W przypadku romańskich wyrobów złotniczych sytuacja jest zbliżona do malarstwa
miniaturowego, a mianowicie, duża część naczyń i sprzętów liturgicznych musiała być importami,
przynajmniej w początkowym okresie. Dotyczy to zwłaszcza dzieł okazałych, opatrzonych
łacińskimi inskrypcjami czy też skomplikowaną dekoracją figuralną. Wolno jednak przypuszczać,
iż prostsze i mniej ozdobne przedmioty były wytwarzane w miejscowych warsztatach.

PROGRAMY OBRAZOWE KIELICHÓW I PATEN ROMAŃSKICH

W rytuale rzymskim dojrzałego średniowiecza do sprawowania liturgii eucharystycznej nieodzowne
były kielich i patena. Od XI wieku patena już stale nakrywała kielich w czasie odprawiania mszy
świętej i była do niego dopasowana rozmiarami. Te dwa przedmioty tworzyły więc nierozłączną
parę i przy badaniu ich ikonografii muszą być traktowane jako jedna całość złożona z dwóch części,
gdyż pojawiające się na nich przedstawienia składały się na jeden program obrazowy. Pojedyncze
zaś obiekty muszą być rozpatrywane jedynie na podstawie klasyfikacji kompletów naczyń
eucharystycznych.

Zarówno kielich jak patena były w średniowieczu przedmiotami okrągłymi i każde z nich miało
swój środek. W kielichu środek zbiegał się z czaszą wypełnioną winem w czasie trwania
eucharystii, dla przedstawień nie było tam miejsca. Tylko patena, ukształtowana w zasadzie płasko,
mogła być dekorowana w środkowej części; ponieważ nakrywała kielich, przedstawienie
znajdujące się w środku pateny stawało się jednocześnie centralnym obrazem obu naczyń. Było to
także jedyne przedstawienie, na którym spoczywała hostia, jedyne, którego bezpośrednio dotykały
postacie eucharystyczne. Dlatego ze względu na treść środkowe przedstawienie pateny należy
uznać za najważniejsze w całym programie.

Znane nam programy obrazowe możemy podzielić na 5 grup:

1. Ukrzyżowanie
2. Baranek Boży
3. Chrystus tronujący
4. Matka Boża z Dzieciątkiem
5. Małe, okrągłe pole wydzielone w środku pateny pozostawione puste – miejsce to wypełniała

leżąca tam hostia. Jednakże, wokół tego pola widniały przedstawienia, dlatego hostię wraz z
innymi przedstawieniami należy traktować jako centrum programu.

Podział na 5 grup tematycznych miał za zadanie, wg Piotra Skubiszewskiego, ujawnienie
naczelnych idei w dekoracji tej grupy dzieł rzemiosła artystycznego, ponadto wskazał na bliskość
bądź nawet identyczność w wyborze obrazów i ich funkcji doktrynalnej (np. w roli prefigur
starotestamentowych).

Msza święta jako obrzęd liturgiczny powtarza i przypomina ustanowienie Eucharystii przez Jezusa
Chrystusa w czasie Ostatniej Wieczerzy. Związek pomiędzy Sakramentem Ołtarza a śmiercią
Chrystusa na krzyżu jest więc witalny w przedstawieniach na naczyniach liturgicznych.
Umieszczenie sceny Ukrzyżowania na środku pateny podkreśla istotę ofiary na krzyżu,
przedstawienia te, często alegorycznie odnosiły się do wydarzeń związanych ze ST.

TRZEMESZNO

- Gniezno, skarbiec katedry
- Wielkopolska, 1180-1190
- Patena

Środek:Ukrzyżowanie z Eklezją i Synagogą

Obrzeże: Ofiara Abrahama, Melchizedek, Sen Jakuba, Wąż Miedziany, Mojżesz wydobywa
wodę ze skały, Jozue i Kaleb wracają z Kanaan, Powołanie Gedeona, Ofiara Gedeona,
Eliasz i wdowa Sarepty

- Kielich

Czasza: Mojżesz przed krzakiem gorejącym, Zwiastowanie, Aaron z kwitnącą różdżką,
Narodziny Chrystusa, Chrzest Chrystusa, Ostatnia Wieczerza, symbole 4 ewangelistów
Nodus: personifikacje 4 rzek rajskich
Stopa: personifikacje 4 cnót kardynalnych, personifikacje 8 błogosławieństw.

Kielich z Trzemeszna uchodzi za wyrób nadmozański, dolnosaksoński lub raczej nadreński. Kielich
ma formę charakterystyczną dla naczyń romańskich tego typu: okrągłą stopę, nodus w kształcie
spłaszczonej kuli oraz zbliżoną do półkuli czarę. Całość pokryta jest bogatą, rytą dekoracją
figuralną wzbogaconą niellem.

Twórca programu dzieła sięgnął do ustalonej w okresie karolińskim formuły Ukrzyżowania z
Eklezją i Synagogą. Pierwsza z nich ukazana została jako zwycięska i władająca, druga zaś – jako
pokonana i ślepa. Wg ówczesnej sakramentologii dla zaistnienia Kościoła niezbędne było, by
Chrystus umarł na krzyżu i by – na znak tej śmierci – z Jego boku trysnęła krew i woda: symbole
sakramentów Eucharystii i Chrztu. Kościół zaś miał spełniać się poprzez sakrament Eucharystii.
Karoliński motyw Eklezji zbierającej krew Chrystusa do kielicha najpełniej wyrażał istotę tych
myśli. Scenę Ukrzyżowania na owej patenie otacza 9 przedstawień ze ST, które odnoszą się do
trzech, a może czterech wątków dogmatycznych Nowego Testamentu: do wcielenia Chrystusa
(Gedeon z runem; druga ofiara Gedeona), do ustanowienia Eucharystii (Melchizedek), do męki i
śmierci krzyżowej (ofiarowanie Izaaka, Wąż miedziany, Mojżesz wydobywa wodę ze skały, Jozue i
Kaleb z winnym gronem, Eliasz i wdowa Sarepty) i zapewne do Wniebowstąpienia Chrystusa (Sen
Jakuba). Nie są to więc wyłącznie typy Męki i śmierci Chrystusa. Przedstawienie na patenie z
Trzemeszna musi być rozumiane inaczej aniżeli tylko jak antytyp poszczególnych epizodów z
dziejów Izraela; musi być rozumiane pełniej: jako punkt centralny całego Nowego Przymierza.
Autor tego programu odstąpił więc od zestawień typu i antytypu, tak charakterystycznych np. dla
sprzętu ołtarzowego mozańskiego i dolnoreńskiego, na którym to pojawiały się dośrodkowe
kompozycje typologiczne przy pomocy których wyrażano zgodność obu Testamentów w ten
sposób, że koło z jednym cyklem tematycznym umieszczano w środku koła z inną grupą
przedstawień. Kompozycja tego rodzaju miała obrazować harmonijny związek ST i NT.
Jakkolwiek, w pewien sposób można ten układ odnieść do Pateny z Trzemeszna: to co odnosi się do
ST zawarte jest w kole zewnętrznym, to zaś co do NT - w wewnętrznym. Z inskrypcji obiegającą
patenę możemy odczytać, iż boskie światło zapala się po wypełnieniu znaków Starego Przymierza.

Według Guiberta z Nogent, po wypowiedzeniu słów konsekracji kielich zawiera całą łaskę NT. Na
kielichu trzemeszeńskim wykład prawd Nowego Przymierza dotyczy trzech zakresów
tematycznych i został przedstawiony w trzech sferach obrazowych: na czaszy, wokół nodusa i na
stopie.

Przedstawienia na czaszy głoszą naukę o Jezusie Chrystusie jako człowieku. Wyrażają to 3 wątki
dogmatyczne: Wcielenie (Zwiastowanie, Boże Narodzenie), Chrystofania (Chrzest Chrystusa) i
ustanowienie Eucharystii (Ostatnia Wieczerza). Na sześć przedstawień tylko dwa są figurami
starotestamentowymi (Mojżesz przy krzewie gorejącym; Aaron z kwitnącą różdżką); odnoszą się
one tylko do wątku Wcielenia, który jest niewątpliwie w tej części programu ikonograficznego
najważniejszy, podkreśla to mariologiczna w treści inskrypcja na brzegu czaszy.
W dolnej części czaszy widnieją symbole czterech ewangelistów, pod nimi na nodusie –
personifikacja 4 rzek rajskich, a w górnej części stopy – 4 cnoty kardynalne. Przedstawienia
ewangelistów, rzek rajskich i cnót kardynalnych skupione w środku kielicha należy rozpatrywać
razem. Zostały połączone tutaj ze sobą 3 spośród licznych składników symbolicznego systemu

czworości, który odnoszono w średniowieczu do natury rozpatrywanej jako mikrokosmos
(człowiek) i makrokosmos (wszechświat). Ojcowie Kościoła włączyli tą koncepcję w ideę ekonomii
zbawienia: w świecie, który swoją budowę zasadzał na liczbie 4, również główne przejawy
zbawczego działania Boga wyraziły się czworością. Wg św Augustyna Raj stworzony dla
człowieka – to kościół działający w świecie, a opływające ogród Edenu rzeki – to cztery Ewangelie,
które obmywają świat nauką Zbawienia. Św Augustyn twierdzi również, że 4 rzeki rajskie to
jednocześnie 4 cnoty kardynalne. Św Ambroży z kolei twierdził, że to Chrystus jest źródłem, z
którego wypływają rzeki zraszające Raj i że to Chrystus jako najwyższa Mądrość jest początkiem
czterech cnót kardynalnych. Czworość elementów składających się na człowieka i na naturę jest
nieodłącznym składnikiem Bożego planu Zbawienia.

Koncepcja ta wykazuje związek z głoszoną przez pierwszych Ojców a następnie rozpowszechnioną
w średniowieczu nauką o Krzyżu jako mistycznym centrum świata. Zgodnie z tą nauką 4 ramiona
krzyża sięgają czterech wymiarów świata albo wyznaczają cztery jego kierunki i wskazują tym
samym kosmiczny zasięg Dzieła Zbawienia, rozpięty zaś na Drzewie Krzyża Chrystus jednoczy w
sobie cały świat.

LĄD

- Kalisz, kolegiata NMP
- Wielkopolska, złotnik Konrad, 1193-1202;
- Patena

Awers:
środek: Ukrzyżowanie z Adamem zmartwychwstającym. Obrzeże: Zwiastowanie, Izajasz,
Habakuk, św. Paweł.
Rewers: św. Mikołaj, Mieszko III ks. wielkopolski, opat Szymon, złotnik Konrad.

Istnieje duże prawdopodobieństwo, iż patena ta powstała na miejscu, w Polsce. Obiekt ten
wykonany został w oparciu o osiągnięcia silnych ośrodków sztuki złotniczej na zachodzie Europy,
głównie przez wykształconych tam lub sprowadzonych stamtąd złotników. Ufundowana została
przez Mieszka Starego dla klasztoru Cystersów w Lądzie. Autorem był złotnik Konrad, który
przybył tu zapewne z Nadrenii.

Zdawałoby się, iż tematyka przedstawiona na tych naczyniach jest zbliżona do programu pateny i
kielicha z Trzemeszna, jednakże, zachowana patena zajmuje, ze względu na ikonografię,
odosobnione miejsce wśród naczyń eucharystycznych. Przedstawienie krzyża jako Drzewa Życia i
wprowadzenie motywu Adama podnoszącego się z grobu, a przy tym wskazującego na Chrystusa
dowodzi, że zamiarem autora programu było rozszerzenie prostej redakcji trzyosobowej grupy
Ukrzyżowania o ilustrację antytezy Adam – Chrystus. Dosadny kontrast jaki zachodzi między
postacią już martwego Chrystusa i wstającego do Nowego Życia Adama, jak również motyw
pączków na drzewie krzyża, które stanowią aluzję do utraconego raju, wyrażają niezwykle jasno
myśli o przyczynach i skutkach ofiary Krzyża. Z myślami tymi ściśle są związane przedstawienia
na brzegu pateny. Zwiastowanie stoi na początku Dzieła Odkupienia. Jest obrazem Wcielenia i
przypomina o tym, że Bóg, by zbawić człowieka, przyjął jego naturę. Jednocześnie ukazuje
posłuszeństwo Marii jako antytezę nieposłuszeństwa pierwszego człowieka. Izajasz i Habakuk byli
uważani za proroków mesjańskich i trzymane przez nich na patenie inskrypcje zawierają teksty
odnoszone przez egzegetów średniowiecznych do śmierci Chrystusa na krzyżu. Popiersie poniżej
krzyża wskazuje na św. Pawła jako na autora nauki o nowym Adamie i o ofiarniczym charakterze
śmierci krzyżowej.

Na rewersie przedstawiona została scena ofiarowania kielicha i pateny św. Mikołajowi, patronowi
opactwa, przez Mieszka Starego i miejscowego opata Szymona. Tutaj umieścił też wykonawca

swoją podobiznę z młotkiem w dłoni, jest to najstarszy autoportret artysty w sztuce polskiej.

W trzeciej grupie (spośród wymienionych na początku) programów, w których ośrodkiem
ikonografii jest przedstawienie Zbawiciela, temat ofiary często w ogóle nie występuje, a kiedy
pojawia się, zajmuje pozycję równorzędną z innymi wątkami treściowymi. Chrystus jest
przedstawiony na patenach jako Chrystus – Władca, Maiestas Domini i Chrystus-Sędzia, a zatem
jako Chrystus tronujący. Za najistotniejszą treść wizerunku Chrystusa tronującego, w szczególności
zaś Maiestas Domini, należy uznać pełnię władzy Słowa Wcielonego i płynącą stąd jego chwałę.

Chrystus we wszystkich 3 wymienionych typach ikonograficznych był zawsze wyobrażany jako
człowiek. Opisy ewangeliczne dotyczące powtórnego przyjścia Chrystusa na świat stwierdzają
tożsamość Jezusa historycznego, wcielonego Syna Bożego, tego który poniósł śmierć na krzyżu z
Jezusem Drugiego Przyjścia, z Jezusem pełni władzy i chwały. Jest to istotny aspekt, gdyż
Chrystusa tronującego umieszczano na patenach po to, by podkreślić, że nauka o pełni
człowieczeństwa Syna Bożego stoi w centrum doktryny eucharystycznej. W ten sposób
przedstawienie to głosi obecność prawdziwego ciała Bożego w Sakramencie Ołtarza. Syn Boży
przyjął postać człowieka po to, by człowiek mógł uczestniczyć w jego Boskiej naturze. Chrystus
włącza nas w swoje nieśmiertelne Ciało dając je nam spożywać.

PŁOCK

- Katedra w Płocku
- Mazowsze, ok. 1238
- Patena: Chrystus tronujący, koronowany przez anioła. Książę mazowiecki Konrad, jego

żona Agafia i dwa synowie: Siemowit i Kazimierz.

- Kielich:

Czasza: Zwiastowanie, Hołd Magów, Ucieczka do Egiptu, Rzeź Niewiniątek.
Nodus: 8 głów męskich (mnichów?)
Stopa: Ukrzyżowany z czaszką Adama, św. Jan Chrzciciel i Jeremiasz, Izajasz, Abraham,
Mojżesz, Eliasz.

Kielich zachował się wraz z pateną i był darem księcia Konrada Mazowieckiego dla katedry w
Płocku. Komplet ten wyróżnia obfita ryta dekoracja figuralna. Kielich ma półkolistą, stosunkowo
płytką czarę oraz stopę na rzucie koła. W interesujący sposób potraktowany został nodus, któremu
nadano kształt spłaszczonej kuli ozdobionej ośmioma plastycznymi głowami mnichów.
Na czarze w ośmiu okrągłych medalionach przedstawiono następujące sceny: Zwiastowanie, Hołd
Magów, Ucieczka do Egiptu, Rzeź Niewiniątek; powyżej umieszczono napis fundacyjny. Na stopie
płockiego kielicha złotnik wyrył przedstawienie Chrystusa Ukrzyżowanego, św. Jana Chrzciciela i
proroków Jeremiasza, Izajasza, Abrahama, Mojżesza, Eliasza, trzymających banderole ze swoimi
imionami.
Na patenie w sześciolistnym polu środkowym wyobrażono tronującego Chrystusa w w typie
Maiestas Domini, którego adorują Konrad, jego małżonka Agafia oraz ich synowie Siemowit i
Kazimierz. W kwestii walorów artystycznych szczególną uwagę należy zwrócić należy na
przedstawienia proroków, których skomplikowane pozy i pełne ekspresji gesty dobrze obrazują
dojrzałą fazę romanizmu w Europie Środkowej.
Na patenie z Płocka funkcję typologicznego odpowiednika scen chrystologicznych stanowią
postacie proroków.

TEMAT APOSTOŁÓW
Temat Apostołów pojawiał się na kielichach w różnych kontekstach ikonograficznych, ponadto był
to temat samodzielny, który można było wprowadzać do programu niezależnie od jego głównej
idei.

CZERWIŃSK
- Płock, Muzeum Diecezjalne
- Mazowsze, ok. 1200
- Kielich

Czasza: 12 apostołów

Na kielichu z Czerwińska apostołowie są zapewne wyłącznie motywem dekoracji figuralnej. Zostali
oni przedstawieni w ścisłym związku z architekturą, ukazani zostali w arkadach. Sam motyw jest
bardzo stary – sięga sztuki starochrześcijańskiej i był w średniowieczu szeroko rozpowszechniony.

TRZEMESZNO

- Gniezno, katedra
- Wielkopolska, ok. 1180-1190
- Kielich

Czasza: Koronacja Dawida, Dawid przekazuje władzę Salomonowi, Eliasz wskrzesza
chłopca z Sarepty, Wniebowzięcie Eliasza, Oczyszczenie wód w Jerycho Cud Eliasza z
siekierą; Chleby ofiarne (w formie rozetek)
Nodus: wić winnej latorośli
Stopa: Ofiarowanie Samuela, Rozstanie Samuela i Saula, Namaszczenie Dawida, Dawid i
Goliat, Mikal ratuje Dawida, Dawid i Achimelecha

Drugi kielich z Trzemeszna nosi cechy sztuki nadreńsko-westfalskiej lub dolnolotaryńskiej.
Wysuwana jest również możliwość wykonania go na miejscu, w Polsce – w tym przypadku byłoby
to jednak dzieło artysty wykształconego w obcym środowisku. W przeciwieństwie do pierwszego
kielicha prawie cała dekoracja została wydobyta za pomocą repusowania i tylko nodus oraz napisy
są niellowane. Wysunięto przypuszczenie, iż nie był to kielich mszalny, lecz służył jako naczynie na
krzyżmo w czasie liturgicznego namaszczania monarchy. Jego patena nie zachowała się, nie mamy
więc pewności, jaka była główna myśl zwierająca wszystkie tematy.

Stopę i czaszę kielicha pokrywa 12 przedstawień ilustrujących dzieje Izraela – od Ofiarowania
Samuela do cudu Eliasza z siekierą. Na brzegu czaszy znajduje się niellowany napis, który w
tłumaczeniu na język polski brzmi: Tak królów namaszczenie, jak proroków moc tajemna / Dla
tych, co przybrali szatę Chrystusa, znakami są zbawienia. Wskazuje on, że przedstawione
wydarzenia mają być odczytywane jako zapowiedź zbawienia w Chrystusie.

Poza omówionymi dotychczas zabytkami, których proweniencja budzi wątpliwości (nawet jeśli
przyjmiemy, że powstały w Polsce, ich autorów należy szukać wśród mistrzów wykształconych w
innych środowiskach), istnieje grupa zabytków niewątpliwie lokalnego pochodzenia. Prosta forma i
skromna dekoracja tych dzieł przemawiają za wykonaniem ich na miejscu, w Polsce. Wymienić tu
należy srebrny kielich podróżny (calix viaticus) i patenę wydobyte z grobu biskupa krakowskiego
Maura, zmarłego w roku 1118. Kielich ten, silnie uszkodzony, o półkolistej czarze i nodusie w
kształcie szerokiego pierścienia, mógł powstać jeszcze pod koniec wieku XI. Na znalezionej w
grobie biskupa patenie, w dość prymitywny sposób przedstawiona została ręka Boga wyłaniająca
się z obłoków.
Bardzo podobny do wspomnianego kompletu jest złoty kielich z pateną datowany na połowę wieku
XI, odkryty w grobie w kościele Benedyktynów w Tyńcu. Patena tyniecka ma podobną dekorację
do pateny wydobytej z grobu biskupa Maura.