Walory i atrakcje turystyczne regionu Podbabiogórze

Podbabiogórze

to obszar typowo górski, a naturalne bogactwo regionu stanowią lasy, zasoby wodne, różnorodne

formy ochrony przyrody oraz bogate dziedzictwo kultury.

Z najwyższego wierzchołka Babiej Góry roztacza się przepiękna panorama we wszystkich kierunkach. Możemy
podziwiać ze szczytu większość pasm Beskidów (Śląski, Żywiecki, Makowski, Mały, Wyspowy, Gorce, Tatry oraz góry
Słowacji, a także kotlinę Orawsko-Nowotarską). To teren bliski kulturowo góralszczyźnie, krzyżują się tu bowiem
wpływy górali: północ zamieszkują Babiogórcy; południe – Górale Orawscy (nazwa gwarowa: Orawiacy), zachód –
Żywczaki, wschód – Kliszczacy. Każda z tych grup wykształciła swoisty typ budownictwa, stroju, zdobnictwa, rzeźby,
malarstwa, muzyki i obrzędów.

Wartością bezcenną dla każdej społeczności jest jej tradycja i dziedzictwo kulturowe. Mieszkańcy podbabiogórskich
gmin są spadkobiercami bogatego i różnorodnego dorobku kulturowego poprzednich pokoleń, na który składają się
zabytki kultury materialnej
i duchowej. Są wśród nich zabytki architektury, zbiory etnograficzne, obrazy, rzeźby, wytwory rękodzieła, obiekty kul-
tury i kultu religijnego, a także zasoby środowiskowo-przyrodnicze oraz wierzenia, język, folklor słowno-muzyczny,
zwyczaje i obrzędy. Na dziedzictwo kulturowe mieszkańców Podbabiogórza składa się przede wszystkim: gwara,
bogata obrzędowość doroczno-rodzinna, tradycje związane z dożynkami, kolędowaniem, jasełkami, święceniem palm,
rękodzieło ludowe, folklor muzyczny i taneczny, tradycyjna kuchnia i architektura. Przetrwały starodawne przyśpiewki i
opowieści z wieloma bardzo specyficznymi obrzędami jak chociażby palenie hub, sobótki, folklor. Zachowała się
również drewniana i murowana tradycyjna architektura, np. zabudowa wiejska i małomiasteczkowa, dworska i
zamkowo-pałacowa, sakralna i świecka. Przetrwała również tzw. „mała architektura” m.in. liczne kapliczki i krzyże
przydrożne, rękodzieło i nieprofesjonalna sztuka ludowa. Z tradycji wywodzą się również potrawy regionalne. Królową
góralskich potraw jest kwaśnica z kiszonej kapusty z ziemniakami, kluski bulate przygotowywane z tartych ziemniaków
z dodatkiem mąki razowej, a także wyrabiane do dziś tradycyjnymi metodami wędzone i suszone sery, czy oryginalna
nalewka – miodówka, przyrządzana z miodu wielokwiatowego i spadziowego.

Opisywany region tzw. Podbabiogórza wchodzi w skład kilku jednostek geograficznych. Są to: Beskid Żywiecki z
Pasmem Babiogórskim, Jałowieckim, Polic i Podhalańskim oraz Górna (Czarna) Orawa. Pasmo Babiogórskie i Pasmo
Polic leży na terenie trzech powiatów: suskiego – stoki północne i nowotarskiego – południowe. Zachodnia część
Pasma Babiogórskiego znajduje się na terenie powiatu żywieckiego. Pasmo Jałowieckie leży na terenie dwóch
powiatów: suskiego i żywieckiego. Powiat suski i nowotarski znajdują się w województwie małopolskim, natomiast
żywiecki – w województwie śląskim.

Atrakcyjność turystyczna Podbabiogórza, jego obszaru i miejscowości, wynika z posiadania zespołu cech
przyrodniczych i pozaprzyrodniczych, które stanowią o zainteresowaniu ze strony turystów. O stopniu atrakcyjności
turystycznej tego terenu decydują: walory turystyczne, zagospodarowanie turystyczne i dostępność komunikacyjna.

Walory wypoczynkowe Podbabiogórza stanowią cel ruchu turystycznego ze względu na możliwość regeneracji sił
fizycznych i psychicznych. Jest to obszar wolny od zanieczyszczeń, o czystym powietrzu, niskiej urbanizacji, dobrym
klimacie, bogaty w występowanie walorów estetycznych krajobrazu. Region ten posiada wysokie walory widokowe,
warunki do uprawiania czynnego wypoczynku (w okresie letnim – przydatność terenów do wędrówek pieszych,
rowerowych, w okresie zimowym – do uprawiania sportów zimowych i wędrówek narciarskich).

Walory krajoznawcze są przedmiotem zainteresowań poznawczych. Obejmują one elementy kultury materialnej i
duchowej (zabytki, folklor, obiekty kultury narodowej) oraz osobliwości przyrody (parki zabytkowe, jaskinie, źródła,
wodospady, ogrody botaniczne i zoologiczne). Dzieli się je na:

walory naturalne (przyrodnicze), ukształtowane bez ingerencji człowieka,

walory antropogeniczne: dobra kultury, zabytki architektury, budownictwa, muzea, imprezy kulturalne,

walory specjalistyczne, umożliwiające uprawianie różnych form turystyki kwalifikowanej.

Zróżnicowanie przyrodnicze Podbabiogórza wynika z położenia tego obszaru w obrębie różnych jednostek
geograficznych oraz uwarunkowań geologicznych, siedliskowych i klimatycznych. Występują tu tereny chronione jak:
Babiogórski Park Narodowy, rezerwaty przyrody czy obszary Natura 2000 oraz na Orawie – torfowiska, będące
ewenementem w tej części Europy. Walory Babiej Góry zyskały uznanie na arenie międzynarodowej w 1977 r.,
zyskując miano rezerwatu biosfery UNESCO.

Walory krajoznawcze

Walory przyrodnicze

Babiogórski Park Narodowy (BgPN)

Obszar BgPN jest miejscem występowania wielu rzadkich i interesujących gatunków roślin i zwierząt. Spotkać można
tutaj rośliny, których trudno jest szukać w innych miejscach Polski, rzadkie i zagrożone wyginięciem, jak również wiele
gatunków objętych ochroną prawną. Babia Góra jest ostoją dla wielu gatunków zwierząt, które z powodu silnej presji
człowieka z trudem znajdują sobie miejsce poza obszarami chronionymi.

Rzeźba terenu

Zbocza północne, ukształtowane przez osuwiska, przedstawiają się jako wysoka, stroma ściana skalna, pokryta
żlebami, kotłami, niszami osuwiskowymi oraz rozległymi rumowiskami skalnymi i rozpadlinami. Południowa zaś strona
rysuje się znacznie łagodniej, pokrywając się sporadycznie lejami źródłowymi i szerokimi wypłaszczeniami. Po stronie
południowej doliny układają się promieniście, natomiast w części północnej – równolegle.

Woda

Pasmo babiogórskie jest najbardziej na północ wysuniętym odcinkiem europejskiego działu wodnego, oddzielającym
zlewnię Bałtyku od zlewni Morza Czarnego. Osobliwością Babiej Góry jest bogactwo źródeł i strumieni. Liczne źródła
w masywie stanowią o osobliwości Babiej Góry w polskich Karpatach. Pod względem ilości (2 źródła/1km²) góra ta
zajmuje jedno z czołowych miejsc w Polsce. Najwyżej położone na Babiej Górze, a zarazem i w Beskidach Zachodnich
jest źródło Głodna Woda. Znajduje się ono na stoku południowym na wysokości 1625 m n.p.m. Szczególną atrakcją są
liczne stawki. Obecnie występuje 19 jezior.

Przyroda ożywiona

Występuje tutaj blisko 650 gatunków roślin naczyniowych, 280 gatunków mszaków, ponad 1300 różnych grzybów
i porostów oraz prawie 4500 gatunków i podgatunków zwierząt. Dużą wartość przyrodniczą flory babiogórskiej
potwierdza także występowanie
na terenie parku 67 gatunków roślin objętych prawną ochroną gatunkową oraz czterech gatunków figurujących w
„Polskiej Czerwonej Księdze Roślin“: tojadu mocnego morawskiego, rogownicy alpejskiej, okrzynu jeleniego oraz
gnidosza Hacqueta . Dwa z nich: okrzyn jeleni i rogownica alpejska to gatunki o ściśle ograniczonym zasięgu w Polsce.

Piętra klimatyczno-roślinne, które występują na Babiej Górze, odpowiadają analogicznym, np. w Tatrach czy Alpach,
lecz w stosunku do nich są obniżone o kilkaset metrów:

Piętro pogórza (do ok. 700 m n.p.m.) – niegdyś piętro typowo leśne, obecnie silnie przekształcone w wyniku
działalności człowieka, zajęte głównie przez osiedla mieszkalne, pola uprawne i coraz częściej nieużytki.

Regiel dolny (700-1150 m n.p.m.) – dominującymi zbiorowiskami roślinnymi są tu lasy bukowe (buczyny) oraz bory
mieszane bukowo-jodłowo-świerkowe, a nad potokami – olszynki. Na obszarze tego pietra występują także tereny

porośnięte wyłącznie świerkami, stanowiące pozostałości po lasach gospodarczych dołączonych do Parku w 1997 r.

Regiel górny (1150-1360 m n.p.m.) – jest to królestwo świerka, bezwzględnie przeważającego w drzewostanie. Obok
borów świerkowych w reglu górnym występują też zarośla jarzębiny, wyraźnie widoczne zwłaszcza w pobliżu górnej
granicy lasu.

Piętro kosodrzewiny (1360-1650 m n.p.m.) – jest nazywane także piętrem subalpejskim. Głównym gatunkiem
występującym na tej wysokości jest kosodrzewina, której towarzyszyć mogą wiciokrzew czarny, róża alpejska oraz
wierzba śląska. W miejscach, gdzie nie wykształcają się zarośla kosodrzewiny, pojawiają się borówczyska i ziołorośla.

Piętro alpejskie (1650-1725 m n.p.m.) – zwane także halnym. Próżno szukać w nim drzew, krzewów czy okazalszych
roślin zielnych. Dominują niewielkie rośliny tworzące murawy alpejskie bądź porastające miejsca długiego zalegania
śniegu (wyleżyska), obok których licznie reprezentowane są porosty naskalne.

Na terenie tym występuje 4500 gatunków zwierząt. Najliczniej reprezentowaną na Babiej Górze grupą zwierząt
kręgowych są ptaki. Liczba ich sięga 127 gatunków. Dużym walorem ornitologicznym tego regionu jest występowanie
tu wszystkich trzech gatunków głuszcowatych, a więc głuszca, cietrzewia i jarząbka. Drugą dużą grupę ptaków leśnych
stanowią dzięcioły. Środowisko leśne wybrały także najmniejsze ptaki Babiej Góry – mysikróliki. Piętro kosodrzewiny
i alpejskie Babiej Góry odznacza się występowaniem gatunku charakterystycznego dla wysokich gór – płochacza
halnego. Inny typowy dla położeń wysokogórskich gatunek to siwarnik. Występuje tu również ok. 50 gatunków ssaków
i różne gatunki nietoperzy. Ssaki drapieżne reprezentują: niedźwiedź brunatny, ryś, wilk, lis, borsuk, wydra, kuna
domowa i leśna oraz tchórz i gronostaj.

Rezerwat przyrody Na Policy – położony w gminie Bystra-Sidzina leśny rezerwat przyrody przylega do rezerwatu na
Policy im. prof. Zenona Klemensiewicza. Został utworzony w celu zachowania, ze względów naukowych
i dydaktycznych, naturalnego boru świerkowego.

Rezerwat na Policy im. prof. Zenona Klemensiewicza – jest to rezerwat krajobrazowy na północnym stoku Policy
(Pasmo Babiogórskie, Beskid Żywiecki). Obejmuje obszar wysokogórskiego boru świerkowego zachowanego w stanie
naturalnym. Położony jest na wysokości od 1200 do 1369 m n.p.m. Nazwany na cześć językoznawcy i pedagoga,
członka PAN, profesora UJ Zenona Klemensiewicza, który zginął 2 kwietnia 1969 w katastrofie lotniczej na północnym
stoku Policy.

Rezerwat przyrody Bembeńskie – jest to rezerwat leśny, wodny i florystyczny położony na gruntach wsi Podwilk.
Celem ochrony jest zachowanie ze względów przyrodniczych, naukowych i krajobrazowych stanowiska jedliny
ziołoroślowej wraz z chronionymi i rzadkimi subalpejskimi gatunkami ziołorośli oraz naturalnego koryta potoku
Bembeński wraz z jego wodnymi biocenozami.

Torfowiska Orawsko-Nowotarskie – to unikatowy zespół torfowisk wysokich, zwanych puściznami, ukształtowany w
Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej, a szczególnie na przecinającym ją w poprzek Europejskim Dziale Wodnym. Największe
z nich to: Puścizna Rękowiańska, Puścizna Wielka oraz Baligówka. Obszar Natura 2000 obejmuje największy w polskich
Karpatach kompleks torfowisk wysokich składający się z kilkunastu kopuł.

Wodospad na Mosornym Potoku – leży przy niebieskim szlaku prowadzącym z Zawoi Mosorne na Halę Śmietanową.

Odsłonięcie warstw hieroglifowych w dolinie potoku Marków – jest to odkrywka geologiczna fliszu karpackiego.
Widoczna sekwencja warstw składa się z cienko ławicowych piaskowców i szarozielonych łupków.

Wiąz górski w Suchej Beskidzkiej – wiek tego drzewa szacuje się na ok. 260 lat, jego obwód wynosi 5.28 m, średnica
1.68 m, a wys. 26.5 m.

Dąb w Sidzinie – podarowany został przez króla Jana Kazimierza w dowód uznania waleczności mieszkańców Sidziny
podczas potopu szwedzkiego. Liczy ponad 300 lat i jest pomnikiem przyrody.

Gruba Jodła w Puszczy Czatożańskiej – rosła na północnym stoku Babiej Góry na wysokości 860 m. n.p.m. Mierzyła ok.
60 m wys. i posiadała pień o obwodzie 6.76m (Φ 2.15m). W 1914 r., po 400, a być może nawet ponad 600 latach życia i

przetrwaniu w tym czasie setek potężnych wichur, to jedno z najwspanialszych polskich drzew wszechczasów zostało
w końcu powalone przez wiatr. W znacznym stopniu przyczynił się do tego zapewne duży otwór w pniu, wypalony
przez chroniących się przed chłodem i deszczem pasterzy. Dziś Grubą Jodłę upamiętnia wykuta w 1960 r. i stojąca na
Przełęczy Jałowieckiej kamienna kopia fragmentu jej pnia.

Walory antropogeniczne (kulturowe)

Muzeum Turystyki Górskiej przy schronisku na Markowych Szczawinach

Od 1966 r. mieściło się w stylowym drewnianym budyneczku, a w 2009 r. zostało przeniesione do większego obiektu.
Jego celem miało być zachowanie i ukazanie wartości kulturowych, jakie wniosła do polskiej turystyki Babia Góra.
Obecnie nosi nazwę Ośrodka Kultury Turystyki Górskiej i podlega Komisji Turystyki Górskiej ZG PTTK. Znajdują się tam
m. in. eksponaty i dokumenty historyczne, dwie księgi pamiątkowe ze szczytu Babiej Góry z lat 1896–1899,
zawierające rękopisy Hugona Zapałowicza, Kazimierza Sosnowskiego, poety i pisarza Emila Zegadłowicza, Mieczysława
Orłowicza i innych, akta założenia Oddz. Babiogórskiego Towarzystwa Tatrzańskiego w Makowie Podhalańskim,
pierwszy cennik schroniska, stare przewodniki letnie i zimowe, zdjęcia sędziwego schroniska z różnych lat, części
ekwipunku turystycznego i narciarskiego, poczynając od pierwszych lat XX w., wreszcie galerię portretów nieżyjących
już ludzi zasłużonych dla Babiej Góry i schroniska. Dokumenty i pamiątki ukazują rozwój Beskidów, historię schroniska
na Markowych Szczawinach, przebieg szlaków oraz zagospodarowanie turystyczne tego regionu. Obrazują działalność i
rolę Towarzystwa Tatrzańskiego oraz ludzi zasłużonych dla turystyki beskidzkiej. Ośrodek posiada też największy zbiór
pocztówek z regionu babiogórskiego. Pouczającą ekspozycję stanowi sprzęt i ubiór turystyczny z lat 1905–1930.

Ośrodek Edukacyjny Babiogórskiego Parku Narodowego w Zawoi-Barańcowej

Prezentuje, w formie wystawy mieszczącej się w budynku Dyrekcji BgPN, cztery ekspozycje tematyczne. Turyści mogą
zapoznać się z florą i fauną oraz hydrologią Babiej Góry, a także obejrzeć wnętrza lasu, stylizację chaty góralskiej,
sprzęty gospodarstwa domowego, stroje górali babiogórskich. W kolejnej części ekspozycji przed oczami
zwiedzających rozpościera się panorama Babiej Góry. Zawiera ona szereg podświetleń przedstawiających piętrowość
roślin, lokalizację babiogórskich stawków i potoków oraz usytuowanie szlaków turystycznych. Czwarta część to
minigaleria, gdzie cyklicznie prezentowane są prace twórców ludowych oraz nagrodzone prace konkursowe. Ośrodek
poleca turystom zajęcia multimedialne pod nazwą „W babiogórskim lesie”, podczas których można zapoznać się z
niektórymi gatunkami fauny babiogórskiej, usłyszeć całą gamę odgłosów lasu i jego mieszkańców – niedźwiedzia,
głuszca, cietrzewia, puchacza, drozda i in., oraz zaczerpnąć bogatych informacji dotyczących zagadnień związanych z
parkiem, jego historią, przyrodą i turystyką. Kolejną formą prowadzonych przez Ośrodek działań związanych z edukacją
ekologiczną są spotkania edukacyjne na szlakach parku. W czasie tych zajęć pracownicy, wędrując wraz z grupą,
pokazują najciekawsze obiekty przyrodnicze parku oraz jego florę. Szczególny nacisk kładziony jest na prezentację
„ścieżek edukacyjnych”. Przy Ośrodku funkcjonuje Ogród Roślin Babiogórskich.

Skansen im. Józefa Żaka w Zawoi-Markowych Rówienkach

Ośrodek posiada trzy izby ekspozycji muzealnej oraz pracownię kustosza jako stację badawczą Komisji Turystyki
Górskiej PTTK. Izba I poświęcona jest w całości praktycznej informacji turystycznej. Znajdują się tu aktualne tablice
szlaków, schronisk górskich w rejonie Babiej Góry i okolic. Informacje uzupełniają fotogramy atrakcji etnograficznych i
turystycznych. Izba II przeznaczona jest na ekspozycję stałą i zmienną. Część wystawy stałej poświęcona jest histo rii
Oddziału PTTK „Ziemi Babiogórskiej” w Suchej Beskidzkiej i jego obecnej działalności. Pozostała powierzchnia izby,
przeznaczona na ekspozycję zmienną, obejmuje cykliczne wystawy fotografii i dokumentów związanych z tematyką
górską i regionalną. Izba III poświęcona jest w całości przewodnictwu górskiemu w Karpatach Polskich ze szczególnym
uwzględnieniem jego początków w Beskidach. Ostatnie pomieszczenie przeznaczone zostało na pracownię kustosza.
W izbie tej – zwanej Stacją Badawczą KTG – założono zalążki fachowej biblioteki ośrodka na Markowej Roli. Znajdują

się tu także pierwsze zbiory archiwalne z dziejów turystyki. Stajnie zamieniono na sypialnie. Z połączenia izby i komory
stworzono salę obrad (świetlicę), którą wyposażono w stylowe stoły. Intencją twórcy skansenu było, by chata ta
służyła jako miejsce spotkań, narad, szkoleń i sympozjów dla aktywu górskiego, przodowników i przewodników
beskidzkich. Ma to być zalążek ośrodka krzewienia wiedzy o górach oraz kształtowania i animacji turystyki
babiogórskiej. Kolejną inwestycją realizowaną przez Oddział był zakup w 1987 r. kurnej chałupy wybudowanej w 1840
r. w Zawoi-Budzoniach. Jest to najciekawszy i zarazem najstarszy obiekt. Pomieszczenia chaty są przeznaczone na
ekspozycję dawnych narzędzi, sprzętu domowego itp. W białej izbie umieszczono kilkadziesiąt starych oleodruków z
postacią Matki Boskiej. Najważniejszym celem przedsięwzięcia była próba ochrony ginącego, drewnianego
budownictwa Babiogórców. Skansen znajduje się on na Szlaku Architektury Drewnianej.

Muzeum Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej

To pierwszy skansen, który został otwarty w Polsce po II wojnie światowej. Jego początki sięgają lat trzydziestych XX
w., kiedy to potomkowie sołtysiego, szlacheckiego rodu Moniaków z Zubrzycy Górnej przekazali na rzecz Skarbu
Państwa kawałek swojej ziemi oraz starodawny dwór wraz z zabudowaniami gospodarczymi i całym otoczeniem. Tymi
zacnymi darczyńcami było rodzeństwo: Joanna Wilczkowa z Łaciaków i Sandor Lattyak (Łaciak), który na stałe mieszkał
w Budapeszcie. W 1955 r. dokonano uroczystego otwarcia muzeum pod nazwą Ośrodek Kultury Orawskiej PTTK w
Zubrzycy Górnej. W kolejnych latach do skansenu zostały przeniesione: chałupa Paś-Filipka z Jabłonki z 1843 r., lamus
plebański i brama wjazdowa z plebanii z Podwilka, chałupa Dziurczaków z Zubrzycy Dolnej, tartak i folusz Kazimierza
Maciasza z Łopusznej – wszystkie z XIX w., chałupa Franciszka Kotta z Zubrzycy Górnej z 1869 r., chałupa Alojzego
Dziubka z Jabłonki z 1839 r., dzwonnica z Zimnej Dziury, kuźnia Kulawiaka z Zubrzycy Górnej, jednobudynkowa zagroda
biedniacka Możdżenia z Podszkla z XIX w. W latach 70. park wzbogacił się o trzy obiekty: Białą Karczmę z Podwilka z
1885 r., chałupę Omylaka z Zubrzycy Dolnej z XIX w., zagrodę Marii Misiniec oraz pasiekę z ciekawymi typami uli. W
muzeum prezentowane są także cztery chłopskie zakłady przemysłowe: olejarnia pochodząca z Lipnicy Małej, kuźnia,
tartak i folusz. Nowe obiekty, przybyłe po 2008 r., to: bacówki, zagroda Miraja, budynek gospodarczy Solawy i Kościół
Matki Bożej Śnieżnej. Organizatorzy dążą do zgromadzenia w muzeum eksponatów przedstawiających całokształt
kultury tego regionu. Skansen znajduje się na Szlaku Architektury Drewnianej.

Skansen Muzeum Kultury Ludowej w Sidzinie

Powstał w latach pięćdziesiątych XX w. Na teren skansenu przeniesiono zbiory lokalnych zabytków kultury ludowej
wraz z zabytkowymi chałupami z okolicznych przysiółków. Pierwszym oddanym do zwiedzana budynkiem była chałupa
Banasików z 1809 r. W kolejnych latach na teren skansenu przeniesiono kuźnię z Sidziny Górnej, chałupę wójta z
Sidziny i chałupę ze Spytkowic. Na początku lat 80. skansen stał się Oddziałem Muzeum Orawskiego Parku
Etnograficznego w Zubrzycy Górnej i zachował ten status aż do roku 2009. Obecnie znajdują się tu następujące
budynki i przedmioty codziennego użytku typowe dla XIX w. i pierwszej połowy XX w.:

chałupa wójtowska o charakterze zrębowym, na kamiennej podmurówce, kryta dachem gontowym przyczółkowym,
przeniesiona z Sidziny;

XIX-wieczna drewniana kuźnia z pełnym wyposażeniem kowalskim, przeniesiona z Sidziny Górnej;

chałupa Banasika z 1809 r., zrębowa, z wysoką podmurówką, kryta gontowym dachem naczółkowo-przyczółkowym,
wyposażona w sprzęt typowy dla pierwszej połowy XIX w., przeniesiona w 1963 r. z Sidzinki;

chałupa Anny Kozioł z 1901 r., zrębowy budynek na wysokiej, kamiennej podmurówce, kryty gontem przeniesiony ze
Spytkowic, wykorzystywany do organizowania wystaw czasowych;

lamus z 1897 r., w którym prezentowane są militaria z września 1939 r.;

dzwonnica z Sidziny-Wielkiej Polany, gdzie mieści się ekspozycja przedmiotów o tematyce sakralnej;

piętrowy spichlerz z 1897 r. otoczony otwartą galeryjką, charakteryzujący się bogatą snycerką stolarską, wewnątrz
znajduje się Izba Pamięci Narodowej i wystawa poświęcona działalności partyzantów AK z rejonu Policy i Babiej Góry;

150-letni młyn.

Ekomuzeum „Łączy nas Babia Góra”

To zespół rozproszonych w terenie obiektów, tworzących żywą kolekcję obrazującą wartości przyrodnicze i kulturowe
regionu oraz dorobek jego mieszkańców. Przyroda, kultura i historia są prezentowane wspólnie w miejscu ich
pierwotnego występowania. Obejmuje aż 56 punktów i przystanków rozmieszczonych na terenie powiatu suskiego.
Można je poznawać nie tylko wędrując pieszo, ale też jadąc rowerem lub konno. Oprócz istniejących już szlaków
turystyki pieszej wytyczono 208 km szlaków turystyki jeździeckiej oraz 191 km tras rowerowych. Obiekty pokazują
szeroki obraz tutejszej kultury, zwyczajów, historii i walorów przyrodniczych prezentowanych w różnorodny sposób. Są
wśród nich obiekty przeznaczone do zwiedzania lub oglądania, jak: zabytki architektury sakralnej i świeckiej,
regionalne muzea, skanseny i ekspozycje, galerie sztuki ludowej miejsca wydarzeń historycznych, obiekty przyrodnicze.
Często jednak zwiedzanie nie ogranicza się do oglądania tak jak w zabytkowym Dworze na Wysokiej, gdzie można
wysłuchać koncertu na lutni i gawęd gospodarza. Jednakże najbardziej atrakcyjne są miejsca, gdzie każdy może stać
się uczestnikiem i twórcą – liczne pracownie artystów ludowych i rzemieślników, którzy chętnie wprowadzą w tajniki
swoich profesji, jak np. koszykarz i pszczelarz pan Czesław Sikora z Budzowa; warsztaty twórcze oraz gospodarstwa
wytwarzające tradycyjne produkty, gdzie spróbować można swoich sił w pieczeniu chleba, wyrabianiu masła, poznać
sekrety pszczelarzy i spróbować tradycyjnych, ekologicznie wytwarzanych przysmaków.'

Dworzec Babiogórski

Był pierwszą bazą noclegową w Zawoi zorganizowaną przez Towarzystwo Tatrzańskie. Wybudowany został na
początku XX w., wzorem Zakopanego – w centrum Zawoi, naprzeciwko kościoła. Podróżny mógł zrobić zakupy w
sklepie towarów mieszanych, posilić się w jadłodajni, wynająć na piętrze pokoje gościnne, a także uzyskać informacje
turystyczne.

Trzy piwniczki w Zawoi-Czatoży

Naziemne piwnice, obecnie już nie budowane, niegdyś obecne były w każdym gospodarstwie jako magazyn do
przechowywania płodów rolnych (ziemniaków buraków i innych warzyw). Ściany wykonywano z kamiennych głazów;
piwniczki zagłębiano w zbocza niewielkich wzniesień, gdyż ziemia stanowiła dodatkową warstwę izolacyjną.

Dzwonnica Loretańska w Zawoi-Czatoży

Dzwonnica ma konstrukcję słupową, z niewielkim daszkiem ochraniającym mały dzwonek z przymocowaną liną
(wprawiającą w ruch). Codziennie o godzinie 12 dzwonniczka odzywa się, dzwoniąc na Anioł Pański. Według wierzeń
górali dźwięk dzwonu chronił od szkód wywoływanych przez burze. Dzwoniono również, ostrzegając przed pożarem.

Zamek w Suchej Beskidzkiej

Renesansowa, magnacka rezydencja kolejnych właścicieli dóbr suskich: Castiglione-Suskich, Komorowskich,
Wielopolskich, Branickich i Tarnowskich jest nazywana często „Małym Wawelem” ze względu na podobieństwo
(zwłaszcza dziedzińca) do krakowskiego zamku królewskiego. Początki zamku suskiego należy wiązać z osobą Kaspra
Suskiego, który postawił (prawdopodobnie w latach 1554-1580) na tym samym miejscu kamienny dwór o charakterze
obronnym. Jego pozostałości stanowią obecnie część rozbudowanego później południowego skrzydła zamku. W 1608

r. zamek trafił w ręce Komorowskich. Znacznej rozbudowy dokonał pierwszy właściciel z tego rodu, Piotr Komorowski.
Powstał wtedy charakterystyczny trójskrzydłowy układ zamku zachowany do dzisiaj. Kolejnej rozbudowy dokonała na
początku XVIII w. Anna Wielopolska, która dobudowała dwie wieże i zmodernizowała wnętrze zamku. Wielopolscy byli
najdłużej właścicielami zamku, bo od 1665 do 1843 r. W 1843 r. zamek kupił Aleksander Branicki. W latach 1882-87
jego syn hrabia Władysław Branicki zdecydował się przeprowadzić generalną restaurację zamku pod kierunkiem
Tadeusza Stryjeńskiego. Niestety kilkanaście lat później, w 1905, za mek zniszczył dotkliwy pożar. Odbudowy podjął się
ponownie ten sam architekt. W 1922 zamek przeszedł w ręce Tarnowskich, w których posiadaniu był aż do wybuchu II
wojny światowej. W czasie obu wojen światowych na zamku mieścił się szpital dla żołnierzy. Po II wojnie światowej
zamek, opuszczony przez dawnych właścicieli, pełnił różne funkcje: stanowił siedzibę suskiego gimnazjum
(przekształconego w liceum ogólnokształcące), mieściły się tutaj internat liceum, fabryka mebli i magazyn GS. W 1975
r. Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu zdecydowały o otwarciu w nim filii muzeum wawelskiego. Rozpoczęto wówczas
trwającą do 1991 generalną restaurację i konserwację obiektu. W 1996 zamek został przekazany miastu Sucha
Beskidzka.

Zamek ma prostą, trójskrzydłową konstrukcję, z otwartym na wschód dziedzińcem. Ozdobiony jest czterema wieżami,
wysuniętymi na zewnątrz. Skrzydła południowe i zachodnie są dwupiętrowe, a skrzydło północne – parterowe. Od
strony dziedzińca, wyższe skrzydła ozdobione są krużgankami. Główna sala na zamku to tzw. Sala Marszałkowska
(Rycerska), w której odbywały się wielkie uroczystości dworskie. Z dawnego wyposażenia zachował się jedynie
kamienny kominek. Z innych wnętrz zamkowych na uwagę zasługuje kaplica zamkowa znajdująca się w wieży
zegarowej. Jej ściany pokrywa słabo już zachowana polichromia.

Obecnie w zamku mieszczą się: siedziba Muzeum Miejskiego Suchej Beskidzkiej, Wyższa Szkoła Turystyki i Ekologii,
Miejski Ośrodek Kultury oraz hotel.

Park zamkowy

W parku założonym w XIX w. przeważają typowe dla Polski drzewa: jesiony, dęby, lipy oraz graby. Wiele
sprowadzonych do parku gatunków roślin nie przyjęło się, jedynie poza platanem klonolistnym, dębem czerwonym,
sosną wejmutką i bukiem czerwonym. Środek parku zajmuje rozległa łąka a za nią niewielki staw. W parku znajduje się
budynek byłej oranżerii, zbudowanej za czasów Anny Wielopolskiej, obecnie w złym stanie.

Dział regionalny – „Domek Ogrodnika”

W zachodniej części parku zamkowego, w budynku nazywanym „Domkiem Ogrodnika”, mieści się Dział Etnograficzny
Muzeum Miejskiego Suchej Beskidzkiej z cenną kolekcją regionalną obrazującą życie mieszkańców ziemi suskiej: górali
babiogórskich i górali żywieckich. Ekspozycję tworzą: wnętrze chaty z komorą i izbą mieszkalną z narzędziami
codziennego użytku oraz sprzęty domowe, zrekonstruowany szałas pasterski wraz z wyposażeniem, odtworzona
przydrożna kapliczka o charakterystycznej dla tego terenu konstrukcji, prezentująca miejscową, małą architekturę
sakralną. Pozostała część ekspozycji podzielona została na działy tematyczne, poświęcone podstawowym w przeszłości
zajęciom miejscowej ludności: tkactwu i obróbce włókna, kowalstwu i obróbce żelaza, rzemiosłu i obróbce drewna
oraz rolnictwu. Oprócz wymienionych urządzone są jeszcze dwie części: pierwsza – prezentująca sprzęt służący do
przygotowania pożywienia i obróbki żywności oraz druga, na którą składają się wytwory rękodzieła ludowego.

Muzeum Miejskie Suchej Beskidzkiej

Muzeum posiada następujące działy: historyczny, etnograficzny oraz dział edukacji i promocji. Gromadzi zbiory
związane z historią miasta oraz rodami szlacheckimi zamieszkującymi zamek (XVI-XX w.). Są wśród nich liczne
pamiątki, druki ulotne, fotografie, cymelia, malarstwo, grafika i rzeźba. W muzealnej kolekcji poczytne miejsce zajmują
manuskrypty, starodruki i mszały rzymskie. Duży zasób stanowią dokumenty obrazujące historię miasta od drugiej

połowy XIX w. do lat 70. XX w. Wśród depozytów prezentowanych na wystawach stałych znajduje się habsburska
kolekcja malarstwa nowożytnego oraz malarstwo młodopolskiego artysty Wojciecha Weissa. Duży zasób zbiorów
muzealnych stanowią muzealia o charakterze regionalnym obrazujące kulturę materialną i duchową górali
babiogórskich i żywieckich, przekazane muzeum w 2010 roku przez Towarzystwo Miłośników Ziemi Suskiej.

Kościół w Lachowicach

Jest to jeden z najciekawszych przykładów sakralnej architektury drewnianej na południu Polski. Kościół pw. świętych
Apostołów Piotra i Pawła został wybudowany w latach 1789-1791 na miejscu wcześniejszej kaplicy cmentarnej. Sama
świątynia jest budowlą konstrukcji zrębowej, orientowaną, jednonawową, z dobudowaną do nawy wieżą o pochyłych
ścianach i nakrytą cebulastym hełmem z izbicą w części górnej. Wokół kościoła znajdują się charakterystyczne soboty
wsparte na słupach, otwarte na zewnątrz, w których można obejrzeć malowane stacje Drogi Krzyżowej z 1846 r.
Prezbiterium i nawa, soboty, a nawet ogrodzenie i bramki są jednolicie pokryte gontem, co dodaje całemu
kompleksowi szczególnego uroku. Wyposażenie wnętrza jest barokowo-klasycystyczne. W ołtarzu głównym znajduje
się obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem. Ponad nim umieszczono inny, mniejszy obraz, przedstawiający patronów
kościoła, św. Apostołów Piotra i Pawła. Najciekawszymi elementami wyposażenia nawy są umieszczone w niej cztery
ołtarze. Dwa z nich – barokowe ołtarze Matki Bożej I św. Sebastiana – pochodzą z pierwszej połowy XIX w., kolejne
dwa – Chrystusa Ukrzyżowanego i św. Anny Samotrzeć są nieco późniejsze, barokowo-klasycystyczne.

W ołtarzu św. Anny Samotrzeć warto zwrócić uwagę na cenny obraz przedstawiający patronkę. Sklepienia oraz ściany
kościoła zdobi XIX-wieczna polichromia.

Kościół w Łętowni

Świątynia pod wezwaniem świętych Szymona i Judy została wzniesiona w latach 1760-65. Drewniany kościół
konstrukcji zrębowej jest budowlą jednonawową, z dwoma bocznymi kaplicami i masywną, czterościenną wieżą
konstrukcji słupowej, zwieńczoną baniastym hełmem z kilkustopniową latarnią. Przy wieży dobudowano soboty.
Wyposażenie wnętrza jest barokowo-rokokowe.

Kościół w Orawce

Kościół w Orawce jest jednym z najcenniejszych zabytków drewnianej architektury sakralnej w południowej Polsce.
Budowę kościoła pw. św. Jana Chrzciciela rozpoczęto w 1651 r. To świątynia orientowana, jednonawową, z węższym
zamkniętym trójbocznie prezbiterium i wieżą z izbicą zwieńczoną neogotyckim hełmem z czterema narożnymi
wieżyczkami, w której przyziemiu mieści się babiniec. Zbudowany została z drewna modrzewiowego „na zrąb” na
kamiennej podmurówce, do prezbiterium przylega późniejsza murowana kaplica, wzniesiona w 1728 r. Całość nakrywa
wspólny dach kalenicowy, kryty gontem. Kościół wraz z przykościelnym cmentarzem otacza mur z łamanego kamienia.
Wyposażenie wnętrza w przeważającej części barokowe i późnobarokowe. Warto zwrócić uwagę na XVIII-wieczne
ołtarze: główny I dwa boczne. W kościele znajdują się również ciekawe stalle zdobione wizerunkami świętych,
konfesjonały. Szczególnie cennym elementem zdobniczym wewnątrz kościoła są malowidła ścienne, dzieło
anonimowych twórców ludowych, pokrywające niemal całą świątynię. Polichromia powstała w 2. poł. XVII i na pocz.
XVIII w. Można tu oglądać cykl hagiograficzny w postaci licznych wizerunków świętych i błogosławionych, czczonych na
pograniczu polsko-węgierskim.

Kościół w Zawoi

Świątynię pw. św. Klemensa, ufundowaną przez arcyksięcia Albrechta Habsburga, wybudowano w 1888 r. Kościół jest
trójnawową budowlą bazylikową z płytkim transeptem, trójbocznie zamkniętym prezbiterium i czterokondygnacyjną

wieżą konstrukcji słupowej. Świątynię pokrywa w większości dwuspadowy dach kalenicowy. Wyposażenie wnętrza jest
jednolite stylowo, barokowe i późnobarokowe. Ołtarze są przykładem tzw. „ludowego baroku” w sztuce.

Zespół kościelno-klasztorny w Suchej Beskidzkiej

Zespół kościelno-klasztorny ufundowany został przez właścicieli miejscowych dóbr - Piotra Komorowskiego i jego żonę
Katarzynę z Przerębskich. Budowa świątyni została ukończona w 1614 r. Konsekracji dokonano w 1624 r. i w tym
samym roku Komorowski osadził przy kościele suskim kanoników regularnych lateraneńskich z kościoła Bożego Ciała w
Kazimierzu, obecnie dzielnicy Krakowa. Wkrótce wybudowany został klasztor (budynek obecnej plebanii) i zespół
symetrycznie rozmieszczonych siedmiu kaplic. Całość założenia opasana została kamiennym murem z małymi
basztami, strzelnicami i bramami. Stary kościół jest niewielką, jednonawową budowlą, w ogólnej bryle o tradycjach
gotyckich, w szczegółach renesansową i barokową. Zachowane są elementy z najstarszego wystroju kościoła. Należą
do nich m.in. fragmenty polichromii i malowidło przedstawiające Wniebowzięcie Marii Matki Bożej, umieszczone na
sklepieniu prezbiterium oraz fryz sgraffitowy na jego ścianach. Pod prezbiterium znajduje się krypta grobowa
Komorowskich. Z siedmiu kaplic pierwotnego założenia zespołu kościelno-klasztornego dotrwały do dzisiaj trzy.
Najwyższą i najciekawszą z nich jest późnorenesansowa kaplica z nadbudowaną w 1818 r. górną, drewnianą częścią,
pełniącą funkcję dzwonnicy. W dolnej, kamiennej części kaplicy znajduje się krypta grobowa rodziny Wielopolskich i
Branickich.

Dwór na Wysokiej

Wysocki dwór, wzniesiony na planie prostokąta, jest piętrowym, podpiwniczonym budynkiem, murowanym z kamienia
łamanego i cegły, potynkowanym, wzmocnionym w narożnikach szkarpami. Nakryty jest wysokim, czterospadowym
dachem. Pierwotnie pełnił funkcję dworu obronnego. Przeprowadzona pod koniec XVIII w. przebudowa nadała mu
charakter szlacheckiej rezydencji mieszkalnej. Obecny wygląd dwór zawdzięcza rodzinie Anny i Antoniego Pilchów,
która po przejęciu obiektu i generalnym remoncie wskrzesiła renesansowe tradycje dworskie. Swoją siedzibę ma tutaj
Fundacja Lutnia Staropolska, odbywają się liczne koncerty i spotkania międzynarodowe.

Dwór w Stryszawie – Beskidzkie Centrum Zabawki Drewnianej

W 2007 roku Gmina Stryszawa przejęła nieużytkowany i niszczejący budynek dawnej leśniczówki – dworek pochodzący
z poł. XIX w., wpisany do rejestru zabytków. W dworku mieści się siedziba Gminnego Ośrodka Kultury w Stryszawie,
który organizuje działalność kulturalną i społeczną na terenie gminy. Podstawowym jego celem jest pozyskiwanie i
przygotowanie społeczeństwa do aktywnego uczestnika w kulturze oraz współtworzenie wartości kulturalnych.
Placówka realizuje zadania w dziedzinie upowszechniania kultury, wychowania, edukacji i oświaty kulturalnej oraz w
zakresie tworzenia i ochrony dóbr kultury. Efektem działalności Ośrodka są organizowane konkursy i festiwale,
prowadzenie edukacji folklorystycznej dla dzieci, młodzieży i turystów w ramach warsztatów twórczych, prowadzenie
świetlicy dla dzieci i młodzieży. Zobaczyć tu można stare wzory zabawek ludowych, poznać zasady ich tworzenia oraz
artystów, którzy od pokoleń tworzą je z pasją, wziąć udział w warsztatach folklorystycznych i stworzyć własne
rękodzieło.

Dwór na Chrobaczem

Dwór znajduje się na terenie Jordanowa. Jest to budowla parterowa, drewniana, w części potynkowana, o konstrukcji
zrębowej, z charakterystycznym dachem łamanym tzw. polskim. Pochodzi z poł. XVIII w., frontowy ganek i schody
dobudowano w okresie późniejszym.

Dwór w Zembrzycach

Dwór, wzniesiony w latach 1807-1810 reprezentuje typ klasycystycznych dworków polskich z XIX w. Jest to budowla
szerokofrontowa, wybudowana na planie prostokąta, murowana, tynkowana, przykryta czterospadowym dachem z
facjatą na piętrze i czterokolumnowym portykiem.

Dworki w Makowie Podhalańskim

Pierwszy dworek to budynek Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego, drugi – to „Paczosówka” – jest siedzibą
Biblioteki i Izby Regionalnej. Wybudowany w latach 1892-1896 dla Aleksandra Rittera z Paczkowskich zwraca uwagę
modernistyczną, klasycyzującą elewacją.

Karczma „Rzym” w Suchej Beskidzkiej

Stojąca na rynku drewniana karczma zbudowana została w XVIII w. Jest budowlą zrębową, pokrytą potężnym,
czterospadowym, gontowym dachem z kalenicą. Obecny stan zawdzięcza gruntownej renowacji przeprowadzonej w
latach sześćdziesiątych XX w. Jedna z izb pełni rolę sali restauracyjnej, a druga kawiarnianej. Niewykluczone, że suska
karczma „Rzym” była pierwowzorem tej opisywanej przez Adama Mickiewicza w balladzie „Pani Twardowska”.
Serwuje się tu gościom potrawy regionalne.

W Suchej Beskidzkiej zachowały się dwa domy, które reprezentują pewien oryginalny typ małomiasteczkowego
budownictwa drewnianego. Charakterystycznym elementem ich architektury jest wysunięta z frontowej części dachu
zrębowa facjatka i zadaszony ganek. Budynek na Rolach posiada wspólny dla omawianego typu układ osiowy z
przelotową sienią i zamkniętym półkoliście wejściem z wrotami klepkowymi. Nakrywa go częściowo gontowy,
przyczółkowy dach z półszczytami odeskowanymi w jodełkę. Warto zwrócić jeszcze uwagę na trzy drewniane budynki -
„dworki oficjalistów zamkowych”. Postawione w latach 80. XIX w. nawiązują swoją architekturą do stylu
rozpowszechnionego w kurortach szwajcarskich. Wszystkie trzy dworki mają dekoracyjne elewacje z bogatą
ornamentyką drewnianych wykończeń.

Sanktuaria i miejsca kultu na obszarze Podbabiogórza

Kapliczka pod Diablakiem – mieści się po pn. stronie Diablaka, tuż pod szczytem i stanowi wotum dziękczynne za
ocalenie w zamachu na Jana Pawła II. Znajduje się w niej figurka Najświętszej Maryi Panny.

Kaplica na Okrąglicy – stoi poniżej szczytu leżącego w paśmie Policy w Beskidzie Żywieckim, niedaleko schroniska na
Hali Krupowej. We wnętrzu znajduje się drewniana figurka Matki Bożej z Dzieciątkiem nazwana Opiekunką Turystów
oraz drewniane tablice upamiętniają ludzi, którzy odeszli z gór do wieczności.

Kapliczka-mauzoleum na Polanie Malinowe – to czworoboczna, murowana, nakryta gontowym daszkiem kapliczka,
poniżej której znajduje się grota-krypta z wizerunkiem matki Bożej Akowskiej, poświęcona partyzantom.

Sanktuarium Matki Bożej Opiekunki Rodzin w Makowie Podhalańskim – słynący łaskami wizerunek Matki Bożej
znajduje się w ołtarzu głównym, a początki kultu sięgają XVI w. W 1946 r. metropolita krakowski Adam Sapieha oddał
tu
w opiekę Maryi całą archidiecezję krakowską. W 1979 r. Jan Paweł II ukoronował na krakowskich Błoniach wizerunek
Matki Bożej Makowskiej koronami papieskimi.

Sanktuarium Matki Bożej Trudnego Zawierzenia w Jordanowie – jest to pseudogotycka świątynia murowana z cegły,
wzniesiona w latach 1909-1913. Słynący łaskami wizerunek Matki Bożej znajduje się w ołtarzu głównym. Jest to obraz
przedstawiający Madonnę z Dzieciątkiem w typie Matki Boskiej Częstochowskiej. Kult rozwijał się już od XVII w., ale
szczególnym momentem był wrzesień 1939 r., kiedy toczyły się tu krwawe boje z hitlerowskim najeźdźcą. W latach 60.

XX w. ówczesny proboszcz zebrał relacje o 44. cudach dokonanych dzięki orędownictwu Jordanowskiej Pani.

Mała architektura sakralna

Wszędzie tam, gdzie pojawiał się człowiek wierzący, czuł potrzebę stawiania pomników swojej wiary i pobożności.
Religijność ludności podbabiogórskiej, jej katolicyzm był zawsze głęboko związany z patriotyzmem, a ten – z polskością.
Jednym z powodów stawiania kapliczek, krzyży i figur przydrożnych były wydarzenia historyczne takie jak: potop
szwedzki, konfederacja barska, rocznice Grunwaldu, powstanie Kościuszkowskie, styczniowe, listopadowe, a także
walki Polaków W obu wojnach światowych, w wojnie bolszewickiej czy okresie PRL-u. Do najciekawszych obiektów
tego typu na obszarze Podbabiogórza należą:

Kaplica konfederacka na górze Jasień w Suchej Beskidzkiej – wzniesiona została w 1771 r. z miejscowego kamienia
łamanego, dla upamiętnienia potyczki, jaką stoczyły tu oddziały konfederatów barskich z wojskami gen. Suworowa.

Kaplica zbójnicka w Zawoi-Policznem pw. św. Jana Chrzciciela – pochodzi z końca XVIII w. Pokryta jest gontowym
dachem, w dolnej części czterospadowym, przechodzącym w cebulastą kopułę, którą wieńczy latarnia zakończona
baniastym hełmem.

Kaplice w Żarnówce, Sidzinie, Suchej Beskidzkiej, Makowie Podhalańskim.

Innym typem często spotykanych na tym terenie obiektów małej architektury sakralnej są kapliczki słupowe i
postumentowe, których zwieńczeniem są z reguły kamienne figury, rzadziej kamienne krzyże (np. w Osielcu) lub
kamienne latarnie (np. w Kukowie i Krzeszowie). Wśród najstarszych zachowanych najpopularniejsze są figury św. Jana
Nepomucena. Spotkać je możemy m.in. w Orawce (1758 r.), w Suchej koło kościoła (dwie, z 1759 i 1779 r.), Lipnicy
Wielkiej (1761 r.), w kapliczce przy kościele w Zawoi (z 1768 r.), na jordanowskim rynku (z końca XVIII w.), w Makowie
Podhalańskim, Jabłonce (1823 r.), i Podwilku. Inne figury i kapliczki pochodzące z XVIII w. odnaleźć można m.in. w
Suchej Beskidzkiej Stryszawie, Lachowicach, Sidzinie. Figura Trójcy Świętej stojąca na Rolach w Suchej Beskidzkiej jest
na tym terenie jednym z najpiękniejszych przykładów ludowego baroku w sztuce sakralnej. Ze znajdujących się na
Orawie wymienić można stojące w Orawce - najstarszą na tym terenie, figurę św. Anny z 1724 r. i figurę Matki Bożej
Niepokalanego Poczęcia (1758 r.). W Lipnicy Wielkiej, naprzeciw kościoła parafialnego, znajduje się figura Matki Bożej
Niepokalanego Poczęcia z 1739 r. W Zubrzycy Dolnej stoi figura Trójcy Świętej z 1760 roku, a w Jabłonce figura Matki
Bożej z Dzieciątkiem – Królowej Nieba i Ziemi (1753 r.) i jedna z najcenniejszych na Orawie – figura Przemienienia
Pańskiego z 1762 r. Największym współcześnie kultem na Orawie otoczona jest stojąca w osiedlu Danielki figura Matki
Boskiej Siedmiobolesnej (1749 r.), zwana Matką Bożą Bolesną Patronką Orawy. Poza wymienionymi spotkać można
wiele kapliczek wnękowych, szafkowych (często wykonanych przez miejscowych twórców) i krzyży (również zdobnych,
kutych w przeszłości przez tutejszych kowali). Często wyposażenie samych kaplic jest starsze od nich. Tak jest, np. w
Śleszowicach, gdzie w murowanej kaplicy z 1847 r. znajduje się cenny posąg Matki Bożej Bolesnej z 1470 r. Z XVII w.
pochodzi kamienna rzeźba Chrystusa w kaplicy w Osielcu. Również z tego okresu są barokowe rzeźby w
dziewiętnastowiecznej, krytej gontowym dachem z drewnianą sygnaturką, kaplicy w Łętowni. W kaplicy przydrożnej w
Lipnicy Małej umieszczona jest wykonana w XVIII w. figura Chrystusa Upadającego pod Krzyżem.

Cmentarz żołnierzy poległych w bitwie pod Wysoką w 1939 r. – głównym elementem jest pomnik wykonany z
piaskowca z marmurową tablicą, na której widnieją nazwiska pochowanych. Na cmentarzu znajduje się tablica
informacyjna, opisująca bitwę o Wysoką. W mogile pochowano jedną osobę cywilną i 14 żołnierzy Wojska Polskiego
poległych w bitwie o Wysoką, stoczonej pomiędzy oddziałami polskimi wspieranymi przez miejscową ludność, a
pancernymi oddziałami niemieckimi w dniach 1-2 września 1939 r. W bitwie poległo 55 żołnierzy oraz trzy osoby
cywilne.

Dziedzictwo kulturowe Podbabiogórza

Przejawia się szczególnie w działalności twórców ludowych tego regionu. Bogate tradycje rękodzieła ludowego dzisiaj
najbardziej znane są dzięki tzw. haftowi makowskiemu, rzeźbie, wyrobom z wikliny, łuby, bibuły, galanterii drewnianej,
a także produkcji oryginalnych, drewnianych zabawek, będących jednymi z bardziej charakterystycznych wizytówek
regionu i wciąż cieszą się niesłabnącą sławą spełniając wszelkie wymogi tak poszukiwanych dziś produktów
ekologicznych. Mieszkańcy czerpiąc inspirację z tradycji znajdują czas na tworzenie pięknych haftów, rzeźb, kwiatów z
bibuły, tradycyjnych zabawek z drewna. Na Podbabiogórzu nadal działa ponad 80 twórców ludowych: hafciarek,
bibułkarek, rzeźbiarzy gawędziarzy, w tym także osoby reprezentujące zanikające zawody, takie jak: bednarstwo,
gonciarstwo, kowalstwo, plecionkarstwo, wikliniarstwo, folusznictwo, garbarstwo, koronkarstwo, zabawkarstwo i
inne.

Twórcy ludowi stanowią żywy łącznik dziedzictwa kulturowego tej ziemi ze współczesnością. Zachowanie przez nich
dziedzictwa kulturowego jest dzisiaj z jednej strony podstawowym warunkiem trwania społeczności. Dzieła twórców
ludowych Podbabiogórza inspirowane są tradycją co sprawia ze cieszą się zainteresowaniem na festynach, pokazach,
warsztatach, skansenach - zdobywają wiele nagród. Ich działalność nie ogranicza się tylko do prezentacji własnej
twórczości, ale także chętnie udostępniają swoje warsztaty zwiedzającym. Opowiadają o dawnych technikach
wytwarzania, narzędziach i materiałach. Często wśród młodych uczestników takich warsztatów budzi się
zainteresowanie, ewaluując z czasem
w pasję.

Twórczość ludowa

•

Maria Strączek – hafciarka z Jachówki, wyrabiająca obrusy pościel, bieżniki, serwety, nakrycia ołtarzowe,
obrazki, a także bluzki i sukienki.

•

Jacek Skubisz – rzeźbiarz, spod którego dłuta wychodzą figurki i płaskorzeźby inspirowane najczęściej
tematyką religijną.

•

Marianna Jończyk – hafciarka wykonująca obrusy i serwety, na które nanosi wzory o motywach kwiatowych.

•

Katarzyna Chorąży – koronkarka wykonująca na szydełku serwety, obrusy, chusty, kapelusze, czapki, sukienki,
spódnice oraz bluzki.

•

Elżbieta Krawczyk – tworzy kwiaty z bibuły i ich kompozycje, a także postacie aniołów.

•

Aleksander Basiura – rzeźbiarz specjalizujący się w rzeźbach sakralnych, a wśród nich kapliczki
przedstawiające Chrystusa Frasobliwego.

•

Bartłomiej Trzop – rzeźbi w drewnie, kamieniu, węglu i soli, głównie rzeźby sakralne i postacie ludowych
wierzeń.

•

Małgorzata Kowalczyk-Mysza – mieszkanka Toporzyska zajmująca się szyciem i zdobieniem gorsetów,
stanowiących część strojów ludowych, jednak największą jej pasją jest bibułkarstwo.

•

Eugenia Kędzior – mieszkanka Naprawy swoje prace wykonuje haftem krzyżykowym. Są to pejzaże zimowe
Podbabiogórza, zachody słońca i ptaki.

•

Maria Kania – mieszkanka Naprawy wykonująca bibułkowe kwiaty.

•

Anna Koziana – mieszkanka Makowa Podhalańskiego pracowała w Cepelii w spółdzielni „Makowianka”.
Haftuje obrusy, bieżniki, pościele, serwety. Jest specjalistką od haftu białego i kolorowego. Przeprowadziła
ponad dwieście kursów haftu. Uczestniczy w licznych targach i pokazach haftu. Zdobyła wiele nagród
i odznaczeń, m.in. nagrodę Oskara Kolberga.

•

Mieczysław Głuch – rzeźbiarz wykonujący rzeźby monumentalne, modernistyczne, klasyczne, ceramiczne,
sakralne oraz stylizowane ludowo. Zajmuje się też wyrobem kapliczek.

•

Anna Malinowska – zajmuje się haftowaniem ręcznym na płótnie lnianym.

•

Magdalena Piaseczny – wykonuje zabawki ludowe, a także biżuterie drewnianą,

•

Wiesława Wolczko – mieszka i pracuje w Makowie Podhalańskim, zajmuje się bibułkarstwem, wykonuje
różne kompozycje kwiatowe.

•

Janusz Gałuszka – tworzy zabawki z siana i słomy.

•

Józef Lasik – mieszkaniec Stryszawy – wykonuje rzeźbę sakralną, szopki świąteczne, krzyże. Jego prace biorą

udział w wielu konkursach ogólnopolskich i międzynarodowych.

Jan Żurek – zajmuje się produkcją szachów tradycyjnych i dla trzech graczy.

Tadeusz Leśniak – tworzy ptaszki, tradycyjne zabawki stryszawskie, a także koniki, bryczki, klepoki, taczki itp. Prowadzi
warsztaty rzemiosła tradycyjnego.

Zofia Kucia – zajmuje się bibułkarstwem.

Ryszard Zajda – jest bednarzem wykonującym beczki, wiadra, wanny, czerpaki itp., służące bardziej do dekoracji i w
formach miniaturowych.

Józef Mazur – rzeźbi świątki, przeważnie w drewnie lipowym.

Emilia Surzyn – tworzy kwiaty z bibuły. Jej kwiaty zdobią doroczne wieńce dożynkowe i ozdabiają obchody Jesieni
Babiogórskiej.

Wanda Talaga – zajmuje się szydełkowaniem.

Zofia Pieczara – haftuje bieżniki, obrusy i ozdoby koronkowe.

Krystyna Matyszkowicz – swoje prace wykonuje na naturalnym lnie nićmi bawełnianymi mulina, haftuje obrusy,
serwety, bieżniki, zasłony, firany, pościel.

Józef Krzak – wykonuje zabawki z drewna. Pisze również gwarą opowiadania, gawędy i wiersze.

Cykliczne imprezy kulturalne

Dbałość o dziedzictwo kulturowe regionu jest jednym z zadań realizowanych przez miejscowe samorządy i podległe im
instytucje oraz stowarzyszenia, parafie i Koła Gospodyń Wiejskich. Ochrona dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego
to jeden z celów jaki realizuje m. in. Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania „Podbabiogórze”. Wszystkie one
sprawują pieczę nad działalnością zespołów regionalnych, patronują i organizują różnorodne konkursy i imprezy
folklorystyczne. Największymi, cyklicznymi imprezami na Podbabiogórzu są: Babiogórskie Podłazy – przegląd grup
kolędniczych, Powiatowy Konkurs Potraw i Palm Wielkanocnych (Budzów), Przegląd Orkiestr Dętych „Echo” (gmina
Jordanów), Suskie Spotkania z Folklorem, Powiatowe Dożynki. W ciągu roku poszczególne gminy powiatu zapraszają
na swoje własne święta, takie jak Dni Ziemi Suskiej, Dni Makowa Podhalańskiego, Dni Ziemi Jordanowskiej, Dni Gminy
Budzów, Dzień Gminy Zembrzyce. Towarzyszą im zawsze liczne imprezy kulturalne i sportowe.

Tydzień Kultury Beskidzkiej

Maków Podhalański gości na deskach estrady „Makowianka” uczestników jednej z najstarszych i największych
światowych imprez folklorystycznych – Tygodnia Kultury Beskidzkiej. Impreza ta wpisana jest w kalendarz światowych
spotkań folklorystycznych odbywających się pod patronatem C.I.O.F.F. - Międzynarodowej Rady Stowarzyszeń
Folklorystycznych, Festiwali i Sztuki Tradycyjnej. Oglądać można popisy wokalne i taneczne wykonawców z zespołów
pochodzących z kraju i zagranicy, a także tańce ludowe, wielobarwne stroje, pieśni i tradycyjną muzykę
charakterystyczną dla regionu, z którego artyści pochodzą. Swoje programy przedstawią także rodzime Zespoły
Regionalne: „Polana Makowska” z Makowa Podhalańskiego oraz „Zbyrcok” i „Zbyrcocek” z Juszczyna. W trakcie
trwania Tygodnia Kultury Beskidzkiej, w pobliżu estrady, odbywa się Kiermasz Twórczości Ludowej gdzie twórcy
zaprezentują swoje prace, a niektórzy także etapy ich powstawania. Zgromadzone na kiermaszu eksponaty można
nabyć. Stoiska z potrawami regionalnymi przygotują Panie działające w Kołach Gospodyń Wiejskich. Imprezą
towarzyszącą TKB jest Międzynarodowy Plener Malarsko-Rzeźbiarski, na którym obserwować można twórców
(malarzy, rzeźbiarzy) w trakcie pracy, a efekty ich starań obejrzeć można na wystawie poplenerowej zorganizowanej w

makowskim Domu Kultury.

Święto Zabawki Ludowej

To coroczna impreza folklorystyczna odbywająca w Stryszawie. Ideą święta jest kształtowanie poczucia więzi dzieci i
młodzieży ze środowiskiem, tradycją rodzinną, regionalną i narodową. Corocznie tematem święta jest inna zabawka,
np. wozy, bryczki
i karetki, samoloty i samochody.

Święto Borówki

Odbywa się corocznie w Muzeum-Orawskim Parku Etnograficznym w Zubrzycy Górnej. Jest to sztandarowa impreza
orawskiego skansenu. Uczestnicy mają okazję do smakowania orawskich zwyczajów, tradycji, dźwięków i smaków.
Muzeum staje się prawdziwą orawską, tradycyjną wsią, pachnącą pieczonym na blasze podpłomykiem, kawą zbożową,
pitnym miodem czy świeżo skrojoną kapustą oraz brzmiącą nie tylko góralskim śpiewem i tanecznym tupaniem, ale
również klepaniem kosy. Chętni mogą spróbować sił w olejarni przy miażdżeniu siemienia lnianego, przy obróbce lnu
jak również przy tradycyjnym praniu na tarze czy przy cuchraniu wełny. Świętu towarzyszą Targi Produktu Lokalnego -
Smak na Produkt.

Babiogórska Jesień

Jest atrakcyjną ofertą kulturalną, stanowiącą popularyzację osiągnięć Zawoi i okolic. Można wziąć udział we
wspaniałej zabawie, tańcach, posłuchać góralskiej muzyki, gawęd i obrzędów. Imprezie towarzyszą kiermasze
handlowe i gastronomiczne, Targi Sztuki Ludowej i Rękodzieła Artystycznego. Głównym punktem jest powitanie
jesiennego redyku, gdzie baca przerzuca owce z zagrody do zagrody.

Walory specjalistyczne

Podbabiogórze stanowi atrakcyjny teren do uprawiania turystyki pieszej górskiej. Znajduje się tu cała gama szlaków
turystycznych, ścieżek edukacyjnych szlaków rowerowych, o rożnym stopniu trudności. Długość zalegania pokrywy
śnieżnej, różnica wzniesień, śr. nachylenia stoków, ich ekspozycja i pokrycie terenu sprzyjają uprawianiu turystyki
narciarskiej oraz narciarstwa zjazdowego na terenach górskich tego regionu. W Zawoi-Policznem znajduje się wyciąg
krzesełkowy na Mosorny Groń, a przy nim nartostrada. W Zawoi-Czatoży kompleks wyciągów linowych. W Paśmie
Babiogórskim w granicach parku narodowego występują trzy szlaki narciarskie: Szlak zielony z Górnego Płaju do Zawoi
Markowej o dł. 2,5km, szlak czarny z Górnego Płaju do Zawoi Podryzowane dł. 5km i szlak czerwony z Sokolicy na
Przełęcz Krowiarki o dł. 2km. Ukształtowanie terenu oraz jego walory przyrodnicze sprzyjają uprawianiu górskiej
turystyki jeździeckiej. Przez teren Podbabiogórza przebiega Transbeskidzki Szlak Konny na odcinku od Przełęczy
Głuchaczki przez Przełęcz Klekociny, Zawoję, Przełęcz Krowiarki, Zubrzycę Górną i Orawkę. Poza tym występuje kilka
małych stadnin koni, m. in. przy gospodarstwach agroturystycznych, gdzie można nauczyć się jeździć czy stosować
hipoterapię.

Wybrane produkty agroturystyczne

Agroturystyka, Halina Grubarek, Łętownia

W gospodarstwie prowadzona jest produkcja ekologiczna – zboża, ziemniaki, jarzyny, rośliny paszowe dla zwierząt
gospodarskich. Założono tutaj sad owocowy oraz jagodniki. Prowadzone są tu jednodniowe warsztaty edukacyjne dla
młodzieży. Omawianych jest wiele tematów np: od mleczka do sereczka, od konika do ciągnika, śladami dzikich

zwierząt. Gospodarze zapewniają kuchnię opartą na świeżych, zdrowych produktach - ser, masło, mleko, jaja,
przetwory własnej produkcji, owoce i warzywa pochodzące z ogrodu i sadu przydomowego. Pieczone są domowe
ciasta oraz prawdziwy wiejski chleb. Zwolennicy twórczości ludowej mogą tutaj nabyć: serwety, obrusy.

Gospodarstwo Agroturystyczne Park Czarnego Daniela Zawoja Podpolice

W prowadzonym tu mini zoo jeleniowate są na wyciągnięcie ręki. Ich obserwacja przynosi wiele satysfakcji. Daniele i
jelenie mimo ograniczonej przestrzeni życiowej zachowują się jak w naturze. Prowadzą stadny tryb życia. Mają
ustalona hierarchię, wędrują udeptanymi przez siebie ścieżkami. Młode przez pierwszy tydzień życia zostawiane są
przez łanie w zaroślach. Byk zrzuca poroże późną wiosną. W gospodarstwie jest jedenaście danieli, w tym jeden byk,
pięć łań oraz pięć cieląt, dwa jelenie, łania z cielakiem oraz trzy nieduże konie z jednostronnym pochodzeniem
huculskim. Dwie klacze chodzą w bryczce oraz pod siodłem. Starsza wykonuje również prace polowe i leśne. Obie mają
gniade umaszczenie. W gospodarstwie znajduje się zabytkowa bryczka, mająca sto lat.

Ośrodek jazdy konnej Bór Toporzysko – gospodarstwo agroturystyczne

Oferuje naukę jazdy konnej dla początkujących i zaawansowanych, Treningi ujeżdżeniowe i skokowe, obozy dla dzieci i
młodzieży: letnie z treningami indywidualnymi, ABC weterynarii, obóz z kursem lonżowania, zimowe: jeździeckie i
narciarsko-jeździeckie
z treningami indywidualnymi, hipoterapię.

Pozostałe gospodarstwa agroturystyczne występujące na terenie Podbabiogórza mają do zaoferowania swoim
turystom m.in.: przejażdżki konne, naukę jazdy konnej, obozy jeździeckie dla dzieci i młodzieży możliwość spożywania
produktów ekologicznych (swojskie mleko kozie i krowie, jajka, ser, jarzyny), miód z własnej pasieki, pokaz i nauka
rzeźbienia, kuligi, wieczorki z góralską muzyką.

Lokalne potrawy i produkty kulinarne

Tradycje kulinarne to część dziedzictwa kulturowego Podbabiogórza. Dobra, tradycyjna kuchnia jest wizytówką
regionu, podnosi jego atrakcyjność turystyczną. Część z zamieszczonych poniżej potraw znajduje się ofercie kulinarnej
gospodarstw agroturystycznych, karczm czy restauracji.

•

Zupy, polewki - żurek swojski, żurek stryszawski, kwaśnica wigilijna, kwaśnica z żeberkami, kwaśnica
podgarlina, kwaśnica po koszarawsku, grzybionka, polewka z rydzów, zupa grzybowa z pierogami z kapustą,
chyźniańska zupa z marchwi, polywka ze ścowu, zupa pokrzywowa, pokrzywianka, polywka kminkowo-
pokrzywowa, zupa kminkowa, polywka z kwacka, zupa kwacanka, zupa z bobków, zimniocarka, rosół z
baraniny, grochówka koronna, barszcz wigilijny z uszkami, barszcz czerwony z kapustą kiszoną, szczypa,
wodzionka.

•

Jadło z mięsa – kotlet schabowy panierowany z kostką, zrazy zawijane polskie, żeberko po chłopsku, kotlety
wieprzowe pod pierzyną, rarytasy bystrzyńskie, kotlet faszerowany kukułcze gniazdko, gęś po zembrzycku,
gęsina andrzejkowa, królik w śmietanie, golonko wielkanocne po chłopsku, ryj świński, pasztet z niczego,
galaretka wieprzowa, schab w galarecie.

•

Jadło z odróbką mięsa – pyzy beskidzkie, jadło chłopskie, duszonka z kwaśnym mlykiem, placuszki z
gotowanych ziemniaków z boczkiem, kapusta z krasa fasolą, fasola po staropolsku, fasola w szarym sosie,
gołąbki z mięsem i grzybami, pieczarki faszerowane, kluski kartoflane kurowskie.

•

Jadło bez mięsa (choć może się trafić omasta albo oskwarek) – brąble z jabłkami, kluski z tarcicy ze śliwą,

pierogi lubnickie, pierogi z grzybami, kluski bulate z łoskubkami albo syrem susonym, kluski stryszawskie,
chybanki, kluski na rogalce, kulasa kukowska, zdrowa kulasina, tarcizna kraszona, kloska, zociyrka, talarki z
ziemniaków, dziadowskie placki, naleśniki ziemniocane ze syrem, placki z tarcizny na blachach, placki
ziemniaczane, piecona rzepa (ziemniaki) ze syrem, ziemniaki pieczone, kapusta kwaszona z grzybami, kapusta
z fasolą, kapusta czerwona z fasolą, bób piecony, bób warzony, jodło z kwaków, kwacki – jarzynka, kotleciki
postne, złoty kalafior, krokiety z kapustą i grzybami, paszteciki z grzybami i kapustą, gołąbki z czerwonej
kapusty z grzybami, jajecznica z pokrzywami i chrzanem, jajecznica na śmietanie, twaróg, ser ze śmietaną.

•

Ryby – pstrąg po naprawsku, pstrąg w galarecie, pstrąg z wody.

•

Przetwory – prawdziwki marynowane, rydze kiszone, zakwas do żurków, syrek susony, bryndza, smalec po
żarnowsku, ogórki z beczki, dżem z czernic (jeżyn).

•

Sałatki i sosy – sałatka namiętna, sałatka korniszonowa, jajka faszerowane na 3 sposoby, sałatka pieczarkowa,
sos zielony lubnica, orawski sos z rydzów.

•

Kołacze, chleby, ciasta świąteczne – kołoc zawojski, kołoc sidziński, kołoc koszarawski ze słonym syrom, chleb
swojski, chleb razowy, placki z mąki razowe, przedpolniak, drożdżowy wianek adwentowy, rogal, kapuśnik,
piernik z marchwi, bukta krzeszowska, zając wielkanocny, tort wielkanocny jajko.

•

Napoje i napitki – kompot wigilijny, napój prababci, napój popychac, napój z jagód czarnych na serwatce,
szumigłówka po jachowsku, corno rąbanica, kryncipoła.

•

Bugle Zembrzyckie – ich produkcja jest tradycyjna, co oznacza, że wszystkie czynności wykonuje się ręcznie,
bez użycia uzdatniaczy czy innych konserwantów. Wypiekane są z mąki pszennej, drożdży z dodatkiem
odrobiny soli. Z ciasta formuje się nieduże kółka i wkłada do ciepłej wody, aby je „obwarzyć”. Po wyjęciu z
wody posypuje się je, np. makiem z grubą solą i rozkłada na specjalnych blachach. Tak przygotowane wkłada
się do rozgrzanego pieca bądź piekarnika i opieka.

•

Chleb orawski na liściu kapusty – pieczony jest z naturalnych składników:1 kg mąki na 1 bochenek chleba. Aby
uzyskać efekt mąki gruboziarnistej dodaje się otręby. Dodatkowo dodawana jest również niewielka ilość mąki
żytniej, aby chleb wyszedł ciemniejszy oraz gotowane, gniecione ziemniaki. Jedynymi przyprawami
używanymi do wypieku są: sól, cukier, czarnuszka i kminek zwyczajny. Chleb pieczony jest na liściu kapusty, w
zależności od miejscowości – na świeżym lub suszonym.

•

Orawskie zawijańce weselne – początkowo pieczone były jako ciastka na wesele i dawane gościom jako
podziękowanie za przyniesione na wesele produkty spożywcze. Dziś wypieka się ten przysmak nie tylko na
uroczystości weselne, ale również na inne święta związane z regionem.

•

Krzonówka po orawsku – na Orawie, a dokładniej w Zubrzycy Górnej, podaje się tę potrawę gotowaną na
bazie kwasu spod kiszonej kapusty. Przygotowywana jest na śniadanie lub obiad w zależności od tradycji
rodzinnych, głównie z dodatkiem chleba. Głównymi składnikami krzonówki orawskiej są: tarty chrzan,
pokrojone w kostkę jaja, kiełbasa i słonina. Potocznie nazywano ją „gorzkimi żalami”, gdyż podczas jedzenia
zawarty w niej chrzan drażnił oczy i powodował, że wszyscy przy obiedzie płakali.

•

Sałata po orawsku – najczęściej podawano ją z łupioną rzepą, czyli ziemniakami gotowanymi w mundurkach,
obranymi i podsuszanymi w sabaśniku. To potrawa podawana jak zupa na przystawkę, kolację lub śniadanie
lub na obiad w piątek.

•

Suski miód spadziowy z drzew iglastych – za swoje niezwykłe walory zdobywa liczne nagrody podczas różnego
rodzaju konkursów odbywających się na terenie powiatu czy województwa. Od kilku lat z ramienia Koła
Pszczelarzy Powiatu Suskiego „Mioduszyna” w szkołach prowadzone są prelekcje dotyczące znaczenia pszczół
oraz ich produktów w życiu człowieka, podczas których omawiana jest produkcja suskiego miodu
spadziowego z drzew iglastych.

Najbardziej znane pasieki Podbabiogórza:

•

Pasieka „Na stoku” Mirosławy i Adama Światłoniów w Budzowie.

•

Pasieka „Miody wielokwiatowe i świece woskowe” Stanisława Rymarczyka w Bieńkówce.

•

Pasieka dydaktyczna Janiny i Marian Totosiów w Sidzinie.

•

Gospodarstwo pasieczne „Jodła” Stanisława Ceremugi w Skawicy.

•

Miody, pyłek kwiatowy, rzeźby woskowe z pasieki Moniki i Marka Kadelów w Tarnawie Dolnej.

•

„Pasieka beskidzka” Romana i Łukasza Schodnickich w Bystre