka, procedura adopcyjna oraz rodzaje adopcji możliwych
w naszym kraju.

Modułowi temu przyświecać będą słowa:
„Sierotą jest dziecko, gdy umarli rodzice,
Sierotą jest i to dziecko,
Któremu nie urodził się jeszcze rodzic i opiekun jego ducha”

(Janusz Korczak, O ratunek dla dzieci, „Nasz Przegląd”, nr 362, 1937: 10)

1. Rodzaje sieroctwa i jego zakres

Pojęcie

sieroctwo

ma szeroki zakres znaczeniowy. Wiąże się ze stanem pozbawienia

dzieci trwale lub przejściowo szans na wychowanie we własnej rodzinie, ze wzglę-
du na brak odpowiednich warunków opiekuńczo-wychowawczych.

Głównym kryterium podziału sieroctwa są przyczyny wystąpienia tego zjawi-
ska oraz jego skutki. Rozróżnia się dwa główne rodzaje sieroctwa (Lalak, Pilch,
1999):
— naturalne — ze względu na śmierć rodziców,
— społeczne — gdy rodzice dzieci nie chcą, nie mogą lub nie potrafią wypełniać

swoich obowiązków rodzicielskich.

Ponieważ sieroctwo społeczne obejmuje rozmaite sytuacje losowe, często niepo-
równywalne, wymienia się dodatkowe podziały sieroctwa (Jakubowski, 1980):
— psychologiczne
— emocjonalne
— duchowe

Ze względu na zakres zjawiska można wyróżnić następujące rodzaje sieroctwa (Ty-
nelski, 1972):
— sieroctwo pełne — gdy żaden z rodziców nie sprawuje nad dzieckiem opieki,
— półsieroctwo — gdy jedno z rodziców pełni opiekę nad dzieckiem,
— sieroctwo trwałe — jeśli opuszczonym dzieckiem nie może zaopiekować się ro-

dzina i zostaje ono umieszczone w domu dziecka,

— sieroctwo społeczne przejściowe — gdy dziecko zostało pozbawione opieki

okresowo.

Wśród osób posługujących się terminem sieroctwo występują rzecznicy szerokie-
go i wąskiego ujmowania tego pojęcia (Maciaszkowa, Raczkowska, 1979). W uję-
ciu szerokim wyodrębniają się dwa stanowiska. Reprezentanci jednego skłonni są
uznawać za sieroty społeczne wszystkie dzieci mające subiektywne poczucie osa-
motnienia, a więc także te, które mieszkają z rodzicami i przebywają pod ich opie-
ką. Przedstawiciele drugiego stanowiska uważają, że sieroty społeczne to wszystkie

dzieci nieletnie pozostające pod stałą lub okresową opieką całkowitą poza rodzi-
ną własną, jak również te, które utrzymują kontakt z rodziną. Uważa się, że zjawi-
sko sieroctwa społecznego występuje dopiero wówczas, gdy dziecko jest opuszczo-
ne przez rodziców, a więc nie tylko zaniedbywane w bardzo wysokim stopniu, ale
także w wyniku przerwania wzajemnych kontaktów bądź takiego ich osłabienia, że
przestają mieć one jakiekolwiek znaczenie w życiu dziecka.

W celu uściślenia terminu sieroctwo należy określić stopień pozbawienia dziecka
opieki rodzicielskiej, który nazywany jest

stopniem osamotnienia

lub

stopniem siero-

ctwa społecznego

(Szymborska, 1969: 34–36). Kryterium określające stopnie siero-

ctwa to intensywność kontaktów dzieci przebywających w zakładzie opiekuńczym
z własnymi rodzicami. Wychodząc z założenia, że mniejszej częstotliwości kontak-
tów dzieci z rodzicami oraz mniejszej ich systematyczności i intensywności odpo-
wiada głębsze osamotnienie, wyróżniamy trzy stopnie sieroctwa społecznego:
— stopień najniższy — kontakty z dzieckiem są stosunkowo częste, nie mają miej-

sca codziennie, są niesystematyczne, rodzice odwiedzają dziecko w placówce,
zapraszają je do siebie, kupują ubrania, interesują się jego zdrowiem, postępami
w nauce,

w przypadku zawężenia opiekuńczej funkcji
rodziny i rozbicia więzi uczuciowo-rodzinnej.

w przypadku zawężenia opiekuńczej funkcji
rodziny i rozbicia więzi uczuciowo-rodzinnej.

}

— stopień średni — kontakty rodziców z dzieckiem są niestabilne i niepewne, dzie-

cko widuje się z rodzicami rzadko, nie wie, czy i kiedy znowu ich spotka,

— stopień najwyższy — całkowite opuszczenie dziecka, zupełny brak kontaktu

z rodzicami, dziecko w ogóle nie widuje rodziców, nie jest przez nich zabierane
do domu czy odwiedzane w placówce.

Przyczyn sieroctwa społecznego jest bardzo wiele. Wymienić należy cztery główne
źródła sieroctwa:
—

zdezorganizowanie rodziny

— sięgające patologii społecznej, wyrażającej się bar-

dzo niskim poziomem moralnym; dziecko jest pobawione opieki, jego los jest ro-
dzicom obojętny, dziecko jest zaniedbywane do tego stopnia, że należy je uznać
za porzucone i przenieść do placówki opiekuńczo-wychowawczej;

—

rodzice, którzy nie wykazują wyraźnej niechęci do kontaktów z dzieckiem, ale też nie
dbają o nie należycie

— to rodziny mniej zdemoralizowane, charakteryzuje je ni-

ski poziom kultury, bark harmonii rodzinnej, konflikty małżeńskie, niezarad-
ność życiowa, nieprawidłowe oddziaływania wychowawcze, dziecko stanowi
przeszkodę w swobodnym stylu życia rodziców, często jest przez nich opusz-
czane;

—

rodziny rozbite

— tylko jedno z rodziców przejmuje opiekę nad dzieckiem, co

może spowodować u dziecka uczucie opuszczenia w sensie psychologicznym; ro-
dzina rozbita o niskim poziomie moralnym i materialnym jest najczęściej środo-
wiskiem defektywnym, czego efektem może być porzucenie dziecka;

—

dzieci pozamałżeńskie

— częstym zjawiskiem jest opuszczenie dziecka przez mat-

kę, która nie jest w związku małżeńskim i jej trudna sytuacja finansowa i nie-
zaradność życiowa zmusza ją do oddania dziecka do placówki opiekuńczo-wy-
chowawczej.

Skutki sieroctwa naturalnego czy społecznego niekorzystnie wpływają na rozwój
i życie dziecka. W obu przypadkach mają globalny charakter i obejmują całokształt
warunków kształtowania się osobowości dziecka osieroconego i zaspokajania jego
potrzeb. Jednym z najpoważniejszych skutków jest zachwianie poczucia bezpie-
czeństwa, przerwanie dotychczasowego naturalnego wchodzenia dziecka w życie
społeczne oraz utrata więzi emocjonalnych, jakie przez rodziców i innych krew-
nych łączyło dziecko ze światem dorosłych. Towarzyszy temu poczucie osamotnie-
nia i krzywdy tym dotkliwszej, im bardziej radykalnej zmianie musiały ulec wa-
runki życia dziecka. Oderwanie dziecka od naturalnej rodziny i towarzyszące temu
przeżycia prowadzą w skrajnych przypadkach do choroby sierocej (Kelm, 2000),
a w każdym przypadku do licznych zaburzeń w normalnym dotychczas zaspokaja-
niu potrzeb dziecka.

Chorobą sierocą nazywa się zespół zaburzeń i opóźnień w rozwoju fizycznym, ru-
chowym i psychicznym, spowodowany długotrwałą rozłąką z osobami bliskimi.
Jest efektem braku miłości. U dzieci z chorobą sierocą na ogół występują różnora-
kie zaburzenia i deformacje osobowości, które stają się trudno odwracalne, o ile
nie nastąpi odpowiednie oddziaływanie terapeutyczne. Często uspołecznienie tych
dzieci jest pozorne. Przy głębszym ich poznaniu okazuje się, że nie potrafią prawid-
łowo odbierać i okazywać uczuć, przy jednoczesnym wielkim pragnieniu ich prze-
żywania. Chorobę sierocą budują trzy fazy:
—

faza protestu

— dziecko sprzeciwia się rozstaniu z matką krzykiem i płaczem,

u starszych dzieci protest ten przybiera formę agresji słownej i fizycznej (agresja
na zewnątrz oraz autoagresja);

—

faza rozpaczy

— dziecko w dalszym ciągu odczuwa lęk i zagrożenie, a ponieważ

uznało, iż protest nie przyniósł oczekiwanego skutku, zastąpiło go rozpaczą;
dziecko jest smutne, często płacze, jest mniej ożywione, po jakimś czasie obo-
jętnieje;

—

faza wyobcowania

— rozpoznawana jest głównie przez dalsze zobojętnienie dzie-

cka, które tylko pozornie pogodziło się z losem i przystosowało się; dalszemu
zahamowaniu ulega aktywność dziecka, pojawiają się zachowania stereotypo-
we, a także objawy zahamowania rozwoju umysłowego i emocjonalnego.

Charakterystyczne objawy tej choroby to apatia, trudności w nawiązywaniu kon-
taktu („pusty wzrok”), zwolnione tempo rozwoju fizycznego i umysłowego, obniże-
nie lub wzmożenie napięcia mięśniowego, obniżona odporność na infekcje, niechęć
do jedzenia, płacz, krzyk, protesty, „lepkość uczuciowa” czy zachowania stereoty-
powe, tj. kiwanie się, bujanie, kręcenie głową, bezmyślne stukanie zabawkami.

Wszystkie zaburzenia występujące u dziecka osieroconego mają szansę zostać od-
wrócone. Podstawowym warunkiem jest jak najszybsze umieszczenie dziecka w śro-
dowisku rodzinnym, o ile istnieje taka możliwość. Żadna bowiem, choćby najlep-
sza placówka opiekuńczo-wychowawcza, nie zastąpi dziecku rodziny.

Na podstawie Konwencji Praw Dziecka ratyfikowanej przez Polskę 30 kwietnia
1991 roku dziecko ma zagwarantowaną ochronę przed wszelkimi formami gwał-
tu, zamachu, brutalności fizycznej lub psychicznej, porzucenia lub zaniedbania, złe-
go traktowania lub wyzysku, w tym wykorzystywania seksualnego (art. 19 pkt 1).
Ponadto każde dziecko czasowo lub na stałe pozbawione swojego środowiska ro-
dzinnego, lub które we własnym interesie nie może pozostawać w tym środowisku,
ma prawo do specjalnej ochrony i pomocy ze strony państwa (art. 20 pkt 1) (Soł-
tysiak, 1998). W związku z tym wszystkie dzieci, wobec których stwierdzi się po-
ważne zaniedbania wychowawcze i opiekuńcze ze strony rodziny, decyzją sądów
rodzinnych nieletnich umieszcza się w odpowiednich instytucjach opiekuńczo-wy-
chowawczych.

2. Działalność pogotowia

opiekuńczego

Pogotowie opiekuńcze jest placówką opiekuńczo-wychowawczą o charakterze diag-
nostyczno-kwalifikacyjno-rozdzielczym, przeznaczoną dla dzieci w wieku 3–18 lat
z terenu województwa, wymagających zapewnienia opieki całkowitej lub odizolo-
wania od dotychczasowego środowiska. Pogotowie opiekuńcze jest placówką in-
terwencyjną, do której kieruje się dzieci na okres od kilku dni do kilku miesięcy,
z możliwością przedłużenia pobytu w przypadku trwania postępowania sądowe-
go w sprawie uregulowania sytuacji prawnej dziecka, nie dłużej jednak niż o trzy
miesiące. W przypadkach nagłych, wymagających natychmiastowego zapewnienia
dziecku opieki, pogotowie opiekuńcze jest zobowiązane przyjąć każde dziecko, bez
skierowania czy też zgody rodziców lub opiekunów prawnych, a także zapewnić
mu opiekę do czasu wyjaśnienia sytuacji. Pogotowie opiekuńcze przyjmuje rów-
nież dzieci na wniosek policji, szkoły, przedstawiciela organizacji społecznej albo
na wniosek innej osoby stwierdzającej porzucenie dziecka, zagrożenie jego życia
lub zdrowia.

Placówka ta, jako zakład opieki całkowitej, powinna podejmować wobec wycho-
wanków pełny zakres zadań, jakie powinna spełniać rodzina. Podstawowym wa-
runkiem efektywności zabiegów opiekuńczych i wychowawczych jest zapewnienie
wychowankom poczucia bezpieczeństwa, udzielania pomocy w odreagowaniu ne-
gatywnych przeżyć i zaakceptowanie pobytu w placówce. Główne zadania pogoto-
wia opiekuńczego to (Śniegulska, 2004):
— zapewnienie doraźnej i okresowej opieki i wychowania,
— zapewnienie warunków kształcenia,
— działania na rzecz powrotu dziecka do własnej rodziny,
— organizowanie odpowiedniej działalności kompensacyjnej, terapeutycznej i re-

socjalizacyjnej,

— opracowanie diagnozy pedagogicznej, psychologicznej i lekarskiej oraz wskazań

wychowawczych i dydaktycznych,

— kwalifikowanie wychowanków do rodzin zastępczych, adopcyjnych oraz do od-

powiednich placówek opiekuńczo-wychowawczych.

Przyczyn umieszczania dzieci w pogotowiu opiekuńczym jest wiele. Najczęstsze to:
— rozpad rodziny (rozwód, odejście jednego z rodziców, zawieranie przez rodzi-

ców nowych związków, często nieformalnych),

— patologia i dysfunkcjonalność rodziny (alkoholizm, demoralizacja, przestęp-

czość, prostytucja, zaburzenia więzi emocjonalnych),

— niski poziom kulturalny rodziców, niezaradność życiowa, nieudolność wycho-

wawcza,

— trudności materialne (brak mieszkania, środków do życia, wielodzietność),
— sytuacje losowe (choroba rodziców, wyjazd za granicę).

Inne przyczyny, często występujące równolegle z wyżej wymienionymi, mają swoje
źródło w środowisku (przestępczość nieletnich, niedostosowanie społeczne, trudno-
ści wychowawcze), w szkole (opóźnienia szkolne, brak realizacji obowiązku szkolne-
go, znaczne trudności w nauce, brak motywacji do zdobywania wiedzy) oraz w sa-
mym dziecku (opóźnienia i zaburzenia rozwoju fizycznego i psychicznego).

Podstawowym kierunkiem pracy pogotowia opiekuńczego jest

proces diagnostyczny

(Krupiński, 1990). Organem odpowiedzialnym za jego prawidłową realizację jest
zespół diagnostyczny. Do zadań tego zespołu, oprócz kwalifikowania dzieci z tere-
nu województwa na podstawie dokumentów do różnych form opieki, należy pro-
wadzenie całokształtu prac diagnostycznych i kwalifikacyjnych w swoim pogoto-
wiu opiekuńczym, a więc:
— organizowanie procesu poznawania wychowanków,
— określanie kierunków działalności diagnostycznej i kompensacyjnej w placówce,
— prowadzenie dla poszczególnych wychowanków niezbędnych kompensacyjnych

zajęć specjalistycznych,

— organizowanie specjalistycznych badań wychowanków,
— zbieranie i ocenianie materiału diagnostycznego,
— opracowanie diagnozy lekarskiej, psychologicznej i pedagogicznej oraz wskazań

wychowawczo-dydaktycznych dotyczących dalszej pracy z dzieckiem,

— kwalifikacja oraz rozdział wychowanków do odpowiednich placówek opiekuń-

czo-wychowawczych i innych form opieki.

Podstawą procesu diagnostycznego jest gruntowne poznanie dziecka, jego sytua-
cji rodzinnej, prawnej, szkolnej, stanu zdrowia, osobowości i poziomu umysłowe-
go. Poznanie dziecka ma więc charakter kompleksowy, a badania prowadzone są
w obszarze socjologicznym, lekarskim, psychologicznym i pedagogicznym. Orze-
czenie, na podstawie treści zamieszczonych w arkuszu obserwacyjno-kwalifikacyj-
nym, sporządza psycholog.

Oprócz procesu diagnostycznego w pogotowiu opiekuńczym zasadnicze znacze-
nie ma

proces kwalifikacyjno-rozdzielczy

. Polega on na doborze dla każdego wycho-

wanka najwłaściwszej formy opieki i skierowaniu tam dziecka. Generalnym celem
kwalifikacji jest zapewnienie wychowankom trwałej stabilizacji życiowej i znalezie-
nie optymalnych warunków do ich dalszego rozwoju. W pierwszej kolejności roz-
patrywana jest możliwość powrotu dziecka do rodziny. Jeśli nie jest to możliwe,
proponuje się dziecku odpowiednią opiekę wychowawczą w środowisku zastęp-
czym. Środowiskiem najbardziej zbliżonym do warunków, jakie zapewnia rodzina,
są rodzinne formy opieki, czyli adopcja, rodzina zastępcza, rodzinny dom dziecka.
Jednak większość wychowanków pogotowia opiekuńczego, ze względu na wiek,
sytuację rodzinno-prawną, stan zdrowia czy zaburzenia rozwoju, nie ma możliwo-
ści być do nich zakwalifikowana. Tym dzieciom pozostaje wybór odpowiedniej pla-
cówki opiekuńczo-wychowawczej.

3. Cele i zadania domu dziecka

oraz domu małego dziecka

Dzieci i młodzież pozbawiona trwale bądź okresowo opieki własnej rodziny może
znaleźć ją w

domu dziecka

. W placówce tej przebywają wychowankowie od 3. do

18. roku życia, a w przypadku kontynuowania nauki — do ukończenia 24 lat. Naj-
częściej do domu dziecka podopieczni są przyjmowani na podstawie orzeczenia ze-
społu diagnostyczno-kwalifikacyjno-rozdzielczego pogotowia opiekuńczego.

Dom dziecka spełnia fundamentalne zadania rodziny w zakresie opieki i wychowa-
nia, zapewniając wychowankom sprzyjające warunki prawidłowego i wszechstron-
nego rozwoju. Zadania domu dziecka dotyczą głównie (Raczkowska, 1983):
— rozwoju osobowości wychowanków,
— ochrony zdrowia,
— przygotowania do samodzielnego życia.

Wspomaganie prawidłowego rozwoju osobowości wychowanków przez dom dzie-
cka przejawia się przez:
— zaspokajanie potrzeb emocjonalno-uczuciowych kompensujących brak domu

rodzinnego,

— organizację życia gwarantującą zachowanie równowagi psychicznej i kształto-

wanie poczucia bezpieczeństwa,

— kształtowanie należytego stosunku do obowiązków, sprzyjające tworzeniu ta-

kich cech osobowości, jak pracowitość, rzetelność, dokładność, solidność, wy-
trwałość, punktualność i wewnętrzna dyscyplina,

— zdobycie umiejętności współżycia w zespole, wytworzenie potrzeby niesienia wza-

jemnej pomocy, sprawiedliwości i uczciwości w postępowaniu międzyludzkim,

— kształtowanie takich cech osobowości, jak poczucie własnej godności i szacun-

ku dla innych, skromność w stosunkach międzyludzkich, odwaga w wyrażaniu
myśli i codziennym działaniu, prawdomówność,

— kształtowanie społecznej odpowiedzialności, poszanowania własności społecz-

nej i osobistej, gospodarności, dyscypliny i ofiarności w realizacji zadań służą-
cych społecznemu rozwojowi.

Zadaniem domu dziecka jest również ochrona zdrowia jego wychowanków. Odby-
wa się to przez zapewnienie odpowiednich warunków mieszkaniowych, całodzien-
nego wyżywienia, zaopatrzenia w odzież i inne przedmioty osobistego użytku. Po-
nadto dom dziecka powinien zapewnić przebywającym w nim dzieciom i młodzie-
ży warunki do prawidłowego rozwoju fizycznego i utrzymania dobrego stanu zdro-
wia oraz podstawową i specjalistyczną opiekę lekarską.

Bardzo ważnym zadaniem domu dziecka jest także przygotowanie podopiecznych
do samodzielnego życia. Zadanie to jest realizowane dzięki wykonywaniu obo-
wiązku szkolnego oraz stwarzaniu warunków do dalszego kształcenia się, gwaran-
tujących zdobycie kwalifikacji zawodowych zgodnych z uzdolnieniami i zaintereso-
waniami oraz podjęcie pracy. W zakresie kształtowania samodzielności wychowan-
kowi wpaja się umiejętności związane z pożytecznym zagospodarowaniem czasu
wolnego, w którym ujawniają się zazwyczaj zdolności i zainteresowania. Koniecz-
ne jest również zdobycie przez wychowanków niezbędnej wiedzy z zakresu przygo-
towania do życia w rodzinie, poznania wzorów życia rodzinnego oraz umiejętno-

ści samodzielnej organizacji gospodarstwa domowego. Wspierającym działaniem
domu dziecka jest pomoc w znalezieniu pracy oraz mieszkania, co stanowi podsta-
wowy warunek rozpoczęcia przez wychowanka samodzielnego życia.

Placówką bliźniaczą do domu dziecka jest

dom małego dziecka

, do którego trafiają

dzieci do 3. roku życia, którym rodzice lub opiekunowie nie mogą zapewnić wa-
runków do prawidłowego rozwoju. Celem działań domu małego dziecka jest rea-
lizacja wielu zadań (Regulamin Organizacyjny Domu Dziecka dla Małych Dzieci
w Łodzi, ul. Drużynowa 3/5, z 17 grudnia 2001 r.: 2):
— przyjmowanie przez całą dobę dzieci, które znalazły się w sytuacji kryzysowej,
— zapewnienie dzieciom całodobowej opieki i wychowania,
— sporządzenie diagnozy psychologiczno-pedagogicznej dziecka oraz diagnozy

jego sytuacji rodzinnej,

— pokrycie wydatków związanych z utrzymaniem i zaspokajaniem potrzeb dzieci,
— podejmowanie działań związanych z uregulowaniem sytuacji prawnej dziecka,
— zagwarantowanie dzieciom możliwości edukacji zgodnie z obowiązującymi

przepisami oświatowymi,

— zapewnienie dzieciom opieki medycznej,
— prowadzenie działań zmierzających do powrotu dziecka do rodziny naturalnej,
— umożliwienie rodzicom, którzy nie mają sądowego zakazu styczności, kontak-

tów z dziećmi i wspieranie ich,

— prowadzenie działań umożliwiających umieszczenie dziecka w rodzinie adop-

cyjnej lub zastępczej,

— udzielanie pomocy rodzinom zastępczym pełniącym funkcję pogotowia rodzin-

nego,

— umożliwianie dzieciom rozwijania ich indywidualnych zdolności,
— zaspokajanie edukacyjnych potrzeb małoletnich matek oraz umożliwianie im

wyrównywania opóźnień szkolnych i kontynuowania nauki na odpowiednim
poziomie,

— przygotowanie małoletnich matek do usamodzielnienia,
— pomoc usamodzielnionym matkom po opuszczeniu placówki w adaptacji do ży-

cia w nowym środowisku oraz w wychowaniu dziecka.

Zarówno w domu dziecka, jak i w domu małego dziecka realizacja zadań to sprawa
bardzo odpowiedzialna i trudna. Każde dziecko jest indywidualną osobowością,
z odmiennym bagażem przeżyć i doświadczeń wyniesionych z domu rodzinnego,
z innym poziomem wrażliwości i empatii. Należy zadbać o wszystkie dzieci jak naj-
lepiej, gdyż pobyt w tych placówkach z pewnością wpłynie na ich dalsze życie.

Istotną rolę w procesie wychowania dzieci i młodzieży w domu dziecka oraz domu
małego dziecka odgrywają

rodziny zaprzyjaźnione

(Borowski, Wysoki, 2001). Człon-

kowie takich rodzin nie są spokrewnieni z dziećmi, z którymi nawiązują kontakt.
Działają na zasadzie wolontariatu, wspierając proces wychowawczy dzieci i mło-
dzieży w zakresie życia rodzinnego. Rodziny zaprzyjaźnione dbają o jak najlep-
szy rozwój świadomości wychowanków w zakresie prawidłowego modelu rodziny,
którego nie miały okazji poznać bądź obserwowały wzorzec nieodpowiedni do na-
śladowania. Rodziny zaprzyjaźnione starają się jak najczęściej kontaktować z dzie-
ckiem, zapraszają je do swojego domu na święta, ferie, weekendy, interesują się po-
stępami w nauce, a w miarę swoich możliwości finansowych dbają o zakup nowej
odzieży, obuwia, pomocy dydaktycznych itp.

Zdania na temat działalności rodzin zaprzyjaźnionych są podzielone. Ich przeciw-
nicy uważają, że niektóre dzieci, szczególnie najmłodsze, nie są w stanie zrozumieć
faktu powracania do domu dziecka, zbyt emocjonalnie przywiązują się do rodzin
zaprzyjaźnionych, po czym przeżywają kolejne rozstania. Zwolennicy są zdania, że
rodziny zaprzyjaźnione stanowią bardzo korzystną formę rodziny zastępczej — na-
wet jeśli jest ona tylko od czasu do czasu. Dzieci i młodzież w czasie spotkań z za-

10

przyjaźnioną rodziną mają możliwość uczenia się życia rodzinnego przez uczestni-
ctwo i obserwację. Czasem rodziny zaprzyjaźnione stanowią najskuteczniejszy spo-
sób przygotowania dzieci i młodzieży do pełnienia przyszłych ról rodzinnych.

11

4. Typy rodzin zastępczych

Jedną z form rodzinnej opieki nad dzieckiem całkowicie lub częściowo pozbawio-
nym opieki jest

rodzina zastępcza

. Polskie ustawodawstwo przewidziało ją w prze-

pisach jako alternatywę dla domów dziecka. Dzięki rodzinie zastępczej dziecko
w niej przebywające otrzymuje szansę na prawidłowy rozwój psychiczny, intelek-
tualny i społeczny.

W aktach prawnych i literaturze związanej z omawianym zagadnieniem spotyka się
różne kryteria podziału rodzin zastępczych. Najczęstszym wyróżnikiem jest wzgląd
na pokrewieństwo lub jego brak w stosunku do dziecka oraz obowiązek alimenta-
cyjny i specjalizację funkcji opiekuńczych rodziców zastępczych. Zgodnie z Ustawą
o pomocy społecznej funkcjonują następujące typy rodzin zastępczych (DzU nr 64,
poz. 593 i nr 99, poz. 1001; DzU nr 233, poz. 2344; Rozporządzenie Ministra Poli-
tyki Społecznej z dnia 18 października 2004 r. w sprawie rodzin zastępczych):
— rodziny spokrewnione z dzieckiem,
— rodziny niespokrewnione z dzieckiem,
— niespokrewnione z dzieckiem zawodowe rodziny zastępcze, a wśród nich:

• niespokrewnione z dzieckiem zawodowe wielodzietne rodziny zastępcze (dla

maksimum 6 dzieci),

• niespokrewnione z dzieckiem zawodowe specjalistyczne rodziny zastępcze

(dla dzieci niedostosowanych społecznie lub z problemami zdrowotnymi, wy-
magających szczególnej opieki i pielęgnacji),

• niespokrewnione z dzieckiem zawodowe rodziny zastępcze o charakterze

po-

gotowia rodzinnego

(rodzina przyjmuje do swojego domu nie więcej niż troje

dzieci znajdujących się w sytuacji kryzysowej na pobyt okresowy, nie dłużej
jednak niż do 12 miesięcy).

Inny podział obejmuje rodziny zastępcze:
—

terapeutyczne

— rodziny te podejmują się opieki nad dzieckiem wymagającym,

ze względu na stan zdrowia, szczególnej troski i stosowania stałych, specjali-
stycznych zabiegów leczniczych oraz wychowawczych;

—

resocjalizacyjne

— najrzadziej występujące w Polsce; rodziny te wychowują dzie-

ci, które nie wkroczyły jeszcze na drogę przestępstwa, ale ich postępowanie
ujawnia daleko posuniętą demoralizację i społeczne niedostosowanie, bądź też
dzieci zagrożone demoralizacją;

—

preadopcyjne

— rodziny te przyjmują dziecko na pewien czas (określony lub nie),

zwany okresem przystosowawczym, gdyż chcą je adoptować w przyszłości; po-
byt w rodzinie pozwala na zebranie informacji o przysposabiających oraz usta-
lenie prognozy rozwojowej dziecka; takie postępowanie ma szczególne znacze-
nie w przypadku dzieci starszych lub chorych; umieszczenie dziecka w preadop-
cyjnej rodzinie zastępczej jest traktowane jako umieszczenie w zwykłej rodzinie
zastępczej.

Rodzina zastępcza jest ustanowiona na pewien czas, w zależności od przyczyn, któ-
re doprowadziły do umieszczenia dziecka poza rodziną, bądź bezterminowo, aż do
osiągnięcia przez dziecko pełnoletniości i usamodzielnienia się.

Rodzinę zastępczą mogą stanowić nie tylko małżonkowie, lecz również osoba sa-
motna. Konieczne jest jednak spełnienie następujących warunków:
— rękojmia należytego wykonywania zadań rodziny zastępczej — rodzice zastęp-

czy ręczą, że potrafią oddziaływać wychowawczo na dziecko, stworzyć mu cie-

1

płą rodzinną atmosferę, pozwalającą na zrozumienie i zrealizowanie potrzeb
dziecka, są skłonni do poświęceń,

— rodzice zastępczy posiadają stałe miejsce zamieszkania na terytorium Rzeczypo-

spolitej Polskiej i korzystają z pełni praw cywilnych i obywatelskich,

— rodzice zastępczy posiadają odpowiednie warunki mieszkaniowe oraz stałe

źródło utrzymania,

— rodzice zastępczy nie zostali pozbawieni ani nie zawieszono im władzy rodzi-

cielskiej,

— rodzice zastępczy nie cierpią na chorobę uniemożliwiającą właściwą opiekę nad

dzieckiem, co wymaga potwierdzenia zaświadczeniem lekarskim,

— rodzice zastępczy uzyskali pozytywną opinię ośrodka pomocy społecznej.

Przy doborze rodziny zastępczej ważne jest także uwzględnienie:
— różnicy wieku między kandydatami do pełnienia funkcji rodziny zastępczej

a dzieckiem (takiej jak w rodzinie naturalnej),

— zasady nierozłączania rodzeństwa, chyba że dobro dziecka przemawia za od-

stępstwem od niej,

— zasady, że w tym samym czasie w jednej rodzinie nie można umieścić więcej niż

trójki dzieci, jednak w przypadku rodzeństwa czyni się wyjątek,

— poziomu rozwoju i sprawności dziecka, do którego dostosowuje się możliwości

kandydatów na rodziców zastępczych, ze szczególnym uwzględnieniem pomocy
resocjalizacyjnej i profilaktyczno-wychowawczej,

— opinii dziecka — w miarę możliwości,
— możliwości poprawy sytuacji dziecka przez umieszczenie go u osób spokrewnio-

nych lub spowinowaconych (pierwszeństwo w pełnieniu funkcji rodziny zastęp-
czej mają osoby spokrewnione lub spowinowacone z dzieckiem, jeżeli dają gwa-
rancję poprawy sytuacji dziecka).

Każda rodzina zastępcza ma prawo do finansowej pomocy ze strony państwa. Kosz-
ty utrzymania wychowanka w rodzinie zastępczej są więc w dużej mierze rekompen-
sowane z funduszy pomocy społecznej. Wysokość wsparcia pieniężnego uzależniona
jest od wieku dziecka, stanu jego zdrowia i stopnia niedostosowania społecznego.

Obowiązki rodziny zastępczej:
— współpraca z sądem opiekuńczym i z centrum pomocy rodzinie, właściwym

dla miejsca zamieszkania danej rodziny (informowanie o stanie zdrowia dzie-
cka, o jego postępach w nauce, o trudnościach w sprawowaniu nad nim opieki
oraz o problemach wychowawczych, takich jak samowolne oddalenie się trwają-
ce dłużej niż 24 godziny, zawiadamianie centrum pomocy o trwającej dłużej niż
miesiąc przerwie w sprawowaniu osobistej opieki nad dzieckiem, spowodowanej
problemami zdrowotnymi, losowymi rodzica bądź okresowym umieszczeniem
dziecka w szpitalu, sanatorium, placówce resocjalizacyjnej, ośrodku szkolno-
wychowawczym, internacie, bursie, stancji czy w domu pomocy społecznej),

— kierowanie się dobrem przyjętego dziecka oraz poszanowaniem jego praw, ta-

kich jak: wiedza o pochodzeniu, podtrzymywanie kontaktu emocjonalnego
z rodziną naturalną i innymi osobami bliskimi, poszanowanie godności oraz
ochrona przed wszelkimi formami przemocy,

— sprawowanie osobistej opieki nad dzieckiem oraz realizowanie jego specyficz-

nych potrzeb, np. kształcenia specjalnego,

Rodzina zastępcza ma ponadto obowiązek troszczyć się o to, aby dziecko miało od-
powiednie do jego stanu zdrowia i poziomu rozwoju możliwości edukacji (uczęsz-
czało do szkoły i należycie wypełniało obowiązki szkolne), rozwoju fizycznego,
psychicznego, społecznego i kulturalnego. Powinno otrzymać należyte wychowa-
nie, we właściwy sposób spędzać wolny czas, rozwijać swoje zainteresowania, od-
poczywać. Dziecko musi mieć zapewnione bezpieczeństwo i należyte warunki eg-
zystencji: racjonalne żywienie, odpowiednią odzież i warunki mieszkaniowe.

1

5. Specyfika działań

rodzinnego domu dziecka

Rodzinne domy dziecka

to placówki opiekuńczo-wychowawcze zaliczane do rodzin-

nych form opieki nad dzieckiem osieroconym. Można zatem powiedzieć, że rodzin-
ne domy dziecka, podobnie jak rodziny adopcyjne czy rodziny zastępcze, są jedną
z form powołanych w miejsce rodziny naturalnej — tej, która na skutek różnych
przyczyn nie jest w stanie zapewnić właściwych warunków do rozwoju dziecka.

Rodzinne domy dziecka funkcjonują na wzór rodziny wielodzietnej. Kierowane są
do nich dzieci w różnym wieku, zwłaszcza rodzeństwa, dzieci starsze, dla których
trudno jest znaleźć rodzinę adopcyjną lub zastępczą. W rodzinnym domu dziecka
może przebywać od 4 do 8 dzieci. Liczba ta może się zwiększyć, w uzasadnionych
przypadkach, maksymalnie do 12 dzieci.

Rodzinne domy dziecka prowadzone są zwykle przez małżeństwa odpowiednio
przygotowane do pełnienia tej funkcji. Jeden z małżonków obejmuje stanowisko
dyrektora, którego zadaniem jest zapewnienie całkowitej, całodobowej opieki i wy-
chowania dzieciom znajdującym się pod jego opieką. Dyrektor, oprócz pełnienia
funkcji administracyjnej, jest jednocześnie wychowawcą. Do zadań wychowawcy
rodzinnego domu dziecka należy w szczególności:
— tworzenie serdecznej atmosfery, sprzyjającej rozwojowi uczuć i więzi emocjo-

nalnych,

— utrzymywanie kontaktów z rodzinami wychowanków,
— współdziałanie z rodzinami zaprzyjaźnionymi i opiekunami prawnymi,
— wdrażanie wychowanków do przestrzegania higieny osobistej oraz porządku

i czystości otoczenia, prac samoobsługowych i porządkowych,

— współdziałanie z lekarzem i pielęgniarką w zakresie utrzymania dobrego stanu

zdrowia wychowanków oraz opieka w czasie choroby,

— współdziałanie ze szkołami, do których uczęszczają wychowankowie oraz,

w miarę potrzeby, udzielanie lub organizowanie pomocy w nauce,

— zaopatrzenie wychowanków w odpowiednią odzież i inne przedmioty osobiste-

go użytku,

— odpowiedzialność za wyposażenie usamodzielnianych wychowanków będących

pod opieką rodzinnego domu dziecka,

— utrzymywanie kontaktów z usamodzielnionymi wychowankami w początko-

wym okresie ich samodzielnego życia,

— prowadzenie dokumentacji wychowanków,
— realizacja zadań wynikających z potrzeb placówki.

Na ogół prowadzenie rodzinnego domu dziecka powierza się małżeństwom, przy
czym z reguły na etacie osoby kierującej placówką jest jedna osoba, a druga jest
zatrudniona w innym zakładzie pracy, uczestniczy jednak w wychowaniu dzieci,
tak jak w rodzinie naturalnej. W przypadku gdy liczba wychowanków jest większa
niż sześć, można zatrudnić drugiego wychowawcę w niepełnym wymiarze godzin,
a w domu liczącym dwunastu podopiecznych zatrudnia się na cały etat drugiego
wychowawcę. Osoba podejmująca się prowadzenia domu rodzinnego dla dzieci po-
zbawionych opieki z chwilą zawarcia umowy o pracę nabywa status pracownika ze
wszystkimi wynikającymi z tego konsekwencjami, czyli przysługuje jej stałe wyna-
grodzenie za pracę, prawo do urlopu, uprawnienia w zakresie ubezpieczeń socjal-

1

nych. W przypadku choroby, urlopu lub innego okresu niezdolności do pracy trwa-
jącego dłużej niż trzy dni, obowiązki wychowawcy pełni osoba wyznaczona przez
kuratora oświaty.

Osoby pretendujące do prowadzenia rodzinnego domu dziecka muszą spełnić kil-
ka warunków. Od osób chętnych wymaga się dojrzałości społecznej i emocjonal-
nej, odpowiedniego doświadczenia życiowego, dobrego stanu zdrowia, pełni władz
cywilnych i obywatelskich, obywatelstwa polskiego i stałego zamieszkania w kraju
oraz co najmniej średniego wykształcenia. Przyjmuje się, że różnica wieku między
najmłodszym wychowankiem a osobą prowadzącą placówkę nie powinna przekra-
czać czterdziestu lat.

Rodzinne domy dziecka są jednostkami budżetowymi i otrzymują środki finanso-
we ze skarbu państwa. Miesięcznie rodzinnemu domowi dziecka przysługuje zry-
czałtowana kwota na utrzymanie dziecka, na utrzymanie lokalu mieszkalnego lub
domu jednorodzinnego, w którym mieści się placówka rodzinna oraz na usługi te-
lekomunikacyjne. Rocznie rodzinne domy dziecka otrzymują fundusze na bieżą-
ce naprawy, remonty, wyposażenie placówki w niezbędny sprzęt oraz na świad-
czenia zdrowotne nieobjęte ubezpieczeniem zdrowotnym na zasadach określonych
w przepisach o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym, jak również na wyrów-
nywanie opóźnień w nauce. Wychowankowie otrzymują też drobne kwoty pienięż-
ne w ramach „kieszonkowego”.

Pobyt wychowanka w rodzinnym domu dziecka może ustać w przypadku ustąpie-
nia przyczyn umieszczenia, na skutek zakwalifikowania podopiecznego do innej
formy opieki bądź z powodu osiągnięcia przez wychowanka wieku określonego
w regulaminie domu, lecz zawsze dopiero po zakończeniu roku szkolnego. Dzieci
i młodzież przebywają w rodzinnym domu dziecka do czasu osiągnięcia pełnolet-
niości lub do momentu ukończenia szkoły (najdłużej do 24. roku życia).

1

6. Rodzaje oraz proces

adopcji dziecka

Adopcja

(z łac. adoptio — usynowienie) to przysposobienie prawne cudzego dziecka

oraz uznanie go za własne. Zadaniem adopcji jest związanie na całe życie dziecka
z nową rodziną. Zarówno nowi rodzice wobec dziecka, jak i dziecko wobec rodzi-
ców nabywają prawa i obowiązki, takie jak w naturalnej rodzinie. Dokonana na
podstawie orzeczenia sądowego adopcja oznacza zerwanie wszelkich więzi formal-
nych i prawnych z rodzicami biologicznymi i pełne przysposobienie dziecka do ro-
dziny przysposabiającej. Oprócz więzi formalno-prawnej w nowej rodzinie powin-
na występować więź uczuciowa i duchowa.

Przysposobienie służy dobru dziecka i realizacji starań o to, aby dzieciom osieroco-
nym lub z innych powodów pozbawionym możliwości rozwoju w naturalnej rodzi-
nie, zapewnić pieczę i wychowanie przez osoby, które się tego podejmują, wstępu-
jąc na miejsce rodziców naturalnych. Przysposobienie wychodzi jednocześnie na-
przeciw dążeniom ludzi, którzy nie mają własnych dzieci, umożliwiając im zaspo-
kojenie instynktu rodzicielskiego.

Adopcja nie jest jednorazowym aktem, którego finałem jest przyznanie przez sąd
rodzinny prawa do opieki rodzicielskiej nad dzieckiem. Jest bardzo długim i trud-
nym procesem, podczas którego obie strony uczą się rozumieć i kochać siebie na-
wzajem. Potrzeba miłości jest tu jeszcze większa niż w naturalnym rodzicielstwie,
konieczne jest bowiem przekroczenie bariery barku pokrewieństwa.

W świetle przepisów Kodeksu rodzinno-opiekuńczego adopcja stanowi akt formal-
ny, którego powstanie uzależnione jest od dopełnienia przewidzianych przez prawo
przesłanek (Kowalski, 1984):
— adoptować można tylko osobę małoletnią;
— tylko dla jej dobra (o tym, że przysposobienie jest zgodne z dobrem dziecka, de-

cyduje możliwość powstania między przysposabiającym i przysposabianym sil-
nej więzi uczuciowej — takiej, jaka istniej między dziećmi a rodzicami w rodzi-
nie naturalnej oraz możliwość zapewnienia adoptowanemu prawidłowego wy-
chowania);

— przysposobić może osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych, jeżeli

jej kwalifikacje osobiste uzasadniają przekonanie, iż będzie należycie wywiązy-
wała się z obowiązków przysposabiającego;

— konieczna jest zgoda małoletniego na przysposobienie, jeśli ukończył on 13 lat

(uprawnienie to związane jest z granicą wieku, której osiągnięcie przez dziecko
powoduje uzyskanie ograniczonej zdolności do czynności prawnych; wyrażenie
zgody na przysposobienie jest uprawnieniem dziecka, co wyklucza możliwość za-
stąpienia go w tym zakresie przez przedstawiciela ustawowego; zgoda od mało-
letniego poniżej 13. roku życia nie jest wymagana, jednakże sąd jest zobowiązany
wysłuchać przysposabianego, jeśli może on pojąć znaczenie przysposobienia);

— powierzenie dziecka tylko takim kandydatom na rodziców adopcyjnych, któ-

rych dotychczasowa postawa życiowa, cechy charakteru, umiejętność postępo-
wania z małoletnim i nawiązania z nim silnych więzi emocjonalnych dają rękoj-
mię prawidłowego sprawowania wszechstronnej pieczy nad osobą przysposabia-
nego oraz jej majątkiem;

1

— uzyskanie zgody osób trzecich (rodzice mogą zrzec się praw rodzicielskich do

dziecka, które ukończyło szósty tydzień życia, co oznacza zgodę na anonimo-
we przysposobienie dziecka; potrzebna jest także zgoda rodziców, których wła-
dza rodzicielska jest ograniczona albo zawieszona, jak również rodziców nie-
mających władzy rodzicielskiej ze względu na brak pełnej zdolności do czynno-
ści prawnych; zgody na przysposobienie dziecka nie wymaga się od rodziców
w przypadku pozbawienia ich władzy rodzicielskiej, gdy rodzice są nieznani,
gdy porozumienie z rodzicami napotyka przeszkody trudne do przezwyciężenia
oraz w sytuacji sądowego ustalenia ojcostwa bez przyznania ojcu władzy rodzi-
cielskiej);

— między przysposabiającym a przysposabianym powinna istnieć odpowiednia

różnica wieku (za minimalną granicę wieku między adoptującym a adoptowa-
nym uznaje się 18 lat, a za maksymalną taką, żeby rodzice w późniejszym wieku
byli w stanie w należytym stopniu sprawować władzę rodzicielską).

W obecnym stanie prawnym istnieją trzy rodzaje adopcji: niepełna, pełna i cał-
kowita (DzU nr 9, poz. 59 z 1964 r., ostatnia uwzględniona zmiana: DzU nr 117,
poz. 757 z 1998 r.).

Kolejność rodzajów wymienionych adopcji wskazuje na swego

rodzaju stopniowość natężenia więzi rodzinnej i skutków prawnych z niej wynika-
jących. Poszerzenie i pogłębienie stosunków rodzinno-prawnych dotyczy nie tylko
samych stron przysposobienia, ale i członków ich rodziny.

Przysposobienie niepełne

polega na utworzeniu więzów rodzinnych tylko między ad-

optowanym a adoptującym, rozciągając się jedynie na jego zstępnych (dzieci i wnu-
ki), wyłączając pozostałą część rodziny. Skutki tego rodzaju adopcji są więc ogra-
niczone. Przysposobiony podlega władzy rodzicielskiej przysposabiającego i otrzy-
muje jego nazwisko. Może nosić nazwisko złożone ze swojego dotychczasowe-
go oraz nazwiska rodziców adopcyjnych. Dziecko otrzymuje ponadto możliwość
zmiany imienia. Do aktu urodzenia dziecka dopisuje się wzmiankę o przysposo-
bieniu. W skróconym odpisie aktu urodzenia jako rodziców podaje się przysposa-
biających.

W przypadku przysposobienia niepełnego dziecko ma prawo dziedziczyć po przy-
sposabiających. Dziecko adoptowane nie zrywa więzi prawnych z rodziną biolo-
giczną, dziedziczy więc również, z wyłączeniem rodziców naturalnych, których
władza rodzicielska wygasła, po innych członkach rodziny naturalnej.

Istnieją również obowiązki alimentacyjne między przysposabianym a jego rodziną
naturalną, lecz ulega zmianie kolejność tego obowiązku. Obowiązek alimentacyjny
przysposabiającego względem przysposabianego wyprzedza obowiązek wstępnych
(rodziców, dziadków) i rodzeństwa dziecka adoptowanego.

W sytuacji adopcji niepełnej tylko przez jednego z małżonków powstaje stosunek
powinowactwa jedynie między adoptowanym a adoptującym.

Przysposobienie niepełne stosuje się w praktyce bardzo rzadko i w przypadkach,
gdy wymaga tego dobro dziecka. Jest to dość kontrowersyjna forma adopcji, ponie-
waż oznacza włączenie dziecka jednocześnie do dwóch rodzin. Przysposobienie ta-
kie nie zostanie orzeczone, jeśli rodzice naturalni wyrazili zgodę na adopcję, a nie
wskazali osób przysposabiających.

Przysposobienie pełne

polega na zerwaniu więzi dziecka z jego biologiczną rodziną

na rzecz całkowitego włączenia go do rodziny adopcyjnej. Ustają wówczas wszelkie
prawa i obowiązki w stosunku do rodziców naturalnych i krewnych, a powstają re-
lacje rodzinne z nowymi rodzicami i ich krewnymi. Przysposobiony ma takie same
uprawnienia i obowiązki, jakie wynikają ze stosunku pokrewieństwa. Taka forma
przysposobienia jest regułą w naszym systemie prawnym.

1

Reguły dziedziczenia przysposobionego po przysposabiającym i jego krewnych
i odwrotnie są takie jak dziecka pochodzącego od spadkodawcy. Nie ma dziedzi-
czenia między przysposabiającym i jego krewnymi. Jest tu tylko jeden wyjątek:
w przypadku przysposobienia pasierba, który zachowuje prawo dziedziczenia po
małżonku przysposabiającego i jego krewnych.

Powstanie stosunku rodzicielskiego między przysposobionym a przysposabiającym
nie powoduje utraty dotychczasowego stanu cywilnego. Możliwe jest dochodzenie
naturalnego stanu cywilnego, tj. ustalenia ojcostwa i macierzyństwa, a także za-
przeczenia ojcostwa i unieważnienie uznania dziecka. Ustalenia pochodzenia dzie-
cka przysposobionego może domagać się nie tylko naturalna matka, ale też przy-
sposabiający. Ustają jednak skutki naturalnego pochodzenia dziecka, a zwłaszcza
władza rodzicielska, obowiązek alimentacyjny i prawo do dziedziczenia.

W przypadku adopcji pełnej przysposobiony otrzymuje nazwisko przysposabiają-
cego, a jeżeli został adoptowany wspólnie przez małżonków albo jeden z małżon-
ków przysposobił dziecko współmałżonka — nazwisko, które noszą albo nosiłyby
dzieci zrodzone z tego związku. Za zgodą przysposabianego i adoptującego sąd
może postanowić, że dziecko będzie nosić nazwisko złożone z jego dotychczaso-
wego nazwiska i nazwiska przysposabiającego. Dopuszczalna jest również zmia-
na imienia dziecka. Z żądaniem takim może wystąpić przysposabiający, natomiast
małoletni, który ukończył 13 lat, może wyrazić zgodę lub jej odmówić, a dziecko
młodsze sąd powinien wysłuchać.

Przysposobienie pełne najczęściej skutkuje wypisaniem nowego aktu urodzenia,
w którym przysposabiający figurują jako rodzice dziecka. Istnieje również możli-
wość, że do aktu urodzenia będzie wpisana stosowna dodatkowa wzmianka o przy-
sposobieniu, gdzie w odpisach skróconych aktu urodzenia przysposabiający będą
wpisani jako rodzice. Jeśli sąd zezwoli na sporządzenie nowego aktu urodzenia, to
dawny podlega utajnieniu i nie wydaje się z niego odpisów, a jego treść uzupełnia
się dodatkową wzmianką o sporządzeniu nowego aktu. Pierwotny akt dostępny
jest tylko na żądanie sądu, zwłaszcza w związku z prowadzonym postępowaniem
w sprawie ustalenia pochodzenia dziecka lub rozwiązania stosunku przysposobie-
nia oraz samego dziecka po osiągnięciu przez niego pełnoletniości.

Adopcja pełna jest rozwiązywalna. Naturalny stan cywilny, jaki istniał przed orze-
czeniem przez sąd przysposobienia, odżywa z chwilą rozwiązania adopcji.

Przysposobienie całkowite

(zwane anonimowym) jest poszerzoną i pogłębioną

w skutkach odmianą przysposobienia pełnego. Przesłanką orzeczenia przysposo-
bienia całkowitego jest wcześniejsze wyrażenie zgody rodziców dziecka na przy-
sposobienie, bez wskazania osoby przysposabiającego.

Jest najdalej idącą postacią

przysposobienia, ponieważ najsilniej wiąże dziecko przysposobione z przysposabia-
jącym i jego rodziną, powoduje jednocześnie zupełne zerwanie więzów przysposo-
bionego z jego rodziną naturalną.

W sytuacji adopcji całkowitej przysposobiony traci dotychczasowy stan cywilny
i nabywa nowy, związany z włączeniem go do nowej rodziny. Obligatoryjnie spo-
rządza się nowy akt urodzenia dziecka, gdzie przysposabiających wpisuje się jako
rodziców dziecka. Przysposobiony otrzymuje nazwisko przysposabiających. Nie
jest możliwe, aby zachował własne nazwisko. Wynika to z faktu całkowitego zatar-
cia pochodzenia dziecka. Poprzedniego aktu urodzenia dziecka nie skreśla się, lecz
poddaje procesowi utajnienia. Nie wydaje się też z niego odpisów. Wgląd do pier-
wotnego aktu ma sąd, jeśli uzna za konieczne w danej sprawie oraz sam przysposo-
biony po uzyskaniu pełnoletniości.

W sprawie dziedziczenia mają zastosowanie w tym przypadku adopcji ogólne zasa-
dy regulujące dziedziczenie w stosunkach między krewnymi naturalnymi.

1

Przysposobienie całkowite jest nierozwiązywalne.

Oprócz trzech podstawowych rodzajów adopcji wyróżniamy ponadto

adopcję za-

graniczną

— polegającą na przysposobieniu prawnym cudzego dziecka przez ro-

dzinę z innego kraju niż ten, z którego dziecko pochodzi. Jest ona orzekana przez
sąd tylko wówczas, gdy nie istnieją szanse na znalezienie rodziców adopcyjnych
dla dziecka w kraju ojczystym oraz w sytuacji, gdy adopcja zagraniczna może dać
dziecku możliwość zastosowania takich metod leczenia, których nie ma w naszym
kraju.

Niezależnie od rodzaju przysposobienia, każdy kto decyduje się na adopcję, powi-
nien taką decyzję przemyśleć wielokrotnie. Nie ma bowiem większej tragedii dla
dziecka adoptowanego niż rozwiązanie adopcji i oddanie go do domu dziecka.

Teoretycznie adoptować może każdy, kto chciałby ofiarować miłość dziecku opusz-
czonemu. W praktyce jednak kandydaci na rodziców adopcyjnych muszą spełnić
szereg warunków formalnych, a także wymogów natury etycznej. Skomplikowana
procedura adopcyjna ma na celu uchronienie dziecka przed trafieniem w niewłaś-
ciwe ręce oraz zapewnienie mu najodpowiedniejszej dla niego rodziny adopcyjnej.
O tym, czy osoba starająca się o dziecko może je zaadoptować, decyduje sąd ro-
dzinny na podstawie opinii wydanej przez ośrodek adopcyjny. Przyszli rodzice ad-
opcyjni powinni okazać w ośrodku adopcyjnym następujące dokumenty:
— odpis zupełny aktu małżeństwa;
— zaświadczenie o niekaralności w formie wypisu z rejestru skazanych;
— zaświadczenie o braku zdrowotnych przeciwwskazań do adopcji wydane przez

lekarza pierwszego kontaktu dla obojga kandydatów osobno;

— zaświadczenie o braku zdrowotnych przeciwwskazań do adopcji wydane przez

lekarza psychiatrę dla każdego z kandydatów osobno;

— zaświadczenie o zatrudnieniu i zarobkach; w przypadku osób prowadzących

działalność gospodarczą wypis z rejestru oraz PIT za ostatni rok;

— opinię z zakładu pracy;
— rekomendacje przyjaciół i znajomych pisane odręcznie z podanym adresem.

Etapy, jakie należy przejść, aby przyjąć dziecko do rodziny adopcyjnej:
—

zgłoszenie

— każda rodzina może skontaktować się z ośrodkiem adopcyjnym,

korzystając z telefonu lub internetu; uzyska potrzebne informacje oraz zostanie
zaproszona na rozmowę wstępną do ośrodka; można też zgłosić się od razu oso-
biście, wtedy spotkanie to zamienia się we wstępną rozmowę informacyjną;

—

wstępna rozmowa informacyjna

— w czasie tej rozmowy rodzina dowie się, jakie

dokumenty należy przygotować oraz jakie są możliwości przyjęcia dziecka;

—

przygotowanie dokumentów

— aby przyjąć dziecko, należy przygotować opisane

powyżej dokumenty;

—

rozmowa problemowa z pedagogiem

— małżonkowie umawiają się na rozmowę

z pedagogiem podczas pierwszej wizyty lub telefonicznie; rozmowa ma na celu
rozpoznanie możliwości rodziny i warunków, jakie może zaoferować dziecku;

—

badania psychologiczne

— psycholog przeprowadza rozmowę i testy psycholo-

giczne, określa predyspozycje i cechy charakteru kandydatów;

—

wizyta w domu

— pracownik ośrodka odwiedza rodzinę w jej domu; wizyta ma

na celu sprawdzenie warunków bytowych i bliższe poznanie rodziny;

—

ocena komisji kwalifikacyjnej

— aby rodzina mogła dalej uczestniczyć w postępo-

waniu adopcyjnym, musi uzyskać akceptację komisji kwalifikacyjnej ośrodka;
komisja, po zapoznaniu się z opiniami o kandydatach na rodziców, wyraża zgo-
dę na ich udział w dalszej procedurze; poszczególne ośrodki w kraju stosują wy-
pracowane przez siebie, sprawdzone sposoby wstępnego kwalifikowania;

—

szkolenia

— mają charakter grupowy, ich celem jest przybliżenie problemów

związanych z przyjęciem dziecka osieroconego, nauka metod rozwiązywania
problemów i zapoznanie się z innymi rodzinami będącymi w podobnej sytuacji;

1

po zakończeniu szkolenia zapada końcowa decyzja o zakwalifikowaniu rodziny
do pełnienia funkcji rodziny adopcyjnej;

—

oczekiwanie na propozycję dziecka

— kandydaci oczekują na dziecko, które po-

trzebuje opieki właśnie takiej określonej rodziny; czas oczekiwania jest bardzo
zróżnicowany i zależny od wieku i płci dziecka, jakie pragną przyjąć rodzice;

—

informacja o dziecku

— kandydaci uzyskują wszystkie informację o dziecku, któ-

re może wejść do ich rodziny, jakie posiada ośrodek; otrzymują dane na temat
sytuacji rodzinnej, zdrowia, predyspozycji czy wyglądu dziecka; na podstawie
tych informacji mogą zdecydować się na pierwszy kontakt z dzieckiem;

—

kontakt z dzieckiem

— rodzina razem z pracownikiem ośrodka jedzie do placów-

ki, w której przebywa dziecko, aby się z nim zapoznać; od tej pory może stale
utrzymywać kontakt z dzieckiem, odwiedzać je i brać udział w jego życiu;

—

wniosek do sądu

— rodzina sporządza wniosek o przysposobienie poznanego

dziecka; pracownicy ośrodka pomagają w jego przygotowaniu, składają wnio-
sek do sądu wraz z kompletem dokumentów i uczestniczą wraz z rodziną w ca-
łej procedurze prawnej;

—

rozprawy sądowe

— najczęściej rodzina adopcyjna uczestniczy w dwóch rozpra-

wach sądowych, podczas pierwszej sąd wyraża zgodę na zabranie dziecka przez
rodzinę do domu (jest to tzw. okres preadopcyjny), po pewnym czasie odbywa
się druga rozprawa, tzw. adopcyjna, dopełniająca formalności prawnych.

Adopcja dziecka jest niewątpliwie bardzo dużym przeżyciem zarówno dla rodzi-
ców adopcyjnych, jak i dla dziecka. To proces tworzenia nowej rodziny, nowej rze-
czywistości, w której trzeba umieć poruszać się tak, aby stale budować więzi uczu-
ciowe między rodzicami a dzieckiem. Więzi, które stanowić będą fundament pod
dalsze życie dziecka.

O trudach adopcji, ale również o szczęściu, które je wieńczy świadczą słowa oso-
by, która — wsparta odwagą, mądrością i wrażliwością — stała się rodzicem ad-
opcyjnym:
„Na spotkanie do Domu Małego Dziecka poszliśmy wprawdzie z duszą na ramie-
niu, ale bardzo szczęśliwi. Baliśmy się, bo czekało na nas kolejne grono osób, które
miało stwierdzić, czy się nadajemy, baliśmy się, czy spodobamy się młodemu czło-
wiekowi […]. A potem staliśmy na korytarzu i czekaliśmy na młodzieńca. Ukazała
się pani ciągnąca za rękę zaspanego, nastroszonego ludzika. Oto wasz syn! Ale nie
było patetycznie. Było strasznie. Nie doznałam łaski miłości od pierwszego wejrze-
nia. Sądzę, że mały też nie był nami zachwycony. Patrzyliśmy na siebie nieufnie.
Poraziła mnie przerażająca, odpychająca obcość. Miałam nadzieję, że to zły sen,
chciałam stamtąd natychmiast uciekać. Ale widziałam, że on też się boi. Oto czło-
wiek! Wyciągnęłam rękę, a on złapał mnie za palec. To był gest rozpaczy, wołanie
o ratunek, chociaż nie wiem, kto bardziej potrzebował pomocy, kto miał więcej
sił by ratować. Nie uciekliśmy. […] Wreszcie dotarło do mnie, że to nie ja, nie my
z mężem, ale on także, równoprawnie, podejmuje decyzję, co będzie dalej.
Nie rozpoznałam cię wtedy synku, w tamtym małym chłopcu o obcym imieniu,
w łysych plackach na głowie, szorstkości skóry i wylęknionej powadze spojrzenia.
Nie dojrzałam ciebie w jego pustych, błękitnych oczach i w bezuśmiechu. Wybacz
mi… Ale trzymaliśmy się za ręce. Powolutku, ostrożnie zaczęliśmy się siebie uczyć”
(Kotowska, 2001: 18).

0

Bibliografia

Borowski R., Wysoki D., Placówki opiekuńczo-wychowawcze, Płock 2001.

Jakubowski M., Podstawowe pojęcia. Główne zadania i zasady pedagogiki opiekuń-
czej, „Problemy opiekuńczo-wychowawcze”, 1980.

Kelm A., Węzłowe problemy pedagogiki opiekuńczej, Warszawa 2000.

Kotowska K., Wieża z klocków, Poznań 2001.

Kowalski J., Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 1984.

Krupiński A., Pogotowie opiekuńcze w systemie opieki nad dzieckiem, Warszawa
1990.

Lalak D., Pilch T. (red.), Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjal-
nej, Warszawa 1999.

Maciaszkowa J., Raczkowska J., Sieroctwo jako problem badawczy, „Problemy
opiekuńczo-wychowawcze”, 1979.

Raczkowska J., Wychowanie w domu dziecka, Warszawa 1983.

Regulamin Organizacyjny Domu Dziecka dla Małych Dzieci w Łodzi, ul. Druży-
nowa 3/5, z 17 grudnia 2001 r.

Sołtysiak T., Sieroctwo społeczne — przyczyny, objawy, skutki i sposoby jego zapo-
biegania w aktualnej rzeczywistości społecznej, Włocławek 1998.

Szymborska A., Sieroctwo społeczne, Warszawa 1969.

Śniegulska A., Środowiskowe uwarunkowania przemocy w Pogotowiu Opiekuń-
czym, Rzeszów 2004.

Tynelski A., Problemy sieroctwa naturalnego i społecznego, „Towarzystwo Wolnej
Wszechnicy Polskiej”, nr 2, 1972.

Akty prawne

Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (DzU nr 64, poz. 593 i nr 99,
poz. 1001).

Rozporządzenie Ministra Polityki Społecznej z dnia 18 października 2004 r. w spra-
wie rodzin zastępczych (DzU nr 233, poz. 2344).

Ustawa z dnia 24 lipca 1998 r. o zmianie ustaw Kodeks rodzinny i opiekuńczy
(DzU nr 117, poz. 757).