Spis treści

Uwaga tłumacza ................................................................................................................ 6

Przedmowa ........................................................................................................................ 7

I. WPROWADZENIE

1. Terminologia ................................................................................................................. 8

Terminologia ontologiczna - Terminologia psychologiczna – Terminologia semiotyczna
- Terminologia teoriopoznawcza

2. Logika, metodologia i nauka ....................................................................................... 12

Logika - Metodologia - Nauka - Nauka i logika - Plan książki

II. METODA FENOMENOLOGICZNA

3. Uwagi ogólne .............................................................................................................. 16

Historyczne uwagi wstępne - Metodologiczne uwagi wstępne – Istotne rysy
fenomenologii - Uprawomocnienie metody fenomenologicznej

4. Z powrotem do rzeczy samych! .................................................................................. 18

Ogląd istoty - Obiektywizm - Subiektywne myślenie Kierkegaarda – Wyłączenie teorii i
tradycji - Pozytywne reguły oglądu istoty

5. Przedmiot badań fenomenologicznych ....................................................................... 21

Fenomen - Wyłączenie istnienia - Istota - Istota a znaczenie słowa – Fenomenologia
egzystencji - O nowszej i “głębszej” fenomenologii

III. METODY SEMIOTYCZNE

6. Uwagi ogólne .............................................................................................................. 26

Metodologiczne uwagi wstępne - Historyczne uwagi wstępne – Ogólne
uprawomocnienie analizy języka - Trzy wymiary znaku – Semiotyczne pojęcie słowa

7. Formalizm ................................................................................................................... 29

Orientacja wstępna – Liczenie - Zastosowanie liczenia do przedmiotów
nie-matematycznych - Sens ejdetyczny i operacyjny – Model - Istota formalizmu -
Uprawomocnienie formalizmu – Sztuczny język

8. Syntaktyczne reguły sensu .......................................................................................... 34

Budowa języka - Pojęcie kategorii syntaktycznej - Funktory i argumenty – Przykłady
syntaktycznego nonsensu

9. Funkcje i stopnie semantyczne .................................................................................... 37

Dwie semantyczne funkcje znaku - Mówienie o tym, co nie wypowiedzialne –
Oznaczanie i znaczenie - Stopnie semantyczne - O użyciu cudzysłowu

10. Sens semantyczny i weryfikowalność ....................................................................... 41

Metodologiczne znaczenie problemu - Zasada weryfikowalności – Co to znaczy
“weryfikowalny?” - Zasada intersubiektywności – Weryfikowalność zdań ogólnych

11. Przykład zastosowania metod semantycznych .......................................................... 45

A. Tarski: Pojęcie zdania prawdziwego w języku potocznym

IV. METODA AKSJOMATYCZNA

12. Uwagi ogólne ............................................................................................................ 49

Struktura poznawania pośredniego - Prawo i reguła - Dwie podstawowe formy
wnioskowania - Niezawodne i zawodne reguły wnioskowania – Historyczne uwagi
wstępne - Plan prezentacji

13. System aksjomatyczny .............................................................................................. 52

Wstępne pojęcie systemu aksjomatycznego - Budowa aksjomatycznego systemu zdań –
Wymagania dotyczące systemu aksjomatycznego - System konstytucyjny – Dedukcja
progresywna i regresywna

14. Logika matematyczna ............................................................................................... 55

Znaczenie metodologiczne - Historia logiki matematycznej - Istotne rysy logiki
matematycznej - Udział logiki matematycznej w pozalogicznych systemach
aksjomatycznych - Względność systemów logicznych - Implikacja i wyprowadzalność

15. Definicja i tworzenie pojęć ....................................................................................... 59

Podstawowe typy definicji - Typy definicji syntaktycznych - Definicja za pomocą
systemu aksjomatycznego - Definicje semantyczne - Definicje realne

16. Przykład zastosowania metody aksjomatycznej ....................................................... 63

Aksjomatyzacja logiki zdań Hilberta-Ackermanna

V. METODY REDUKCYJNE

17. Uwagi ogólne ............................................................................................................ 67

Historyczne uwagi wstępne - Pojęcie i podział redukcji - Redukcja regresywna i pojęcie
wyjaśniania - Weryfikacja - Nauki redukcyjne

18. Struktura nauk przyrodniczych ................................................................................. 70

Zdania obserwacyjne - Postęp w naukach przyrodniczych - Weryfikacja –
Doświadczenie i myślenie - Schematyczna ilustracja - Teoria Kopernika – Przykłady
weryfikacji

19. Typy zdań wyjaśniających ........................................................................................ 74

Wprowadzenie - Typy warunków - Wyjaśnianie kauzalne i teleologiczne – Prawa
funkcjonalne - Prawa statystyczne

20. Indukcja ..................................................................................................................... 77

Indukcja autentyczna i nieautentyczna - Podział indukcji - Metody Milla – Założenia
metod Milla - Indukcja i system - Reguła prostoty - Streszczenie. Interpretacje
filozoficzne

21. Prawdopodobieństwo i statystyka ............................................................................. 82

Dwa znaczenia słowa “prawdopodobieństwo” - Statystyka - Wzajemna zależność
fenomenów - Tablice korelacyjne - Korelacja i prawdopodobieństwo

22. Metoda historyczna ................................................................................................... 85

Nauki przyrodnicze i historia - Punkt wyjścia - Wybór - Interpretacja - Krytyka
historyczna - Wyjaśnianie historyczne - Uwagi końcowe

Posłowie .......................................................................................................................... 90

Współczesna filozofia nauk przyrodniczych (Uzupełnienie 1986) ............................... 92

Wskazówki dotyczące literatury ..................................................................................... 95

Posłowie do przekładu polskiego .................................................................................... 96

Bibliografia ..................................................................................................................... 97

Przedmowa

Książeczka ta jest próbą przedstawienia w bardzo elementarny sposób najważniejszych

ogólnych - tzn. używanych w wielu dziedzinach - metod myślenia, zgodnie z poglądami
dzisiejszych metodologów.

Aby uniknąć nieporozumień, korzystne będzie nieco bliższe wyjaśnienie wszystkich

wymienionych wyżej ograniczeń.

1. Chodzi tu o metody myślenia; książka ta należy do dziedziny ogólnej metodologii, a

więc tej części logiki, która dotyczy zastosowania praw logicznych do praktyki myślenia.
Należy zauważyć, że została ona napisana przez logika, stąd też prawdopodobnie bierze się
pewna jej jednostronność: szczególne podkreślenie tego, co logiczne w omawianych
metodach. Co prawda, wydaje się, że akurat to, co logiczne jest decydujące w metodologii.

2. Książka ta zawiera tylko rzeczy bardzo elementarne. Tak ważne teorie, jak np. teoria

prawdopodobieństwa  lub  szczegóły  metody  historycznej  zostały  albo  zupełnie  nie
uwzględnione,  albo  tylko  zarysowane.  Było  to  jednak  konieczne,  aby  na  tych  niewielu
stronach  móc  powiedzieć  to,  co  istotne.  Wyłączone  zostało  szczególnie  wszystko,  co
zakładałoby  jakąkolwiek  znajomość  matematyki  -  z  wyjątkiem  zupełnie  prostych  operacji
rachunkowych - i logiki matematycznej. Tak samo, aby tekst uczynić lepiej zrozumiałym dla
laika, zrezygnowano częściowo z fachowej terminologii.

3. Pomimo dogmatycznej formy książka ta jest referatem. Autor nie bierze osobiście

żadnej odpowiedzialności za reguły i uzasadnienia, które opisuje. Gdyby pisał metodologię
systematycznie, wypadłaby ona być może całkowicie inaczej niż treść tej książki.

4. Poglądy tutaj referowane są poglądami metodologów, nie zaś samych naukowców. W

tej mierze jest to zatem książka o współczesnej filozofii. Jednakże słowo “filozofia” musi być
tutaj rozumiane w bardzo wąskim i niepotocznym sensie, ponieważ prawdziwie filozoficzne
pytania, np. te, które dotyczą natury logiki lub podstaw indukcji zostały prawie całkowicie
pominięte. Książka omawia wyłącznie metody, nie zaś ich interpretacje i ostateczne
uzasadnienia.

I. WPROWADZENIE

1. Terminologia

Aby jednoznacznie zreferować treść współczesnych teorii metodologicznych, musimy

posłużyć  się  dokładnie  w  nich  ustaloną  terminologią.  Z  tego  powodu  właściwy  wykład
należy  poprzedzić  kilkoma  ustaleniami  terminologicznymi.  Nie  zamierzamy  przy  tym
podawać żadnych twierdzeń, lecz reguły używania pewnych słów i zwrotów. Reguły te będą
nieraz  przybierały  formę  zdań,  które  mogłyby  być  rozumiane  jako  twierdzenia  o  rzeczach;
chodzi tutaj jednak tylko o wyjaśnienia, jak w tej książce rozumiemy odpowiednie słowa.

Ogólnie rzecz biorąc, nasza terminologia należy do wspólnego dobra filozofów, jednak

pewne wyrażenia używane są przez różnych myślicieli w różnym sensie. W takich
wypadkach trzeba było wybrać jedno znaczenie i w tym sensie to, co tu przedstawiamy, jest
konwencjonalne: mówimy, że to a to wyrażenie rozumiemy w ten a ten sposób.

Terminologia ontologiczna. Świat składa się z rzeczy (substancji), np. gór, roślin, ludzi

itd.,  które  określone  są  przez  różne  cechy  -  np.  barwy,  kształty,  dyspozycje  -  i  wzajemnie
połączone  różnorakimi  relacjami.  Ogólną  nazwą  filozoficzną  dla  wszystkiego,  co  jest  i  co
może  być,  jest  “byt”:  zgodnie  z  tym  tak  samo  rzeczy,  jak  cechy  i  relacje  nazywane  są
“bytami”.  W  każdym  bycie  można  odróżnić  dwa  aspekty  lub  momenty:  to,  czym  [was]  on
jest - a więc jego istotę, jego “co” [Washeit], uposażenie treściowe [Sosein], jego esencję -
oraz moment, który polega na tym, że byt jest - jego istnienie, egzystencję.

Gdy pewien byt jest taki a taki - np. jeśli pewna rzecz jest czerwona albo pewna

geometryczna figura posiada dwa razy większą powierzchnię niż inna - mamy do czynienia z
pewnym stanem rzeczy [Sachverchalt]: przedmiot (tutaj w najogólniejszym sensie, a więc
jako byt) ma się tak a tak, tzn. jest taki a taki.

Stany rzeczy nie są od siebie niezależne. Przeciwnie, często jest tak, że jeśli pewien stan

rzeczy istnieje, wtedy istnieje także inny. Świat może być pomyślany jako układ stanów
rzeczy. Rzeczywiście, sam w sobie jest on kolosalnym, w najwyższym stopniu
skomplikowanym stanem rzeczy, w którym wszystko, co jest i co może być, połączone jest
nieskończoną siecią stosunków ze wszystkim innym.

Oczywiście, nie twierdzi się, że nie byłoby możliwe pomnożenie lub redukcja

wymienionych  kategorii.  Faktycznie  w  dziejach  filozofii  twierdzono  czasem  np.,  że  nie  ma
żadnych rzeczy, lecz tylko cechy lub relacje; inni myśliciele nauczali, iż istnieje tylko jedna
jedyna  rzecz.  Nie  brakuje  także  takich,  którzy  sprowadzają  wszystko  do  wielości  rzeczy.
Listę  tego  typu  doktryn  można  byłoby  dowolnie  dalej  prowadzić,  jednakże  z
metodologicznego  punktu  widzenia  spory  te  są  prawie  bez  znaczenia.  “Głębsza”  analiza
dozwala być może na jedną z wymienionych redukcji, lecz w praktyce naukowej stale używa
się wszystkich tych kategorii. Uderzające jest też, iż w odniesieniu do tych kategorii  wśród
czołowych  myślicieli  naszego  kręgu  kulturowego  odnajdujemy  daleko  idącą  zgodność:
Platon,  Arystoteles,  Plotyn,  Augustyn,  Tomasz,  Spinoza,  Leibniz,  Kant,  Hegel,  Hussler,
Whitehead,  używają  wszyscy  języka,  w  którym  występują  nazwy  dla  naszych  kategorii,
niezależnie od tego, jak rozumieją świat “sam w sobie”.

Terminologia psychologiczna. Metodologia ma do czynienia z wiedzą. Czym ta wiedza

jest, to trudne i wielce sporne pytanie. Tutaj chcemy tylko opisać sens, który temu słowu
nadajemy.

(1) Traktujemy wiedzę jako coś psychicznego, a więc jako coś, co można odnaleźć w

duszy i tylko w niej; chcemy także ograniczyć wiedzę do wiedzy ludzkiej. Nie ujmujemy jej
w sensie aktu, a więc pewnego procesu, lecz w sensie cechy. Dokładniej powiedziawszy, jest
ona dla nas pewnym stanem. Wiedza jest mianowicie tym, dzięki czemu jakiś człowiek
zostaje nazwany “wiedzącym” - dokładnie tak, jak dzielność jest tym, dzięki czemu zostaje
on nazwany “dzielnym”, a siła tym, z powodu czego mówi się o pewnym wole lub motorze,
że jest silny. Wynika stąd, że w tym sensie nie ma żadnej wiedzy <w sobie> - a więc wiedzy
poza psychiką konkretnego pojedynczego człowieka. Każda wiedza jest wiedzą
indywidualnego człowieka.

We współczesnej filozofii dosyć dużo mówi się o ponadindywidualnej wiedzy. Ten

zwyczaj mówienia jest jednakże uwarunkowany albo tym, że myśli się o przedmiocie wiedzy
(w  naszym  sensie),  albo  tym,  że  wprowadza  się  metafizyczne  założenie  zbiorowego
podmiotu, mniej więcej w sensie heglowskiego ducha obiektywnego. W metodologii celowe
jest  jednak  terminologiczne  odróżnienie  wiedzy  jako  zjawiska  psychicznego  od  jej  treści,  a
wymieniona teza metafizyczna (skądinąd wielce problematyczna) jest dla niej bez znaczenia,
ponieważ  ostatecznie  metoda  może  być  zastosowana  zawsze  i  tylko  przez  indywidualnego
człowieka, nie zaś przez rzekomego ducha obiektywnego.

(2) Wiedza ma zawsze pewien przedmiot: to, co się wie. Przedmiot ten jest zawsze jakimś

stanem rzeczy. Ściśle biorąc rzeczy ani cechy, ani relacji nie można wiedzieć: jeśli wie się
coś, to wie się zawsze, że dana rzecz albo wchodząca w grę cecha, lub relacja jest tak a tak
uposażona lub że po prostu istnieje, a więc wie się pewien stan rzeczy.

(3) Przedmiot zostaje w wiedzy do pewnego stopnia odbity. Rzeczy, cechy i relacje są

odbite w pojęciach, stany rzeczy w zdaniach. Zgodnie z tym, co właśnie powiedzieliśmy,
pojęcie nie wystarcza dla wiedzy: wiedza odnosi się do stanów rzeczy, te zaś zostają odbite
dopiero w zdaniach. Dopiero zdania wystarczają dla wiedzy.

(4) Wymienione wyżej odbicia mogą być traktowane albo subiektywnie, albo

obiektywnie.  Jeśli  traktuje  się  je  subiektywnie,  wtedy  chodzi  o  pewnego  rodzaju  struktury
psychiczne,  które  stanowią  jedną  część  ludzkiej  psychiki;  obiektywnie  patrząc,  mamy  do
czynienia z ich treścią, z tym, co odpowiednie struktury psychiczne odbijają. Można byłoby
wprawdzie  mniemać,  że  owa  treść  jest  czymś  rzeczywistym,  pewnym  bytem,  mianowicie
bytem, którego dotyczy wiedza. Ale tak nie jest. Aby to zrozumieć, wystarczy zauważyć, że
istnieją również tzw. zdania fałszywe - tego rodzaju zdania mają oczywiście pewną treść, nie
są tylko czystymi tworami psychicznymi, a mimo to nie są odbiciami realnego świata.

Z tego powodu wyrażenia “pojęcie” i “zdanie” są dwuznaczne: należy odróżnić pojęcie

subiektywne i zdanie subiektywne - a więc struktury psychiczne - od pojęcia obiektywnego i
zdania obiektywnego, które nie są wcale strukturami psychicznymi, lecz treściami
odpowiednich subiektywnych pojęć czy też zdań.

(5) Każde poznanie dochodzi do skutku dzięki pewnemu procesowi psychicznemu.

Wiedza  jest  dopiero  rezultatem  tego  procesu.  Proces  ten  nie  jest  stanem,  lecz  czynnością
podmiotu.  Chcemy  go  nazwać  “poznawaniem”  [Erkennen].  Poznawanie  jest  zatem,
dokładnie tak jak wiedza, czymś psychicznym, występującym w indywidualnym człowieku.
W  przeciwieństwie  jednak  do  pojęć  i  zdań  obiektywnych  nie  istnieje  “obiektywne
poznawanie”; coś takiego jest absurdem.

Momentem szczytowym poznawania w pełnym sensie jest sąd, poprzez który zdanie

obiektywne zostaje stwierdzone (albo zaprzeczone). Odpowiedni “niższy” proces

poznawania, który prowadzi do utworzenia pojęcia subiektywnego i do pojmowania
obiektywnego pojęcia, chcemy nazwać “pojmowaniem” [Begreifen].

Faktycznie w procesie poznawania oba te akty są ze sobą ściśle złączone; dodatkowo

posiadają one bardzo skomplikowaną strukturę. Struktura ta nie będzie jednak przedmiotem
naszego zainteresowania. Należy jeszcze zauważyć, że niektórzy myśliciele (np. scholastycy
i Kant) używają słowa “sąd” w tym sensie, który my nadajemy słowu “zdanie”. W naszej
terminologii sąd jest jednak zawsze pewnym procesem, podczas gdy zdanie jest tworem
obiektywnym, treściowym.

(6) Od poznawania trzeba odróżnić myślenie. Chcemy mianowicie wyrażeniu “myślenie”

dać pewien szerszy zakres: rozumiemy przez nie pewien ruch duchowy [geistige Bewegung]
od jednego przedmiotu do drugiego. Tego rodzaju ruch nie potrzebuje być koniecznie
poznawaniem. Możemy także myśleć w ten sposób, że w wolnej chwili przypominamy sobie
po kolei różne rzeczy. Zgodnie z tym poznawanie należałoby ująć jako poważne myślenie,
którego celem jest wiedza.

Terminologia semiotyczna. Aby nasze pojęcia i zdania przekazywać innym i aby sobie

samym ułatwić myślenie, używamy znaków [Zeichen], szczególnie znaków języka [Sprache]
pisanego i mówionego, który składa się ze słów lub podobnych symboli. Ważne są przy tym
dwa następujące fakty:

(1) Język nie odbija bezpośrednio bytu, lecz obiektywne pojęcia i obiektywne zdania. Nie

wypowiadamy bytu tak, jak on istnieje, ale tak, jak go myślimy. Jest to bardzo ważne
stwierdzenie, którego zlekceważenie może prowadzić do poważnych błędów.

(2) Język nie zawsze adekwatnie odbija obiektywne pojęcia i zdania. Często dzieje się tak,

że pewien znak języka reprezentuje różne tego rodzaju struktury obiektywne
(wieloznaczność) lub odwrotnie: wiele znaków odwzorowuje tę samą strukturę
(synonimiczność).

Istnieje naturalna i całkiem uprawniona tendencja do kształtowania języka w ten sposób,

aby reprezentował pojęcia obiektywne i zdania obiektywne tak adekwatnie, jak to tylko jest
możliwe. Taka sytuacja jest jednak rzadko urzeczywistniającym się ideałem. Ponieważ język
odgrywa dominującą rolę w ludzkim poznawaniu (już z tego powodu, że poznawanie to jest
uwarunkowane społecznie, tj. przez to, co inni ludzie poznali i za pośrednictwem języka
udostępnili), analiza języka, jego interpretacja należy do najważniejszych składników metody
poznania.

Znak dla pojęcia obiektywnego chcemy określić jako “nazwę” [3amen], a znak dla

obiektywnego zdania jako “wypowiedź” [Aussage]

. W ten sposób otrzymujemy następującą

tabelę, która streszcza naszą terminologię:

W zwiazku z tym, ze Autor uzywa slowa “Satz” (zdanie) w kontekscie przeciwstawienia pojecie - zdanie

(pojecie subiektywne - zdanie subiektywne, pojecie obiektywne - zdanie obiektywne) i jednoczesnie rezerwuje
slowo  “Urteil”  (sad)  dla  procesu  stwierdzania  lub  zaprzeczania  zdania  obiektywnego,  to  w  tym  fragmencie
ksiazki pozostaje tylko jedna mozliwosc oddania niemieckiego slowa  “Aussage” -  wlasnie jako “wypowiedz”.
Dalej  jednak  nalezy  tlumaczyc  “Aussage”  jako  “zdanie”,  gdyz  przy  tlumaczeniu  go  jako  “wypowiedz”
powstalyby  wyrazenia  klócace  sie  z  polskimi  zwyczajami  terminologicznymi,  np.  “logika  wypowiedzi”
(Aussagenlogik)  zamiast  wlasciwego  “logika  zdan”.  W  miejscach,  gdzie  moglyby  powstac  nieporozumienia,
podaje w nawiasach terminy niemieckie. Zasadniczo wiec w dalszych partiach tekstu wszedzie, gdzie wystepuje
slowo  “zdanie”,  jest  ono  tlumaczeniem  niemieckiego  “Aussage”  i  nalezy  je  rozumiec  w  sensie  okreslenia
podanego wyzej przez Autora. tzn. jako znak dla zdania obiektywnego (przypis tlumacza).

dziedzina tego, co realne:

byt

stan rzeczy

dziedzina procesów
poznawania:

pojmowanie

sądzenie

dziedzina struktur
obiektywnych:

pojęcie obiektywne

zdanie obiektywne

dziedzina struktur
subiektywnych:

pojęcie subiektywne

zdanie subiektywne

dziedzina języka:

nazwa

wypowiedź

Jest to oczywiście tylko tymczasowa orientacja, która dalej zostanie wielorako pogłębiona.

Terminologia teoriopoznawcza. Zdanie obiektywne - a stąd też zdanie subiektywne i

sensowna wypowiedź - jest albo prawdziwe, albo fałszywe. Znaczenie tych wyrażeń chcemy
tutaj określić w sposób następujący: jakieś zdanie jest prawdziwe ściśle wtedy, gdy jest ono
trafne, tzn. jeśli odpowiadający mu stan rzeczy istnieje. Jest ono ściśle fałszywe wtedy, gdy
nie jest ono trafne, tzn. jeśli odpowiadający mu stan rzeczy nie istnieje. Słowo “prawda” ma
znaczyć tu tyle, co “własność pewnego zdania (czy też wypowiedzi) polegająca na tym, że
odpowiadający jemu (jej) stan rzeczy istnieje”. Analogicznie można zdefiniować sens słowa
“fałsz”.

Jest to oczywiście tylko jedno z bardzo licznych znaczeń słowa “prawda”, gdyż nie tylko

np. w języku teorii sztuki ma ono przynajmniej tuzin różnych znaczeń, lecz także w obrębie
samej logiki istnieje zwyczaj używania go w wielorakim sensie. Ponadto wielu filozofów
nadaje temu słowu inne, mniej lub więcej uprawnione (tzn. odpowiednie) znaczenia.

Wybieramy wszelako wyżej wymienione znaczenie, gdyż, po pierwsze, występuje ono w

każdej nauce (przynajmniej jako jedno obok innych) i, po drugie, dlatego że, jak się wydaje,
wszystkie  inne  definicje  w  jakiś  sposób  je  zakładają.  Jeżeli  ktoś  mówi  np.,  że  zdanie  jest
prawdziwe,  gdy  odpowiada  autentycznej  egzystencji  człowieka  je  akceptującego,  to
natychmiast  na  wyższym  poziomie  powstaje  pytanie:  czy  jest  prawdą,  że  zdanie  to
odpowiada  autentycznej  egzystencji?  itd.  I  tu  oczywiście  “prawda”  może  mieć  tylko  wyżej
wymieniony sens. Gdyby ktoś twierdził, że każda prawda jest względna (a więc przypisywał
temu słowu całkowicie inny sens, niż my to czynimy), to musiałby jednak w naszym sensie
zapytać: czy jest to prawda?

Jakkolwiek by było, tyle wydaje się pewne, że każda nauka dąży do ustanowienia

prawdziwych wypowiedzi (w powyższym sensie): jest to ostatecznym celem naukowego
poznawania. Oczywiście nie mówi się tym samym, że cel ten jest zawsze osiągany lub że jest
osiągalny we wszystkich dziedzinach, jednak tendencja kierująca się do niego jednoznacznie
determinuje każde poznawanie. Dlatego przyjęty przez nas tutaj sens “prawdy” jest
podstawowy dla metodologii.

Cel ten można oczywiście osiągnąć w dwojaki sposób: (1) tak, że (zmysłowo albo

duchowo) oglądamy odpowiedni stan rzeczy; jeżeli ktoś chce wiedzieć np., czy zdanie “Ten
stół  tutaj  jest  brązowy”  jest  prawdziwe,  wtedy  wystarczy  się  przyjrzeć  temu  stołowi;  tego
rodzaju  poznawanie  chcemy  nazwać  poznawaniem  bezpośrednim;  (2)  oraz  tak,  że
przyglądamy  się  nie  samemu  odpowiedniemu  stanowi  rzeczy,  lecz  patrzymy  na  inne  stany
rzeczy  i  wnioskujemy  z  nich  o  tym  pierwszym.  Ten  typ  poznawania  chcemy  nazwać
poznawaniem pośrednim. Należy zauważyć, że każda interpretacja znaku jest poznawaniem
pośrednim: tym, co  widzimy, są tu, z jednej strony, materialne znaki (takie jak małe plamy
suchego  atramentu),  a  z  drugiej  strony  (duchowo)  widzimy  pewne  ogólne  związki  między

tego typu znakami a stanami rzeczy. Stąd w konkretnym wypadku wnioskujemy o znaczeniu
znaków.

Oczywiście, sam fenomen poznawania pośredniego przedstawia się jako szczególnie

zagadkowy. Trudno jest początkowo dobrze zrozumieć, jak tego rodzaju poznawanie ma być
możliwe, natomiast to, że wiele rzeczy poznajemy pośrednio - że, jak się wydaje, do każdego
poznawania przynajmniej domieszane jest poznawanie pośrednie - pozostaje poza dyskusją.
Bardzo trudne problemy teoriopoznawcze przedstawia także istota poznawania pośredniego,
ponieważ jednak jesteśmy nastawieni wyłącznie na metodologię, chcemy to zagadnienie
opuścić i założyć sam fakt, że tego rodzaju poznawanie istnieje.

2. Logika, metodologia i nauka

Dla rozumienia teorii metodologicznych konieczne jest także zwięzłe opisanie miejsca

metodologii w systemie nauk. Z tego powodu musimy zająć się krótko pojęciem logiki -
której częścią jest metodologia - i pojęciem nauki.

Logika. Mało istnieje słów - również wśród fachowych wyrażeń filozoficznych - które są

tak  wieloznaczne  jak  słowo  “logika”.  Jeśli  pozostawimy  poza  rozważaniami  wszystkie
interpretacje  logiki,  które  nie  mają  nic  wspólnego  z  wnioskowaniem,  to  mimo  to  mamy  do
czynienia  z  wieloznacznością  albo,  lepiej  powiedziawszy,  z  trójpodziałem  dziedziny,  która
jest  określana  przez  to  słowo.  Logika  pojęta  jako  nauka  odnosząca  się  do  wnioskowania
obejmuje mianowicie trzy dyscypliny, które powinny być ściśle oddzielane.

(1) Logika formalna. Logika formalna rozważa tzw. prawa logiczne, tzn. zdania, “według

których” musi się wnioskować, jeśli chce się od jednych zdań prawdziwych dojść do innych
zdań prawdziwych. Istota logiki formalnej przedstawia znowu trudne problemy, jednakże na
kilku przykładach łatwo jest pokazać, o czym ona traktuje. Tego typu przykładem jest znany
modus ponendo ponens: “Jeżeli: ma miejsce A, wtedy także B; i ma miejsce A, wtedy B”. Jest
to  prawo  logiczne,  gdyż  jeśli  podstawimy  jakiekolwiek  zdania  za  nasze  litery  “A”  i  “B”,
otrzymamy  zdanie  prawdziwe.  Inaczej  powiedziawszy:  możemy  za  pomocą  tego  prawa  z
jednych  prawdziwych  zdań  wyprowadzić  inne  prawdziwe  zdania.  Innym  przykładem  jest
sylogizm Barbara: “Jeżeli wszystkie M są P i wszystkie S są M, wtedy także wszystkie S są
P”.  Logika  formalna  zajmuje  się  tego  rodzaju  prawami,  ich  formułowaniem,
porządkowaniem, metodami ich weryfikacji itd.

(2) Metodologia. Można byłoby mniemać, że sama logika formalna wystarczyłaby do

analizy  pośredniego  poznawania.  A  jednak  tak  nie  jest.  W  praktyce  badania  naukowego
okazuje; się bowiem, że te same prawa logiczne mogą być zastosowane w różny sposób. Inną
rzeczą  jest  samo  prawo  logiczne,  inną  zaś  wnioskowanie,  które  przeprowadza  się  według
tego prawa. Tak np. istota znanego podziału myślenia na dedukcyjne i indukcyjne polega nie
na użyciu różnych praw  logiki, lecz na różnym użyciu tych samych praw. Metodologia jest
właśnie teorią zastosowania praw logiki do różnych dziedzin.

(3) Filozofia logiki. W końcu można też postawić różne pytania dotyczące samej logiki i

natury  jej  praw.  O  co  tutaj  chodzi?  O  twory  językowe,  procesy  psychiczne,  struktury
obiektywne czy też nawet o stany rzeczy? Czym jest właściwie prawo logiczne? Skąd wiemy,
że  jest  ono  prawdziwe?  I  czy  w  tym  kontekście  można  w  ogóle  mówić  o  prawdzie?  Czy
prawa  logiczne  obowiązują  “w  sobie”,  czy  też  są  tylko  supozycjami  [Annahmen]?  Dalej,
prawa  logiczne  zawierają  często  wyrażenie  “dla  wszystkich”.  Co  to  wyrażenie  właściwie

znaczy? Czy w ogóle istnieje to, co ogólne? Jeżeli coś takiego istnieje, to gdzie to można
znaleźć? W psychicznym, w obiektywnym czy te w realnym obszarze - albo być może tylko
w językowym? Te i podobne pytania nie należą oczywiście ani do logiki formalnej, ani do
metodologii: tworzą one przedmiot filozofii logiki.

Najważniejsze jest przy tym ścisłe oddzielanie tych trzech dziedzin. Wiele zła wyrządzono

dostatecznie ich nie odróżniając.

Metodologia. Drugą część logiki nazwaliśmy metodologią Słowo to pochodzi z greckich

słów “µετα” - “wzdłuż” i “οδός” - “droga”. Znaczy więc ono dosłownie tyle, co “λόγος”, a
więc “mówienie o (poprawnym)-chodzeniu-wzdłuż-drogi”. Metoda jest sposobem, w jaki
musimy postępować w pewnej dziedzinie, tzn. sposobem, w jaki musimy porządkować nasze
działanie, a mianowicie przyporządkowywać je pewnemu celowi. Metodologia jest teorią
metody.

Metodologię można sformułować dla każdej dziedziny: tak np. istnieją metodologie

chemii, dydaktyki, ascetyki i jeszcze wiele innych. Można je podzielić na dwie klasy: te,
które omawiają techniki działania fizycznego, i te, które omawiają techniki działania
duchowego. Tutaj interesują nas tylko te drugie, przy czym należałoby zauważyć, że w wielu
dziedzinach, np. w archeologii, chemii, anatomii itd., badanie naukowe potrzebuje instrukcji
także dla czynności fizycznych.

W dziedzinie działań duchowych można znowu odróżnić różne klasy metod. Zajmiemy

się  tutaj  wyłącznie  metodami  myślenia,  a  więc  wskazaniami  dla  myślenia  poprawnego.
Odpowiednia  metodologia,  tzn.  nauka  o  poprawnym  myśleniu,  odnosi  się  oczywiście  do
myślenia  poważnego,  a  więc  do  poznawania.  Nie  wszystkie  jednak  metody  myślenia
poważnego  będą  nas  tutaj  interesować.  Pozostawimy  poza  rozważaniami  metody  tzw.
myślenia  praktycznego,  np.  teorii  organizacji  albo  strategii,  i  ograniczymy  się  do  myślenia
teoretycznego.  Różnica  między  nimi  polega  na  tym,  że  myślenie  praktyczne  zawsze  odnosi
się  bezpośrednio  do  czegoś,  co  myślący  może  wykonać:  chce  się  oczywiście  w  ten  sposób
osiągnąć  pewną  wiedzę,  ale  tylko  taką,  jak  to  lub  tamto  można  byłoby  zrobić.  W
przeciwieństwie do tego myślenie teoretyczne nie posiada żadnych takich zamiarów: odnosi
się  ono  wyłącznie  do  stanów  rzeczy,  które  chciałoby  uchwycić,  pomijając  zupełnie,  czy  te
stany rzeczy dałoby się w jakiś sposób wykorzystać, czy nie.

Dla każdego obszaru myślenia teoretycznego istnieją specjalne metody i stąd też specjalne

metodologie.  Omawiane  są  one  w  ramach  poszczególnych  nauk.  Ale  istnieje  także  ogólna
metodologia  myślenia  teoretycznego;  omawia  ona  metody,  które  znajdują  zastosowanie  w
każdym  myśleniu  teoretycznym  albo  przynajmniej  w  znacznej  części  nauk.  Ta  i  tylko  ta
metodologia  jest  częścią  logiki  -  i  tylko  ona  będzie  tutaj  omawiana.  Jest  to  ogólna
metodologia myślenia naukowego.

Nauka. Słowo, “nauka” posiada, między innymi, dwa ściśle skoordynowane, lecz różne

znaczenia. Można mianowicie słowo to rozumieć albo w subiektywnym, albo w
obiektywnym sensie.

(1) Nauka rozumiana subiektywnie nie jest niczym innym niż wiedzą systematyczną. Jest

ona (a) wiedzą, a więc pewną własnością ludzkiego - indywidualnego - podmiotu. Kto, ja się
mówi,  posiadł  naukę,  ten  ma  zdolność  do  rozumienia  wielu  rzeczy  z  jej  dziedziny  i  do
poprawnego przeprowadzania (duchowych) działań w tej dziedzinie. Tak np. człowiek, który
zna  arytmetykę,  ma  zdolność  rozumienia  praw  arytmetycznych  i  poprawnego
arytmetycznego  liczenia.  Nauka  w  tym  sensie  nie  jest  niczym  innym  niż  taką  właśnie
zdolnością,  która  naturalnie  połączona  jest  z  wiedzą  we  właściwym  sensie,  tzn.  w  naszym

przykładzie ze znajomością wielu praw. Ponadto wiedza rozumiana subiektywnie jest (b)
wiedzą systematyczną. Nie każdy, kto wie coś o pewnej dziedzinie posiada odpowiadającą jej
naukę, lecz tylko ten, kto systematycznie przebadał tę dziedzinę i kto poza pojedynczymi
stanami rzeczy zna związki zachodzące między nimi.

Mówi się niekiedy o czynnościach naukowych, a więc o badaniu. Czynności te nazwane

są dlatego naukowymi, gdyż cel ich polega na wytworzeniu lub udoskonaleniu nauki w
sensie subiektywnym. Ten bowiem, kto bada, uczy się itd., stara się o zdobycie wiedzy
systematycznej.

(2) Nauka rozumiana obiektywnie nie jest wiedzą lecz układem zdań obiektywnych. W

tym  sensie  mówi  się  np.  “Matematyka  uczy,  że...”  albo  “Bierzemy  z  astronomii  następując
twierdzenie...”  itd.  Tak  rozumiana  nauka  nie  istnieje  oczywiście  “w  sobie”,  ale  nie  jest  ona
także  związana  z  pojedynczy  człowiekiem.  Przy  takim  rozumieniu  chodzi  w  niej  raczej  o
pewien twór społeczny, istniejący w myśleniu wielu ludzi, a mianowicie istniejący często w
ten  sposób,  że  żaden  z  tych  ludzi  nie  zna  wszystkich  należących  do  niej  zdań.  Nauka
rozumiana obiektywnie posiada następujące cechy:

(a) Jest ona systematycznie uporządkowanym układem zdań obiektywnych - odpowiednio

do systematycznego charakteru nauki w subiektywnym sensie tego słowa.

(b) Do nauki zaliczają się nie wszystkie należące do jej dziedziny zdania, lecz tylko takie,

które znane są przynajmniej jednemu człowiekowi. Dokładniej powiedziawszy: poza
zdaniami komuś znanymi nie ma żadnych zdań faktycznych, lecz tylko możliwe. Nauka nie
składa się z możliwych, lecz z faktycznie utworzonych zdań. Dlatego można mówić o
rozwoju, postępie nauki. Dochodzi on do skutku w ten sposób, że ludzie poznają nowe stany
rzeczy i odpowiednio do nich tworzą nowe zdania.

tylko takie zdania, które w jakiś sposób zostały zobiektywizowane, tzn. przedstawione za
pomocą znaków, przedstawione tak, że przynajmniej zasadniczo dostępne są innym ludziom.
Można byłoby sobie być może pomyśleć także jakąś indywidualną naukę, zbudowaną przez
pojedynczego człowieka i tylko jemu znaną; ktoś taki nie potrzebowałby jej w ogóle
przedstawiać za pomocą znaków. Faktycznie jednak taka nauka nie istnieje.

Nauka i logika. Z naszego opisu nauki wynika, że jest ona istotnie zależna od logiki.

Zależność ta ma różnoraki sens.

Jeśli chodzi najpierw o naukę w rozumieniu obiektywnym, to jest jasne, że musi być ona

zbudowana logicznie. Nauka jest bowiem zbudowana systematycznie, tzn. jej zdania znajdują
się  we  wzajemnych  stosunkach  logicznych.  We  wczesnych  fazach  swojego  rozwoju  nauka
zawiera  często  oczywiście  tylko  pewną  mnogość  nie  połączonych  wzajemnie  zdań.  Jest  to
jednak  przez  wszystkich  naukowców  traktowane  jako  coś  niezadowalającego  i  głównym
dążeniem każdego badania naukowego jest nie tylko odkrywanie nowych stanów rzeczy, lecz
także  (a  być  może  przede  wszystkim)  logiczny  porządek  już  ustalonych  zdań.  Logika  -  a
mianowicie  tutaj  logika  formalna  -  tworzy  więc  niezbędne  ramy  dla  tak  rozumianej  nauki,
która zawsze musi zakładać logikę.

Również dla nauki w sensie subiektywnym logika stanowi założenie, gdyż nauka ta (jako

stan) jest pewną wiedzą systematyczną, polegającą na pojmowaniu nauki w sensie
obiektywnym. Tworzące tę wiedzę sądy muszą być więc między sobą tak samo połączone jak
zdania nauki obiektywnej.

Jeśli tak jest, to także badanie naukowe musi być prowadzone przez logikę i to nawet w

podwójny sposób: (1) Przede wszystkim oczywiście badaczowi nie tylko nie wolno gwałcić
praw logicznych, lecz musi on postępować zgodnie z tymi prawami. W większości bowiem

wypadków poznawanie naukowe jest poznawaniem pośrednim, a więc wnioskowaniem. Stąd
logika  formalna  jest  niezbędnym  założeniem  badania  naukowego.  (2)  Ponadto  w  każdym
takim  badaniu  musi  się,  jak  się  mówi,  postępować  “metodycznie”.  Znaczy  to,  że  należy
zastosować  pewne  poprawne  metody.  Metody  takie  są  opracowywane  w  każdej  nauce
zgodnie z rodzajem przedmiotów, którymi się ona zajmuje. Jednak każde badanie naukowe
potrzebuje  także  pewnych  ogólnych  zasad  metodycznych  obowiązujących  dla  wszystkich  -
lub przynajmniej dla wielu różnych - nauk. Zasady te rozważane są w metodologii, która, jak
powiedzieliśmy,  tworzy  jedną  z  części  logiki.  Tym  samym  badanie  naukowe  zakłada  także
logikę w szerszym sensie tego słowa.

Nie należy jednak tego tak rozumieć, jakby naukowiec musiał nauczyć się logiki czy też

metodologii zanim przystąpi do badania. Przeciwnie, wiadomo, że znajomość żadnej z nich
nie  jest  niezbędna  w  fazach  początkowych  jakiejś  nauki  -  wystarczają  naturalne  zdolności.
Jest  także  faktem,  że  zasady  logiki  dopiero  wtedy  zostają  wyabstrahowane  z  nauk  i
sformułowane,  gdy  te  dość  daleko  postąpią  w  swoim  rozwoju.  Jednakże  dwie  rzeczy
pozostają  niewątpliwe:  (1)  każda  nauka  budowana  jest  według  zasad  logicznych  i
metodologicznych, nawet wtedy kiedy naukowiec czyni to nieświadomie; (2) zreflektowane
sformułowanie  tych  zasad  jest  zwykle  konieczne  w  dalszych  fazach  rozwoju  danej  nauki.
<Logika  naturalna>  wystarcza  w  prostszych  zagadnieniach;  jeśli  jednak  dojdzie  się  do
bardziej  skomplikowanych,  to  w  większości  wypadków  zawodzi.  Regularnie  i  całkowicie
zawodzi ona wtedy, gdy chcemy zdać sobie sprawę z sensu tego, co dokonało się w nauce: w
tym wypadku niezbędna jest dokładna znajomość logiki formalnej i metodologii.

Plan książki. Po tym, co powiedzieliśmy, można byłoby sądzić, że ogólna metodologia

nauk  odnosi  się  wyłącznie  do  poznawania  pośredniego.  Tak  jednak  nie  jest.  Także  w
dziedzinie  poznawania  bezpośredniego  istnieją  pewne  metody,  które  zostały  współcześnie
technicznie  rozwinięte  i  stały  się  przedmiotem  metodologii  ogólnej.  Wyróżnione  miejsce
zajmuje  wśród  nich  metoda  fenomenologiczna.  Jest  ona  metodą  duchowego  patrzenia  i
opisywania tego, co zobaczone. Zawiera przy tym wiele reguł, które obowiązują całkowicie
ogólnie, tzn. dla każdego myślenia. Chodzi w niej o jedną z nowszych zasad, która nie tylko
używana jest przez mniej więcej połowę ogółu filozofów, lecz także stosowana poza filozofią
w różnych naukach humanistycznych i która, jak się wydaje, znajduje coraz większe uznanie.
Logika  stoi  z  nią  w  ścisłym  związku,  mianowicie  jeśli  chodzi  o  trzecią  część  logiki,  tzn.
filozofię logiki. Metodę fenomenologiczną będziemy rozważać najpierw.

Z metod pośrednich opracowano w ostatnich czasach trzy grupy. W pierwszej chodzi o ten

typ  poznania  pośredniego,  który  polega  na  interpretacji  jakiegoś  języka.  Ze  względu  na
szczególną  wagę  języka  w  wielu  naukach  (przede  wszystkim  historycznych,  lecz  także
matematycznych),  analiza  języka  należy  do  ogólnej  teorii  metod.  Do  pewnego  stopnia
stanowi  ona  człon  przeciwny  dla  metody  fenomenologicznej:  także  w  niej  analizuje  się
rzeczy, tylko że w całkiem inny, pośredni sposób, tzn. poprzez układ znaków.

W dalszym ciągu będziemy mieli do czynienia z samym wnioskowaniem. Spotkamy się

przy tym z dwoma rodzajami wniosków: dedukcyjnymi i redukcyjnymi. (Znaczenie tych
wyrażeń zostanie podane później).

Otrzymujemy zatem następujący podział:

1. metoda fenomenologiczna,

2. analiza języka,

3. metoda dedukcyjna,

4. metoda redukcyjna.

II. METODA FENOMENOLOGICZNA

3. Uwagi ogólne

Historyczne uwagi wstępne. Nazwy “fenomenologia” użył po raz pierwszy, jak się

wydaje, J. H. Lambert w swoim 3eues Organon (1764). Następnie słowo to występuje także
u

Kanta

(Metaphysische

Anfangsgründe

der

3aturwissenschaft,

1786),

Hegla

(Phänomenologie des Geistes, 1807)

, Renouviera (Fragments de la philosophie de Sir W.

Hamilton, 1840), W. Hamiltona (Lectures on Logic, 1860), Amiela (Journal intime, 1869), E.
von Hartmanna (Phänomenologie des sittlichen Bewusstseins, 1879) i innych. Jego znaczenie
u każdego z tych autorów jest bardzo różne, żaden z nich jednak nie używał go dla określenia
pewnej szczególnej, dokładnie zdeterminowanej metody myślenia.

Dopiero Edmund Husserl (1859-1938) wprowadził słowo “fenomenologia” w tym sensie.

Jego  metodologiczne  idee  wywarły  decydujący  wpływ  na  europejską  i  częściowo  również
amerykańską  filozofię.  Pomiędzy  dwiema  wojnami  światowymi  utworzyła  się  wokół  niego
znacząca  szkoła  filozoficzna  (M.  Scheler,  R.  Ingarden,  M.  Farber,  E.  Stein,  O.  Becker,  E.
Fink,  A.  Pfänder,  A.  Koyré  i  inni).  Później,  z  pewnymi  zmianami,  jego  metodę  przejęli
egzystencjaliści.  Jest  ona  dzisiaj  najważniejszym  sposobem  postępowania  w  tej  szkole  (G.
Marcel, M. Heidegger, J.-P. Sartre, M. Merleau-Ponty) i ponieważ w różnych krajach, przede
wszystkim w Niemczech, we Francji i we Włoszech, egzystencjalizm wywarł silny wpływ na
całość nauk humanistycznych, to przez to także metoda fenomenologiczna stała się ważna dla
tych  dyscyplin.  Również  kilku  niezależnych  myślicieli  -  jak  N.  Hartmann  -  używa  pewnej
odmiany metody fenomenologicznej. Można więc bez przesady twierdzić, że przynajmniej na
kontynencie  europejskim  metoda  ta  ma  decydujące  znaczenie  dla  filozofii.  W
przeciwieństwie  do  tego  w  północnoamerykańskiej  i  angielskiej  filozofii  jest  ona  mało
używana.

Metodologiczne uwagi wstępne. Nie jest łatwo dokładnie określić, jakie reguły metody

fenomenologicznej  były  uważane  przez  Husserla  za  podstawowe.  Rozwijał  on  bowiem  tę
metodę w trakcie swoich badań filozoficznych stopniowo i nigdy jasno jej nie streścił. Tylko
przygodnie pojawiają się w jego pismach uwagi metodologiczne i ponadto nie są one zawsze
łatwo  zrozumiałe.  Dodatkowo  dochodzi  do  tego  fakt,  że  słowo  “fenomenologia”  oznacza  u
Husserla  zarówno  metodę  jak  też  pewną  doktrynę.  Żadnej  metody  nie  można  wprawdzie
całkowicie oddzielić od pewnych treściowych założeń, ale w tym wypadku splecenie metody
i treści jest tak ścisłe, że często wydaje się wątpliwe, czy czysto metodologiczne idee dadzą
się w ogóle całkiem jasno przedstawić.

Następujące rozróżnienie posiada jednak znaczenie decydujące. Istotnym rysem metody

fenomenologicznej jest tzw. redukcja. U Husserla mamy do czynienia z dwiema redukcjami
“ejdetyczną”  i  “fenomenologiczną”  w  węższym  sensie.  Redukcję  ejdetyczną  Husserl
opracował  głównie  w  swoich  Logische  Untersuchungen  (1901),  fenomenologiczną  w
węższym  sensie  stosował  coraz  częściej  od  Ideen  zu  einer  reinen  Phänomenologie  und
phänomenologischen  Philosophie  (1913)

. Tutaj chcemy zająć się bliżej tylko pierwszą,

ejdetyczną odmianą redukcji, a redukcję fenomenologiczną pozostawić całkowicie poza

Fenomenologia ducha, tlum. A. Landman, 2 tomy, Warszawa 1963, 1965 (przypis tlumacza).

Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii. Ksiega pierwsza, tlum. D. Gierulanka. Warszawa

1975 (przypis tlumacza).

rozważaniem, gdyż jest ona tak ściśle złączona ze specyficzną doktryną Husserla, że z
trudem da się ją traktować jako metodę o znaczeniu ogólnym.

Istotne rysy fenomenologii. Metoda fenomenologiczna jest szczególnym rodzajem

postępowania poznawczego. Jej istotnym składnikiem jest pewien typ duchowego oglądania
przedmiotów, tzn. opiera się ona na intuicji. Intuicja ta odnosi się do tego, co dane. Główna
zasada  fenomenologii  brzmi:  “z  powrotem  do  rzeczy  samych”,  przy  czym  przez  “rzeczy”
należy  rozumieć  właśnie  to,  co  dane.  Wymaga  to  jednak  trojakiego  wyłączenia  bądź
“redukcji”,  zwanej  także  “epoché”:  po  pierwsze,  wyłączenia  wszystkiego,  co  subiektywne:
należy zająć czysto obiektywną, zwróconą ku przedmiotowi postawę; po drugie, wyłączenia
wszystkiego,  co  płynie  z  różnego  typu  teorii,  jak  hipotezy,  dowody,  wyłączenia  w  inny
sposób zdobytej wiedzy - tak że tylko to, co dane dochodzi do głosu: po trzecie, wyłączenia
wszelkiej  tradycji,  tzn.  wszystkiego,  co  inni  twierdzili  na  temat  wchodzącego  w  grę
przedmiotu.

Dany przedmiot (“fenomen”) podlega znowu dwojakiego typu redukcji: po pierwsze,

pozostawia  się  poza  rozważaniem  istnienie  przedmiotu,  a  uwaga  zostaje  skierowana
wyłącznie  na  jego  uposażenie  treściowe  [Washeit],  na  to,  czym  [was]  dany  przedmiot  jest;
po  drugie,  z  tego  uposażenia  treściowego  zostaje  wyłączone  wszystko,  co  nieistotne  i  tylko
istota przedmiotu jest poddana analizie.

W związku z powyższym należy zauważyć, że “fenomenologiczne” wyłączenie nie jest

równoznaczne z zaprzeczeniem. Wyłączone elementy pomija się tylko, abstrahuje się od nich
i  rozważa  wyłącznie  to,  co  pozostaje.  Redukcja  ejdetyczna  nie  zawiera  także  żadnego  sądu
dotyczącego  wartości  innych  procedur  i  innych  aspektów.  Ten,  kto  postępuje
fenomenologicznie,  nie  rezygnuje  z  późniejszego  zastosowania  innych  procedur  i  z
ponownego  rozważenia  pominiętych  aspektów.  Zasada  redukcji  obowiązuje  tylko  w  trakcie
trwania fenomenologicznych rozważań.

Uprawomocnienie

metody

fenomenologicznej.

pierwszy

rzut

oka

ogląd

fenomenologiczny wydaje się czymś całkiem prostym, polegającym tylko na uruchomieniu
duchowej władzy widzenia, w danym wypadku może to być także zewnętrzne poruszanie się,
np. podróż, zajęcie dogodnej pozycji itd., które czynią przedmiot dobrze widocznym.
Specjalna metoda, która regulowałaby ruch myśli, wydaje się na pierwszy rzut oka zupełnie
niekonieczna.

Jest ona jednak konieczna i to z dwóch względów. (1) Człowiek jest tak ukształtowany, że

posiada  prawie  nieprzezwyciężalną  skłonność  do  wkładania  w  to,  co  widzi,  obcych  -  w
przedmiocie wcale nie danych - elementów. Elementy te wkładane są albo z powodu naszych
subiektywnych  emocjonalnych  nastawień  (człowiek  tchórzliwy  widzi  siłę  wroga  jako
podwójną),  albo  z  powodu  w  inny  sposób  zdobytej  wiedzy.  Wprojektowujemy  w  dany
przedmiot  nasze  hipotezy,  teorie,  wyobrażenia  itd.  W  redukcji  ejdetycznej  chodzi  zaś  o  to,
aby  widzieć  sam  dany  przedmiot  i  poza  tym  nic  innego.  Aby  to  osiągnąć  musi  być
zastosowana  starannie  opracowana  i  wyćwiczona  metoda.  (2)  Żaden  przedmiot  nie  jest
prosty,  każdy  jest  nieskończenie  złożony,  składa  się  z  różnych  komponentów  i  aspektów,
które  nie  są  jednakowo  ważne.  Człowiek  nie  może  jednak  wszystkich  tych  elementów
uchwycić  jednocześnie,  musi  je  obserwować  jeden  po  drugim.  Także  to  wymaga  mądrze
przemyślanej i wyćwiczonej metody.

Z tych powodów nie tylko istnieje metoda fenomenologiczna, lecz także konieczne jest

dobre jej opanowanie w celu poprawnego widzenia.

Tyle twierdzą sami fenomenologowie. Ich punkt widzenia krytykowany jest przez

empirystów i kantowskich krytycystów. Abstrahując jednak od znaczenia tego sporu, nawet
w  krótkim  przedstawieniu  współczesnych  metod  myślenia  nie  może  zabraknąć  rozdziału  o
metodzie fenomenologicznej, ponieważ jest ona stosowana przez dużą część (być może przez
większość)  dzisiejszych  filozofów  i  zawiera  wiele  reguł  obowiązujących  niezależnie  od
stanowiska  filozoficznego.  Prawie  wszystkie  reguły  metody  fenomenologicznej  można
byłoby  nawet  uznać  za  ogólne  reguły  naukowe.  To  jednak  nie  odpowiadałoby  intencjom
samych  fenomenologów.  Mimo  to  jest  obiektywnym  faktem,  że  sformułowali  oni  ważne,
ogólnie obowiązujące reguły myślenia teoretycznego.

4. Z powrotem do rzeczy samych!

Ogląd istoty. Wymieniona wyżej główna reguła metody fenomenologicznej “z powrotem

do  rzeczy  samych”  oznacza  przede  wszystkim,  iż  rzeczy  te  powinno  się  widzieć  duchowo.
Metoda  fenomenologiczna  jest  metodą  intuicji,  duchowego  patrzenia.  Według
fenomenologów tego rodzaju ogląd jest konieczną podstawą każdego prawdziwego poznania.
W  terminologii  Husserla:  źródłowo  prezentująca  świadomość  jest  jedynym  źródłem
prawomocności poznania. Każde bowiem poznawanie pośrednie, a więc wnioskowanie, jest
wnioskowaniem  na  podstawie  czegoś  i  ostatecznie  owo  coś  musi  być  dane  w  jakimś  typie
oglądu.  Widzieć  można  jednakże  tylko  to,  co  dane.  To,  co  dane,  “rzecz”,  nazywa  się  u
Husserla  “fenomenem”,  od  greckiego  φαινόµενον,  to  co  się  przejawia,  co  w  sposób  jasny
znajduje się przed nami (φώς = światło). Sam ogląd jest (wewnętrzną, duchową) artykulacją
fenomenu,  po  grecku  λέγειν.  Stąd  nazwa  “fenomenologia”.  Jest  ona  artykulacją  tego,  co
dane, dane bezpośrednio w duchowym patrzeniu.

W tym kontekście należy zauważyć: (1) intuicja jest tu przeciwstawiona zarówno

poznawaniu  dyskursywnemu,  jak  też  abstrakcji.  Używamy  tego  słowa  tylko  w  pierwszym
sensie,  tzn.  rozumiemy  przez  “intuicję”  bezpośrednie,  lecz  nie  wyczerpujące  uchwycenie
przedmiotu. Poznanie ludzkie jest istotnie abstrakcyjne, ujmuje tylko aspekty tego, co dane i
nie  jest  w  stanie  wyczerpać  wszystkiego,  co  jest  obecne  w  tym,  co  dane.  Intuicja  w  sensie
poznania  wyczerpującego  nie  istnieje,  w  każdym  razie  nie  u  nas  ludzi.  (2)  Zarzuca  się
niekiedy  fenomenologom - i być może nie całkiem bez powodu - że chcieliby oni pominąć
każdą  inną  formę  wiedzy,  np.  wiedzę  o  tym,  co  prawdopodobne.  Jednakże  ich  zasady  nie
głoszą  nic  takiego.  Wiedza,  że  coś  jest  prawdopodobne,  ma  oczywiście  miejsce  aż  nazbyt
często;  ale  niemniej  jednak  jest  ona  wiedzą.  Jeżeli  więc  pewne  zdanie  zostaje  stwierdzone
tylko z prawdopodobieństwem, to i tak ten, kto je stwierdza, musi wiedzieć, że zdanie to jest
prawdopodobne.  Jednak  prawdopodobieństwo  jakiegoś  zdania  może  zostać  poznane  tylko
dzięki wnioskowaniu, takie wnioskowanie zakłada zawsze pewność dotyczącą czegoś, a więc
uchwycenie  jakichś  przedmiotów.  W  tym  i  tylko  w  tym  sensie  obowiązuje  podstawowa
zasada fenomenologiczna. Gdyby ją rozumieć w ten sposób, że wiedzieć coś możemy tylko
w sposób pewny, to byłaby ona oczywiście fałszywa.

Obiektywizm. Druga podstawowa reguła metody fenomenologicznej, tak jak ją

reprezentował Husserl, mogłaby być sformułowana następująco: w każdym badaniu myślenie
powinno być skierowane wyłącznie na przedmiot z całkowitym wyłączeniem wszystkiego, co
subiektywne. Tak ujęta, reguła ta należy do wspólnego dobra zachodniej metody naukowej.
Zawiera ona dwie różne, lecz ściśle ze sobą złączone zasady praktyczne.

Przede wszystkim wymaga ona, aby naukowiec, żeby tak powiedzieć, oddał się w pełni

badanemu przedmiotowi widząc tylko to, co obiektywne. Musi on zatem wyłączyć wszystko,
co  pochodzi  od  niego  samego,  od  podmiotu,  przede  wszystkim  swoje  uczucia,  życzenia,
osobiste  nastawienia  itd.  Wymagany  jest  bowiem  czysty  ogląd,  czysto  teoretyczne
nastawienie  w  pierwotnym  greckim  sensie  słowa  “teoria”  (=  oglądanie).  Naukowiec
wypełniający tę regułę jest czysto poznającą istotą, która w pełni zapomina o sobie samej.

Po drugie, reguła ta wymaga postawy kontemplacyjnej, tzn. wyłączenia tego co

praktyczne.  Badaczowi  nie  wolno  się  pytać,  jakiemu  celowi  to  czy  tamto  mogłoby  służyć,
lecz tylko i wyłącznie, jakie to coś jest. Dziedzina tego, co praktyczne np. moralność, religia,
może być jednakże badana fenomen logicznie, tak jak to się dzieje w pracach Schelera i Otto,
lecz  wtedy  przedmioty  praktyczne,  jak  cele,  wartości  itd.  są  traktowane  czysto
kontemplacyjnie.  Fenomenologia  jest  więc  na  wskroś  teoretyczna  także  i  w  tym  sensie,  że
jest apraktyczna.

Obiektywizm, do którego dążą fenomenologowie jest oczywiście tylko ideałem. Człowiek

nie  jest  tylko  intelektem,  także  w  badaniu  naukowym  w  mniejszym  lub  większym  stopniu
współobecne  są  motywy  emocjonalne.  Niektóre  z  nich  wydają  się  nawet  wspierać  badanie
naukowe,  tak  np.  wola,  namiętne  pragnienie  wiedzy.  W  pozostałych  jednak  wypadkach
uczucia  i  akty  woli  aż  nazbyt  często  zaciemniają  czystość  naukowego  patrzenia.  Mimo  to
wydaje  się  praktycznie  niemożliwe  całkowite  ich  wyłączenie  i  w  tej  sytuacji
fenomenologiczna  reguła  jest  tym  bardziej  ważna.  Ten  bowiem,  kto  ciągle  i  świadomie  nie
stara  się  jej  dotrzymać,  tym  łatwiej  popadnie  w  subiektywizm.  Wielkie  zdobycze  naszego
kręgu  kulturowego  zawdzięczamy,  jak  słusznie  podkreślają  fenomenologowie,  właśnie
obiektywizmowi.

Subiektywne myślenie Kierkegaarda. Przeciwko tej dawno potwierdzonej, a ostatnio

szczególnie  przez  Husserla  wyostrzonej,  regule  obiektywizmu  bronią  się  uczniowie  Sørena
Kierkegaarda,  egzystencjaliści.  Twierdzą  oni,  że  dla  dociekań  filozoficznych  obiektywizm
jest niewystarczający, przeciwnie, badacz, <subiektywny myśliciel> musi “się trwożyć”. “Je
ne suis pas au spectacle” chce powtarzać sobie codziennie G. Marcel. Także myślenie czysto
teoretyczne egzystencjaliści uważają za bezwartościowe. Idą często nawet aż tak daleko, aby
twierdzić,  że  prawdziwie  filozoficzne  myślenie  jest  bezprzedmiotowe,  gdyż  odnosi  się  ono
do  tzw.  egzystencji  (do  ludzkiego  Dasein),  która  nie  jest  żadnym  przedmiotem,  żadnym
obiektem, lecz podmiotem.

Te dzisiaj bardzo popularne poglądy kontynentalnych filozofów przy bliższym przyjrzeniu

okazują się mniej rewolucyjne, niż się to początkowo wydaje.

(1) Przede wszystkim należy zauważyć, że słowo “obiekt” (względnie “przedmiot”) jest

wieloznaczne. W terminologii Husserla “przedmiotem” jest wszystko, co dane, wszystko, co
w  jakiś  sposób  może  być  rozważane.  Jednakże  egzystencjaliści  biorą  ten  termin  w
dosłownym  sensie:  przedmiotem  jest  wszystko,  co  stoi  na  przeciw  ja  [Gegenstand  ist,  was
dem  Ich  gegen  übersteht].  Przy  takim  rozumieniu  ja  (tzw.  egzystencja)  nie  może  być
oczywiście  żadnym  obiektem.  Jeżeli  jednak  rozważamy  egzystencję,  to  jest  ona  jednak
pewnego  typu  obiektem  w  pierwotnie  fenomenologicznym  sensie,  gdyż  obiektem  jest  to,  o
czym mówimy. Gdy mówimy zatem o egzystencji, wtedy staje się ona dla nas przedmiotem.
Dodatkowo egzystencjaliści interpretują egzystencję jako coś, co nigdy nie jest gotowe coś,
co  nie  ma  żadnego  trwałego  kształtu,  jednocześnie  mówią,  że  obiekt  jest  czymś
uformowanym  i  dającym  się  ująć.  Również  z  tego  powodu  egzystencja  nie  jest  dla  nich
żadnym “przedmiotem”. Jednakże pierwotna terminologia fenomenologiczna nie determinuje
przedmiotu  w  żaden  określony  sposób  a  stąd  także  egzystencja  może  być  nazwana
“przedmiotem”. Jest to zatem właściwie spór o słowa.

(2) Jeżeli egzystencjaliści w trwodze widzą konieczny stan umożliwiający uchwycenie

egzystencji, to myślą oczywiście, że ten szczególny przedmiot, którym jestem ja sam (moja
egzystencja)  odsłania  się  najlepiej  w  tego  rodzaju  sytuacji  emocjonalnej.  Być  może  jest  to
trafne, lecz tym samym nie jest powiedziane, że również właściwa analiza byłaby możliwa w
stanie  trwogi.  Tak  na  przykład  dzieło  Sartre'a  L’Être  et  le  néant  nie  zostawia  żadnych
wątpliwości,  że  jego  autor  dokonał  tej  gigantycznej  pracy  myślowej  w  całkowicie
kontemplatywnym  nastawieniu,  zimno  i  naukowo.  Być  może  trwoga  była  warunkiem
wstępnym  tej  analizy,  z  pewnością  nie  była  jednak  stanem  który  podczas  pracy  badawczej
mógł ją wspomagać, raczej odwrotnie, stan trwogi uniemożliwiłby spokojną analizę.

(3) Przedmiotem zalecanej przez egzystencjalistów metody jest ludzka egzystencja, a więc

coś  całkowicie  szczególnego.  Sądzą  oni,  że  każdy  przedmiot  z  konieczności  znajduje  się  w
relacji  do  egzystencji  i  dopiero  na  bazie  jej  rozjaśnienia  [Erhellung]  może  zostać
filozoficznie pojęty. Jest to jednak teza, która nie jest ogólnie uznana, a w każdym razie nie
jest  trafna  w  wypadku  nauk  przyrodniczych.  Nauki  te  przeprowadziły  do  dzisiaj  skuteczną
interpretację  przedmiotów  bez  odnoszenia  się  do  egzystencji,  postępując  całkowicie
obiektywistycznie.  Zresztą  w  dziełach  Heideggera  i  Sartre'a,  a  więc  u  dwóch  wiodących
egzystencjalistów, metoda obiektywistyczna jest wręcz wzorcowo stosowana.

Wyłączenie teorii i tradycji. Reguła “z powrotem do rzeczy samych” wymaga nie tylko

wyłączenia subiektywnych postaw lecz również tych wszystkich obiektywności, które w
przedmiocie badanym nie są bezpośrednio dane. Do tego należy jednak wszystko, co wiemy
dzięki innym źródłom lub też przez wnioskowanie. Powinno się widzieć tylko to, co jest
dane, fenomen, i nic poza tym.

(1) Po pierwsze, reguła ta wymaga, aby wyłączone zostały wszystkie teorie, wnioski,

hipotezy itd. W ten sposób fenomenologowie nie chcą jednak wyłączyć każdego poznawania
pośredniego, dopuszczają je całkowicie, ale dopiero po fenomenologicznym ugruntowaniu.
Ugruntowanie to jest absolutnym początkiem; uzasadnia ono m.in. także prawomocność
reguł wnioskowania i dlatego w toku badania fenomenologicznego nie można robić żadnego
użytku z pośrednich metod poznawania.

(2) Z tym łączy się ściśle wyłączenie tradycji. Nie chodzi przy tym tylko o już przez .

Tomasza  z  Akwinu  wyraźnie  sformułowaną  zasadę,  według  której  powołanie  się  na  ludzki
autorytet  stanowi  najsłabszy  argument  w  ten  sposób,  że  tego,  co  twierdzą  inni,  nigdy  nie
wolno  traktować  jako  pewnej  podstawy.  Metoda  fenomenologiczna  wymaga  nie  tylko
ścisłego  zastosowania  tej  tomistycznej  zasady,  lecz  ponadto,  aby  cały  <stan  wiedzy>  został
wyłączony  niezależnie,  czy  był  on  przez  fenomenologa  sprawdzony  czy  nie.  Rzeczy  same,
fenomeny, tak jak się pojawiają przed duchowym okiem badacza, powinny dojść do głosu i
nic poza tym.

Praktycznie postulaty te, podobnie jak ścisły obiektywizm, są niezwykle trudne i w całej

ich czystości niemożliwe do spełnienia. Oglądanie i wnioskowanie są tak ściśle złączone w
ludzkim duchu, że tylko z największym trudem możemy je rozdzielić. Automatycznie
wprojektowujemy naszą wcześniej zdobytą wiedzę w przedmiot. Długi i rygorystyczny
trening jest konieczny, aby nauczyć się czystego oglądania.

Ilustracją tych reguł niech będą dwa przykłady z praktyki seminaryjnej. Student, który ma

fenomenologicznie opisać czerwoną plamę, zaczyna tak: “Widzę czerwoną plamę na tablicy.
Plama ta składa się z małych kawałków czerwonej kredy”... To nie jest już jednak
fenomenologiczne: o tym, że plama ta składa się z kawałków kredy, student wie, ponieważ
przedtem widział, jak profesor namalował ją za pomocą kredy; w samym przedmiocie kreda
nie jest w ogóle dana. Inny przykład: student podejmuje następującą analizę poczucia
obowiązku “Poczucie obowiązku powstaje w naszej świadomości, leżeli w mózgu dochodzą

skutku

pewne

skomplikowane

procesy

fizjologiczne”.

Jest

oczywiście

fenomenologicznie  całkowicie  fałszywe:  swojego  własnego  mózgu  człowiek  ten  nigdy  nie
widział,  a  tym  bardziej  fizjologicznych  procesów  które  w  nim  miałyby  mieć  miejsce.
Fenomen  poczucia  obowiązku,  jako  fenomen,  nie  ma  w  ogóle  nic  wspólnego  z
fizjologicznymi procesami.

Pozytywne reguły oglądu istoty. Można byłoby mniemać, że patrzenie jest tak prostym

procesem,  iż  nie  są  do  niego  konieczne  żadne  szczególne  reguły  i  wystarczy  mieć  szeroko
otwarte oczy ducha, aby poprawnie widzieć przedmiot. Tak jednak nie jest. Wskazaliśmy już
na  kilka  negatywnych  reguł  postępowania  fenomenologicznego:  jeżeli  badacz  nie  ma
wystarczającego  treningu  w  patrzeniu,  a  nawet  jeżeli  tylko  dostatecznie  nie  uważa,  aby
widzieć  tylko  to,  co  się  przed  nim  znajduje,  będzie  wprojektowywał  w  przedmiot  elementy
subiektywne,  teorie,  tradycyjne  poglądy  itp.  Istnieją  jednak  również  pozytywne  reguły  tego
postępowania. Można je sformułować w następujący sposób.

(1) Wszystko, co jest dane powinno się widzieć tak dalece, jak to jest tylko możliwe. Ta w

sobie jasna i prosta reguła musi być dlatego wyraźnie formułowana i świadomie stosowana,
ponieważ  człowiek  jest  tak  ukształtowany,  że  posiada  silną  skłonność,  aby  widzieć  tylko
niektóre  aspekty  z  tego,  co  dane.  Uexküll  pokazał,  że  zwierzęta  uchwytują  tylko  to,  co  jest
dla  nich  witalnie  ważne;  człowiek  ma  jednak  wiele  wspólnego  ze  zwierzęciem.  Tym,  co
posiada  ponad  tę  wspólnotę,  je  m.in.  zdolność  do  teoretycznego,  nie-praktycznego
poznawania.  Mimo  to  jesteśmy  zbyt  skłonni  do  pozostawania  ślepymi  na  pewne  elementy
tego  co  dane.  Pierwszym  więc  zadaniem  badania  fenomenologicznego  jest  odsłonięcie
przeoczonych fenomenów.

(2) Dalej, ogląd fenomenologiczny powinien być deskryptywny, opisowy. Znaczy to, że

przedmiot  powinien  zostać  rozłożony,  a  następnie  jego  części  opisane,  zanalizowane,  gdyż
każdy  przedmiot  jest  nieskończenie  złożony.  Im  bardziej  jasny  jest  więc  ogląd,  tym  lepiej
elementy  przedmiotu  dają  się  odróżnić  i  zrozumieć  w  ich  wzajemnych  relacjach.  Taką
analizę  Heidegger  nazywa  “interpretacją”  [Auslegung]  albo  “hermeneutyką”.  Wyraźnie
należy jednak podkreślić, że tego rodzaju fenomenologiczna hermeneutyka albo interpretacja
nie  może  być  mieszana  z  redukcją  (którą  omówimy  dalej  w  rozdziale  5);  tutaj  chodzi  o
poznawanie bezpośrednie tam o pośrednie.

5. Przedmiot badań fenomenologicznych

Fenomen. Przedmiot fenomenologicznego oglądu i interpretacji został przez Husserla i

jego uczniów nazwany “fenomenem”. Słowo to posiada poza fenomenologicznym także inne,
różne znaczenia. Aby uniknąć nieporozumień krótko je teraz omówimy.

(1) “Fenomen” przeciwstawia się “rzeczywistości”: w ten sposób wskazuje się na pewien

pozór. Nie ma to jednak nic wspólnego z fenomenologicznym sensem tego słowa. Dla
fenomenologów nie ma żadnego znaczenia, czy to, co dane, jest “rzeczywiste” czy też jest
“tylko pozorem”. Ważne jest jedynie, że ma to być po prostu dane.

(2) Dalej, fenomen jako zjawisko przeciwstawia się często “rzeczy samej”. W tym sensie

rzecz ukazuje się poprzez fenomen, mniej więcej tak jak choroba poprzez gorączkę. Także i o
to nie chodzi fenomenologom. “Rzecz sama”, znajdująca się ewentualnie poza fenomenem,
wcale ich nie interesuje, chcą oni oglądać tylko fenomen, to co dane.

(3) W naukach przyrodniczych używa się wyrazu “fenomen” dla określenia zmysłowo

dających  się  obserwować  procesów.  Znaczenie  to  jest  o  wiele  bardziej  wąskie  niż  te,  które
fenomenologowie łączą z tym wyrazem, gdyż, po pierwsze, nie jest według nich konieczne,
aby fenomen można było zmysłowo obserwować (jak zobaczymy wystarczy, jeżeli fenomen
zostanie  wyobrażony)  i,  po  drugie,  fenomen  nie  potrzebuje  być  żadnym  procesem;  chociaż
fenomenolog  może  również  badać  procesy,  to  przede  wszystkim  bierze  on  pod  uwagę
struktury.

Sens słowa fenomen, o który tutaj chodzi, mówiąc słowami Heideggera, jest następujący:

to, co ukazuje-się-w-sobie-samym [das Sich-an-sich-selbst-zeigende], to, co się ukazuje, tak
się ukazuje, jakie samo jest; to, co jasno się przed nami znajduje.

Wyłączenie istnienia. Wymienione dotychczas wyłączenia (tego, co subiektywne,

teoretyczne  i  tradycji)  jeszcze  nie  wystarczają.  Autentyczna  metoda  fenomenologiczna
wymaga również, żeby także istnienie przedmiotu zostało wyłączone. Jest więc obojętne, czy
przedmiot  istnieje  czy  nie,  jego  istnienie  w  ogóle  nie  wchodzi  w  rachubę.  Jeżeli  np.
przeprowadza  się  analizę  fenomenologiczną  pewnej  czerwonej  plamy,  to  nie  ma  żadnego
znaczenia, czy w świecie w ogóle istnieje czerwona plama czy nie.

W tym leży jedna z podstawowych różnic między metodą fenomenologiczną a

empiryczną. W tej ostatniej wychodzi się od stwierdzenia faktów, tzn. stwierdza się najpierw,
że  faktycznie  jest  tak  a  tak.  Ustala  się  np.,  że  ta  czy  inna  ilość  wody  znajdowała  się
rzeczywiście  w  określonym  czasie,  w  określonym  miejscu.  W  przypadku  postępowania
fenomenologicznego  nie  mają  miejsca  żadne  tego  rodzaju  stwierdzenia.  Fakty  nie  mają  tu
żadnego znaczenia.

Może powstać w tym miejscu wątpliwość: jak wobec tego można jeszcze w

fenomenologii  mówić  o  tym,  co  dane?  To,  co  dane,  wydaje  się  przecież  być  czymś
rzeczywiście istniejącym Należy stwierdzić, że wprawdzie każdy przedmiot musi ostatecznie
jakoś istnieć lub przynajmniej być ugruntowany w czymś istniejącym, aby mógł być dany, z
tego  jednak  w  żaden  sposób  nie  wynika,  że  fenomenologia  musi  się  zajmować  jego
istnieniem. Gdyż nawet wtedy, gdy przedmiot istnieje można abstrahować od jego istnienia i
brać  pod  uwagę  tylko  jego  uposażenie  treściowe  [Washeit]  -  tak  jak  to  robią
fenomenologowie. Można także rozważać czysto wyobrażone przedmioty

Istota. Właściwym przedmiotem badania fenomenologicznego ma być istota, είδος. Także

to słowo posiada wiele znaczeń, które należy teraz krótko przedstawić, aby uchwycić ten
szczególny sens, który nadają mu fenomenologowie.

(1) Słowa “istota” używa się zwykle w takich zwrotach jak “człowiek jest istotą

śmiertelną”.  “Istota”  znaczy  tu  mniej  więcej  tyle  co  “rzecz”;  oczywiście  w  tym  wypadku
raczej  “żywa  rzecz”.  W  języku  fenomenologów  żadna  tego  rodzaju  rzecz.  np.  żaden
człowiek,  nie  jest  określana  jako  “istota”.  “Istotą”  nazywa  się  tutaj  tylko  aspekty,  pewne
elementy tego typu rzeczy.

(2) Mówi się także o “istocie pewnej rzeczy”, np. o istocie życia. Także i to nie jest

znaczeniem, które temu słowu nadają fenomenologowie. Podczas gdy istota życia jest bardzo
trudno dostępna, fenomenologiczna istota pojawia się jasno przed obserwatorem, nie jest
żadną “ukrytą istotą”, przeciwnie, jej fenomenem, czymś, co samo się ukazuje.

(3) W końcu należy też odróżnić istotę w sensie fenomenologicznym od

arystotelesowskiego είδος. Fenomenologiczne pojęcie istoty jest bardziej obszerne
zakresowo. Oprócz είδος w swoim sensie Arystoteles odróżnia także inne, koniecznie z nim
współwystępujące określenia. własności (ϊδια). W przeciwieństwie do tego, wszystko, co

koniecznie współwystępuje w fenomenie, a więc także arystotelesowskie własności, ujmuje
się w fenomenologii terminologicznie jako “istotę”.

Fenomenologiczna istota wyklucza więc dwa rodzaje czynników: istnienie i wszystko to,

co  przypadkowe.  Istotę  tę  można  byłoby  określić  jako  fundamentalną  strukturę  przedmiotu.
Przez  “strukturę”  nie  wolno  tutaj  jednak  rozumieć  np.  tylko  pewnej  sieci  stosunków,  lecz
należy  tego  słowa  używać  dla  określenia  całej  podstawowej  treści  przedmiotu,  wraz  z  jego
jakościami itd.

Istota a znaczenie słowa. Aby dalej wyjaśnić pojęcie istoty, chcemy teraz krótko

przedstawić punkt widzenia empirystów, którzy zaprzeczają istnieniu istoty i pogląd
fenomenologów na ten temat.

Według empirystów istota jest względna. To, co z jednego punktu widzenia jest istotne dla

pewnej  rzeczy, z innego może okazać się nieistotne. Np.  w trójkącie  wykonanym z drewna
ktoś,  kto  jest  zainteresowany  jego  geometrycznym  uposażeniem,  uzna  tylko  własności
geometryczne za istotne, powie więc, że dla tego przedmiotu istotne są tylko trzy boki, trzy
kąty itd., natomiast fakt, że jest on zrobiony z drewna lub też że jest tyle a tyle centymetrów
długi,  jest  nieistotny,  bez  znaczenia.  Dla  innego  obserwatora,  który  interesuje  się  nie
geometrycznymi własnościami, lecz właśnie materiałem, z którego zrobiony jest ten trójkąt,
bycie z drewna będzie istotne, a geometryczna forma, trzy boki i trzy kąty, będzie nieistotna.
Można  byłoby  w  tym  momencie  oczywiście  zauważyć,  że  używając  słowa  “trójkąt”
domniemujemy  właśnie  trójboczną  i  trójkątną  figurę.  Zarzut  ten  nie  zbiłby  jednak  z  tropu
empirystów, gdyż oni właśnie podkreślają słowo “domniemywać”: jak widać z powyższego
przykładu istotą jest dla nich to i tylko to, co domniemujemy używając pewnego słowa; istota
nie  jest  niczym  innym  niż  znaczeniem  słowa  [Wortbedeutung].  Ponieważ  wszystkie
znaczenia słów są względne - za pomocą tego samego słowa można oznaczyć bardzo wiele
dowolnych przedmiotów - to istota przedmiotu jest pojęciem względnym: to, co jest istotne
dla  jednego  obserwatora  może  być  całkowicie  nieistotne  dla  innego.  Wszystko  zależy
wyłącznie od znaczenia. które dowolnie nadajemy słowom. W samych rzeczach nie istnieje
żadna  istota,  wszystkie  aspekty  rzeczy  są  w  sobie  równowartościowe.  Dopiero  człowiek
przez swoje konwencje wprowadza różnice między tym, co istotne, a tym, co nieistotne, a to
w ten sposób, że przypisuje słowom znaczenia.

Ta droga myślowa jest jednak przez fenomenologów odrzucana jako niezadowalająca.

Należy  wprawdzie przyznać, że znaczenie słowa  jest względne i prawdą jest również, że w
tej  samej  rzeczy  możemy  ująć  i  analizować  raz  jeden  aspekt  np.  geometryczną  formę  -  a
innym  razem  inny  -  np.  materiał,  ale  właśnie  te  aspekty  są  według  fenomenologów
“przedmiotami”,  np.  bycie  z  drewna  jest  tego  rodzaju  przedmiotem.  Przedmiot  ten,
całkowicie  niezależnie  od  nazwy,  którą  mu  nadajemy,  posiada  pewne  konieczne  własności.
Tak np. każda rzecz, która jest wykonana z drewna, jest także przestrzenna i rozciągła. Jest
tak  nie  dlatego,  że  nazywamy  ją  “drewnianą”  lecz  dlatego  że  sama  w  sobie  jest  tak
ukonstytuowana.  Gdybyśmy  zamiast  “drewno”  powiedzieli  “duch”,  to  ta  nowa  nazwa
przedmiotu nie zmieniłaby absolutnie nic w jego strukturze: pozostałby on nadal materialny i
rozciągły.  W  wypadku  drewna  przeciwnie,  geometryczna  forma  jest  nieistotna  i  to
niezależnie  od  tego,  jak  je  nazywamy,  podczas  gdy  w  trójkącie  (tzn.  w  tym,  co  normalnie
nazywamy “trójkątem”) forma ta jest istotna. Względność możliwych punktów widzenia nie
polega zatem na niczym innym niż na możliwości wzięcia pod uwagę różnych przedmiotów i
nie ma nic wspólnego z naszym problemem. Tak samo bez znaczenia jest w tym kontekście
relatywność znaczeń słów.

Fenomenologia egzystencji. Po tym, co dotychczas powiedzieliśmy, może wydać się

dziwne, że większość nam współczesnych uczniów Husserla zajmuje się właśnie problemem
egzystencji. W każdym razie słowo “egzystencja” ma u egzystencjalistów, do których należą
ci  uczniowie  Husserla,  węższe  znaczenie  niż  u  innych  filozofów,  znaczy  ono  tylko  ludzką
egzystencję. Ale egzystencja ta jest całkowicie wyraźnie ujęta jako Dasein, a więc, pozornie
przy odwróceniu postępowania Husserla, jej uposażenie treściowe [Sosein], jej istota zostają
wyłączone  z  analiz.  Tak  przynajmniej  twierdzą  ci  filozofowie.  Jeżeli  się  jednak  bliżej
przyjrzymy  ich  faktycznemu  postępowaniu,  wtedy  okazuje  się,  że  w  zasadzie  nie  porzucili
oni prawie stanowiska Husserla. Stwierdzamy mianowicie, co następuje:

(1) Egzystencjaliści analizują to, co dane, fenomen, i z zasady chcą wyłączyć ze swoich

badań poznawanie pośrednie. Nie mówią wprawdzie, że ich metoda polega na oglądzie, ale
ponieważ dzięki postawie emocjonalnej poznanie może być co najwyżej przygotowane,
natomiast nie może dojść do skutku, to duchowy akt, który ostatecznie ma miejsce, musi być
pewnym rodzajem oglądu, jakkolwiek by się go nazwało.

(2) Przedmiot ich badań, a więc wymieniona wyżej egzystencja, został opisany i, w

rzetelnie fenomenologicznym sensie, zinterpretowany. Heidegger, jak to zostało
powiedziane, dał najlepszą teoretyczną ilustrację tego rodzaju interpretacji, główne dzieło
Sartre’a nosi podtytuł Próba ontologii fenomenologicznej

, a Marcel napisał Fenomenologię

posiadania

. Faktycznie więc filozofowie ci stosują metodę fenomenologicznej analizy do

przedmiotów swoich badań.

(3) Analiza ta zawsze pokazuje, że egzystencja posiada, jak mówią ci filozofowie,

“strukturę”. Heidegger wprowadził nawet osobną nazwę dla elementów tej struktury,
nazywa je elementami egzystencjalnymi - “Existentiale”. W ogóle rozważania nad
egzystencją zajmują u egzystencjalistów dużo miejsca.

(4) Chociaż twierdzą oni zawsze, że analizują, aby użyć sformułowania Heideggera, tylko

to, co każdorazowo moje [je-meinige], to, co ma miejsce tylko raz, to jednak jest oczywiste,
że to, co sądzą, że odkryli, przysługuje każdej ludzkiej egzystencji. Nie jest to po prostu
struktura, lecz konieczna struktura tej egzystencji.

Osiągnięcie egzystencjalistów polega więc na wykazaniu, że w samej egzystencji można

odnaleźć pewną istotę. Znaczący współczesny filozof sformułował to pewnego razu w ten
sposób, że egzystencjaliści są ekstremalnym przykładem filozofów esencjalnych. W każdym
bądź razie ich sposób traktowania ludzkiej egzystencji pozostaje całkowicie w ramach
metody fenomenologicznej .

O nowszej i “głębszej” fenomenologii. Już sam Husserl, a tym bardziej wielu spośród jego

następców  interesowało  się  tzw..  “konstytucją”  przedmiotu.  Próbowali  oni  badać,  jeżeli
wolno  się  tak  wyrazić,  przed-przedmiotowe  przedmioty.  W  większości  wypadków  chodzi
tutaj  o  wykazanie,  że  człowiek  w  ten  lub  inny  sposób  wytwarza  swoje  przedmioty,  i  o
wyjaśnienie, jak on to czyni. Jednocześnie dość znaczna część tych myślicieli zaczęła używać
metod,  które  nie  miały  nic  wspólnego  z  wczesnohusserlowskim  prostym  oglądem.  Z  tego
punktu  widzenia  wszystko,  co  tutaj  zostało  powiedziane,  uznane  byłoby  za  elementarne,  a
być może nawet za przedfilozoficzne, przedfenomenologiczne.

Jest to jednak całkiem szczególnego rodzaju postawa, chociaż wśród filozofów w

kontynentalnej Europie szeroko rozpowszechniona. Żadna rzetelna nauka szczegółowa, a
także żaden filozof, który nie należy do tej szkoły, nie będzie w stanie zaakceptować tej

J. P. Sartre, L'Ętre et le néant. Essai d'ontologie phénoménologique, Paris 1943 (przypis tlumacza).

G. Marcel, Zarys fenomenologii posiadania, w: Byc i miec, tlum. P. Lubicz, Warszawa 1986 (przypis

tlumacza).

III. METODY SEMIOTYCZNE

6. Uwagi ogólne

Metodologiczne uwagi wstępne. W dalszym ciągu rozważań usprawiedliwimy jeszcze

włączenie tego rozdziału o języku w przedstawienie dzisiejszych metod myślenia. Najpierw
jednak krótko dwie uwagi metodologiczne.

Można byłoby zapytać, dlaczego rozważenie problemów językowych następuje zaraz po

przedstawieniu metody fenomenologicznej. Powód leży w tym, że chociaż analiza języka nie
jest  bez  znaczenia  dla  bezpośredniego  poznawania,  to  jest  ona  o  wiele  ważniejsza  dla
poznawania  pośredniego,  gdyż  tutaj  przedmiot  nie  jest  dany,  a  ruch  myślenia  jest  o  wiele
bardziej  skomplikowany  i  posłużenie  się  symbolami  jest  o  wiele  bardziej  konieczne.  Jak
jeszcze  zobaczymy,  dochodzi  się  przy  tym  do  procedur,  w  których  użycie  języka  jest
absolutnie  konieczne.  Dlatego  metody  semiotyczne  mogą  być  omawiane  dopiero  po
fenomenologicznych, natomiast muszą być omówione przed innymi metodami.

Innym, o wiele bardziej trudnym pytaniem jest, jak powinno się oddzielić dziedzinę

semiotyczną  od  dedukcyjnej.  Według  pewnych  szkół  filozoficznych,  przede  wszystkim
logiczno-empirystycznej, logika i analiza języka są tym samym. Jeżeli się nawet nie podziela
tego krańcowego punktu widzenia, to i tak często nie jest łatwo odróżnić obie te dziedziny.
Już Arystoteles włączył semiotykę (pierwsze pięć rozdziałów rozprawy O zdaniu) do swojej
logiki.  W  każdym  razie  z  metodologicznego  punktu  widzenia,  pomijając  całkowicie
każdorazowe  zasadnicze  stanowisko  filozoficzne,  odróżnienie  obu  tych  dziedzin  będzie
zawsze  dość  dowolne  i  do  pewnego  stopnia  względne.  Tutaj  odróżnienie  to  ustanowimy  w
następujący sposób: wszystko, co dotyczy poprawności zdań [Aussage], będzie omawiane w
rozdziale o dedukcji, wszystko zaś, co dotyczy sensu wyrażeń, w rozdziale semiotycznym.

Historyczne uwagi wstępne. Już sofiści (Kratylos i inni), a także Platon, poruszali

okolicznościowo problemy semiotyczne. Jako pierwszy w systematyczny sposób rozważał je
Arystoteles.  Jego  dzieło  O  zdaniu  zawiera  m.in.  pierwszy  znany  system  kategorii
syntaktycznych. Znaczący postęp dokonał się w semiotyce dzięki stoikom i scholastykom, u
tych  ostatnich  przede  wszystkim  w  ich  “Grammaticae  speculativae”.  Z  wyjątkiem  niewielu
fragmentów dzieła stoików niestety zaginęły, a semiotyka scholastyczna pozostała do dzisiaj
prawie nie zbadana. Tzw. czasy “nowożytne” zapisały  się tylko niewielkim postępem w tej
dziedzinie  i  dopiero  rozwój  logiki  matematycznej  spowodował  nowe  tego  rodzaju  badania.
Husserl  (który  wprawdzie  nie  był  logikiem  matematycznym)  przeprowadził  w  Logische
Untersuchungen  doniosłe  analizy  semiotyczne,  podczas  gdy  G.  Frege  zrekonstruował  i
częściowo  rozszerzył  dorobek  myślowy  starej  szkoły  stoickiej.  Nowsze  badania  nawiązują
przede wszystkim do metamatematyki D. Hilberta. Najbardziej znaczącymi badaczami w tej
dziedzinie są dzisiaj A. Tarski (1935) i R. Carnap (1937). Nazwa “semiotyka”, jak również
ogólny  podział  tej  nauki  pochodzi  od  Ch.  Morrisa  (1938).  Dzisiaj  semiotyka  jest  aktywnie
uprawiana  i  dalej  rozwijana,  częściowo  dzięki  bodźcom  płynącym  z  innych  nauk  -  przede
wszystkim  z  fizyki  -  które  domagają  się  o  wiele  bardziej  dokładnej  analizy  języka  niż
dotychczas.  Także  ogólne  nastawienie  szkoły  logiczno-empirystycznej,  która  analizę  języka
traktuje jako jedyny przedmiot filozofii, istotnie przyczyniło się do rozwoju semiotyki.

Ogólne uprawomocnienie analizy języka. Znaki, a więc przedmiot semiotyki, stały się z

wielu powodów ważne, a nawet konieczne dla metody naukowej.

(1) Nauka jest dziełem pewnej wspólnoty, może dojść do skutku tylko dzięki trwającej w

czasie współpracy wielu ludzi. Współpraca ta wymaga jednak dzielenia się wiedzą, które
realizuje się poprzez znaki, szczególnie przez mówione i pisane słowa. Słowa nie są więc
tylko czymś ubocznym, lecz są istotnym narzędziem nauki.

(2) Słowa są materialnymi, materiałowymi rzeczami lub zdarzeniami. Jeżeli za ich

pomocą uda się jasno przedstawić pojęcia, to - abstrahując nawet od czynnika społecznego -
praca naukowca zostaje znacznie ułatwiona. Ludzki duch jest bowiem tak ukształtowany, że
najłatwiej pracuje mu się za pomocą rzeczy materialnych, ujmuje je najlepiej. Pomyślmy
tylko o liczeniu: może być ono całkiem dobrze przeprowadzone jako “liczenie w pamięci”,
ale o ile prostsze i pewniejsze będzie przy użyciu znaków pisanych.

(3) Jest także w końcu trzeci powód, dlaczego słowa są tak ważne dla wiedzy. Wyrażanie

myśli  za  pomocą  słów  jest  pewnego  rodzaju  dziełem  sztuki.  Ogólnie  znaną  rzeczą  jest,  że
wprawdzie  normalnie  artysta  w  trakcie  tworzenia  prowadzony  jest  przez  ideę,  to  jednak
zwykle  idea  ta  nie  jest  adekwatna  do  gotowego  dzieła.  W  czasie  materialnego  tworzenia
zostaje  ona  rozbudowana  i  sprecyzowana.  Tak  też  dzieje  się  często  w  wypadku  słownego
wyrazu:  pojęcie,  które  ma  być  zakomunikowane  za  pomocą  słów,  uzyskuje  kompletność  i
precyzję  dopiero  w  procesie  wyrażania  go.  Pomijamy  w  tej  chwili,  że  słowa  są  nie  tylko
wehikułem  dla  pojęć,  lecz  również  mogą  mieć  samodzielną  funkcję.  Już  jednak  jako  sam
środek wyrazu posiadają oczywiście najwyższą doniosłość.

Jeżeli słowa są niezbędne dla wiedzy, to z drugiej strony mogą być dla niej niebezpieczne;

prowadzą łatwo do nieporozumień nie tylko między ludźmi, lecz także w wypadku samotnej
pracy: bierze się słowo za adekwatny wyraz pojęcia, a tak często nie jest, lub też kryje ono w
swoim znaczeniu coś, co sprowadza badanie na fałszywe drogi.

Trzy wymiary znaku. Główną myśl semiotyki, która jednocześnie stanowi podstawę dla

jej podziału, można przedstawić następująco. Jeżeli ktoś mówi coś komuś innemu, wtedy
każde użyte przez niego słowo odnosi się do trzech różnych przedmiotów:

(a) Przede wszystkim słowo to należy do pewnego języka, a to oznacza, że znajduje się

ono w pewnych stosunkach z innymi słowami tego języka, np. w zdaniu znajduje się między
dwoma innymi słowami (tak jak w wypadku słowa “i”), albo na początku zdania itd. Stosunki
te określa się jako syntaktyczne, są to wzajemne stosunki między słowami.

(b) Po drugie to, co ktoś mówi, posiada pewne znaczenie: jego słowa znaczą coś, chcą one

zakomunikować komuś drugiemu coś określonego. Poza syntaktycznym stosunkiem mamy
więc jeszcze do czynienia z innym, mianowicie ze stosunkiem słowa do tego, do czego ono
odnosi. Ten stosunek nazywa się semantycznym.

trzeci rodzaj stosunków, mianowicie między słowem a ludźmi, którzy go używają. Stosunki
te nazywają się pragmatycznymi.

Te różne stosunki słów wchodzą jeszcze we wzajemne, określone relacje. Stosunek

pragmatyczny  zakłada  semantyczny  i  syntaktyczny,  a  semantyczny  zakłada  syntaktyczny.
Bezsensowne słowo nie może służyć porozumiewaniu się ludzi, a aby mieć sens musi się ono
znajdować w pewnych określonych stosunkach do innych słów. W przeciwieństwie do tego
relacja  syntaktyczna  nie  zakłada  semantycznej  i  pragmatycznej,  a  relacja  semantyczna  daje
się  badać  bez  brania  pod  uwagę  pragmatycznej.  Także  dla  zupełnie  bezsensownego  języka
można  zbudować  zupełną  syntaksę.  Moglibyśmy  np.  utworzyć  pewien  prosty  język,  w
którym  istniałyby  tylko  znaki  P  i  x,  i  jako  syntaktyczna  reguła  obowiązywałoby,  że  P

znajduje się zawsze przed x; nie byłoby przy tym żadnej potrzeby wiedzieć, co znaczy P albo
x.

Relacje między trzema rodzajami stosunków semiotycznych podobne są do tych między

trzema wymiarami bryły geometrycznej. Cały fenomen słowa jest jak trójwymiarowa bryła,
tylko przez abstrakcję możemy z niego oddzielić albo dwa pierwsze rodzaje stosunków
(syntaktyczne i semantyczne), albo tylko jeden rodzaj (syntaktyczne), dokładnie tak samo jak
w geometrii możemy wyabstrahować z bryły bądź płaszczyznę, bądź linię prostą.
Porównanie to najlepiej wyjaśnia wyżej zamieszczony rysunek.

Semiotyczne pojęcie słowa. Na początku tych uwag trzeba specjalnie zwrócić uwagę, że

słowo, o którym mówi się w semiotyce, jest słowem materialnym, tzn. w wypadku gdy
chodzi o słowa mówione, jest to grupa fal dźwiękowych, w wypadku zaś słów pisanych rząd
małych plamek suchego atramentu na papierze. Fakt, że słowo należy wziąć właśnie w takim
sensie, wynika już jasno z tego, że jest ono przeciwstawione swojemu znaczeniu. Uwaga ta
jest dlatego ważna, że w języku potocznym używa się wyrażenia “słowo” w pewnym innym
sensie.

Ważną konsekwencją takiego ujęcia jest to, że nigdy nie możemy użyć tego samego słowa

w jednej wypowiedzi, a cóż dopiero w wielu wypowiedziach. Weźmy np. proste zdanie
identycznościowe “a jest a”. Zgodnie z semiotycznym ujęciem mamy tu pewien rząd plamek
suchego atramentu. Plamki atramentu, które na początku zdania czytamy jako “a”, nie są w
żadnym wypadku identyczne z tymi, które stoją na końcu tego zdania, ponieważ za każdym
razem chodzi o dwie różne plamki, które są umieszczone w różnych miejscach na papierze,
co przy jednej i tej samej rzeczy nigdy nie jest możliwe. Jeżeli w języku potocznym mówi się
“to samo słowo”, to ma się na myśli “dwa słowa, które mają mniej więcej tę samą formę i to
samo znaczenie”. W semiotyce natomiast mówi się w tym wypadku o dwóch słowach o tej
samej formie. Nie znaczy to, że forma obu słów jest identyczna, wystarczy wziąć je pod silne
szkło powiększające, aby stwierdzić, że identyczność formy nie ma miejsca. Chodzi
mianowicie o to, że ich ogólna struktura graficzna jest taka sama.

Niektórzy fenomenologowie (Ingarden) przeciwstawiają semiotycznie rozumianemu

słowu “brzmienie słowa” [Wortlaut], a więc dokładnie tę wspólną strukturę, którą posiadają
słowa o takiej samej formie w sensie semiotycznym. Techniczny rozwój semiotyki wymaga

ludzie

słowo

semantyczne

inne słowa

pragmatyczne

syntaktyczne

znaczenie

rzeczywiście,  aby  mówić  o  tego  rodzaju  “brzmieniach  słów”,  ułatwia  to  bowiem  badania.
Należy  być  jednak  świadomym,  że  brzmienie  słowa  jest  czymś  ogólnym,  a  więc  czymś,  co
istnieje  tylko  w  indywiduach,  tzn.  w  słowach  w  sensie  semiotycznym.  Nie  jest  ono  jakąś
rzeczą, lecz własnością rzeczy, a mianowicie materialnie (semiotycznie) rozumianego znaku.

7. Formalizm

Orientacja wstępna. Jedną z najważniejszych zdobyczy nowożytnej metodologii jest

zrozumienie,  że  operowanie  językiem  na  poziomie  syntaktycznym  może  znacznie  ułatwić
pracę myślową. Tego rodzaju operowanie nazywa się “formalizmem”. Polega on na tym, że
pomija się jakiekolwiek znaczenie używanych znaków i bierze się pod uwagę wyłącznie ich
formę  graficzną.  Jeżeli  w  tym  sensie  pewien  język  zostanie  formalistycznie  zbudowany,
wtedy  nazywa  się  go  “językiem  sformalizowanym”,  niekiedy  mówi  się  krótko  o
“formalizmie”,  lecz  to  sformułowanie  prowadzi  do  błędów,  bardziej  odpowiednie  jest
używanie słowa “formalizm” tylko dla określenia metody.

Stosując formalizm jasno odróżnia się dwie rzeczy. Z jednej strony mamy sam język z jego

czysto syntaktycznymi regułami, tzn. z regułami, które odnoszą się wyłącznie do materialnej
formy  znaków,  ale  nigdy  do  ich  znaczenia;  z  drugiej  strony  -  przynajmniej  w  większości
wypadków  -  treściową  interpretację  tego  języka,  tzn.  jakieś  przyporządkowanie  znaczeń
znakom. Sam język i jego interpretacja są w pewnej mierze niezależne od siebie. Wprawdzie
jakaś syntaksa musi już istnieć, zanim przystąpi się do interpretacji, lecz nie odwrotnie, gdyż
łatwo można skonstruować język nie interpretując go w żaden sposób. Taki język nazywa się
“formalistycznym”  albo  “abstrakcyjnym”.  Temu  samemu  językowi  sformalizowanemu
można zwykle dać różne interpretacje.

Interpretacja języka jest sprawą semantyki, a nie syntaksy. Zagadnienie to omówimy

później.  Jeśli  chodzi  o  syntaksę,  a  więc  o  język  sformalizowany,  to  aby  go  skonstruować
musimy rozwiązać najpierw dwa problemy: (a) po pierwsze, musimy przyjąć reguły, które w
każdym  wypadku  pozwolą  jednoznacznie  stwierdzić,  które  znaki  tego  języka  są
dopuszczalne,  tzn.  “sensowne”;  (b)  po  drugie,  muszą  także  zostać  ustanowione  reguły
określające, które zdania - jeżeli w ogóle język ten zawiera zdania - są poprawne. To drugie
zadanie  tradycyjnie  przypisuje  się  logice  formalnej;  także  w  tym  wypadku  związane  z  nim
problemy  omówimy  dopiero  w  czwartym  rozdziale.  W  pierwszym  zadaniu  dadzą  się
odróżnić trzy grupy problemów: ta, która dotyczy formalizmu w ogóle, ta, która odnosi się do
syntaktycznego  sensu  prostego  wyrażenia,  i  ta,  która  odnosi  się  do  syntaktycznego  sensu
wyrażeń  złożonych.  Pierwszą  grupę  problemów  omówimy  krótko  zaraz,  dwie  pozostałe  w
dwóch następnych paragrafach.

Liczenie. Istotą formalizmu jest rozszerzenie zastosowania metody znanej już od stuleci, a

mianowicie metody liczenia. Dlatego celowe będzie najpierw krótkie rozważenie struktury
zwykłego, tzn. arytmetycznego i algebraicznego liczenia, tak jak się go uczy w szkołach.

(1) Prosta operacja arytmetyczna np. mnożenie, wydaje się z istoty polegać na tym, że

rozkładamy problem na poszczególne części i rozwiązujemy każdą część osobno. Aby np. w
“pamięci”  pomnożyć  27x35  postępujemy  w  następujący  sposób:  najpierw  mnożymy  20x30,
potem  7x5  itd.  O  żadnym  formalizmie  wydaje  się  tutaj  nie  być  mowy.  Jeżeli  jednak
zaczniemy  mnożyć  pisemnie,  to  zwykle  zapisujemy  poszczególne  rezultaty  w  określonym
porządku, np.:

27 x 35

135

81__

945

Gdyby .nas zapytano, dlaczego w drugim wierszu zapisaliśmy 1 o jedno miejsce dalej na

lewo,  a  nie  pod  5  pierwszego  wiersza,  to  po  pewnym  zastanowieniu  odpowiedzielibyśmy:
ponieważ  1  należy  do  kolumny  dziesiątek  i  jej  miejsce  jest  pod  kolumną  dziesiątek  cyfry
znajdującej się wyżej. W samym akcie liczenia nie przeprowadzamy jednak tego rozważania,
lecz po prostu stosujemy regułę syntaktyczną, zgodnie z którą każde poszczególne mnożenie
(a  więc  każdy  nowy  wiersz  cyfr)  należy  przesunąć  o  jedno  miejsce  dalej  na  lewo.  Aby
poprawnie liczyć, nie potrzebujemy wiedzieć, dlaczego tak właśnie powinniśmy postępować,
wystarczy  całkowicie,  gdy  znamy  odpowiednią  regułę  syntaktyczną  (oczywiście  także
jeszcze kilka innych).

(2) Rozważmy teraz inny przykład, tym razem z algebry. Niech to będzie równanie:

+bx+c=0

Aby znaleźć formułę potrzebną do rozwiązania tego równania, zaczynamy od

“przeniesienia” c na prawą stronę, opatrując je przeciwnym znakiem:

+bx= -c

Także tutaj łatwo moglibyśmy podać treściowe uzasadnienie tego “przeniesienia”,

faktycznie jednak wcale się o to nie troszczymy, lecz postępujemy po prostu według reguły
syntaktycznej: “każdy człon jednej strony  równania wolno przenieść na  drugą stronę,  ale w
takim wypadku musi on otrzymać przeciwny znak, a więc «-» zamiast «+» albo odwrotnie”.
Jeżeli  mamy  do  czynienia  z  nieco  bardziej  skomplikowanymi  obliczeniami,  wtedy  musimy
się  ograniczyć  do  samych  reguł  syntaktycznych,  gdyż  nasza  pojemność  myślowa  po  prostu
nie wystarcza, aby w tym samym czasie myśleć jeszcze o treściowym uzasadnieniu reguł.

Swojej relatywnej pewności liczenie nie zawdzięcza faktowi, iż dokonuje się za pomocą

liczb, lecz formalizmowi. Jest ono zastosowaniem formalizmu do języka liczb.

Zastosowanie liczenia do przedmiotów nie-matematycznych. Tę samą metodę można

także  łatwo  zastosować  w  innych  dziedzinach,  które  w  ogóle  z  liczbami  nie  mają  nic
wspólnego.  Wybieramy  przykład  z  arystotelesowskiej  sylogistyki.  W  sylogistyce  tej,  jak
wiadomo,  można  dokonać  <konwersji>  na  negatywnym  zdaniu  ogólnym,  np.  zdanie
negatywne  “Żaden  człowiek  nie  jest  kamieniem”  wolno  przekształcić  w  zdanie  “Żaden
kamień  nie  jest  człowiekiem”.  W  logice  klasycznej  tego  rodzaju  zdanie  zwykło  się
przedstawiać  za  pomocą  układu  znaków  SeP,  gdzie  S  reprezentuje  podmiot,  P  predykat,  a
litera  e  (z  łacińskiego  nEgo)  wskazuje,  że  chodzi  o  ogólne  zdanie  negatywne.  Jeżeli  nasze
zdanie zapiszemy w tej formie, to łatwo jest skonstruować czysto syntaktyczną regułę, która
dokładnie  odpowiada  zasadzie  konwersji  dla  tego  typu  zdań.  Mówimy  zatem:  “W  każdej
formule  typu  XeY  litery  znajdujące  się  obok  e  mogą  być  zamienione  miejscami”.  Jeżeli  raz
ustanowimy  taką  regułę,  wtedy  okazuje  się,  że  np.  tzw.  redukcja  Cesare  do  Celarent  jest
przeprowadzalna czysto rachunkowo. Celarent ma mianowicie następującą formę

MeP (przesłanka większa)

SaM (przesłanka mniejsza)

SeP (wniosek)

Możemy bez trudu zastosować naszą regułę do (1) i wtedy otrzymujemy

PeM

SaM

SeP

a więc właśnie Cesare.

Można oczywiście wątpić, czy celowe jest zastosowanie tej metody do tak prostych pytań.

Nasz przykład pokazuje jednak, że liczenie - w formalistycznym sensie - jest stosowalne poza
matematyką, że może być używane w dziedzinach pozamatematycznych.

Sens ejdetyczny i operacyjny. Z naszych rozważań wynika, że znak może mieć dwojaki

sens,  tzw.  ejdetyczny  i  tzw.  operacyjny.  Znak  posiada  sens  ejdetyczny  wtedy,  gdy  znamy
jego semantyczny odpowiednik [Gegenstuck], tzn. jeżeli wiemy, co on oznacza czy też co on
znaczy. Czysto operacyjny sens znak posiada wtedy, gdy wiemy tylko, jak można go używać,
tzn.  jeżeli  znamy  obowiązujące  go  reguły  syntaktyczne.  Nie  wiemy  wtedy,  co  znak  ten
znaczy, natomiast wiemy, jak możemy nim operować. Stosunek między tymi sensami znaku
jest prosty: jeżeli dany jest sens ejdetyczny, wtedy zawsze obecny jest sens operacyjny, ale
nie  odwrotnie.  Jak  widzieliśmy,  można  do  znaku  dołączyć  sens  operacyjny,  nie  dając  mu
przy tym żadnego sensu ejdetycznego.

Aby zapobiec nieporozumieniom, trzeba podkreślić, że operacja, o której tutaj mówimy,

jest  operacją  na  znakach,  a  więc  liczeniem,  nie  jest  to  operacja  na  rzeczach.  Znając
operacyjny sens znaku, nie wiemy jeszcze zupełnie, jak należy traktować odpowiadające mu
rzeczy,  gdyż  do  tego  musielibyśmy  znać  sens  ejdetyczny.  Nie  byłoby  np.  poprawne
powiedzenie,  że  formuły  współczesnej  teorii  dotyczącej  struktury  materii  mają  tylko  sens
operacyjny, gdyż dzięki nim wiemy jedynie, jak wytwarzać bomby atomowe itd. Jest raczej
tak,  że  aby  wyprodukować  bombę  atomową,  musimy  ejdetycznie  rozumieć  znaki
występujące w tych formułach, rozumieć ich znaczenie. Gdyby  miały one tylko operacyjny
sens, nie bylibyśmy w stanie z nimi zrobić nic innego, jak tylko rachować.

W dzisiejszej filozofii istnieją dwa skrajne stanowiska: z jednej strony chce się ograniczyć

wiedzę  ludzką  do  sensu  ejdetycznego  z  drugiej  wyłącznie  do  operacyjnego.  W  pierwszym
wypadku dąży się do wykluczenia jakiegokolwiek formalizmu, albo w każdym razie odrzuca
się systemy, które nie mogą być w pełni zinterpretowane. W drugim, twierdzi się, że w ogóle
nie istnieje żaden sens ejdetyczny, mamy tylko do dyspozycji sens operacyjny. Oba poglądy
są jednak błędne. Jest oczywiste, że w pewnych wypadkach istnieje ejdetyczny sens znaków.
Z  drugiej  strony  wydaje  się,  że  w  matematyce,  fizyce.  astronomii  itd.  istnieją  elementy,
którym  nie  jesteśmy  w  stanie  przypisać  sensu  ejdetycznego,  chociaż  wzięte  w  całości
prowadzą one znowu do ejdetycznie dających się zinterpretować rezultatów.

Model. Z powyższym łączy się kwestia wielokrotnie rozważana w ostatnich

dziesięcioleciach,  a  mianowicie  problem  modelu.  Zwykło  się  mówić,  że  gdy  starsze  teorie
fizykalne  miały  model,  to  model  taki  nie  istnieje  już  dla  wielu  nowszych  teorii.  Przy  tym
przez  “model”  rozumie  się  fizyczną,  zasadniczo  obserwowalną  przez  nieuzbrojone  oko
strukturę, mającą tę samą formę, co stan rzeczy reprezentowany w zdaniu naukowym (teorii

itd.). Tak np. istnieje model dla teorii atomu Bohra: składa się on z kuli, wokół której w
określonych odstępach krążą mniejsze kule. Oczywiście tego rodzaju model nie zawsze może
być zbudowany, może on jednak być przynajmniej “pomyślany”, tzn. wyobrażony. Jeżeli
zatem mówi się, że dla współczesnych teorii fizykalnych nie istnieje żaden model, to znaczy
to, że żadnej tego typu struktury nie można sobie wyobrazić.

To jednak prowadzi - przynajmniej w większości wypadków - do twierdzenia, że zdanie

naukowe (teoria itd.) nie posiada żadnego sensu ejdetycznego, a tylko operacyjny. Mówimy
“w  większości  wypadków”,  gdyż  zasadniczo  możliwa  jest  trzecia,  pośrednia  sytuacja,  w
której  dane  zdanie  ma  sens  ejdetyczny,  przy  czym  jednak  odpowiada  mu  struktura  dająca
zobaczyć  się  tylko  intelektualnie,  a  nie  zmysłowo  (obrazowo).  I  tak  np.  nie  ma  żadnych
wątpliwości,  że  pewne  zdania  fenomenologii  i  wszystkie  zdania  ontologii  są  właśnie  tego
rodzaju:  mają  nie  tylko  operacyjny,  lecz  również  ejdetyczny  sens,  chociaż  tego,  do  czego
odnoszą,  nie  da  się  obrazowo  przedstawić.  Jeżeli  jednak  chodzi  o  teorie  z  nauk
przyrodniczych  nie  posiadające  modelu,  to  w  większości  wypadków  nie  mają  one  żadnego
sensu ejdetycznego.

Stąd przejście w pewnej nauce od teorii z modelami do teorii bez modelu oznacza, w

większości wypadków, rozszerzone zastosowanie formalizmu. Jak wiadomo, dotyczy to
wielu dziedzin współczesnej nauki.

Istota formalizmu. Formalizm jest więc metodą polegającą na całkowitym pominięciu

ejdetycznego  sensu  znaków  i  operowaniu  nimi  w  oparciu  o  określone  reguły  transformacji,
biorące  pod  uwagę  tylko  graficzny  kształt  znaków.  Traktuje  się  je,  jakby  nie  były  żadnymi
znakami,  lecz  np.  figurami  w  jakiejś  grze,  elementami,  które  na  różne  sposoby  dają  się
kombinować i przestawiać. Dlatego ktoś kiedyś dowcipnie powiedział, że ten, kto posługuje
się  formalizmem,  nie  wie,  co  mówi  i  czy  to,  co  mówi,  jest  prawdą.  W  tym  miejscu  należy
jednak zrobić następujące uwagi.

(1) Celem liczenia, a więc celem formalizmu, jest zawsze jakaś wiedza. System

formalistyczny wypełnia tylko wtedy swoje zadanie, jeżeli jego rezultaty dadzą się
ostatecznie zinterpretować ejdetycznie. Nauka nie jest grą. W naszej wiedzy nie zawsze
jednak osiągamy co, niekiedy musimy się ograniczyć do jak.

(2) Reguły operacji formalistycznych muszą być ejdetycznie sensowne, reguły te mówią

bowiem, co powinniśmy robić, musimy zatem być  w stanie je rozumieć. Z tego wynika, że
żaden  system  nie  da  się  w  pełni  sformalizować,  przynajmniej  jego  reguły  nie  mogą  być
ostatecznie  sformalizowane.  Można  wprawdzie  reguły  pewnego  systemu,  powiedzmy
systemu  A,  sformalizować  w  innym  systemie,  nazwijmy  go  systemem  B,  lecz  system  B
domaga  się  znowu  sensownych  reguł.  Można  je  wprawdzie  ponownie  sformalizować  w
jakimś  innym  systemie  C,  ale  w  końcu  musimy  się  gdzieś  zatrzymać  i  posłużyć  nie
sformalizowanymi regułami. Ponadto już same reguły dotyczące A, w wypadku gdy chcemy
rozbudować A, muszą mieć dla nas sens ejdetyczny, gdyż inaczej nie posunęlibyśmy się dalej
w naszym liczeniu.

(3) W praktyce przy budowie systemów sformalizowanych prawie zawsze postępuje się w

ten sposób, że najpierw ustanawia się sensowne znaki, potem dopiero abstrahuje się od ich
sensu i konstruuje się system formalistycznie, aby w końcu gotowemu systemowi ponownie
dać jakąś interpretację.

(4) To, co powiedzieliśmy, obowiązuje szczególnie w logice. Chociaż nauka mająca

wyłącznie sens syntaktyczny nie byłaby niemożliwa, to jednak w wypadku logiki nie jest to
możliwe. Logika ma bowiem dostarczyć reguł wnioskowania dla każdego pośredniego
myślenia i gdyby jej reguły nie były ejdetycznie sensowne, wtedy żadne wnioskowanie nie

mogłoby dojść do skutku. Z tego powodu systemów, które nie dopuszczają żadnej znanej
interpretacji ejdetycznej, większość współczesnych logików nie uważa za logikę.

Uprawomocnienie formalizmu. Następujące racje uzasadniają zastosowanie metody

formalistycznej:

(1) W skomplikowanych sytuacjach nasz wgląd ejdetyczny w przedmiot bardzo szybko się

załamuje. Możemy bezpośrednio i bez trudu dojrzeć, że 2 x 3 = 6, lecz tylko niewielu ludzi
potrafi tak samo łatwo i szybko zobaczyć, że 1952 x 78,788 = 153 794,176. Możemy również
bezpośrednio dojrzeć, że negacją zdania “pada” jest zdanie “nie pada”, ale nie jest tak samo
łatwo zrozumieć negację znanego twierdzenia Euklidesa, zgodnie z którym przez punkt
leżący poza linią prostą można poprowadzić jedną i tylko jedną prostą do niej równoległą. To
samo dotyczy wszystkich bardziej skomplikowanych dróg myślowych, także tych, które
znajdują się u filozofów. Geniusz wielkich filozofów uchronił ich, bez używania formalizmu,
od popełnienia błędów, lecz, patrząc całościowo, mętność zbyt często występująca w filozofii
jest do pewnego stopnia wynikiem braku adekwatnych metod formalistycznych.

(2) Ponieważ w systemie formalistycznym wszystkie reguły odnoszą się wyłącznie do

graficznego  kształtu  znaków,  stąd  niemożliwe  jest  tutaj  konstruowanie  dowodu  za  pomocą
nie  sformułowanych  reguł  i  aksjomatów.  Jak  wiadomo,  nie  sformułowane  założenia  są
bardzo  niebezpieczne,  mogą  łatwo  okazać  się  fałszywe,  i  ponieważ  nie  są  wyraźnie
sformułowane, nie dają się racjonalnie przebadać. Formalizm przyczynia się więc istotnie do
wyeliminowania tego typu milczących założeń.

(3) W ten sposób osiąga się jeszcze coś. W systemie aksjomatycznym zbudowanym

formalistycznie  wszystkie  konsekwencje  dają  się  stosunkowo  łatwo  wyprowadzić  z
wybranych  aksjomatów  i  wyraźnie  od  siebie  oddzielić.  Przy  tym  często  okazuje  się,  że
zastosowane  pojęcia  zostają  dokładniej  zdeterminowane  w  porównaniu  z  początkiem  tego
postępowania. Formalizm jest zatem powołany do oddzielania i wyjaśniania pojęć.

(4) Zastosowanie formalizmu prowadzi jeszcze do następującej możliwości. Jeżeli pewien

system  zostanie  czysto  formalistycznie  zbudowany,  wtedy  często  na  końcu  okazuje  się,  że
dopuszcza  on  wiele  interpretacji  i  w  ten  sposób  za  jednym  zamachem  rozwiązuje  się  wiele
problemów.  Przykładu  dostarcza  znana  zasada  dualności  geometrii  euklidesowej.  Z
obowiązującego  tu  zdania:  “Dwa  dowolne  punkty  wyznaczają  pewną  prostą”  da  się
(dołączywszy  dalsze  aksjomaty  i  odpowiednio  dopasowane  reguły)  wyprowadzić  wiele
dalszych  zdań  geometrycznych.  Zdanie  to  możemy  teraz  sformalizować  w  następujący
sposób: “Dwa dowolne A wyznaczają pewne B”, przy czym znaczenie “A” i “B” powinno
pozostać  nieokreślone  (wszystkie  inne  wyrazy  występujące  w  tym  zdaniu  mogą  być
zinterpretowane tylko jako stałe logiczne). Teraz okazuje się jednak, że są tu możliwe dwie
interpretacje:  (1)  można  “A”  przypisać  znaczenie  “punkt”,  a  “B”  znaczenie  “prosta”  i  (2)
odwrotnie,  “A”  znaczenie  “prosta”,  a  “B”  znaczenie  “punkt”.  Widać  mianowicie,  że  także
zdanie powstałe w wyniku interpretacji (2) jest prawdziwe: również dwie proste równoległe
wyznaczają  pewien  punkt  w  nieskończonej  odległości.  W  ten  sposób  powstaje  cały  system
zdań  wyprowadzalnych  z  tego  (sformalizowanego)  zdania,  a  my  otrzymaliśmy  z  jednej
formuły  dwie  zasady  geometrii.  Podobne  wypadki  mają  miejsce  również  w  innych
dziedzinach nauki.

W ten sposób przedstawiliśmy zasadnicze racje dla stosowania formalizmu. Nie można

jednak  przeoczyć  pewnych  łączących  się  z  nim  niebezpieczeństw.  Przede  wszystkim  nie
można  dążyć  do  formalizacji  przedwcześnie,  najpierw  musi  być  całkowicie  wyjaśniony
wchodzący w rachubę stan rzeczy. Dalej, trzeba być świadomym, że system formalistyczny
jest  zawsze  bardzo  abstrakcyjny  i  nie  wolno  go  stawiać  na  równi  z  rzeczywistością.  Stąd

nigdy właściwie nie powinno się używać formalizmu jako jedynej metody, lecz łączyć go z
innymi metodami.

Sztuczny język. Użycie sztucznego języka należy ostro oddzielić od formalizmu.

Zasadniczo również <naturalny> (codzienny) język mógłby zostać sformalizowany, a z
drugiej strony jakiś sztuczny język może być traktowany nieformalistycznie, np. elementarne
części języka logiki matematycznej są tak właśnie traktowane.

Jednakże użycie sztucznych symboli wystąpiło jednocześnie z formalizmem. Użycie to

Whitehead i Russel uprawomocniają w następujący sposób.

(1) W nauce w ogóle, szczególnie jednak w logice potrzebne są tak abstrakcyjne pojęcia,

iż w języku potocznym nie można znaleźć dla nich odpowiednich słów. Jest się więc
zmuszonym do tworzenia symboli.

(2) Syntaksa języka potocznego jest zbyt mało ścisła, jej reguły dopuszczają zbyt wiele

wyjątków,  aby  mogła  być  dobrym  instrumentem  w  dziedzinie  nauk  ścisłych.  Byłoby
wprawdzie  możliwe  zatrzymanie  słów  języka  potocznego  i  zmiana  tylko  jego  reguł,  lecz
wtedy  przez  kojarzenie  słowa  te  sugerowałyby  luźne  reguły  języka  codziennego  i
powstawałoby pomieszanie. Z tego powodu lepiej jest budować sztuczny język z własnymi,
ściśle syntaktycznymi regułami.

(3) Jeżeli zdecydujemy się na zastosowanie sztucznego języka, wtedy można wybrać

całkiem krótkie symbole, np. pojedyncze litery zamiast całych słów. W ten sposób zdania
staną się znacznie krótsze niż w języku potocznym i istotnie łatwiej zrozumiałe.

(4) Większość słów języka potocznego jest bardzo wieloznaczna; tak np. słowo “jest” ma

przynajmniej tuzin różnych znaczeń, które w trakcie analizy muszą być ściśle od siebie
oddzielane. Celowe jest więc, aby zamiast tego typu słów używać sztucznych, ale
jednoznacznych symboli.

Trzeba jeszcze zauważyć, że wyrażenie “język symboliczny” prowadzi do błędów: każdy

język składa się z symboli i mógłby dlatego być nazwany “symbolicznym”. Tutaj jednak
mamy na myśli język, który, w przeciwieństwie do języka potocznego, składa się ze
sztucznych symboli.

8. Syntaktyczne reguły sensu

Budowa języka. Z syntaktycznego punktu widzenia język składa się z pewnej mnogości

wyrażeń,  dla  których  obowiązują  określone  reguły.  Dla  uproszczenia  przez  język  będziemy
rozumieli  język  pisany,  chociaż,  z  pewnymi  ograniczeniami,  rozważania  poniższe
obowiązywałyby  również  w  dziedzinie  języka  mówionego.  Reguły  pewnego  określonego
języka,  powiedzmy  języka  S,  determinują,  które  wyrażenia  należą  do  S,  tzn.  które  są
sensowne w S; wszystkie inne wyrażenia są w tym języku syntaktycznie bezsensowne. Tak
np. słowo “homme” jest wprawdzie wyrażeniem, ale jest bezsensowne w języku polskim.

Sensowne wyrażenia języka S mogą być podzielone na dwie klasy: (1) atomowe albo

proste wyrażenia. Wyrażenia te są tak utworzone, że żadna ich indywidualna część nie może
być właściwym (sensownym) wyrażeniem w S. Tak np. wyrażenie “człowiek” jest
wyrażeniem atomowym języka polskiego. (2) Molekularne albo złożone wyrażenia. Tutaj już
indywidualne części są pewnym sensownym wyrażeniem w S. Przykład z języka polskiego:
“człowiek jest organizmem”. W tym wypadku “człowiek”, “organizm”, “jest”, wzięte same
dla siebie, są sensownymi (atomowymi) wyrażeniami języka polskiego.

Jeśli uwzględni się języki naturalne podział na wyrażenia atomowe i molekularne nie jest

jednak  zupełnie  bez  zarzutu.  Na  przykład  słowo  “imię”  jest  oczywiście  atomowym
wyrażeniem  języka  polskiego,  a  jednak  część  słowa  “imię”,  a  mianowicie  “i”,  jest  również
wyrażeniem  atomowym.  Niezgodności  tego  typu  dadzą  się  wprawdzie  usunąć  za  pomocą
środków  semantycznych,  ale  bardziej  praktyczne  i  bardziej  łatwe  jest  zbudowanie  takiego
sztucznego języka, w którym one w ogóle nie występują.

W paragrafie tym zajmujemy się tylko syntaktycznymi regułami sensowności wyrażeń

molekularnych, gdyż wyłącznie one dadzą się rozważyć bez uwzględniania teorii systemu
aksjomatycznego. W paragrafie dotyczącym aksjomatyki omówimy odpowiednie reguły dla
wyrażeń atomowych.

Pojęcie kategorii syntaktycznej. Dla syntaktycznej sensowności wyrażeń molekularnych

pewnego języka obowiązują dwie fundamentalne reguły: (1) wyrażenia molekularne powinny
być  złożone  wyłącznie  z  sensownych  wyrażeń  danego  języka,  a  więc  ostatecznie  tylko  z
sensownych  wyrażeń  atomowych  tego  języka;  (2)  Samo  składanie  powinno  przebiegać
według  określonych  dla  danego  języka  reguł  formowania.  Reguły  te  mają  we  wszystkich
językach  wspólny  rdzeń,  który  może  być  streszczony  w  prawach  tzw.  kategorii
syntaktycznych. Najpierw więc rozważymy te ważne prawa syntaktyczne.

Mianem “kategorii syntaktycznej” określa się tę klasę wyrażeń jakiegoś języka, z której

każde wyrażenie może być zamienione z dowolnym innym wyrażeniem tej klasy w ramach
sensownej wypowiedzi, a wypowiedź ta nie straci przy tym swojego sensu. Tak np. imiona
własne  tworzą  kategorię  syntaktyczną  języka  polskiego.  W  każdym  sensownym  polskim
zdaniu - np. “Fryderyk pije” - można zastąpić imię własne przez inne, a zdanie to nie straci
swojego  sensu.  W  powyższym  przykładzie  “Fryderyk”  może  być  zastąpiony  przez  “Jan”,
“Ewa”, “Napoleon”, a nawet przez “Gaurisankar”, zdanie nadal jednak pozostanie sensowne
(prawdziwe  albo  fałszywe,  ale  jednak  sensowne).  W  przeciwieństwie  do  tego  pewien
czasownik,  np.  “śpi”,  należy  do  innej  kategorii  syntaktycznej.  Jeżeli  w  naszym  zdaniu  za
“Fryderyk” podstawimy “śpi”, to powstanie wyrażenie bezsensowne: “śpi pije”.

Jak widać, pojęcie kategorii syntaktycznej odpowiada dość dokładnie pojęciu części

zdania ze zwykłej gramatyki. Różnica polega na tym, że w gramatyce rozważa się żywy,
więc bardzo niedokładnie skonstruowany język i dlatego jej prawa są luźne i nieprecyzyjne.
Dla celów naukowych powinno się jednak dążyć do perfekcyjnego języka, dla którego można
i trzeba ustalić ścisłe prawa. Syntaksa logiczna znajduje się w takim samym stosunku do
gramatycznej, jak np. geometria do mierzenia konkretnych pni drzew: jedna dostarcza drugiej
idealnej teoretycznej podstawy.

W tym kontekście warto zauważyć, że kategorie syntaktyczne - zgodnie z ogólną funkcją

języka dążącego do odwzorowania bytu realnego - odwzorowują tzw. kategorie ontologiczne.
Tak np. syntaktyczna kategoria imion własnych odpowiada ontologicznej kategorii
substancji, kategoria tzw. funktorów jednoargumentowych jakości itd. Odpowiedniość ta nie
jest jednak całkiem dokładna, gdyż między realnością a językiem znajduje się myśl, która
tworzy nowe kategorie (bytów idealnych).

Funktory i argumenty. Chcemy teraz naszkicować prosty system kategorii syntaktycznych

wychodząc  od  pojęcia  funktora  i  argumentu.  Wyrażenie,  które  określa  inne  wyrażenie
nazywa  się  jego  “funktorem”,  wyrażenie  określane  jest  “argumentem”.  “Określanie”  należy
tu rozumieć w możliwie najszerszym sensie. Mówi się np., że w zdaniu “pada deszcz i pada
śnieg”  “i”  określa  oba  zdania  częściowe  (“pada  deszcz”  i  “pada  śnieg”),  a  więc  jest  ich
funktorem,  podczas  gdy  one  są  argumentami  “i”.  W  każdym  rozwiniętym  języku  istnieją
dwojakiego rodzaju wyrażenia: jedne mogą być tylko argumentami, np. nazwy indywiduowe

i zdania, natomiast inne tylko funktorami, jak np. czasowniki. Kategorie syntaktyczne
wyrażeń pierwszego rodzaju chcemy nazwać “kategoriami podstawowymi”, drugiego
rodzaju “kategoriami funktorowymi”.

Ilość kategorii podstawowych jest dość dowolna; dla uproszczenia przyjmujemy tutaj

tylko dwie: wspomniane wyżej kategorie nazw i zdań. W związku z tym wszystkie funktory
możemy podzielić w następujący sposób:

(1) Według kategorii syntaktycznej ich argumentów. Odróżniamy więc: (a) funktory

określające nazwy (np. “śpi”, “kocha”, “jest większy niż” itd.); (b) funktory określające
zdania (np. i” “nie jest tak, że”, “albo” itd.); (c) funktory określające funktory (np. “bardzo”
w “dziecko jest bardzo ładne”, argumentem jest tutaj “ładne”).

(2) Według kategorii syntaktycznej wyrażenia molekularnego składającego się z funktora i

jego  argumentów  odróżniamy:  (a)  funktory  nazwotwórcze  (np.  “dobry”  w  “dobre  dziecko”,
ponieważ  tutaj  całe  wyrażenie  jest  nazwą);  (b)  funktory  zdaniotwórcze  (np.  wyżej
wymienione  funktory  określające  zdania,  np.  “pada  deszcz  i  pada  śnieg”  jest  ponownie
zdaniem);  (c)  funktory  funktorotwórcze  (np.  “głośno”  w  “pies  głośno  szczeka”,  tutaj
“głośno” wraz ze swoim argumentem “szczeka” jest znowu funktorem).

(3) Według ilości argumentów odróżniamy funktory jednoargumentowe albo monadyczne

(np. “śpi”, “biegnie”), dwuargumentowe albo diadyczne (np. “kocha”, “jest większy niż”),
trzyargumentowe (np. “daje”: A daje B C; tutaj A, B i C należy rozumieć jako argumenty od
“daje”), i dalej, n-argumentowe funktory.

Widać natychmiast że wyrażenia języków naturalnych nie stosują się do tego schematu,

gdyż bardzo często są syntaktycznie wieloznaczne. Tak np. polskie słowo “je” raz okazuje się
jednoargumentowym funktorem (“Co robi Fryderyk? On je”), innym razem funktorem
dwuargumentowym (“Fryderyk je kiełbasę”). Ta wieloznaczność przyczynia się wprawdzie
do piękna języka i jest poetycko wartościowa, lecz bardzo osłabia jego ścisłość i jasność, i w
ten sposób stanowi jeszcze jeden powód dla używania języków sztucznych.

Przykłady syntaktycznego nonsensu. Na podstawie powyższych zasad możemy ustanowić

następującą  ogólną  regułę  formowania:  wyrażenie  molekularne  jest  tylko  wtedy  sensowne,
gdy  każdemu  w  nim  występującemu  funktorowi  przyporządkowane  są  argumenty,  które
dokładnie  odpowiadają  jego  syntaktycznej  kategorii  co  do  ilości  i  rodzaju.  Wszystko,  co
sprzeciwia się tej regule jest syntaktycznie nonsensowne.

Podamy kilka przykładów z dziedziny filozofii. Weźmy na początek takie zdanie pozorne:

“Byt  jest  identyczny”.  Nazywamy  je  zdaniem  pozornym,  ponieważ  nie  ma  ono  żadnego
sensu  syntaktycznego,  a  więc  w  ogóle  nie  może  być  zdaniem;  “jest  identyczny”  jest
funktorem  dwuargumentowym,  a  zatem  używa  się  go  sensownie  tylko  wtedy,  gdy
przyporządkowuje  się  mu  dokładnie  dwa  argumenty,  jak  np.  w  zdaniu  “Autor  Fausta  jest
identyczny z Goethem”. W naszym zdaniu pozornym mieliśmy jednak tylko jeden argument,
mianowicie .,byt”. Jest ono więc syntaktycznym nonsensem.

Inny przykład: pewien filozof mówi: “Nicość nicuje” [das 3ichts nichtet]. Tutaj “nicość”

jest argumentem od “nicować”. To ostatnie wyrażenie jest oczywiście jednoargumentowym
funktorem zdaniotwórczym określającym nazwy. Jak jednak w zadaniu tym może on
określać nazwy? Czym bowiem, patrząc od strony syntaktycznej, jest “nicość”`' Chociaż
czymś takim wydaje się być, nie jest to oczywiście żadną nazwą. Gdy mówimy “nie ma nic”
[es gibt nichts], wtedy właściwie chcemy powiedzieć “dla każdego x nie zachodzi wypadek,
że tu i teraz to x jest”. “Nicość” jest więc tylko skrótem dla negacji. Negacja nie jest jednak
żadną nazwą, lecz funktorem. To, co w tym wypadku filozof myśli, może być trafne, ale to,

co mówi, musi być traktowane jako nonsens syntaktyczny. Nie jest to żadne zdanie i nic ono
nie znaczy.

Powołując się na tego typu przykłady, zwolennicy szkoły neopozytywistycznej chcieli

pokazać,  że  cała  filozofia  jest  nonsensowna.  Pomieszali  przy  tym  nonsens  syntaktyczny  z
czymś  całkiem  innym,  mianowicie  z  nonsensem  semantycznym.  Z  czasem  okazało  się,  że
poszli  oni  zbyt  daleko.  W  każdym  razie  ich  ataki  przyczyniły  się  do  wzrostu  ogólnej
świadomości, że język poetycki tylko z wielką ostrożnością może być używany jako środek
komunikacji  idei  naukowych,  gdyż  łatwo  ukrywa  w  sobie  nonsens  syntaktyczny.  Stąd
syntaktyczna  analiza  sensu  posiada  dzisiaj  w  filozofii  o  wiele  większe  znaczenie  niż  w
poprzednich stuleciach.

9. Funkcje i stopnie semantyczne

Dwie semantyczne funkcje znaku. Zwrócimy się teraz w kierunku problemów

semantycznych,  tzn.  problemów  dotyczących  związków  między  znakiem  a  tym,  czego  ten
znak jest znakiem. Przede wszystkim trzeba tutaj dokonać odróżnienia - dobrze już znanego
scholastykom  -  między  dwiema  funkcjami  znaku.  Z  jednej  strony  znak  może  do  czegoś
odnosić  [meinen],  coś  intendować,  a  więc  być  nośnikiem  pewnej  obiektywnej  treści.  Tę
funkcję  chcemy  nazwać  “obiektywną”.  Z  drugiej  strony  znak  może  wyrażać  [ausdriicken]
coś subiektywnego, mianowicie osobisty stan człowieka lub zwierzęcia dającego ten znak. Tę
drugą funkcję nazywamy “subiektywną”.

Zwykle znak używany w ramach normalnego ludzkiego języka posiada obie te funkcje.

Jeżeli np. pewien obserwator mówi: “Tutaj jest ołów”, to przede wszstkim odnosi się on do
czegoś obiektywnego;  a  mianowicie. że w określonych współrzędnych czasoprzestrzennych
znajduje  się  pewna  substancja  zwana  .,ołowiem”.  Jednocześnie  jednak  myśli  on  tę
obiektywną treść. Fakt, że formułuje zdanie, wskazuje, iż tę myśl posiada. Wraz ze zdaniem
wyraża więc także pewien stan subiektywny. Czynniki subiektywne, które są wyrażane przez
znak, nie są jednak tylko myślami, lecz zwykle również uczuciami, tendencjami woli itd. Te
ostatnie  odgrywają  często  tak  wielką  rolę,  że  niektórzy  metodologowie  wszystkie  czynniki
subiektywne  określają  po  prostu  jako  “treść  emocjonalną”,  w  przeciwieństwie  do  treści
“obiektywnej” albo “naukowej”.

Jeżeli w trakcie normalnego używania znaków obie te funkcje semantyczne przeważnie

się  łączą,  to  mimo  to  dadzą  się  teoretycznie  pomyśleć  wypadki  graniczne,  w  których  znak
albo nie wyraża nic subiektywnego, albo, przeciwnie, nie odnosi do niczego obiektywnego.
Przynajmniej  w  niektórych  formach  muzyki  ten  ostatni  wypadek  mógłby  mieć  miejsce.
Znaki,  z  których  składa  się  język  takiej  muzyki,  miałyby  tylko  subiektywną,  a  nawet  tylko
czysto  emocjonalną  treść.  Nie  jest  łatwo  stwierdzić,  czy  w  odniesieniu  do  zdań  języka
potocznego  przeciwny  wypadek  jest  możliwy.  Jednak  w  dziełach  naukowych  dość  łatwo
dadzą się pokazać znaki i zdania, które w ogóle nic nie wyrażają, lecz wyłącznie odnoszą do
czegoś.

Z metodologicznego punktu widzenia jedno jest jasne: w nauce, jeśli chodzi o

poznawalne,  a  stąd  dające  się  wypowiedzieć  przedmioty,  ważne  jest  tylko  odniesienie  do
[Meinung],  a  więc  pierwsza  funkcja  semantyczna.  To,  co  sam  naukowiec  przeżywa,  jest
zupełnie  bez  znaczenia.  Wypowiedzenie  jego  osobistych  stanów  może  w  pewnych
okolicznościach dostarczyć  materiału dla badania psychologicznego, ale nie “dowodzi” ono
niczego, ponieważ do niczego nie odnosi, nie kieruje się obiektywnie do niczego.

Mówienie o tym, co niewypowiedzialne. Jak jednak przedstawia się ten problem, gdy

chodzi o coś niepoznawalnego (niepoznawalnego zasadniczo albo niepoznawalnego dla
ludzi), a stąd także o coś niewypowiedzialnego? Wśród współczesnych metodologów istnieją
w tym względzie różne opinie. Można wyróżnić trzy grupy stanowisk.

(1) Rzecznikami pierwszej są przede wszystkim H. Bergson i K. Jaspers. Sądzą oni - a

także  wielu  innych  filozofów,  których  większość  należy  do  tradycji  neoplatońskiej  -  że
wprawdzie  tego,  co  niewypowiedzialne,  nie  można  powiedzieć,  tzn.  przedstawić  i
zakomunikować  za  pomocą  znaków  mających  odniesienie  obiektywne,  ale  można  to  w
pewnej  mierze  udostępnić,  używając  języka  pozbawionego  treści  obiektywnej.  Tak  np.
Bergson  twierdzi,  że  prawdziwa  wiedza  filozoficzna  o  najważniejszych  elementach
rzeczywistości  (np.  o  stawaniu  się)  może  dojść  do  skutku  tylko  dzięki  <intuicji>.  Komuś
drugiemu  treści  tej  intuicji  nie  można  zakomunikować,  ale  używając  pewnych  obrazów
można  ją  tak  ująć,  że  ów  drugi  będzie  mógł  ją  przeżyć.  Dlatego  w  dziełach  Bergsona  nie
znajdujemy żadnych opisów fenomenologicznych, żadnych dowodów, lecz przede wszystkim
obrazy,  które  mają  pobudzać  intuicję.  Podobnie  Jaspers  mówi,  że  jego  słowa  “nic  nie
znaczą”. Są one tylko wskazówkami pokazującymi drogę temu, kto w nie dającym się ująć w
słowa

[existentiell]

doświadczeniu

chce

spotkać

to,

niewypowiedzialne. Dla Boga, a więc czegoś, co jest w najwyższym stopniu
niewypowiedzialne, nie ma już znaków, lecz tylko <szyfry>, które właśnie tym się
charakteryzują, że nie przysługuje im żadna obiektywna funkcja semantyczna.

(2) Inna grupa myślicieli reprezentuje dokładnie przeciwne stanowisko. Najostrzej zostało

ono  sformułowane  w  tezie  L.  Wittgensteina:  “O  czym  nie  można  mówić,  o  tym  należy
milczeć”. Przy czym dla Wittgensteina i jego zwolenników “mówić” znaczy tyle, co “używać
znaków posiadających obiektywną treść”. Według tych filozofów jest to jednak niemożliwe
w  wypadku  tego,  co  niewypowiedzialne,  ponieważ  zgodnie  ze  swoją  definicją  to,  co
niewypowiedzialne,  nie  może  zostać  powiedziane.  Mówienie  o  tym  w  sposób  <muzyczny>
może być wprawdzie przyjemne, ale nie mówi nic. Jedno z największych niebezpieczeństw
używania  języka  polega  właśnie  na  tym,  że  słowa,  które  rzekomo  miałyby  coś  mówić,  w
rzeczywistości posiadają tylko zawartość emocjonalną, a więc nic nie mówią.

(3) W końcu istnieje również grupa myślicieli, którzy uznając zasadniczo tezę

Wittgensteina  nie  wyciągają  jednak  wniosku,  że  filozof  musi  się  ograniczyć  do  w  pełni
poznawalnych  przedmiotów.  Do  tej  grupy  należą  przede  wszystkim  N.  Hartmann  ze  swoją
teorią  o  tym,  co  irracjonalne,  i  tomiści  z  teorią  o  analogicznym  poznaniu  Boga.  Hartmann
sądzi,  że  wprawdzie  istnieje  to,  co  irracjonalne,  jako  to,  co  dla  nas  niepoznawalne,  a  więc
także niewypowiedzialne, jednak posiada ono zawsze stronę poznawalną (to, co irracjonalne
nazywa Hartmann “metafizycznym”). W związku z tym nie tylko dadzą się określić granice
tego, co irracjonalne, lecz również sformułować antynomie, które zawsze tutaj powstają i w
ten  sposób  tym,  co  irracjonalne  można  się  zajmować.  Według  tomistycznej  teorii  analogii,
chociaż  Bóg  w  swojej  istocie  jest  dla  nas  niepoznawalny,  to  jednak  jesteśmy  w  stanie
<analogicznie>  przenosić  na  niego  pewne  predykaty.  Nie  wiemy  wprawdzie  i  nie  możemy
wiedzieć, czym np. jest myślenie Boga, ale możemy powiedzieć, że znajduje się ono w takich
relacjach do swojego przedmiotu, które są proporcjonalnie podobne do tych, jakie zachodzą
między ludzkim myśleniem a jego przedmiotem. Zinterpretowano tę teorię w taki sposób, że
relacje pomyślane w Bogu są izomorficzne z tymi, które znamy empirycznie. Jak widać ani u
Hartmanna,  ani  u  tomistów  nie  chodzi  o  mówienie  o  tym,  co  niewypowiedzialne,  ale  o  tej
jego części, która da się wypowiedzieć.

Oznaczanie i znaczenie. W obiektywnej funkcji znaku znowu trzeba zrobić dwa

odróżnienia,  co  wymaga  kilku  terminologicznych  uwag.  Od  czasów  stoików  zwykło  się
odróżniać  oznaczanie  od  znaczenia.  Jeszcze  dzisiaj  odpowiednia  terminologia  jest  chwiejna
(tak  np.  G.  Frege  używał  terminu  “znaczenie”  [Bedeutung]  dokładnie  w  sensie  naszego
“oznaczania” [Bezeichnung]), ale podstawowa zasada tego odróżnienia jest ogólnie uznana i
doprowadziła  do  sformułowania  ważnych  reguł  metodologicznych.  Mówimy  np.  że  nazwa
“koń” oznacza wszystkie indywidualne konie, ale jednocześnie znaczy “koniowatość”, a więc
to,  czym  [was]  każdy  koń  jest.  Okazuje  się,  że  oznaczanie  odpowiada  zakresowi  (extensio)
obiektywnego  pojęcia,  znaczenie  zaś  jego  treści  (intensio).  W  odniesieniu  do  oznaczania
mówi  się  więc  o  <ekstensjonalności>,  a  w  odniesieniu  do  znaczenia  o  <intensjonalności>.
Należy dodać, że przedmioty oznaczane przez jakąś nazwę nazywają się jej “desygnatami”.
Jest kwestią sporną, czy także zdania i funktory posiadają desygnaty. U Fregego desygnatem
zdania jest jego wartość logiczna, a więc jego prawda lub fałsz.

Oznaczanie jest istotnie słabszą funkcją niż znaczenie, o tyle, że wraz ze znaczeniem dane

jest zawsze oznaczanie, lecz nie odwrotnie. Wynika to z faktu, że ta sama klasa desygnatów
może mieć różne treści, a więc jednej i tej samej klasie desygnatów mogą odpowiadać różne
znaczenia.  Weźmy  np.  słowo  “trójkąt”.  Przez  wyliczenie  wszystkich  trójkątów  mamy  dane
oznaczanie tego słowa, ale temu oznaczaniu mogą odpowiadać całkowicie różne znaczenia,
np.  znaczenia  utworzone  z  następujących  treści:  płaska  trójkątna  figura,  płaska  figura  z
trzema  bokami,  figura  o  wewnętrznej  sumie  kątów  równej  180”  itd.  Każda  z  tych  treści
jednoznacznie determinuje klasę desygnatów słowa “trójkąt”.

Mimo to logika współczesna i przyrodoznawstwo wykazują uderzającą tendencję do

ekstensjonalnego  myślenia,  tzn.  do  używania  nazw  z  uwzględnieniem  wyłącznie  ich
oznaczania.  Ta  w  sobie  osobliwa  i  ponadto  przez  wielu  filozofów  i  humanistów  zwalczana
tendencja  staje  się  zrozumiała,  gdy  uwzględnimy,  że  oznaczaniem  jest  o  wiele  łatwiej  się
posługiwać  niż  znaczeniem.  Wprawdzie  całkowite  wyłączenie  znaczenia  wydaje  się  raczej
niemożliwe,  gdyż  ostatecznie  oznaczanie  może  być  zdeterminowane  tylko  przez  znaczenie,
to  jednak  zalety  postępowania  ekstensjonalnego  są  w  wymienionych  wyżej  dziedzinach  tak
wielkie,  że  właśnie  ogólną  regułą  metodologiczną  uczyniono,  aby  postępować
ekstensjonalnie, o ile jest to tylko możliwe.

Stopnie semantyczne. W świetle powyższych rozważań staje się także zrozumiała inna

ważna  teoria  semantyki  współczesnej,  teoria  tzw.  stopni  semantycznych.  Zasadniczą  jej
myślą jest, że należy odróżnić język dotyczący rzeczy od języka dotyczącego samego języka;
w  stosunku  do  tego  pierwszego  drugi  nazywa  się  jego  “meta-językiem”.  Nieco  dokładniej
teoria ta da się przedstawić w następujący sposób. Wszystkie byty, które (z naszego punktu
widzenia)  nie  są  znakami,  traktujemy  jako  stopień  zerowy.  Dalej  następuje  klasa  znaków,
które  oznaczają  rzeczy,  a  więc  elementy  stopnia  zerowego.  Klasę  tych  znaków  nazywamy
“pierwszym  stopniem”  albo  “językiem  przedmiotowym”.  Do  niej  dołącza  się  trzecia  klasa:
składa się ona ze znaków, które oznaczają znaki języka przedmiotowego. Tworzy ona “drugi
stopień”  i  jest  metajęzykiem  w  stosunku  do  pierwszego  języka.  W  ten  sposób  można
postępować w nieskończoność. Ogólnie językiem “n-tego stopnia” nazywa się taki język, w
którym przynajmniej jeden z jego znaków oznacza pewien element stopnia n-1, żaden zaś nie
oznacza elementu n-tego lub wyższego stopnia.

Teoria ta prowadzi do ustanowienia nowej ważnej reguły sensowności, a mianowicie

następującej reguły semantycznej: każde wyrażenie, w którym mowa jest o nim samym, jest
bezsensowne. Poprawność tej reguły jest łatwo zrozumiała na podstawie tego, co zostało
powiedziane wyżej: wyrażenie tego rodzaju należałoby jednocześnie do dwóch stopni

semantycznych, do języka przedmiotowego i do metajęzyka, a to z kolei jest nie do
pogodzenia z teorią stopni semantycznych.

Przykładem zastosowania tej reguły jest sławny <kłamca>, nad którym trudzili się

wszyscy  logicy  od  czasów  Platona  aż  do  początków  tego  stulecia.  Zdanie  to  brzmi
następująco:  “To,  co  teraz  mówię,  jest  fałszywe”.  Stąd  natychmiast  powstaje  sprzeczność,
gdyż  jeżeli  wypowiadający  to  zdanie  mówi  prawdę,  wtedy  to,  co  mówi,  jest  fałszem,
natomiast gdy nie mówi prawdy, wtedy to, co właśnie powiedział, jest prawdą. W oparciu o
naszą regułę trudność ta da się jednak łatwo rozwiązać. Pokazuje ona bowiem, że <kłamca>
nie  jest  w  ogóle  żadnym  zdaniem,  lecz  nonsensem  semantycznym:  w  tym  pseudo-zdaniu
mówi się mianowicie coś o nim samym.

<Kłamca> jest tylko jednym przykładem spośród wielu innych antynomii semantycznych.

Za pomocą samej syntaksy antynomie te nie mogą być rozwiązane. Okazało się także, że
wiele ważnych pojęć, jak np. pojęcie prawdy, pojęcie desygnatu itd, da się bez zarzutu
analizować tylko na poziomie metajęzyka.

Z powyższego wynika, że wszystko, co należy powiedzieć o pewnej nauce, nie może być

rozważane w języku tej nauki, lecz w jej meta-języku, zwanym także “meta-nauką”, tak np.
analiza symboliki występującej w danej nauce, metodologia i wiele innych. Wiele nauk
posiada dzisiaj swoje metanauki, m.in. istnieje rozbudowana meta-logika i meta-matematyka.

O użyciu cudzysłowu. W trakcie stosowania teorii stopni semantycznych sformułowano

określone reguły techniczne dla używania cudzysłowu. Są one dzisiaj ściśle przestrzegane
przez większość logików i metodologów nauki.

Jakieś wyrażenie stawia się w cudzysłowie, jeżeli oznacza ono samo siebie lub wyrażenie

równokształtne z nim, bez cudzysłowu nie oznacza ono samego siebie, lecz coś innego.
Innymi słowy: wyrażenie w cudzysłowie jest znakiem samego tego wyrażenia, a więc
metajęzykowym wyrażeniem w odniesieniu do podobnego wyrażenia bez cudzysłowu.

Kilka przykładów rozjaśni sens tej reguły. Jeżeli napiszemy zdanie

kot jest zwierzęciem

bez umieszczania pierwszego słowa w cudzysłowie, wtedy zdanie to jest prawdziwe, gdyż

pierwsze słowo oznacza znane zwierzę domowe. Jeżeli jednak napiszemy

“kot” jest zwierzęciem

wtedy sformułujemy zdanie fałszywe, gdyż słowo znajdujące się w cudzysłowie nie

oznacza żadnego kota, lecz słowo “kot”. a żadne słowo nie jest zwierzęciem.

W przeciwieństwie do tego zdanie

“kot” składa się z trzech liter

jest oczywiście prawdziwe, ale zdanie

kot składa się z trzech liter

jest równie oczywiście fałszywe, gdyż znane wszystkim drapiące zwierzątko nie składa się

przecież z liter.

Wyrażenie znajdujące się w cudzysłowie jest zawsze nazwą, nawet wtedy, gdy bez

cudzysłowu byłoby zdaniem lub funktorem; w cudzysłowie jest ono nazwą tego zdania albo
tego funktora.

W języku potocznym cudzysłowy są oczywiście używane także w inny sposób, stawia się

je np., gdy jakieś wyrażenie występuje w innym niż jego zwykły sens. W takich sytuacjach
warte byłoby jednak polecenia zastosowanie innych znaków (innego graficznego kształtu
cudzysłowu) niż te, których techniczne użycie zostało tutaj opisane.

10. Sens semantyczny i weryfikowalność

Metodologiczne znaczenie problemu. Jak to już zostało powiedziane, należy odróżnić

syntaktyczny  i  semantyczny  sens  pewnego  wyrażenia.  Może  się  bowiem  bardzo  łatwo
zdarzyć,  że  wyrażenie  jest  poprawnie  utworzone  według  reguł  danego  języka,  a  więc  jest
syntaktycznie  sensowne,  a  mimo  to  nie  posiada  sensu  semantycznego.  Aby  pewien  znak
mógł  mieć  sens  semantyczny,  muszą  zostać  spełnione  określone  warunki  pozajęzykowe.
Warunki te łączą się z weryfikowalnością zdań, tzn. z metodą, która pozwala nam stwierdzić,
czy pewne zdanie jest prawdziwe czy fałszywe.

W wyniku najnowszego rozwoju nauk przyrodniczych weryfikowalność stała się

niezwykle ważna dla metodologii. Pokazują to dwa następujące fakty.

(1) Rozwój nowożytnego przyrodoznawstwa stał się możliwy dopiero dzięki

wyeliminowaniu pewnych wyrażeń filozoficznych, mianowicie takich, których obecność w
zdaniach uniemożliwiała zweryfikowanie tych zdań za pomocą środków empirycznych.

(2) W trakcie rozwoju do samej dziedziny nauk przyrodniczych zostały wprowadzone

pewne wyrażenia (np. “eter”). które w ten sam sposób jak wspomniane wyżej wyrażenia
filozoficzne okazały się nieużyteczne.

Okoliczności te doprowadziły do żądania, aby wszystkie tego rodzaju wyrażenia wyłączyć

z  języka  naukowego.  Opierający  się  na  pozytywistycznej  filozofii  metodologowie  Koła
Wiedeńskiego, jak również zwolennicy szkoły empiryczno-logicznej rozciągnęli ten postulat
na  całość  poznania  i  to  początkowo  w  bardzo  wąskich,  dogmatycznych  sformułowaniach.
Stopniowo jednak doszła do głosu postawa bardziej tolerancyjna. Dla współczesnych badań
cały  ten  spór  zaowocował  sformułowaniem  kilku  ważnych  i  ogólnie  obowiązujących
wglądów  oraz  pewnych  reguł  dotyczących  metody  nauk  przyrodniczych,  ale  również
doprowadził do ujawnienia się wielu trudnych problemów.

Zasada weryfikowalności. Istnieją dwie fundamentalne reguły, które nazwane zostały

“zasadą weryfikowalności”. Brzmią one:

(1) Zdanie jest wtedy sensowne semantycznie, gdy można pokazać metodę, dzięki której

jest ono weryfikowalne.

(2) Wyrażenie nie będące zdaniem jest wtedy sensowne semantycznie, gdy można go

używać jako części semantycznie sensownego, a więc weryfikowalnego zdania.

Oba powyższe zdania zawierają wiele słów, które muszą być dokładnie rozumiane, jeżeli

chce się poprawnie uchwycić sens tej reguły.

Przede wszystkim należy zauważyć, że nie identyfikuje się w nich sensu i

weryfikowalności. Jest prawdą, że pewni filozofowie robili to, lecz ich stanowisko okazało
się nie do utrzymania: sens nie jest tym samym co weryfikowalność. Chociaż zdanie, aby
mieć sens, musi być weryfikowalne, to z tego nie wynika, że sens i weryfikowalność są tym
samym.

Dalej należy zauważyć, że w podanych wyżej zasadach weryfikowalność nie jest bliżej

określona.  Także  i  w  tym  względzie  zajęto  początkowo  ekstremalne  stanowisko  chcące
dopuścić  tylko  jeden  rodzaj  weryfikowalności,  a  mianowicie  zmysłową  obserwację  stanu
rzeczy  domniemanego  w  jakimś  zdaniu.  Dzisiaj  przeważa  bardziej  tolerancyjna  postawa,
dopuszcza  się  mianowicie  różne  sposoby  obserwacji.  Zgodnie  z  obowiązującym  dzisiaj
ujęciem  przedstawione  wyżej  reguły  domagają  się  tylko  jakiejś  metody,  za  pomocą  której
moglibyśmy stwierdzić, czy zdanie jest (w pewnym stopniu) poprawne czy nie.

Aby to zrozumieć, pomyślmy np. następujące zdanie; “Okno w moim pokoju jest

zamknięte”.  W  jaki  sposób  zdanie  to  mogłoby  mieć  sens,  jeżeli  nie  byłoby  wiadomo,  jak
można  ustalić  to,  co  zdanie  to  stwierdza?  Faktycznie  jednak  metoda  taka  istnieje,  gdyż
wypowiadający  to  zdanie  wie,  że,  jeżeli  np.  chciałby  wyciągnąć  rękę  przez  okno,  to
napotkałby opór itd.

Warto również zauważyć, że pierwsza z wymienionych wyżej zasad zawiera w pewnej

mierze wszystkie inne warunki sensowności. Aby pewne zdanie było weryfikowalne, musi
np. być sensowne syntaktycznie. Syntaktyczny nonsens jest niemożliwy do zweryfikowania.

Co to znaczy “weryfikowalny”? Wielką jednak trudność sprawia znaczenie słowa

“weryfikowalny” i “weryfikowalność”. Jakieś zdanie wtedy jest weryfikowalne,  gdy można
je  albo  zweryfikować,  albo  sfalsyfikować,  tzn.  jeżeli  możliwe  jest  pokazanie,  że  jest  ono
prawdziwe  lub  fałszywe.  Co  to  jednak  znaczy  “możliwe”?  H.  Reichenbach  odróżnia
następujące znaczenia tego słowa:

(1) Techniczna możliwość, Zachodzi ona wtedy, gdy posiadamy środki pozwalające

zweryfikować dane zdanie. W tym sensie np. zdanie “Temperatura jądra słonecznego wynosi
20 000 000° C” nie jest bezpośrednio weryfikowalne. Nie istnieje, jakbyśmy więc
powiedzieli, żadna możliwość techniczna jego weryfikacji.

(2) Fizyczna możliwość. Ma ona miejsce wtedy, gdy weryfikowanie zdania nie stoi w

sprzeczności z prawami natury. Wymienione wyżej zdanie o temperaturze jądra słonecznego
jest  fizycznie  weryfikowalne,  chociaż  dla  jego  zweryfikowania  nie  posiadamy  technicznej
możliwości. W przeciwieństwie do tego zdanie “Jeżeli pewne ciało porusza się z prędkością
350  000  km/s,  wtedy  jego  masa  staje  się  znikomo  mała”  nie  może  być  fizycznie
zweryfikowane,  gdyż  zgodnie  z  prawami  fizyki  żadne  ciało  nie  może  poruszać  się  z  taką
prędkością.

(3) Logiczna możliwość. Zachodzi ona wtedy, gdy weryfikacja nie zawiera sprzeczności.

Zdanie wprowadzone w punkcie (2), chociaż nie jest fizycznie weryfikowalne, to jest
weryfikowalne logicznie, ponieważ nie zawiera żadnej sprzeczności.

(4) Transempiryczna możliwość. Jako przykład Reichenbach wybiera wypowiedź

zwolenniczki jakiejś sekty religijnej: “Kot jest istotą boską”.

Podział tych możliwości jest przeprowadzony z pozytywistycznego punktu widzenia, a

czwarty jego człon wydaje się alogiczną koncesją. Można byłoby sformułować inny podział,
a  mianowicie  według  rodzajów  doświadczenia,  za  pomocą  których  pewne  zdanie  miałoby
być  weryfikowalne.  Dałoby  to  w  rezultacie  zmysłową,  introspekcyjną,  fenomenologiczną  i
transnaturalną  weryfikowalność.  Wydaje  się  np.  niewątpliwe,  że  fenomenologowie
weryfikują  swoje  zdania  przez  doświadczenie  swoistego  rodzaju,  przez  ogląd  istoty.
Podobnie zdania należące do wiary nie są wprawdzie zweryfikowane, ale są weryfikowalne,
z pewnością jednak nie za pomocą środków naturalnych.

Ze swojej strony R. Carnap sformułował zasadę tolerancji: każdy jest wolny w określeniu,

jaki  rodzaj  weryfikacji  chce  dopuścić.  Dzisiaj  jednak  ogólnie  obowiązuje  reguła,  że  w
naukach przyrodniczych tylko te zdania wolno traktować jako sensowne, które ostatecznie są
weryfikowalne  przez  doświadczenie  zmysłowe.  Przez  weryfikowalność  rozumie  się  jednak
zwykle  coś  szerszego  niż  weryfikowalność  techniczną  i  coś  węższego  niż  czystą
weryfikowalność fizyczną.

Zasada intersubiektywności. Zasada weryfikowalności została jeszcze o wiele mocniej

dookreślona przez tzw. zasadę intersubiektywności. Zgodnie z tą zasadą weryfikowanie
niezbędne dla sensowności jakiegoś zdania, musi być intersubiektywne, tzn. dostępne wielu

badaczom.  Nie  wystarcza,  aby  w  ogóle  istniała  jakaś  metoda  weryfikacji,  przynajmniej
zasadniczo  użycie  tej  metody  musi  być  intersubiektywnie  możliwe.  Metodologowie
neopozytywistyczni,  którzy  sformułowali  tę  zasadę,  odrzucili  na  jej  podstawie  każdego
rodzaju  psychologię  introspekcyjną  jako  bezsensowną.  Sądzili  mianowicie,  że  zdania  o
własnych  stanach  psychicznych  nie  mogą  być  nigdy  zweryfikowane  przez  innych  i  stąd
muszą być pozbawione jakiegokolwiek sensu. Rzeczywiście, wydaje się, że w tym wypadku
weryfikacja  intersubiektywna  jest  logicznie  niemożliwa.  Z  tego  powodu  zasada
intersubiektywności  doprowadziła  najpierw  do  całkowitego  fizykalizmu,  tzn.  do  zakazu
używania wyrażeń, które nie oznaczają procesów lub rzeczy fizycznych.

Jest jednak oczywiste, że, ściśle wzięta, zasada intersubiektywności zabraniałaby każdego

zdania  w  ogóle.  Także  bowiem  w  dziedzinie  tego,  co  fizyczne,  obserwacja  tego  samego
fenomenu przez dwóch badaczy nie jest możliwa: albo obserwują go po kolei, a w tym czasie
zachodzi  zmiana  w  fenomenie,  staje  się  on  inny,  albo  widzą  go  z  dwóch  różnych  punktów
obserwacyjnych,  wtedy  zaś  spostrzegają  różne  aspekty  fenomenu,  każdy  inny.  Żadna
weryfikacja nie może być ściśle intersubiektywna.

Dlatego zasada ta nie jest dzisiaj wprost odrzucana, a jest traktowana raczej jako tylko

zasada regulatywna. Zgodnie z dzisiejszym poglądem, powinno się, tak dalece jak to jest
możliwe, używać tylko takich wyrażeń i tworzyć tylko takie zdania, które mogą być przez
innych względnie łatwo zweryfikowane. Tak sformułowana, reguła ta obowiązuje ogólnie dla
wszystkich dziedzin wiedzy i powinna być w nich ściśle stosowana. Niestety zbyt wielu ludzi
jeszcze nie zrozumiało, jak to jest ważne. Dla wszystkich nauk empirycznych - z wyjątkiem
psychologii, chyba, że należałoby ją uznać za naukę przyrodniczą - zasada ta obowiązuje w
tym sensie, że wszystkie zdania indywidualne powinny być weryfikowalne przez obserwację
zmysłową.

Weryfikowalność zdań ogólnych. Można byłoby teraz słusznie zapytać, jak mają się

rzeczy w wypadku zdań ogólnych? Tego rodzaju zdanie nie może być oczywiście nigdy
zweryfikowane przez obserwację zmysłową. Dałoby się jeszcze np. zweryfikować, że pewien
fenomen wystąpił w 100, 100 000, 100 000 000 wypadków, ale logicznie niemożliwe jest
zweryfikowanie, że doszedł on do skutku we wszystkich możliwych wypadkach. O ile więc
ktoś nalega wyłącznie na weryfikowalność zmysłową, to wszystkie zdania ogólne wydają się
bezsensowne. Jednak z drugiej strony, nauki przyrodnicze bez zdań ogólnych są niemożliwe,
składają się one przecież głównie właśnie z takich zdań i bez nich nie mogłyby być naukami
przyrodniczymi.

Metodologowie odróżniają dwie klasy zdań ogólnych: tzw. logiczne i tzw. empiryczne

zdania ogólne. Według powszechnie panującego poglądu pierwsze z nich nie mogą być
zweryfikowane przez obserwację, nie jest to również konieczne dla ich sensowności. W jaki
jednak sposób takie zdanie mogłoby być mimo to sensowne, jest to pytanie, które wywołało
różne,

zależne

stanowiska

filozoficznego,

poglądy.

Badacze

nastawieni

fenomenologicznie  przyjmują,  że  aksjomaty  logiki  są  weryfikowalne  dzięki  duchowemu
wglądowi, np. dzięki widzeniu istoty; przeciwnie empiryści, uważają oni tego rodzaju zdania
za  <puste>,  tzn.  wprawdzie  nie  za  całkiem  bezsensowne,  ale  jednak  za  niezależne  od
ogólnych  reguł  sensowności  semantycznej.  Jakkolwiek  można  byłoby  to  teoretycznie
uzasadniać,  faktem  jednakże  pozostaje,  że  logicznych  zdań  ogólnych  nie  da  się  zmysłowo
(empirycznie)  zweryfikować.  W  tym  leży  fundamentalna  różnica  między  dzisiejszą
metodologią a dawniejszymi poglądami Comte'a i Milla.

W przeciwieństwie do tego tzw. empiryczne zdania ogólne, zgodnie z przeważającą

opinią, są wtedy sensowne semantycznie, jeżeli można z nich wyprowadzić przynajmniej
jedno zdanie weryfikowalne przez obserwację zmysłową. I tak np. zdanie “Każdy kawałek

siarki  spala  się  niebieskim  płomieniem”  jest  sensowne,  gdyż  można  z  niego  wyprowadzić
zmysłowo  weryfikowalne  zdanie  “Ten  kawałek  siarki  spala  się  niebieskim  płomieniem”.
Natomiast  zdanie  filozoficzne  “Każdy  kawałek  siarki  składa  się  z  materii  i  formy”  jest
bezsensowne,  ponieważ  nie  można  z  niego  wyprowadzić  żadnego  zmysłowo
obserwowalnego zdania.

W ostatnich czasach okazało się jednak, że precyzyjne sformułowanie tego postulatu

napotyka  na  duże  trudności.  Główną  trudność  można  przedstawić  w  następujący  sposób:  z
pojedynczego  zdania  nie  da  się  zwykle  nic  wyprowadzić,  tylko  z  wielu  zdań,  a  więc  np.  z
uprzednio  skonstruowanej  teorii  itd.  Należy  więc  wspomnianą  zasadę  rozszerzyć  w  tym
właśnie sensie. Wtedy jednak okazuje się, że praktycznie ze wszystkich zdań wyprowadzalne
jest  jakieś  zdanie  zmysłowo  weryfikowalne.  Jako  przykład  może  posłużyć  zdanie
metafizyczne  “Absolut  jest  doskonały”.  Jeżeli  połączymy  je  ze  zdaniem  “To  drzewo  tutaj
kwitnie”, wtedy z tego połączenia można wyprowadzić np. zdanie “Na tym drzewie tutaj są
kwiaty” i w ten sposób nasze z pewnością nieprzyrodnicze zdanie o bycie absolutnym stanie
się w sensie nauk przyrodniczych weryfikowalne i sensowne.

Jedyne, jak się wydaje, możliwe dzisiaj rozwiązanie tej trudności polegałoby na zrobieniu

inwentarza wyrażeń, które miałyby obowiązywać jako dopuszczalne w naukach
przyrodniczych. Jak widać, chodzi tu ostatecznie nie o prawdę, której w jakikolwiek sposób
można byłoby dowieść, lecz wyłącznie o regułę czysto praktyczną. Jej uprawomocnienie leży
w jej pożyteczności dla rozwoju nauk przyrodniczych. W innych dziedzinach nie wchodzi
ona oczywiście w rachubę i tylko w oparciu o wątpliwe dogmaty filozoficzne można byłoby
w nich bronić jej pożyteczności lub konieczności.

Inną trudność stwarzają słowa oznaczające stany, np. “rozpuszczalny”. Chociaż zmysłowo

można  zweryfikować,  że  pewna  substancja  faktycznie  się  (np.  w  wodzie)  rozpuszcza,  to
jednak jeżeli z tego chce się wyprowadzić definicję rozpuszczalności w wodzie, dochodzi do
niezgodności.  Na  podstawie  takiej  definicji  łatwo  byłoby  bowiem  pokazać,  że  każdy
przedmiot,  np.  kawałek  żelaza,  którego  nigdy  nie  włożono  do  wody,  musi  uchodzić  za
rozpuszczalny  w  wodzie.  A  jednak  nauki  przyrodnicze  nie  mogą  się  obyć  bez  tego  rodzaju
słów.  R.  Carnap  częściowo  rozwiązał  tę  trudność  za  pomocą  wprowadzonych  przez  siebie
<definicji redukcyjnych>. Nie możemy się dalej zajmować tymi pytaniami, wspomnieliśmy o
nich  jednak,  aby  wskazać  na  te  ważne  problemy,  które  wynikają  ze  ściśle  ujętej  zasady
weryfikowalności.

11. Przykład zastosowania metod semantycznych

A. TARSKI: POJĘCIE ZDANIA PRAWDZIWEGO W JĘZYKU POTOCZNYM

Aby wprowadzić czytelnika w krąg rozważań, wydaje mi się wskazane pobieżnie choćby

omówić problemat definicji prawdy w zastosowaniu do języka potocznego; pragnę tu
zwłaszcza uwypuklić te różnorodne trudności, na które napotykają próby rozwiązania
wspomnianego zagadnienia.

Spośród różnych usiłowań, mających na celu zbudowanie poprawnej definicji prawdy dla

zdań języka potocznego, najnaturalniejszą wydaje się próba skonstruowania definicji
semantycznej. Mam tu na myśli tego rodzaju definicję, która w pierwszym rzucie dałaby się
ująć w następujących słowach:

(1) zdanie prawdziwe jest to zdanie, które wyraża, że tak a tak rzeczy się maja, i rzeczy

mają się tak właśnie.

Wysłowienie powyższe jest jeszcze, rzecz oczywista, nader niedoskonałe pod względem

poprawności formalnej oraz jasności i jednoznaczności występujących w nim wyrażeń. Tym
niemniej sens intuicyjny i ogólna intencja tego wysłowienia wydają się dość przejrzyste i
zrozumiałe; zadaniem definicji semantycznej byłoby właśnie sprecyzowanie tej intencji i
ujęcie jej w poprawną formę.

Jako punkt wyjścia narzucają się tu pewne zdania o bardziej specjalnym charakterze, które

mogą być uważane za cząstkowe definicje prawdziwości zdania lub raczej za wyjaśnienia
różnych konkretnych zwrotów typu “x jest zdaniem prawdziwym”. Oto ogólny schemat tego
rodzaju zdań:

(2) x jest zdaniem prawdziwym wtedy i tylko wtedy, gdy p; aby przejść do konkretnych

wyjaśnień, zastępujemy w tym schemacie symbol “p” przez jakiekolwiek zdanie, zaś “x” -
przez dowolną nazwę jednostkową tego zdania.

Mając daną nazwę jednostkową zdania, możemy dla niej skonstruować wyjaśnienie typu

(2)  w  każdym  przypadku,  w  którym  potrafimy  wymienić  zdanie,  oznaczane  przez  daną
nazwę.  Najważniejszą  i  najczęściej  spotykaną  kategorię  nazw,  dla  których  spełniony  jest
powyższy warunek, stanowią tzw. nazwy cudzysłowowe; jak łatwo się domyśleć, terminem
tym  oznaczamy  każdą  tego  rodzaju  nazwę  zdania  lub  dowolnego  innego  wyrażenia  (nawet
bezsensownego),  która  składa  się  z  cudzysłowów,  lewostronnego  i  prawostronnego,  oraz  z
wyrażenia,  zawartego  między  cudzysłowami,  a  będącego  właśnie  desygnatem  nazwy.  Jako
przykład  cudzysłowowej  nazwy  zdania  służyć  może  choćby  “śnieg  pada”;  odpowiednie
wyjaśnienie typu (2) brzmi wówczas:

(3) “śnieg pada” jest zdaniem prawdziwym wtedy i tylko wtedy, gdy śnieg pada.

Inną kategorię nazw jednostkowych zdań, dla których potrafimy konstruować analogiczne

wyjaśnienia, stanowią tzw. nazwy strukturalnoopisowe, tj. nazwy opisujące, z jakich
wyrazów składa się wyrażenie, będące desygnatem nazwy, z jakich znaków składa się każdy
poszczególny wyraz i w jakim porządku te znaki i wyrazy po sobie następują. Nazwy takie
dają się formułować bez pomocy cudzysłowów. W tym celu należy włączyć do języka
rozważań, a więc - w danym wypadku - do języka potocznego, jakiekolwiek jednostkowe, ale
nie cudzysłowowe nazwy wszystkich liter i innych znaków, z których składają się wyrazy i
wyrażenia języka: tak np. jako nazwy spółgłosek “f”, “j”, “p”, “x”... narzucają się wyrazy

A. Tarski, Pojecie prawdy w jezykach nauk dedukcyjnych, Warszawa 1933, s. 4-15 (z opuszczeniami). Jestem

wielce zobowiazany Panu Profesorowi Tarskiemu za uprzejme pozwolenie przedrukowania tego tekstu.

“ef”, “jot”, “pe”, “iks”... zaś jako nazwy samogłosek “a”, “e”, “i”... można by np. obrać
“aj”, “ej”, “ij”... (nie zaś “a”, “e”, “i”... - dla uniknięcia wieloznaczności). Łatwo zdać
sobie sprawę, że każdej nazwie cudzysłowowej daje się obecnie przyporządkować wyrażona
bez pomocy cudzysłowów nazwa strukturalnoopisowa o tym samym zakresie (tj. oznaczająca
to samo wyrażenie) i vice versa; tak np. nazwie “śnieg” odpowiada nazwa “wyraz, składający
się z pięciu kolejnych liter: eś, en, ij, ej i ge”. Jest więc oczywiste, że dla nazw
strukturalnoopisowych zdań możemy również konstruować cząstkowe definicje typu (2), jak
to widać z następującego choćby przykładu:

(4) wyrażenie, które składa się z dwu wyrazów, z których pierwszy składa się z pięciu

kolejnych liter: eś, en, ij, ej i ge, zaś drugi - z czterech kolejnych liter: pe, aj, de i aj, jest
zdaniem prawdziwym wtedy i tylko wtedy, gdy śnieg pada.

Twierdzenia analogiczne do (3) i (4) wydają się intuicyjnie oczywiste i najzupełniej

zgodne z tą intuicją prawdziwości, która tkwi w wysłowieniu (1); nie budzą one na ogół
wątpliwości pod względem jasności treści i poprawności formy (oczywiście przy założeniu,
że zdania, które podstawiamy w (2) zamiast symbolu p, nie nasuwają podobnych
wątpliwości).

Niezbędne tu jest jednak pewne zastrzeżenie. Znane są sytuacje, w których twierdzenia

tego właśnie typu w zestawieniu z pewnymi innymi, intuicyjnie nie mniej oczywistymi
przesłankami prowadzą do jawnej sprzeczności, mianowicie do tzw. antynomii kłamcy. Oto
możliwie proste ujęcie tej antynomii pochodzące od J. Łukasiewicza.

Umówmy się dla większej przejrzystości używać symbolu “c” jako skrótu

typograficznego wyrażenia “zdanie, wydrukowane na tej stronicy w wierszu 25 od góry”.
Zwróćmy uwagę na następujące zdanie:

c nie jest zdaniem prawdziwym.

Pamiętając o znaczeniu symbolu “c”, stwierdzamy nadto na drodze empirycznej, iż:

(α) “c nie jest zdaniem prawdziwym” jest identyczne z c. Dla nazwy cudzysłowowej (lub

jakiejkolwiek innej nazwy jednostkowej) powyższego zdania budujemy wyjaśnienie typu (2):

(β) “c nie jest zdaniem prawdziwym” jest zdaniem prawdziwym wtedy i tylko wtedy, gdy c

nie jest zdaniem prawdziwym.

Zestawiając przesłanki (α) i (β), uzyskujemy natychmiast sprzeczność:

c jest zdaniem prawdziwym wtedy i tylko wtedy, gdy c nie jest zdaniem prawdziwym.

Łatwo się zorientować, gdzie tkwi źródło tej sprzeczności: w celu skonstruowania

twierdzenia (α) podstawiliśmy zamiast symbolu “p” w schemacie (2) tego rodzaju zwrot,
który sam zawiera w sobie termin “zdanie prawdziwe” (wobec czego uzyskane twierdzenie -
w przeciwstawieniu np. do (3) i (4) - nie może już być uważane za cząstkową definicję
prawdy). Nie widać jednak rozsądnego powodu, dla którego podobne podstawienia miałyby
być zasadniczo wzbronione.

Poprzestaję tu na sformułowaniu powyższej antynomii, rezerwując sobie na później

wyciągnięcie  z  tego  faktu  należytych  konsekwencji.  Na  razie  abstrahując  od  tej  trudności,
podejmę  myśl  zbudowania  definicji  zdania  prawdziwego  na  drodze  uogólnienia  wyjaśnień
tego typu  co (3).  Na pozór zadanie to może wydać się zupełnie łatwe - dla tych zwłaszcza,
którzy władają nieco aparatem współczesnej logiki matematycznej. Mogłoby się zdawać, że
podstawiając w (3) zamiast dwukrotnie występującego tam wyrażenia “śnieg pada” dowolną
zmienną  zdaniową  (tj.  symbol,  za  który  wolno  podstawiać  dowolne  zdania)  i  stwierdzając
następnie,  że  uzyskany  zwrot  ma  walor  dla  wszelkiej  wartości  zmiennej,  dochodzi  się  z
miejsca do zdania, obejmującego wszystkie twierdzenia typu (3) jako szczególne przypadki:

(5) dla dowolnego p - “p” jest zdaniem prawdziwym wtedy i tylko wtedy, gdy p.

Zdanie powyższe nie mogłoby być jeszcze uważane za ogólną definicję zwrotu “x jest

zdaniem  prawdziwym”  z  tego  choćby  względu,  że  zakres  możliwych  podstawień  symbolu
“x” uległ tu zwężeniu do nazw cudzysłowowych. Aby usunąć to ograniczenie, należałoby się
odwołać  do  znanego  intuicyjnie  faktu,  że  każdemu  zdaniu  prawdziwemu  (i  w  ogólności
każdemu zdaniu) odpowiada nazwa cudzysłowowa, oznaczająca to właśnie zdanie. Opierając
się  na  tej  intuicji,  można  by  się  pokusić  o  uogólnienie  wysłowienia  (5)  na  następującej
choćby drodze:

(6) dla dowolnego x - x jest zdaniem prawdziwym wtedy i tylko wtedy, gdy - dla pewnego p

- x jest identyczne z “p” i przy tym p.

Na pierwszy rzut oka gotowi bylibyśmy może przyjąć zdanie (6) za poprawną definicję

semantyczną  wyrażenia  “zdanie  prawdziwe”,  realizującą  w  precyzyjny  sposób  intencję
wysłowienia  (1)  i  uznać  wobec  tego,  że  stanowi  ono  zadowalające  rozstrzygnięcie
interesującego  tu  nas  zagadnienia.  W  gruncie  jednak  rzeczy  sprawa  nie  przedstawia  się
bynajmniej  tak  prosto:  z  tą  chwilą,  gdy  zaczynamy  bliżej  analizować  znaczenie
występujących  w  (5)  i  (6)  wyrażeń  cudzysłowowych,  dostrzegamy  szereg  trudności  i
niebezpieczeństw.

Nazwy cudzysłowowe można traktować tak jak pojedyncze wyrazy języka, a zatem jak

wyrażenia syntaktycznie niezłożone; poszczególne części składowe tych nazw - cudzysłowy i
wyrażenia,  zawarte  między  cudzysłowami,  -  pełnią  tę  samą  funkcję,  co  litery  lub  zespoły
kolejnych  liter  w  pojedynczych  wyrazach,  nie  posiadają  zatem  w  tym  kontekście  żadnego
samodzielnego  znaczenia.  Każde  wyrażenie  cudzysłowowe  jest  wówczas  stałą  nazwą
jednostkową  pewnego  określonego  wyrażenia  (tego  mianowicie,  które  jest  ujęte  w
cudzysłowy) i to nazwą o tym samym charakterze co imiona własne ludzi; w szczególności
np.  nazwa  “p”  oznacza  jedną  z  liter  alfabetu.  Przy  tej  interpretacji  -  która  nb.  wydaje  się
najbardziej  naturalna  i  najzupełniej  zgodna  z  intuicją  potoczną  -  cząstkowe  definicje  tego
typu co (3) nie są podatne dla jakichkolwiek rozsądnych uogólnień. W każdym zaś razie za
uogólnienie  takie  niepodobna  uważać  zdania  (5)  czy  też  (6):  wyprowadzając  bowiem
konsekwencje  z  (5)  za  pomocą  tzw.  reguły  podstawiania,  nie  mamy  prawa  czegokolwiek
podstawiać  zamiast  litery  “p”,  wchodzącej  w  skład  wyrażenia  cudzysłowowego  (podobnie
jak nie wolno nic podstawiać zamiast litery “p”, występującej w wyrazie “prawdziwym”), w
ten  sposób  jako  wniosek  uzyskujemy  nie  (3),  a  następujące  zdanie:  “p”  jest  zdaniem
prawdziwym wtedy i tylko wtedy, gdy śnieg pada. Widać już stąd, że zdania (5) i (6) nie są
wypowiedziami  myśli,  które  pragnęlibyśmy  wyrazić,  że  są  to,  co  więcej,  jawne
niedorzeczności  z  intuicyjnego  punktu  widzenia.  Zdanie  (5)  prowadzi  nawet  z  miejsca  do
sprzeczności:  można  bowiem  z  niego,  obok  konsekwencji  przytoczonej  powyżej,
wyprowadzić  z  równą  łatwością  konsekwencję  sprzeczną:  “p”  jest  zdaniem  prawdziwym
wtedy  i  tylko  wtedy,  gdy  śnieg  nie  pada.  (6)  nie  prowadzi  co  prawda  samo  przez  się  do
sprzeczności,  pociąga  za  sobą  natomiast  jawnie  niedorzeczny  wniosek,  w  myśl  którego
jedynym zdaniem prawdziwym jest litera “p”.

Wobec niepowodzenia dotychczasowych prób nasuwa się mimo woli przypuszczenie, że

rozważane tu zagadnienie nie daje się w ogóle w sposób zadowalający rozwiązać. Można
istotnie przytoczyć ważkie argumenty natury ogólnej, które przemawiają za tym
przypuszczeniem, a które tu pobieżnie tylko omówię.

Charakterystyczną cechą języka potocznego (w przeciwstawieniu do różnych języków

naukowych)  jest  jego  uniwersalizm:  byłoby  niezgodne  z  duchem  tego  języka,  gdyby  w
jakimkolwiek  innym  języku  występowały  wyrazy  lub  zwroty,  nie  dające  się  przetłumaczyć
na język potoczny; “jeśli o czymkolwiek można w ogóle z sensem mówić, to można o tym
mówić  i  w  języku  potocznym”.  Kultywując  tę  uniwersalistyczną  tendencję  języka
potocznego w odniesieniu do rozważań semantycznych, musimy konsekwentnie włączać do

IV. METODA AKSJOMATYCZNA

12. Uwagi ogólne

Struktura poznawania pośredniego. Jeżeli przedmiot poznawania nie jest dany

bezpośrednio, wtedy musi zostać poznany przez inny przedmiot, a więc pośrednio. Ponieważ
przedmiot  jest  pewnym  stanem  rzeczy,  ten  zaś  uchwytywany  jest  w  zdaniu  [Satz],  stąd  w
wypadku  każdego  poznawania  pośredniego  chodzi  o  wnioskowanie  na  podstawie  jednego
zdania  o  drugim  albo  o  wyprowadzenie  drugiego  zdania  z  pierwszego.  Jednym  z
najważniejszych osiągnięć ścisłej metodologii jest dojrzenie, że prawdziwość jakiegoś zdania
musi albo być bezpośrednio zrozumiana, albo pośrednio wywnioskowana; inne postępowanie
nie istnieje i nie może istnieć. W dalszym ciągu będziemy jednak mówić, jak to jest dzisiaj
we zwyczaju, nie o zdaniach [Satz], lecz o (sensownych) wypowiedziach [Aussage].

Jak dochodzi do skutku wnioskowanie? Są tutaj dwa założenia: po pierwsze, potrzebne

jest  zdanie  [Aussage]  uznane  za  prawdziwe,  po  drugie,  reguła,  która  pozwala  nam  “na
podstawie” tego zdania uznać za prawdziwe inne zdanie. Przy bliższym przyjrzeniu okazuje
się  mianowicie,  że  zdanie  będące  założeniem  musi  być  zawsze  złożone;  chodzi  przy  tym  o
koniunkcję  (logiczny  produkt)  przynajmniej  dwóch  zdań.  Prosty  przykład  jest  następujący:
mamy zdanie warunkowe o formie “Jeżeli A, to B” i do tego zdanie o formie “A”; posiadamy
również regułę wnioskowania, która może być sformułowana następująco: “Jeżeli w systemie
występuje  zdanie  warunkowe  (“Jeżeli  A,  to  B”),  a  także  zdanie  równokształtne  z  jego
poprzednikiem  (“A”),  wtedy  do  systemu  wolno  wprowadzić  zdanie  równokształtne  z
następnikiem zdania warunkowego (“B”). Na podstawie tych zdań i za pomocą wymienionej
reguły wnioskujemy o “B”.

Przykład ten można uogólnić i powiedzieć, że przesłanki mają formę F(p

, p

, ..., p

) i

(przy czym 1 ≤ j ≤ n), zaś reguła wnioskowania pozwala na podstawie tego wnioskować o

(1 ≤ k ≤ n). Zdarza się również, że zamiast p

lub p

mamy do czynienia z ich negacjami -

jednak podstawowa struktura pozostaje zawsze ta sama. Każde poznawanie pośrednie
posiada tę a nie inną formę.

Jeszcze kilka uwag terminologicznych. Zdania będące założeniami nazywa się

“przesłankami”,  zdanie  z  nich  wyprowadzone  “wnioskiem”,  operację,  w  której,  aby
uzasadnić  wniosek,  wyraźnie  formułuje  się  przesłanki  i  regułę,  “dowodem”.  Wprowadzona
wyżej,  często  używana,  reguła  wnioskowania  jest  to  modus  ponendo  ponens  lub  krócej
modus ponens.

Prawo i reguła. Uwagi powyższe nie dla każdego będą natychmiast jasne. Po co, można

zapytać, jeszcze reguły? Weźmy np. sylogizm kategoryczny Barbara:

Wszyscy logicy palą fajki,

Wszyscy metodologowie są logikami,

Więc wszyscy metodologowie palą fajki.

Wniosek, może ktoś powiedzieć, wynika tutaj bezpośrednio z przesłanek i co więcej nie

zakłada on żadnego zdania warunkowego; mamy tu do czynienia z sylogizmem
kategorycznym.

Jednakże tak nie jest. Warto zwrócić uwagę, że Arystoteles, twórca sylogistyki

kategorycznej, nigdy nie konstruował swoich sylogizmów w wyżej podanej formie. Nasz
przykład sformułowałby następująco:

Jeżeli wszyscy logicy palą fajki

i wszyscy metodologowie są logikami,

wtedy wszyscy metodologowie palą fajki.

Aby w tym wypadku dojść do wniosku (“wszyscy metodologowie palą fajki”), trzeba

mieć  jeszcze  inną  przesłankę,  mianowicie  (złożone)  zdanie:  Wszyscy  logicy  palą  fajki  i
wszyscy  metodologowie  są  logikami.  Chociaż  więc  sam  sylogizm  jest  kategoryczny,  to
dowód otrzymuje się tylko w ten sposób, że dodatkowo zakłada się modus ponendo ponens.
Modus  ten  nie  musi  być  pomyślany  jako  prawo,  lecz  jako  reguła.  Prawo  mówi,  co  jest  -  w
naszym  wypadku:  jeżeli  to,  wtedy  to;  my  musimy  jednak  wiedzieć,  co  możemy  robić,  a  to
może być dane tylko na podstawie reguły.

Nie potrzeba oczywiście przy każdym wnioskowaniu myśleć o tej regule, proces

wnioskowania jest często tak prosty i naturalny, że stosujemy go bez żadnych trudności. Ale,
po  pierwsze,  sytuacja  nie  jest  zawsze  tak  prosta  jak  w  naszym  sylogizmie,  w  wyższych
regionach  myślenia  prawie  nigdy  nie  jest  ona  prosta,  przeciwnie,  zwykle  jest  aż  nazbyt
skomplikowana. Po drugie, z powodów przedstawionych w rozdziale o formalizmie, w tego
rodzaju  skomplikowanych  procesach  dowodzenia  musimy  często  posługiwać  się
formalizmem. Jeżeli to jednak robimy, to abstrahujemy od sensu używanych zdań i w ogóle
nie jesteśmy w stanie postępować bez wyraźnie sformułowanej reguły.

Są to powody, za pomocą których teoretycy metody aksjomatycznej usprawiedliwiają

odróżnienie między prawem a regułą.

Dwie podstawowe formy wnioskowania. Odróżnienie praw od reguł posiada nie tylko

duże  znaczenie  teoretyczne,  pozwala  ono  także,  jak  to  pokazał  J.  Łukasiewicz,  podzielić
wszystkie  procesy  dowodzenia  na  dwie  wielkie  klasy,  mianowicie  na  dedukcję  i  redukcję.
Podział  ten  będzie  tworzył  ogólne  ramy  dla  dalszego  przedstawienia  współczesnych  metod
myślenia.

Zakłada się, że we wszystkich dowodach przesłanki mogą być tak przekształcone, że

jedna  jest  zdaniem  warunkowym  (“Jeżeli  A,  to  B”),  druga  zaś  jest  równokształtna  bądź  z
poprzednikiem,  bądź  z  następnikiem  tego  zdania.  Tak  jest  również  faktycznie:  logika
matematyczna  zawsze  dopuszcza  tego  rodzaju  transformację.  Oba  wypadki  można
przedstawić następująco:

(1) jeżeli A, to B

(2)

jeżeli A, to B

więc B

więc A

Wnioskowanie według pierwszego schematu nazywa się u Łukasiewicza “dedukcją”, według
drugiego  “redukcją”.  Regułą  wnioskowania  używaną  w  dedukcji  jest  wspomniany  wyżej
modus  ponens.  Nie  nastręcza  on  żadnych  trudności.  W  przeciwieństwie  do  tego  reguła
wnioskowania  stosowana  w  redukcji  może  wydawać  się  podejrzana,  gdyż  jak  wiadomo,
wnioskowanie  z  następnika  o  poprzedniku  jakiegoś  zdania  warunkowego  nie  jest  w  logice
niezawodne.  A  jednak  odpowiadająca  mu  reguła  jest  bardzo  często  stosowana  zarówno  w
życiu codziennym, jak też szczególnie w naukach.

Łukasiewicz pokazuje, że tak zwana indukcja jest specjalnym przypadkiem redukcji.

Weźmy prosty przykład: mamy trzy kawałki fosforu, a, b, c, o których stwierdzono, że
zapalają się w temperaturze poniżej 60° C; wnioskujemy stąd, że wszystkie kawałki fosforu
tak się zachowują. Jak wygląda schemat tego wnioskowania? Oczywiście jest on następujący:

Jeżeli wszystkie kawałki białego fosforu zapalają się poniżej 60° C, to także a, b i c,

a, b i c zapalają się poniżej 60 ° C,

więc wszystkie kawałki białego fosforu zapalają się poniżej 60° C.

Jest to jednak całkowicie oczywiście redukcja, gdyż ze zdania warunkowego i jego
następnika wywnioskowaliśmy jego poprzednik. Tego rodzaju indukcje stosowane są we
wszystkich naukach przyrodniczych i humanistycznych, są one nawet częstsze niż inne typy
wnioskowania (chociaż nie mają tak prostej formy jak w powyższym przykładzie).

Redukcja nastręcza bardzo trudnych, do dzisiaj jeszcze ostatecznie nie rozwiązanych

problemów. Omówimy je trochę dokładniej w następnym rozdziale. Teraz jednak powiemy
jeszcze nieco więcej o rodzajach reguł wnioskowania.

Niezawodne i zawodne reguły wnioskowania. Jeżeli bliżej rozważymy obie formy

wnioskowania, to widzimy, że różnią się one zasadniczo: modus ponens, jako reguła
dedukcji, jest absolutnie niezawodną regułą wnioskowania, odpowiadająca mu natomiast
reguła redukcji nie jest niezawodna.

Kiedy reguła wnioskowania jest niezawodna? Odpowiedź brzmi: wtedy i tylko wtedy gdy,

jeżeli, przesłanki są prawdziwe, to także prawdziwy jest wniosek wyprowadzony w oparciu o
tę  regułę.  Obowiązuje  to  dla  wszystkich  możliwych  przesłanek,  o  ile  tylko  posiadają  wyżej
opisaną formę. Chodzi, tutaj o absolutnie ogólną obowiązywalność, która niekiedy nazywana
jest “a priori” i która oczywiście należy do specjalnej dziedziny. Jest to tak zwana logiczna,
w ścisłym sensie, formalno-logiczna dziedzina. Reguła wnioskowania nie należy wprawdzie
bezpośrednio  do  dziedziny  logiki  -  przynajmniej  w  potocznym  sensie  -  ale  pewnej
niezawodnej  regule  wnioskowania  odpowiada  zawsze  jakieś  prawo,  które  na  mocy  zasad
logicznych absolutnie obowiązuje w obrębie logiki.

Na temat relacji pomiędzy logiką formalną a metodologią poznawania pośredniego należy

zauważyć, co następuje.

1. Logikę należy ostro odróżnić od metodologii, bada ona tylko zdania ogólnie

obowiązujące, metodologia natomiast nie tylko takie.

2. Logika tworzy bezpośrednią bazę dla metodologii dedukcyjnej, o ile jej prawa dadzą się

bezpośrednio przetransformować w dedukcyjne, niezawodne reguły wnioskowania.

3. Poza tym w każdym procesie wnioskowania logika odgrywa jeszcze dodatkową rolę

przez to, że bardzo często pierwsza przesłanka powstaje przez podstawienie za jakieś prawo
logiczne. Tak też w powyżej wprowadzonym przykładzie o fosforze przesłanka powstała
oczywiście przez podstawienie za następujące prawo logiczne:

W wypadku gdy dla wszystkich x, jeżeli x jest A,

to także x jest B - wtedy:

jeżeli a, b i c są A, to są one również B.

Z  tego  wynika,  że  nie  istnieją  dwie  logiki,  ale  istnieją  dwie  metodologie:  dedukcyjna  i
redukcyjna.  Stosunek  logiki  formalnej  do  nich  jest  asymetryczny:  dla  dedukcji  logika
formalna  dostarcza  nie  tylko  pierwszej  przesłanki,  lecz  także  tworzy  bazę  dla  reguł
wnioskowania,  natomiast  redukcja  potrzebuje  logiki  tylko  do  skonstruowania  pierwszej
przesłanki, nie zaś reguł wnioskowania. W obu wypadkach chodzi jednak o tę samą logikę,
chociaż  raz  zostaję  uwzględniona  w  jednej,  drugi  raz  w  innej  części.  Nie  istnieje  logika
<indukcyjna> albo <redukcyjna>, a tym bardziej nie istnieje, <logika badania> i <odkrycia>.

Historyczne uwagi wstępne. Metodologia poznawania pośredniego jest o wiele starsza niż

metodologia poznawania bezpośredniego. Wydaje się ona być nawet starsza niż logika

formalna,  ponieważ  u  przedsokratyków,  Platona  i  młodego  Arystotelesa,  występują  już  jej
początki, nie ma natomiast żadnej logiki we właściwym sensie. W dojrzałym okresie swojej
twórczości Arystoteles rozwinął systematycznie nie tylko pierwszą logikę, lecz także niektóre
podstawowe  idee  metodologii  wnioskowania,  w  tym  między  innymi  ideę  systemu
aksjomatycznego.  Wydaje  się,  że  w  starożytności  tego  rodzaju  systemy  były  budowane
głównie  w  matematyce,  wiemy  jednak,  że  u  stoików  również  reguły  logiczne  były
aksjomatyzowane.  Przez  długi  czas  nie  było  w  tym  względzie  żadnego  rozwoju.
Aksjomatyka  ustanowiona  przez  Arystotelesa  jako  postulat  dla  każdej  nauki  dedukcyjnej
pozostała  praktycznie  przywilejem  matematyki.  Pierwowzór  w  tej  dziedzinie  stworzył
Euklides. Jest także prawdą, że scholastycy, a potem szczególnie racjonalistyczni filozofowie
XVII wieku, twierdzili, iż metoda ta obowiązuje również w filozofii. Jak wiadomo, Spinoza
chciał zbudować swoją etykę <more geometrico>, tzn. aksjomatycznie, jednak próba ta była
żałośnie nieudana.

W ostatnich czasach zastosowanie tej metody zostało znacznie rozszerzone. Teorie w

fizyce są dzisiaj aksjomatyzowane. Od czasu jej zmatematyzowania sama logika jest zwykle
przedstawiana w zaksjomatyzowanej formie. Po raz pierwszy od czasów Arystotelesa, w XX
wieku  podjęto  ponownie  poważne  studia  nad  samym  systemem  aksjomatycznym.  Husserl
znowu  wprowadził  (znane  już  stoikom)  rozróżnienie  między  prawem  a  regułą.  Ścisłe
współczesne pojęcie konsekwencji zostało po raz pierwszy sformułowane przez B. Bolzano,
potem,  niezależnie  od  niego,  przez  A.  Tarskiego.  Temu  logikowi  i  R.  Carnapowi
zawdzięczamy najważniejsze wglądy w istotne własności systemu aksjomatycznego.

Plan prezentacji. Musimy się tutaj ograniczyć do tego, co najistotniejsze i najprostsze w

wielorako rozbudowanej dziedzinie teorii aksjomatyki. Najpierw podamy kilka informacji o
dzisiejszym  stanie  logiki  matematycznej,  następnie  omówimy  podstawowe  rysy  samego
systemu  aksjomatycznego.  Ponieważ  determinacja  pojęć  jest  jedną  z  najważniejszych
konsekwencji  aksjomatyzacji,  w  dalszym  ciągu  nastąpi  paragraf  o  naukowym  formowaniu
pojęć i definicji. W końcu rozważymy także kilka szczegółów systemu aksjomatycznego.

13. System aksjomatyczny

Wstępne pojęcie systemu aksjomatycznego. Słowo “aksjomat” pochodzi z greckiego

άξιός, które znaczy pozytywną ocenę, a w szczególności uznanie obowiązywalności czegoś.
U  Arystotelesa  (ale  nie  u  stoików)  “aksjomat”  oznacza  zdanie  będące  zasadą  (αρχή)  dla
innych zdań, które z tej zasady zostają wyprowadzone. Zgodnie z tym system aksjomatyczny
przedstawia  się  mniej  więcej  następująco:  dzielimy  wszystkie  zdania  należące  do  pewnej
dziedziny na dwie klasy: (1) na klasę aksjomatów i (2) na klasę zdań wyprowadzonych. Te
ostatnie  zostają  wydedukowane  z  aksjomatów,  wynikają  z  nich.  Klasycznym  przykładem
tego rodzaju systemu aksjomatycznego jest system geometrii Euklidesa.

Nowożytna metodologia dedukcji modyfikuje dawny system w następujący sposób:

1. System aksjomatyczny jest zbudowany całkowicie formalistycznie. Jest to system

znaków. Interpretacja tych znaków nie należy już do tego systemu.

2. Wraz z formalizacją wszystkie warunki, które dawna aksjomatyka stawiała aksjomatom

- a więc oczywistość, pewność, ontologiczne pierwszeństwo - stały się nie do utrzymania.
Aksjomat tylko tym odróżnia się od innych zdań systemu, że nie jest w tym systemie
wyprowadzony.

3. Aksjomaty są ostro odróżnione od reguł. Nowożytny system aksjomatyczny ma więc

dwa rodzaje zasad: aksjomaty (które są prawami) i reguły (które nie są prawami, lecz
instrukcjami).

4. W wyniku zastosowania formalizmu i wprowadzenia odróżnienia między aksjomatami

a regułami, zrelatywizowane zostało pojęcie wyprowadzania: nie mówi się więcej o
wyprowadzaniu albo o dowodzeniu [Beweisbarkeit] w ogóle, lecz zawsze tylko w
odniesieniu do danego systemu.

5. Obok aksjomatycznego systemu zdań znamy dzisiaj podobny i ściśle z nim złączony

aksjomatyczny system wyrażeń.

Budowa aksjomatycznego systemu zdań. Budując jakiś system aksjomatyczny postępuje

się dzisiaj w następujący sposób: Najpierw wybiera się klasę zdań, które mają funkcjonować
jako  aksjomaty.  Zostają  one  przyjęte  bez  dowodu.  Wraz  z  aksjomatami  ustala  się  reguły
wnioskowania, według których powinno się postępować w systemie. Za pomocą tych reguł z
aksjomatów będą potem wydedukowane nowe (wyprowadzone) zdania. Przy każdym kroku
zostaje  dokładnie  podane,  z  których  aksjomatów  się  wychodzi  i  jakich  reguł  się  używa.  W
dalszym  ciągu  z  już  wyprowadzonych  zdań  (z  użyciem  lub  bez  użycia  aksjomatów),  za
pomocą tych samych reguł i w ten sam sposób, wyprowadza się nowe zdania. Postępuje się w
ten sposób dalej tak długo, jak to jest konieczne.

Widać więc, że system aksjomatyczny jest całkowicie określony wyłącznie przez swoje

aksjomaty i reguły. Wszystko inne jest tylko rozwinięciem tego, co w nich już jest dane.

Widać także, że z semantycznego punktu widzenia, system aksjomatyczny zawiera zawsze

dwa  rodzaje  elementów:  aksjomaty  i  zdania  wyprowadzone  należą  do  języka
przedmiotowego,  reguły  do  metajęzyka.  Tylko  pierwsze  mogą  (i  powinny)  być
sformalizowane,  gdyż  gdyby  reguły  zostały  również  sformalizowane,  tzn.  gdyby
abstrahowało się od ich sensu, wtedy nie wiadomo byłoby, co one oznaczają i z tego powodu
nie można byłoby ich używać. Znaczy to jednak, że nie istnieje całkowicie sformalizowany
system  aksjomatyczny.  Nazywa  się  go  mimo  to  “całkowicie  sformalizowanym”,  jeżeli
wszystko oprócz reguł traktuje się w nim formalistycznie.

Należy jeszcze zauważyć, że w ostatnim czasie zostały skonstruowane także nieco inaczej

ukształtowane systemy aksjomatyczne, mianowicie takie, w których nie ma aksjomatów, a
tylko reguły, i takie, w których z reguł podstawowych dedukuje się inne, wyprowadzone
reguły. Systemy te jednak mają znaczenie tylko dla metodologii logiki i dla żadnej dziedziny
poza tym.

Wymagania dotyczące systemu aksjomatycznego. Nie każdy system aksjomatyczny

uchodzi dzisiaj za poprawny, nawet wtedy, gdy jest dokładnie sformalizowany i ściśle
wyprowadzony. Formułuje się wobec niego zawsze dalsze postulaty, które można podzielić
na dwie klasy. Postulaty należące do klasy pierwszej są uważane za obowiązujące
bezwarunkowo, natomiast te, które należą do klasy drugiej, obowiązują mniej ściśle.

(1) Wymaga się, aby system aksjomatyczny był niesprzeczny. Postulat ten postawił już

Arystoteles, dzisiaj jednak formułuje się  go jeszcze o wiele ostrzej i obowiązuje on jeszcze
bardziej  bezwarunkowo.  Wymaga  się  nie  tylko,  aby  faktycznie  nie  dała  się  wykazać  żadna
sprzeczność,  lecz  także  wymaga  się  dowodu,  że  żadna  sprzeczność  w  systemie  nie  może  w
ogóle  wystąpić.  Wymaga  się  takiego  dowodu  (który  może  być  przeprowadzony  wieloma
metodami),  ponieważ  logika  matematyczna  pokazuje,  że  z  każdej  sprzeczności
wyprowadzalne  jest  każde  zdanie  danej  dziedziny;  w  takim  wypadku  nie  byłoby  żadnej

różnicy między uznanymi (prawdziwymi) a nieuznanymi (fałszywymi) zdaniami, a to
zniszczyłoby każdą naukę.

(2) Do drugiej grupy należą wymagania zupełności [Vollständigkeit] systemu i wzajemnej

niezależności aksjomatów. System nazywa się “zupełnym”, gdy z jego aksjomatów dadzą się
wyprowadzić  wszystkie  zdania  prawdziwe  do  niego  należące.  Aksjomaty  są  niezależne
wtedy,  gdy  z  żadnego  z  nich  nie  da  się  wyprowadzić  inny.  Postulat  ten  ma  pewien  rys
estetyczny.  Faktycznie  też  w  dzisiejszej  aksjomatyce  racje  estetyczne  wydają  się  odgrywać
większą rolę niż dawniej. Próbuje się np. znaleźć możliwie najmniejszą liczbę aksjomatów, a
nawet  tylko  jeden,  z  którego  dałyby  się  wyprowadzić  wszystkie  odpowiadające  mu  zdania,
przy  czym  chce  się  go  ukształtować  możliwie  najprościej.  Ta  estetyzująca  tendencja  idzie
dzisiaj aż tak daleko, że ze względu na prostotę preferuje się mniej oczywisty aksjomat przed
wieloma oczywistymi.

Nie wymieniliśmy tutaj jeszcze jednego wymagania, o którym wspomnieliśmy już

poprzednio, a mianowicie ścisłej formalizacji. Jednakże wymaganie to jest ściśle
przestrzegane tylko przez logików matematycznych, matematycy postępują zwykle o wiele
swobodniej i często posługują się intuicją.

System konstytucyjny. Współczesny system aksjomatyczny zawiera nie tylko aksjomaty,

reguły  wnioskowania  i  zdania  wyprowadzone,  lecz  także  -  i  przede  wszystkim  -  tak  zwany
system  konstytucyjny  [Konstitutionssystem],  który  może  być  uznany  za  aksjomatyczny
system  wyrażeń.  Jest  on  zbudowany  całkowicie  analogicznie  do  aksjomatycznego  systemu
zdań,  tak  jak  ten  ostatni  zawiera  również  trzy  rodzaje  elementów  i  jest  konstruowany  w
następujący sposób.

Najpierw określona zostaje klasa wyrażeń, które mają funkcjonować jako wyrażenia

pierwotne.  Przyjmuje  się  je  do  systemu  bez  definicji.  Do  tego  dołącza  się  reguły,  według
których  do  systemu  można  wprowadzić  nowe  wyrażenia  atomowe  (reguły  definiowania)  i
tworzyć wyrażenia złożone (reguły formowania). Wykorzystując te reguły definiuje się nowe
wyrażenia za pomocą wyrażeń pierwotnych albo tworzy się nowe wyrażenia z pierwotnych.
W trakcie każdego kroku zostaje dokładnie podane, które wyrażenia pierwotne i reguły były
użyte.  Na  podstawie  tak  zdefiniowanych  wyrażeń  (względnie  utworzonych  przez  złożenie)
wprowadza się znowu (przy użyciu albo bez użycia wyrażeń pierwotnych) nowe wyrażenia.
Postępuje  się  w  ten  sposób  tak  długo,  jak  to  jest  konieczne.  Cały  ten  proces  przebiega
dokładnie  równolegle  do  procesu,  w  którym  tworzy  się  system  zdań.  Jest  jednak  jasne,  że
system konstytucyjny leży u podstaw systemu zdań, gdyż zanim można określić, które zdania
mają obowiązywać, trzeba już wiedzieć, które wyrażenia są obowiązujące. Ale to właśnie jest
zdeterminowane przez reguły systemu konstytucyjnego.

Dokładnie biorąc, reguły te są trojakiego rodzaju:

1. Reguła, która określa, jakie wyrażenia przyjmowane są jako pierwotne.

2. Reguły definiowania, które określają, w jaki sposób można wprowadzić nowe

wyrażenia atomowe.

3. Reguły formowania, według których z już zawartych w systemie wyrażeń wolno

tworzyć dalsze (molekularne) wyrażenia.

Ostatnie z wymienionych reguł zostały już omówione w paragrafie poświęconym

syntaksie. Reguła pierwszego rodzaju nie potrzebuje specjalnych rozważań, natomiast
stosowne byłoby teraz omówienie różnych rodzajów definicji. Ponieważ łączą się one ściśle z
metodologicznie ważnymi problemami naukowego tworzenia pojęć, omówimy je w
specjalnym paragrafie.

Dedukcja progresywna i regresywna. Patrząc z zewnątrz, konstrukcja sformalizowanego

systemu  aksjomatycznego  wydaje  się  zawsze  progresywna,  tzn.  że  najpierw  ustanawia  się
zasady .(aksjomaty i reguły), potem zaś, w oparciu o nie, dokonuje się wnioskowania. Jednak
w  rzeczywistości  nie  każda  dedukcja  jest  progresywna,  lecz  należy  odróżnić  dwa  rodzaje
wnioskowania  dedukcyjnego:  dedukcję  progresywną  i  regresywną.  Obie  są  rzetelnymi
dedukcjami,  tzn.  że  prawdziwość  przesłanek  jest  już  znana,  natomiast  dopiero  szuka  się
prawdziwości  wniosków.  Można  jednak,  niezależnie  od  tego,  wyjść  albo  od  już  ustalonych
przesłanek,  albo  od  wniosku,  który  ma  być  właśnie  dowiedziony.  Dowody  Euklidesa  są
przykładem dedukcji regresywnej: najpierw formułuje się zdanie, które ma być dowiedzione,
potem  wprowadza  się  konieczne  dla  dowodu,  wcześniej  już  uznane,  prawa.  W
przeciwieństwie  do  tego  zwykłe  liczenie  jest  w  większości  wypadków  przeprowadzane  w
formie progresywnej: ostateczny wniosek formułuje się dopiero na końcu.

Jeżeli się zapytamy, która z tych dwóch rodzajów dedukcji występuje częściej w praktyce

naukowej,  to  okaże  się,  że  w  większości  wypadków  najpierw  formułuje  się  wnioski,  a
dopiero  potem  szuka  się  dla  nich  uzasadnienia,  tzn.  że  postępuje  się  regresywnie.  Dobrze
znany  jest  np.  fakt,  że  wielkie  odkrycia  matematyczne  dochodziły  do  skutku  właśnie  w  ten
sposób: odkrywca najpierw formułował twierdzenie, którego dowód przeprowadzał dopiero o
wiele później, chociaż na podstawie dawno już znanych przesłanek.

Z tego jednak nie wynika, że we współczesnych naukach dedukcyjnych dedukcja

progresywna nie odgrywa żadnej roli. Przeciwnie, każde obliczanie jest oczywiście, jak to
zostało zaznaczone wyżej, dedukcją progresywną.

Należy dodać jeszcze jedną uwagę. Sama aksjomatyzacja jest całkowicie neutralna nie

tylko w odniesieniu do tych dwóch rodzajów dedukcji, lecz także w odniesieniu do dedukcji i
redukcji. Można równie dobrze aksjomatyzować zarówno na bazie wcześniej uznanych
aksjomatów, jak też wcześniej uznanych wniosków. Tylko dlatego omawiamy tę metodę w
paragrafie dotyczącym dedukcji, ponieważ aksjomatyzacja jest abstrakcją z żywego procesu
dedukcji progresywnej i odzwierciedla jego strukturę.

14. Logika matematyczna

Znaczenie metodologiczne. Nie może być zadaniem tej książki danie zarysu logiki

matematycznej,  gdyż  logika  ta  jest  logiką  formalną,  tutaj  natomiast  chodzi  o  metodologię,
którą,  jak  to  już  wielokrotnie  podkreślaliśmy,  należy  odróżnić  od  logiki.  Jednakże  krótkie
omówienie,  jeżeli  nie  systemu  logiki  matematycznej,  to  przynajmniej  kilku  jej  ogólnych
własności,  mogłoby  być  tutaj  na  miejscu.  Logika  matematyczna  (jak  zresztą  każda  logika
formalna)  może  być  rozważana  z  dwojakiego  punktu  widzenia.  Z  jednej  strony,  można  ją
traktować  jako  pewną  naukę  teoretyczną,  która  bada  własne,  czysto  teoretyczne  problemy.
Jako  taka  logika  zawiera  między  innymi  badania  dotyczące  najkrótszego  i  jedynego
aksjomatu,  z  którego  dałyby  się  wyprowadzić  wszystkie  prawa  logiczne,  albo  badania
dotyczące jedynego funktora, za pomocą którego dałyby się zdefiniować wszystkie funktory
jakiejś  dziedziny  logiki.  Tak  widziana,  logika  matematyczna  jest  pewną  nauką  specjalną,
która tutaj nas nie interesuje.

Z drugiej strony, logika formalna, jak to już zauważyliśmy, tworzy bazę dla dedukcyjnych

reguł wnioskowania, a poza tym także odgrywa pewną rolę w procesach naukowego
myślenia. Zwolennicy logiki matematycznej twierdzą, że jest ona logiką formalną, jedyną
dzisiaj naukową logiką formalną. Z tego punktu widzenia nie powinno zabraknąć omówienia

tej nauki w ramach metodologii dedukcyjnej. Logika matematyczna posiada nie tylko czysto
teoretyczne, spekulatywne znaczenie, lecz także metodologiczne.

Faktycznie w ostatnim czasie logika matematyczna wywarła szczególnie duży wpływ na

metodologię,  a  to  z  dwóch  powodów.  Po  pierwsze,  była  ona  pierwszą  nauką,  dla  której
została  rozwinięta  ścisła  metoda  aksjomatyczna  i  podczas  gdy  metoda  ta  stosowana  jest
dzisiaj  w  wielu  innych  dziedzinach,  to  jednak  ciągle  jeszcze  najważniejszą  rolę  odgrywa  w
logice matematycznej. Dodatkowo struktura dzisiejszej logiki matematycznej (w odróżnieniu
od wcześniejszych form logiki) jest tego rodzaju, że bezpośrednio ukazuje ciekawe, a nawet
palące problemy metodologiczne.

Stąd też dzisiaj tylko niewielu metodologów dedukcji nie jest matematycznymi logikami i

to także jest powód, dla którego w tym krótkim omówieniu należy powiedzieć coś o logice
matematycznej .

Historia logiki matematycznej. Dla zrozumienia dzisiejszej sytuacji w tej dziedzinie

użyteczne będzie podanie kilku informacji o rozwoju logiki matematycznej. Jej historia da się
podzielić  na  określone  etapy.  G.  W.  Leibniz  (1646-1716)  jest  zwykle  traktowany  jako
pierwszy logik matematyczny albo w każdym razie jako logik, który pierwszy rozwijał idee
matematyczno-logiczne.  Nie  wpłynęły  one  jednak  ani  na  współczesnych  mu  myślicieli,  ani
na  bezpośrednich  następców.  Dopiero  około  1900  roku  odkryto  je  ponownie.  Historia  tej
nauki zaczyna się właściwie wraz z G. Boolem (1815-1864) i A. de Morganem (1806-1878),
którzy  w  roku  1847  opublikowali  pierwsze  prace  na  ten  temat.  Do  tego  pierwszego  okresu
należą  także  dzieła  L.  Couturata  (1868-1914)  i  innych.  Okres  ten  można  uważać  dzisiaj  za
całkowicie przekroczony. W końcu XIX wieku wielu znaczących logików, przede wszystkim
G.  Frege  (1848-1925)  i  obok  niego  G.  Peano  (1858-1932)  oraz  E.  Schröder  (1841-1902),
zaczęło rozwijać nową formę logiki matematycznej. Te początki znalazły swoją kontynuację
i  rozszerzenie  w  gigantycznym  dziele  A.  N.  Whiteheada  (1861-1947)  i  B.  Russela
(1872-1970)  Principia  Mathematica  (1910-1913).  Wraz  z  tym  dziełem  rozpoczął  się  nowy
okres badań.

Principia Mathematica w tym, co w nich istotne, są tylko formalistycznym opracowaniem

i  rozszerzeniem  arystotelesowsko-stoickiej  logiki  formalnej.  Charakterystyczne  dla
najnowszego,  trzeciego  okresu,  zaczynającego  się  około  1920  roku,  jest  pojawienie  się
“heterodoksalnych”  systemów,  które  zbudowane  są  na  innej,  nie-arystotelesowskiej  i
nie-stoickiej  podstawie.  Jako  najważniejsze  wśród  nich  należy  wymienić  wielowartościową
logikę J. Łukasiewicza (1921) i intuicjonistyczną logikę A. Heytinga (1930). Równocześnie
pojawiają  się  różne  systemy  arystotelesowskie,  ale  odbiegające  od  systemu  Principiów,  jak
np. system S. Leśniewskiego (między 1920-1930). Najnowszy rozwój przyniósł bardzo dużo
oryginalnych  systemów,  m.in.  tak  zwane  logiki  naturalne  (logiki  konsekwencji,  które
składają  się  z  samych  reguł)  G.  Gentzena  i  S.  Jaśkowskiego,  jak  również  logikę
kombinatoryczną H. Curry'ego (1930).

Istotne rysy logiki matematycznej. Liczne nieporozumienia na temat logiki matematycznej

były  szerzone  przez  wielu  filozofów  różnych  kierunków.  Identyfikowano  tę  naukę  z  całą
logiką (włącznie z metodologią i filozofią logiki).  Identyfikowano ją z pewnym kierunkiem
filozoficznym,  mianowicie  z  neopozytywizmem  (chociaż  ani  logika  matematyczna,  ani  jej
najbardziej znaczący twórcy nie mieli nic do czynienia z neopozytywizmem). Mówiono, że
jest ona próbą sprowadzenia wszystkiego do ilości. Podczas gdy faktycznie miało miejsce coś
niemalże  przeciwnego  (przynajmniej  Whitehead  i  Russell  próbowali  pozbyć  się
[wegerklären]  ilości).  Dzisiaj  jeszcze  miesza  się  ją  często  z  jednym  z  wielu
matematyczno-logicznych systemów, a nawet z filozoficznymi poglądami pewnych logików

matematycznych. Wszystkie te nieporozumienia wynikają z powierzchownej znajomości
faktów lub z całkowitej ich nieznajomości.

Logika matematyczna w jej dzisiejszej formie jest czymś zupełnie innym. Najlepiej można

ją  scharakteryzować  przez  odgraniczenie  od  innych  typów  logiki  formalnej  -  gdyż  jest  ona
pewnym  rodzajem  tej  logiki.  Różni  się  ona  od  nich  tym,  że,  po  pierwsze,  jest
zaksjomatyzowana,  po  drugie,  sformalizowana  i  po  trzecie,  zrelatywizowana  w  tym  sensie,
że zawiera wiele bardzo różnych systemów. Drugorzędną jej własnością (którą często błędnie
uważa  się  za  podstawową)  jest  to,  że  w  większości  wypadków  przedstawiana  jest  w
sztucznym języku symbolicznym. Inną, także akcydentalną, ale ważną własnością jest to, że
jej  treść  jest  nieporównywalnie  bogatsza  niż  wszystkich  innych  form  logiki  formalnej.
Zawiera ona m.in. całą sylogistykę arystotelesowską - i to w bardzo precyzyjnej formie - całą
logikę modalną, całą stoicką teorię konsekwencji i ponadto tysiące innych praw.

Ponieważ zajmowaliśmy się już formalizmem i metodą aksjomatyczną, nie potrzebujemy

teraz mówić na ich temat. Zauważmy tylko, że aksjomatyzacja i formalizacja logiki
matematycznej uchodzą dzisiaj za paradygmatyczne i z tego powodu logika ta posiada duże
znaczenie metodologiczne. Kto chce nauczyć się metody aksjomatycznej, ten musi studiować
rozprawy z zakresu logiki matematycznej.

Należy

jednak

jeszcze

coś

powiedzieć

temat

względności

systemów

matematyczno-logicznych i krótko rozważyć kilka metod rozwiniętych w tej nauce, które
mają pewne znaczenie dla każdego myślenia dedukcyjnego.

Udział logiki matematycznej w pozalogicznych systemach aksjomatycznych. Jeżeli w

jakiejkolwiek  dziedzinie,  np.  w  fizyce,  astronomii,  biologii  czy  teologii,  chce  się  zbudować
sformalizowany  system  aksjomatyczny,  wtedy  nieuniknione  jest  zastosowanie  logiki
matematycznej. Można tego dokonać w dwojaki sposób. (1) Można tak konstruować system,
że  wszystkie  aksjomaty  należą  do  dziedziny  będącej  przedmiotem  rozważania,  tzn.  że  nie
przejmuje  się  żadnych  praw  z  logiki.  Aby  jednak  móc  wnioskować,  trzeba  posłużyć  się
jakimiś  regułami  wnioskowania  i,  jak  pokazuje  praktyka,  stosunkowo  wieloma  regułami.
Skąd  naukowiec  weźmie  te  reguły  wnioskowania?  Oczywiście  z  logiki.  Rzeczywiście  też
dostarcza  ona  albo  gotowych  reguł  wnioskowania  (z  tak  zwanych  logicznych  systemów
konsekwencji),  albo  przynajmniej  praw,  które  bezpośrednio  dadzą  się  przełożyć  na  takie
reguły.  (2)  Można  jednak  również  i  tak  dzieje  się  zazwyczaj  -  oprócz  specjalnych
aksjomatów  dla  danej  dziedziny,  założyć  pewną  liczbę  praw  zapożyczonych  z  logiki.  W
takim  wypadku  potrzeba  tylko  niewielu  reguł  wnioskowania  (często  wystarczą  dwie  lub
trzy), ale tym bardziej liczne będą aksjomaty logiczne.

W tej sytuacji, w obliczu dzisiejszego stanu logiki matematycznej, powstaje ważny

problem:  który  spośród  licznych  systemów  tej  logiki  powinien  służyć  jako  podstawa
aksjomatyzacji  w  pierwszym  lub  drugim  sensie?  Jest  to  całkiem  nowy  problem.  Dawna
metodologia  nie  znała  go  i  nie  mogła  go  znać,  ponieważ  wcześniejsza  logika  -  przed  1921
rokiem  -  nie  oferowała  wielu  różnych  systemów.  Jednak  w  1921  roku  J.  Łukasiewicz  i  E.
Post  (jednocześnie  i  niezależnie  od  siebie)  sformułowali  tak  zwane  wielowartościowe
systemy  logiki,  które  znacznie  różnią  się  od  logiki  <klasycznej>.  Systemy  Łukasiewicza
zostały  następnie  ściśle  zaksjomatyzowane,  ich  niesprzeczność  i  zupełność  została
dowiedziona  itd.  Potem  pojawiła  się  tak  zwana  logika  intuicjonistyczna  L.  Brouwera.  W
1930 roku ściśle zaksjomatyzował ją A. Heyting. Dzisiaj mamy do dyspozycji wiele różnych
systemów,  a  różnice  pomiędzy  nimi  są  znaczne.  Tak  np.  tertium  non  datur  (prawo
wylączonego  środka)  nie  obowiązuje  ani  w  trójwartościowej  logice  Łukasiewicza,  ani  w
intuicjonistycznej  logice  Heytinga,  podczas  gdy  jest  ono  prawem  <klasycznej>  logiki
matematycznej (takiej np. jak w Principia Mathematica).

Względność systemów logicznych. Można byłoby mniemać, że chodzi tu o czystą

spekulację  logików,  która  nie  posiada  żadnego  znaczenia  dla  żywej  nauki.  Tak  jednak  nie
jest.  W  1944  roku  H.  Reichenbach  pokazał,  że  mechanika  kwantowa  nie  da  się  bez
sprzeczności  zaksjomatyzować  na  gruncie  <klasycznej>  logiki  (takiej  jak  w  Principia
Mathematica),  ale  że  jest  łatwo  i  niesprzecznie  aksjomatyzowalna  w  ramach  logiki
trójwartościowej Łukasiewicza. Relatywizacja systemów matematyczno-logicznych stała się
problemem  dla  metodologii.  Aby  czegoś  dowodzić,  trzeba  założyć  jakiś  system  logiczny,
istnieje jednak wiele tego rodzaju systemów. Który z nich powinien być wybrany?

Odpowiedź brzmi: ten, który w najłatwiejszy sposób, bez sprzeczności, pozwoli

zaksjomatyzować daną dziedzinę. Wiodącą zasadą jest tutaj, z jednej strony, zupełność, z
drugiej, niesprzeczność. Dodatkowo grają także pewną rolę motywy estetyczne: im prościej i
bardziej elegancko dadzą się w ramach systemu przeprowadzić dowody i im mniej potrzeba
aksjomatów, tym lepiej. To jest dzisiejsza sytuacja, tak ją widzą wszyscy poważni
metodologowie nauk dedukcyjnych.

Tyle o metodologicznej zawartości nowych odkryć. Do tego jeszcze jedna uwaga

filozoficzna. Zbyt wielu myślicieli wyciągnęło z tej sytuacji przedwczesne wnioski
filozoficzne w sensie całkowitego relatywizmu, a nawet sceptycyzmu. Faktycznie jednak nie
wydaje się istnieć żaden powód dla tego rodzaju pesymistycznych konkluzji. Gdy bliżej
przyjrzymy się sytuacji, wtedy można stwierdzić, co następuje.

(1) Tak zwane “heterodoksalne” systemy logiczne stosowane są tylko w tych dziedzinach,

w których prawdopodobnie znakom nie przysługuje żaden sens ejdetyczny. We wszystkich
tych wypadkach, w których nauka operuje ejdetycznie sensownymi znakami używa się logiki
klasycznej.

(2) Reguły metajęzykowe używane do formalizacji odpowiednich systemów są na wskroś

<klasyczne>.  Tak  np.  trójwartościowa  logika  Łukasiewicza  nie  uznaje  tertium  non  datur,
jednak  metajęzykowo  zawsze  zakłada  się,  że  każdemu  zdaniu  przysługuje  albo  nie
przysługuje pewna wartość i że trzecia możliwość nie zachodzi. Istnieją systemy, w których
zasada  niesprzeczności  nie  obowiązuje,  ale  same  te  systemy  muszą  być  skonstruowane
niesprzecznie i każdy logik stara się o dowód tej niesprzeczności.

(3) W większości wypadków, w których pozornie mamy do czynienia ze sprzecznymi ze

sobą systemami logicznymi albo nie istnieje żadna interpretacja dla jednego z nich, albo
użyte znaki nie mają tego samego sensu w jednym i w drugim. Tak np. znak negacji w logice
intuicjonistycznej posiada całkowicie inny sens niż w systemie z Principia Mathematica.

(4) Z drugiej strony, przy tego rodzaju systemach chodzi często o wycinki z całego pola

praw logicznych. Może się zdarzyć, że taki wycinek wystarcza i dlatego tego typu logika
częściowa jest używana.

W ten właśnie sposób filozof, który nie jest nastawiony sceptycznie, może osądzić

sytuację  metodologiczną  w  tej  dziedzinie.  I  my  dołączamy  tutaj  ten  osąd,  ponieważ
większość naukowców nie jest sceptykami.  Ich intuicyjna  wiara w absolutną ważność praw
logicznych  nie  jest  w  żaden  sposób  zagrożona  przez  ostatni  rozwój  logiki.  To  nie  sama
logika, lecz filozofujący metodologowie głoszą sceptycyzm.

Implikacja i wyprowadzalność. Pomiędzy wieloma pojęciami, którymi zajmuje się logika

matematyczna, pojęcie konsekwencji odgrywa szczególnie ważną rolę. Jest ono podstawowe
dla  metodologii  poznawania  pośredniego,  ponieważ  ona  zawsze  je  zakłada.  W  dzisiejszej
klasycznej  logice  matematycznej  odróżnia  się  przynajmniej  dwa  pojęcia  konsekwencji:
implikację  i  wyprowadzalność.  Implikacja  jest  o  tyle  pojęciem  absolutnym,  o  ile  może  ona
istnieć  między  dwoma  zdaniami  bez  żadnego  odniesienia  do  systemu  aksjomatycznego;

przeciwnie wyprowadzalność, musi ona zawsze być rozważana w relacji do jakiegoś systemu
aksjomatycznego.

Implikacja zachodzi między dwoma zdaniami - poprzednikiem A i następnikiem B -

dokładnie  wtedy,  gdy  A  jest  fałszywe  i  B  jest  prawdziwe,  albo  gdy  A  i  B  są  jednocześnie
fałszywe, bądź prawdziwe. Z definicji tej wynika, że implikacja nie zachodzi tylko w jednym
wypadku, mianowicie wtedy, gdy poprzednik (A) jest prawdziwy, a następnik (B) fałszywy;
we wszystkich innych wypadkach, czymkolwiek mogłyby być A i B, implikacja ma miejsce.
W  szczególności  zdanie  fałszywe  implikuje  każde  zdanie,  a  zdanie  prawdziwe  jest
implikowane przez każde zdanie. Przykładami (gdy zechcemy “jeżeli - to” nadać taki właśnie
sens)  mogą  być:  “Jeżeli  2  +  2  =  5,  to  każdy  pies  jest  rybą”;  “Jeżeli  2  +  2  =  5,  to  każdy
zdrowy pies ma 4 łapy”; “Jeżeli 2 + 2 = 4, to 1 = 1”.

Jest to, jak łatwo można zauważyć, bardzo dziwna interpretacja zwykle używanego “jeżeli

-  to”  i,  co  gorsza,  prowadzi  ona  do  trudności  metodologicznych.  Już  megarejczycy  (Diodor
Kronos), i potem scholastycy próbowali uniknąć tych trudności w ten sposób, że implikację
definiowali  za  pomocą  (modalnego)  funktora  możliwości:  “Jeżeli  A,  to  B”  miało  zgodnie  z
tym  znaczyć  tyle  co  “Nie  jest  możliwe,  że  A  i  nie  B”.  Taką  samą  definicję  sformułował
ponownie  w  1918  roku  C.  I.  Lewis.  Definicja  ta  nie  usunęła  jednak  trudności;  gdyż  w
wypadku  zastosowania  tej  (nazwanej  “ścisłą”)  definicji  Diodora  względnie  Lewisa,  nie
powstaje  wprawdzie  twierdzenie,  że  implikacja  zachodzi  między  każdym  fałszywym  i
dowolnym  prawdziwym  zdaniem,  ale  za  to  powstaje  analogiczne  twierdzenie,  że  zachodzi
ona między każdym niemożliwym a każdym dowolnym innym zdaniem.

Logika matematyczna oferuje jeszcze inne, podobne pojęcie, mianowicie pojęcie

wyprowadzalności. Mówi się że, B jest wyprowadzalne z A w systemie S wtedy i tylko
wtedy, gdy S zawiera aksjomaty i reguły, które pozwalają pokazać, że gdy A należy do S, to
także B należy do S. Następujący prosty przykład może unaocznić różnicę między implikacją
a wyprowadzalnością. Niech to będzie klasyczny sylogizm:

(1) Wszyscy ludzie są śmiertelni.

(2) George Boole był człowiekiem.

(3) George Boole był śmiertelny.

Ponieważ tutaj (2) i (3) są prawdziwe, to przesłanka mniejsza (2) implikuje wniosek (3).

Jednak wyłącznie z (2) w ramach zwykłej logiki nie da się wyprowadzić (3). (3) da się
wyprowadzić tylko z obu wcześniejszych zdań, tzn. z (1) i (2). (3) jest zatem implikowane
przez (2), ale nie jest wyprowadzalne wyłącznie z (2).

Oczywiście ze zdania fałszywego, wyłącznie na podstawie jego fałszywości, nie można

nic wyprowadzić; z drugiej strony, zdanie prawdziwe tylko przez to, że jest prawdziwe, nie
jest  wyprowadzalne  z  każdego  innego  zdania.  Pod  pewnym  względem  więc  pojęcie
wyprowadzalności  znajduje  się  bliżej  naturalnego  pojęcia  konsekwencji  niż  pojęcie
implikacji.  Jednakże  naturalne  pojęcie  konsekwencji  posiada  pewne  własności  wspólne  z
implikacją  i,  dodatkowo,  wydaje  się  ono  obejmować  przyczynowość  w  sensie
ontologicznym.  Dlatego  ścisłe  postępowanie  wymaga  dokładnego  i  konsekwentnego
oddzielenia implikacji i wyprowadzalności.

15. Definicja i tworzenie pojęć

Podstawowe typy definicji. Słowo “definicja” określa prawie każdą odpowiedź na pytanie

“Co to jest x?”, przy czym za “x” może być podstawione jakiekolwiek stałe wyrażenie. Jest

oczywiste, że odpowiedzi mogą być tak różne, iż słowo “definicja” jest samo wieloznaczne.
Pierwszym odróżnieniem typów definicji, sformułowanym już przez Arystotelesa i do dzisiaj
jeszcze  używanym,  jest  odróżnienie  definicji  realnych  od  nominalnych.  Definicja  realna
mówi,  czym  jakaś  rzecz  jest,  nominalna  odnosi  się  nie  do  rzeczy,  lecz  do  znaku.  W  XIX
wieku  różni  filozofowie  (m.in.  W.  Wundt)  próbowali  sprowadzić  wszystkie  definicje  do
nominalnych. Współczesna metodologia odróżnia jednak oba te gatunki.

Dodatkowo przeprowadza ona jeszcze pewne rozróżnienia w ramach samych definicji

nominalnych.  Mogą  one  być  albo  syntaktyczne,  albo  semantyczne.  W  pierwszym  wypadku
chodzi  tylko  o  regułę  pozwalającą  zastąpić  jeden  znak  przez  inny  (zwykle  krótszy).  W
przeciwieństwie do tego  definicja semantyczna determinuje znaczenie znaku. Dzieli się ona
jeszcze na dwa gatunki, a mianowicie mówi się o definicji analitycznej albo leksykalnej i o
definicji  syntetycznej  albo  tak  zwanej  twórczej.  W  definicji  analitycznej  pewnemu  znakowi
zostaje  wyraźnie  przypisane  znaczenie,  które  już  mu  dotychczas  gdzieś  przysługiwało.
Chodzi  więc  tutaj  o  pojęcie  pragmatyczne,  które  zakłada  znaczenie  znaku  już  istniejące  w
jakiejś  grupie  ludzi.  Przeciwnie  definicja  syntetyczna,  nadaje  ona  znakowi  nowe,  dowolnie
wybrane  znaczenie.  Według  R.  Robinsona  cały  ten  podział  można  przedstawić  za  pomocą
następującego schematu:

Trzeba przy tym pamiętać, że wszystko, co jest ważne dla definicji syntaktycznej, ważne

jest a fortiori także dla wszystkich innych rodzajów definicji, ale nie odwrotnie. Należy
również zauważyć, że definicja syntaktyczna staje się semantyczną, jeżeli system, do którego
należy, otrzymuje interpretację. Dlatego najpierw dokładniej omówimy definicję
syntaktyczną.

Typy definicji syntaktycznych. Można odróżnić przynajmniej cztery różne typy definicji

syntaktycznych - a więc a fortiori także i innych: definicje wyraźne, kontekstowe,
rekurencyjne i aksjomatyczne.

(1) Definicje wyraźne. Są one regułami, według których pewne wyrażenie może zostać

bezpośrednio  zastąpione  przez  inne  i  w  większości  wypadków  chodzi  tu  o  zastąpienie
dłuższego  (molekularnego)  wyrażenia  przez  krótsze  (często  atomowe).  Za  pomocą  tego
rodzaju  definicji  wprowadza  się  do  systemu  nowe  wyrażenie.  W  takiej  sytuacji  fachowo
zapisuje  się  oba  wyrażenia  -  nowe  (definiendum)  i  stare  (definiens)  -  połączone  znakiem
równości, ze znakiem “df” na końcu całego wyrażenia albo pod znakiem równości. Tak np.
w  logice  zdań  Łukasiewicza  znak  implikacji  “C”  mógłby  być  wprowadzony  za  pomocą
następującej definicji:

C = A3

df.

(2) Definicje kontekstowe. Nie są one regułami, lecz prawami, tzn. zdaniami

formułowanymi w języku przedmiotowym, które konstruuje się w następujący sposób: po

definicja

realna

nominalna

syntaktyczna

semantyczna

syntetyczna

analityczna

lewej stronie umieszcza się zdanie, które zawiera pewną liczbę wyrażeń już w systemie
występujących i dodatkowo także definiendum; potem następują słowa “wtedy i tylko wtedy,
gdy” i inne zdanie, składające się wyłącznie z wyrażeń już w systemie obecnych. Przykładem
takiej definicji byłoby następujące zdanie: “Człowiek jest heroiczny wtedy i tylko wtedy, gdy
dokonuje czynów, które są 1. moralnie dobre, 2. bardzo trudne, 3. połączone z największym
niebezpieczeństwem” - przy czym wszystkie części tego zdania, poza słowem “heroiczny”,
powinny być uważane za znane.

(3) Definicje rekurencyjne. Tego rodzaju definicje składają się z sekwencji zdań

zbudowanych w ten sposób, że każde następne wskazuje na wszystkie je poprzedzające, a
definicja dopiero wtedy dochodzi do skutku, gdy dane są wszystkie zdania. Najlepiej będzie
to zrozumiałe na podstawie przykładu. Wybieramy definicję wyrażenia “zdanie” we
wspomnianej już logice zdań Łukasiewicza:

1. Każda litera o formie “p”, “q” albo “r” jest zdaniem; 2. wyrażenie, które składa się z

litery o formie “N” i ze zdania, jest zdaniem; 3. wyrażenie, które składa się z liter o formie
“C”, “D”, “E” albo “K” i z dwóch zdań, jest zdaniem.

Widać z tego, że w systemie Łukasiewicza np. wyrażenie

CCpqC3q3p

jest zdaniem, gdyż “p” i “q” są zdaniami zgodnie z 1.; dlatego zdaniami są także “3q” i
“3p” zgodnie z 2.; z tego wynika, że “C3q3p” jest zdaniem zgodnie z 3. (wyrażenie to
składa się z “C” i z dwóch zdań, “3q” i “3p”); całość więc składa się z “C” (pierwszego) i
z dwóch zdań (mianowicie “Cpq” i “C3q3p”), jest zatem zdaniem zgodnie z 3.

(4) Definicje za pomocą systemu aksjomatycznego. Mówi się dzisiaj o definicji także i w

tych  wypadkach,  w  których  (syntaktyczny)  sens  pewnego  wyrażenia  zostaje  częściowo
zdeterminowany przez serię zdań. Dzieje się to wtedy, gdy formułuje się pewną liczbę zdań,
w  których  wyrażenie  mające  być  zdefiniowane  występuje  razem  z  innymi  wyrażeniami.
Zdania  te  w  przeciwieństwie  do  definicji  kontekstowych  -  nie  potrzebują  być
równoważnościami; mogą one być np. zdaniami warunkowymi albo dysjunkcjami itd.

Definicja za pomocą systemu aksjomatycznego. Ostatni z czterech omówionych wyżej

typów  definicji  syntaktycznych  posiada  duże  znaczenie  i  zasługuje  na  nieco  bliższe
omówienie.  Chodzi  tutaj  o  determinację  (syntaktycznego)  sensu  jakiegoś  znaku  wyłącznie
przez  fakt,  że  znak  ten  pojawia  się  w  aksjomatach  systemu.  Metoda  ta  (po  raz  pierwszy
omówiona  przez  C.  Burali-Fortiego)  jest  do  pewnego  stopnia  podobna  do  metody  nauki
języków  Berlitza.  Weźmy  jakieś  nieznane  słowo,  niech  to  będzie  “TAR”.  To,  co  ono  ma
znaczyć,  stanie  się  stopniowo  zrozumiałe,  jeżeli  weźmie  się  pod  uwagę  następujące
aksjomaty: 1. TAR ma dwie nogi, 2. TAR mówi po angielsku, 3. TAR pali fajkę. Gdyby dane
było tylko 1, TAR mogłoby oznaczać także jakiś mebel. Wraz z 1 i 2 oznacza ono na pewno
istotę  żyjącą,  ale  mogłoby  być  również  papugą.  Jeżeli  jednak  mamy  wszystkie  trzy
aksjomaty, wtedy wiemy, że “TAR” może oznaczać tylko człowieka. Przykład ten odnosi się
do  sensu  semantycznego,  ale  powinno  być  jasne,  że  także  sens  syntaktyczny  jest
zdeterminowany przez system aksjomatów.

Fakt, że przez system aksjomatów może być zdefiniowany jakiś znak, posiada, po

przeciwnej  stronie,  swój  odpowiednik  w  następującej,  bardzo  ważnej  regule:  sens  znaku,
który  został  włączony  do  pewnego  systemu  aksjomatycznego,  nie  może  być  dowolnie
zmieniany. I odwrotnie: jeżeli zmieni się system aksjomatyczny, zmianie ulegnie także sens
wszystkich  znaków,  które  w  nim  występują.  Można  pójść  jeszcze  dalej  i  twierdzić,  że
większość  znaków,  które  nie  zostały  włączone  do  jakiegoś  systemu  aksjomatycznego,  nie
posiada w ogóle żadnego sensu.

Reguły te, szczególnie w tak zwanych naukach formalnych - w matematyce i logice - mają

znaczenie rozstrzygające. Okazało się np., że prosty znak negacji (“nie”) może przyjąć
całkowicie różne znaczenia zależnie od systemu, w którym jest używany. Także jednak w
innych naukach reguły te odgrywają rolę, gdyż nie istnieje nauka bez języka, a każdy język
jest pewnym (chociaż nie zawsze precyzyjnie zbudowanym) systemem aksjomatycznym.

Definicje semantyczne. Czymś zupełnie innym niż definicja syntaktyczna, tzn. czymś

innym  niż  reguła  skracania,  jest  definicja  semantyczna.  Dzięki  niej  znakowi  zostaje
przypisany pewien sens. Zasadniczo można tego dokonać w dwojaki sposób. (1) To, co znak
znaczy, można komuś drugiemu po prostu pokazać palcem. Jeżeli np. chcę komuś wyjaśnić
sens  polskiego  słowa  “krowa”,  mogę  mu  wskazać  palcem  na  krowę  i  jednocześnie
wypowiedzieć  to  słowo.  Tego  typu  działanie  określa  się  niekiedy  jako  definicję,  mówi  się
wtedy  o  “definicji  dejktycznej”  (z  greckiego  άποδείχνυι  =  pokazywać).  (2)  Łatwo  jednak
zobaczyć,  że  metoda  ta  rzadko  tylko  da  się  zastosować.  Już  dejktyczna  definicja
przymiotników  i  czasowników  nastręcza  trudności,  a  cóż  dopiero  pojęć  abstrakcyjnych,  np.
stałych  logicznych  “i”,  “jeżeli,  to”  itd.  W  większości  wypadków  trzeba  się  więc  posłużyć
innymi  znakami,  których  sens  jest  już  znany.  Tego  rodzaju  definicja,  którą  będziemy
nazywać

“semantyczną”

wąskim

sensie,

polega

ustanowieniu

reguły

przyporządkowującej między dwoma znakami, przy czym sens pierwszego z nich
(definiendum) jest nieznany, natomiast drugi traktowany jest jako zrozumiały (definiens).

Jak tego typu definicja semantyczna może być zbudowana? Łatwo dostrzec, że musi być

dokładnie  tak  utworzona  jak  definicja  syntaktyczna.  Tu  i  tam  należy  odróżnić  definicje
wyraźne,  kontekstowe,  rekurencyjne  i  aksjomatyczne.  Z  punktu  widzenia  techniki
definiowania  nie  istnieje  żadna  różnica  między  tymi  dwoma  rodzajami  definicji.  Tylko  w
odniesieniu do definicji semantycznej może powstać sytuacja bardziej skomplikowana, wtedy
mianowicie,  gdy  formułuje  się  reguły  przekładania  z  jednego  (nieznanego)  na  inny  (znany)
język.  W  tym  bowiem  wypadku  trzeba  się  posłużyć  trzecim  językiem,  tzn.  metajęzykiem.
Dodatkowo,  w  przeciwieństwie  do  definicji  czysto  syntaktycznych,  założona  jest  tu  także
interpretacja systemu.

Definicje semantyczne dzielą się na analityczne i syntetyczne. Jeżeli chce się

zdeterminować już istniejący sens znaku, wtedy stosuje się definicję analityczną; gdy
przeciwnie, pewnemu znakowi nadaje się nowy sens, wtedy powstaje definicja syntetyczna.

Obie odmiany mogą przyjąć wszystkie cztery wyżej opisane formy. Wprawdzie na

pierwszy rzut oka wydaje się, że aksjomatyczna forma nie pasuje do definicji analitycznej,
gdyż przez system aksjomatów znakowi zostaje nadany nowy sens, to jednak faktycznie nic
się tu nie zmienia, gdyż odpowiedni sens może być sensem już istniejącym.

Współczesne nauki używają bardzo często definicji syntetycznych nie tylko dlatego, że

muszą tworzyć nowe pojęcia, lecz również dlatego, że potoczny sens słów jest w większości
wypadków  niedostatecznie  ostry,  aby  mógł  być  dokładnie  zdefiniowany.  Proszę  np.
spróbować  zdefiniować  tak  zdawałoby  się  łatwo  zrozumiałe  słowo  jak  “jarzyna”!
Klasycznym przykładem tego rodzaju trudności jest pojęcie wynikania logicznego, tzn. sens
“jeżeli - to”. Nikomu jeszcze nie udało się zdefiniować go analitycznie i już starożytni stoicy,
aby  osiągnąć  dającą  się  stosować  definicję,  musieli  uciec  się  do  nadania  temu  wyrażeniu
pewnego  nowego  sensu.  Tego  typu  postępowanie  jest  jednak  niebezpieczne,  gdyż  zwykły,
nieostry  sens będzie i tak aż nazbyt często pojawiał się w trakcie  używania danego słowa i
prowadził  do  nieporozumień  i  błędów.  Lepsze  efekty  osiąga  się  przy  tworzeniu  sztucznych
znaków  (takich  jak  np.  terminy  techniczne  w  chemii  czy  anatomii)  albo  krótszych  symboli
jak w matematyce.

Definicje realne. Podczas gdy definicje nominalne - syntaktyczne albo semantyczne - są

szczególnie ważne dla matematyków i logików, to przyrodnicy i humaniści zajmują się nimi
tylko ubocznie, w tej mierze, w jakiej także i oni muszą posługiwać się jakimś językiem. Ich
właściwe  zainteresowanie  skierowane  jest  jednak  nie  na  wyjaśnianie  sensu  słów,  lecz  na
zrozumienie rzeczy. Zrozumienie to dochodzi do skutku przede wszystkim w ten sposób, że
formułuje się zdania na  temat tych  rzeczy. Nie  wszystkie jednak zdania prawdziwe mają  w
nauce  taką  samą  doniosłość,  istnieje  raczej  powszechne  dążenie,  aby  od  zdań
“powierzchownych”  przechodzić  do  zdań  “podstawowych”,  <fundamentalnych>.  Te  jednak
są właśnie, jak to się dzisiaj mówi, “definicjami realnymi”.

Różnią się one między sobą w wielu aspektach. R. Robinson chciał wykazać, że istnieje

12 różnych znaczeń wyrażenia “definicja realna”, jednak liczne spośród nich odnoszą się w
oczywisty sposób do definicji syntaktycznej i semantycznej. W każdym razie następujące
pojęcia dadzą się oddzielić od siebie:

1. Określenie istoty. Do tego typu definicji dążą filozofowie nastawieni metafizycznie i

fenomenologicznie.

2. Określenie przyczyny. Tutaj m.in. należą tak zwane definicje genetyczne, za pomocą

których opisuje się powstawanie jakiegoś przedmiotu.

3. Analiza stanu rzeczy ze względu na jego różne aspekty i części.

4. Określenie praw obowiązujących w danej dziedzinie. Ten typ definicji jest równoważny

produktowi logicznemu praw naukowych dla danej dziedziny.

Trzy ostatnie typy definicji realnej znajdują się w większości nauk realnych, pierwszy

natomiast  jest  wyraźnie  używany  tylko  przez  filozofów  o  orientacji  metafizycznej  i
fenomenologicznej. O istocie w naukach przyrodniczych zwykło się nie mówić. Gdy jednak
bliżej  przyjrzymy  się  przyrodoznawczemu  sposobowi  badania,  wtedy  widać  dążenie  do,
oczywiście  nieosiągalnej,  definicji  istotowej.  Badania  wnikają  coraz  “głębiej”  w  strukturę
przedmiotu. Tak np. odpowiedź na pytanie “Co to jest światło?” brzmi dzisiaj inaczej niż za
czasów Newtona, a wtedy brzmiała inaczej niż za czasów Galileusza. Jak nauki przyrodnicze
metodycznie  realizują  tę  beznadziejną  <pogoń>  za  definicją  istotową,  przedstawimy  w
rozdziale o metodach redukcyjnych, gdyż tego rodzaju definicje są zdaniami, które mogą być
sformułowane tylko na drodze redukcji.

16. Przykład zastosowania metody aksjomatycznej

Na przykładzie rachunku zdań przedstawimy teraz system aksjomatyczny. Zastosowana tu

metoda jest najbardziej ścisła spośród znanych. Zaprezentujemy tylko podstawy (definicje,
aksjomaty, reguły itd.) i kilka początkowych dowodów.

AKSJOMATYZACJA LOGIKI ZDAŃ HILBERTA-ACKERMANNA

8.1. Terminy pierwotne, reguły definiowania i formowania

8.11. Terminy pierwotne: D - funktor diadyczny; p, q, r, s, - zmienne zdaniowe

8.12.  Reguła  definiowania:  Do  systemu  można  wprowadzić  nowy  termin,  gdy  utworzy  się
grupę terminów nazwanych “definicją”, która kolejno składa się z następujących części: (1) z
wyrażenia,  które  zawiera  nowy  termin,  podczas  gdy  wszystkie  inne  są  już  terminami
należącymi  do  systemu;  (2)  z  “=“,  (3)  z  wyrażenia,  które  składa  się  wyłącznie  z  terminów
pierwotnych albo z terminów już zdefiniowanych.

8.13. Reguły formowania: (1) zmienna jest zdaniem, (2) grupa terminów, która składa się z 3
i następującego po nim zdania jest zdaniem, (3) grupa terminów, która składa się z A, B, C,
D, E, J, albo K i z dwóch następujących po nich zdań jest zdaniem.

8.2. Definicje

8.21. 3p = Dpp

8.22. Apq = D3p3q

8.23. Cpq = A3pq

8.24. Kpq = 3A3p3q

8.25. Epq = KCpqCqp

8.26. Bpq = C3pq

8.27. Jpq = 3Epg

8.3. Reguły dedukcji

8.31. Reguła podstawiania: Za zmienną może być podstawione zdanie, przy czym za
wszystkie zmienne izomorficzne danego wyrażenia trzeba podstawić to samo zdanie.

8.32. Reguła zastępowania definicyjnego: Wyrażenie w zdaniu może być zastąpione przez
inne wyrażenie definicyjnie z nim równoważne, przy czym inne wyrażenia izomorficzne w
tym samym zdaniu nie mogą być zastąpione.

8.33. Reguła odrywania: Jeżeli zdanie, które składa się z C i z dwóch zdań, jest prawem
systemu i jeżeli zdanie, które jest izomorficzne z pierwszym z tych dwóch zdań, jest prawem
systemu, wtedy także każde zdanie, które jest izomorficzne z drugim z tych zdań, jest
prawem systemu.

8.4. Aksjomaty

8.41. CAppp

8.42. CpApq

I. Bochenski, A. Menne, Abriss der mathematischen Logik. Jestem bardzo wdzieczny Panu Doktorowi

Albertowi Mennemu za pozwolenie na przedrukowanie tego tekstu.

Tutaj, a takze w 8.13, 8.33 oraz w wyjasnieniach do 8.51 i 8.52 litery wydrukowane kursywa powinny byc

umieszczone w cudzyslowach; poniewaz jednak nieporozumienie nie jest mozliwe, zostaly one opuszczone.
(Dodane przez Autora).

8.43. CApqAqp

8.44. CCpqCArpArq

8.5. Dedukcja

8.44 / 3r x 8.23 p/r, q/p x 8.23p/r = 8.51

8.51. CCpqCCrpCrq

Wyjaśnienie:  Schemat  drogi  dowodzenia  teorematu  8.51  należy  czytać  następująco:  “Weź
aksjomat  8.44;  zastąp  w  nim  r  przez  3r;  następnie  do  otrzymanego  rezultatu  zastosuj
definicję 8.23, w której uprzednio należy podstawić r za p i p za q; do tego, co w ten sposób
otrzymasz  zastosuj  ponownie  definicję  8.23,  podstawiwszy  w  niej  r  za  p;  w  ten  sposób
otrzymuje się teoremat 8.51, który miał być dowiedziony”.

8.51 p/App, g/p, r/p = C8. 41 - C8.42 q/p - 8.52

8.52. Cpp

Wyjaśnienie: Dokonawszy w 8.51 trzech na początku wskazanych substytucji, otrzymujemy
następujące wyrażenie:

CCApppCCpAppCpp;

jest ono złożone z: (1) C, (2) z CAppp, tzn. wyrażenia, które jest izomorficzne z 8.41, (3) z C,
(4) z CpApp, które jest izomorficzne z 8.42 po uprzednim podstawieniu w tym ostatnim
wyrażeniu p za q, (5) z teorematu Cpp, który nazywamy 8.52; da się on otrzymać z całej
reszty wyrażenia w wyniku dwukrotnego zastosowania reguły odrywania (8.33).

8.52 x 8.23q/p = 8.53

8.53. A3pp

8.43 p/3p, q/p = C8.53 - 8.54

8.54. Ap3p

8.54 p/3p x 8.23 q/33p = 8.55

8.55. Cp33p

8.44 p/3p, g/333p, r/p = C8.55 p/3p - C8.54 - 8.56

8.56. Ap333p

8.43 q/333p x 8.23 p/33p, q/p = C8.56 - 8.57

8.57. C33pp

8.44 q/33p, r/3q = C8.55 - 8.58

8.58. CA3qpA3q33p

8.51 p/A3q33p, q/A33p3q, r/A3qp = C8.43 p/3q, q/33p - C8.58 - 8.59

8.59. CA3qpA33p3q

8.59 p/q, q/p x 8.23 x 8.23 p/3q, q/3p = 8.60

8.60. CCpqC3q3p

8.41 p/3p x 8.23 q/3p = 8.61

8.61. CCp3p3p

V. METODY REDUKCYJNE

17. Uwagi ogólne

Historyczne uwagi wstępne. Podobnie jak to miało miejsce w wypadku większości innych

działów  logiki,  także  dla  teorii  redukcyjnych  metod  myślenia  podstawy  dał  Arystoteles.
Wprawdzie  interesował  się  o  wiele  bardziej  dedukcją  niż  redukcją,  przynajmniej  w  swojej
logice;  ale  w  praktyce  naukowej  stosował  powszechnie  indukcję,  a  także  w  godny  uwagi
sposób rozważał ją teoretycznie. Nowoczesną formę metodom redukcyjnym nadał F. Bacon,
którego  “tabulae”  są  pierwszymi  próbami  sformułowania  odpowiednich  dla  tej  dziedziny
reguł.  Za  czasów  Bacona  i  jeszcze  aż  do  połowy  XIX  wieku  mieszano  ciągle  w  fatalny
sposób  logikę  z  metodologią,  tak  że  w  końcu  prawie  wszyscy  metodologowie  sądzili,  że
należy  znaleźć  “inną”  i  “lepszą”  logikę  niż  dedukcyjna,  a  mianowicie  tak  zwaną  logikę
“indukcyjną”.

W XIX wieku, szczególnie w Anglii, zostały przeprowadzone znaczące badania w tej

dziedzinie, m.in. przez J. Herschela i J. St. Milla. Podstawowe idee Herschela mają do dzisiaj
znaczenie. Pojawienie się logiki matematycznej ukazało nowe punkty widzenia i
doprowadziło do rozległych badań na tym polu. Z ostatnich publikacji należy wymienić prace
W. Kneale'a, R. G. Braithwaitha i G. von Wrighta.

Szczególnie trudnym i żywo dzisiaj badanym działem metodologii redukcyjnej jest teoria

prawdopodobieństwa  i  jej  zastosowania.  Rozstrzygające  znaczenie  dla  tych  badań  miała
publikacja  dzieła  lorda  M.  Keynesa  w  1927  roku.  Innym  ważnym  dziełem  na  temat
zastosowania  teorii  prawdopodobieństwa  i  redukcji  jest  praca  R.  Carnapa  (1951).  Jednakże
cała ta dziedzina badań jest do dzisiaj o wiele mniej rozświetlona niż dziedzina metodologii
dedukcyjnej.

Pojęcie i podział redukcji. Na podstawową różnicę między dedukcją a redukcją

wskazaliśmy już odwołując się do J. Łukasiewicza. W wypadku dedukcji na podstawie
zdania warunkowego i jego poprzednika wnioskuje się o jego następniku:

Jeżeli A, to B

a więc B

W wypadku redukcji wnioskuje się odwrotnie, ze zdania warunkowego i jego następnika o

jego poprzedniku:

Jeżeli A, to B

a więc A

Chwilowo pomijamy trudny problem uprawomocnienia takiego postępowania (które

oczywiście nie jest niezawodne) i zajmiemy się tylko podziałem redukcji. Istnieją dwie
możliwości takiego podziału.

(a) Dokładnie tak jak dedukcję, redukcję można podzielić na progresywną i regresywną.

W obu wypadkach następnik jest znany jako prawdziwy, poprzednik zaś nie. Jeżeli jednak
przeprowadza się redukcję progresywnie, wtedy zaczyna się od, co do swojej wartości
prawdziwościowej jeszcze nieznanego, poprzednika i postępuje się do znanego i dającego się
stwierdzić następnika. Ta progresywna redukcja nazywa się “weryfikacją”. Przeciwnie jest w

wypadku  redukcji  regresywnej,  tu  zaczyna  się  od  znanego  następnika  i  idzie  się  do
nieznanego  poprzednika.  Redukcja  regresywna  nazywa  się  “wyjaśnianiem”.  Widać,  że
często używane wyrażenie “hipotetyczno-dedukcyjny” wskazuje właśnie na te dwa kierunki
postępowania  redukcyjnego:  jest  ono  hipotetyczne,  tzn.  formułuje  się  w  nim  hipotezy
wyjaśniające  (dzięki  redukcji  regresywnej)  i  dedukcyjne,  gdyż  następnie  z  tych  hipotez
wyprowadza  się  następniki,  które  są  weryfikowalne  (redukcja  progresywna).  Oczywiście
wyrażenie “dedukcyjny” jest tutaj użyte w innym znaczeniu, niż my to czynimy.

(b) Inny podział powstaje przy uwzględnieniu rodzaju poprzednika: jeżeli jest on

uogólnieniem następnika, wtedy tego typu redukcję nazywa się “indukcją”; jeżeli natomiast
to nie ma miejsca, wtedy mówimy o redukcji nie-indukcyjnej.

Redukcja regresywna i pojęcie wyjaśniania. Najpierw chcemy się zająć redukcją

regresywną, ponieważ stanowi ona pierwszy krok w postępowaniu redukcyjnym. Jak
powiedzieliśmy nazywa się ona “wyjaśnianiem”. Słowo to jest jednak wieloznaczne, dlatego
najpierw należy ustalić różne jego znaczenia.

Może niekiedy chodzić o wyjaśnienie sensu jakiegoś znaku. Dzieje się to za

pośrednictwem definicji. O jej metodach mówiliśmy już w poprzednim rozdziale na temat
metody aksjomatycznej. Nie ma tu miejsca żadna redukcja w naszym sensie.

Wyjaśnianie może się jednak odnosić do wypowiedzi [Aussage] - a więc do obiektywnego

zdania [Satz] - którego sens jest już znany. Polega ono wtedy na wyprowadzeniu tego zdania
z innego zdania. Ogólnie można powiedzieć, że “wyjaśniać” w tym sensie nie znaczy nic
innego niż tworzyć pewien a system aksjomatyczny, w którym zdanie mające być wyjaśnione
zostaje wyprowadzone. Jednakże możliwe są tutaj znowu dwa wypadki: (a) zdanie(a),
wyjaśniające, znane jest (są) już jako prawdziwe, (b) jest (są) ono (one) co do swojej wartości
prawdziwościowej jeszcze nieznane.

W pierwszym wypadku praca myślowa polega tylko na samym znalezieniu zdań

potrzebnych  do  wyjaśniania;  w  drugim  zdania  te  powstają  dopiero  w  wyniku  wyjaśniania.
Pierwszy  typ  wyjaśniania  wydaje  się  często  mieć  miejsce  m.in.  w  historiografii.  Mamy  np.
jakieś zdanie stwierdzające podróż pewnej osoby i chcielibyśmy wiedzieć, dlaczego podjęła
ona  tę  podróż.  W  tym  celu  bierzemy  inne,  znane  już  historykom  jako  prawdziwe,  zdanie  i
pokazujemy,  że  zdanie  dotyczące  podróży  da  się  wyprowadzić  z  tego  zdania.  Chodzi  tu
jednak  raczej  o  regresywną  dedukcję  niż  o  redukcję.  Natomiast  drugi  typ  wyjaśniania  jest
rzetelnie redukcyjny.

Dotychczas mówiliśmy tylko o wyprowadzalności, która jest minimalnym warunkiem

każdej  redukcji  wyjaśniającej.  Nie  każda  jednak  redukcja  polega  na  czysto  logicznym
stosunku  między  wyjaśnianym  i  wyjaśniającym  zdaniem.  Wtedy,  gdy  między  oboma
zdaniami  zachodzą  jeszcze  inne  stosunki,  mówi  się  o  “kauzalnym”  i  “teleologicznym”
wyjaśnianiu. Tymi pojęciami zajmiemy się później.

Weryfikacja. Jeżeli zdanie wyjaśniające zostało już redukcyjnie sformułowane, wtedy

następnym etapem jest zwykle tzw. weryfikacja, tzn. zdanie to próbuje się potwierdzić albo
odrzucić  za  pomocą  redukcji  progresywnej.  Dzieje  się  to  w  następujący  sposób:  ze  zdania
sformułowanego  na  drodze  redukcji  wyprowadza  się,  w  oparciu  o  system  aksjomatyczny
(który  zwykle  nie  jest  czysto  logiczny,  lecz  zawiera  także  wiele  redukcyjnie  utworzonych
zdań),  nowe  zdania,  które  w  odpowiedniej  dziedzinie  są  bezpośrednio  weryfikowalne,  tzn.
których  wartość  prawdziwościowa  da  się  stwierdzić.  Następnie  przeprowadza  się  operacje
(eksperymenty itd.) wymagane, aby móc ustalić wartość prawdziwościową wyprowadzonych
zdań.  Jeżeli  okaże  się,  że  są  one  prawdziwe,  wtedy  uzyskuje  się  konfirmację  zdania,  z

którego zostały one wyprowadzone. Jeżeli okazuje się jednak że są one fałszywe, wtedy
mówi się o falsyfikacji: w tym wypadku zdanie, z którego zostały one wyprowadzone
odrzuca się jako fałszywe.

Ma tu miejsce uderzająca asymetria. Falsyfikacja jest logicznie konkluzywna, natomiast

konfirmacja  nigdy  nie  jest  ostateczna,  gdyż  jak  już  powiedzieliśmy,  wnioskowanie  z
następnika  o  poprzedniku  nie  jest  niezawodne,  podczas  gdy  wnioskowanie  z  negacji
następnika  o  negacji  poprzednika  jest  uzasadnione  przez  prawo  logiczne  i  obowiązuje
ogólnie. W związku z tą sytuacją twierdzono, że nauki redukcyjne rozwijają się właściwie nie
przez  pozytywne,  lecz  przez  negatywne  kroki,  wykluczając  jedno  po  drugim  fałszywe
wyjaśnienia za pomocą falsyfikacji.

Asymetria ta nie jest jednak aż tak ostra, jak to się na początku wydaje. W żadnej bowiem

redukcji nie wyprowadza się czegoś z pojedynczego zdania, powiedzmy “A”, które ma być
zweryfikowane, lecz z koniunkcji tego zdania z innymi zdaniami (mogą to być teorie itd.),
powiedzmy “T”. Schemat zatem wygląda nie tak:

Jeżeli A, to B

nie B

a więc nie A

lecz tak:

Jeżeli A i T, to B

nie B

z czego można jednak tylko wnioskować:

więc albo nie A, albo nie T.

Teoretycznie mamy więc zawsze wybór między odrzuceniem “A” albo odrzuceniem “T”.

Praktycznie jednak “T” jest zdaniem o takiej doniosłości, że raczej dochodzi do decyzji o
odrzuceniu “A”, i o tyle ma miejsce wymieniona wyżej asymetria.

Nauki redukcyjne. Pojęcie redukcji pozwala połączyć wiele nauk, z punktu widzenia ich

metody,  w  jedną  klasę.  Przede  wszystkim  należą  tutaj  nauki  indukcyjne.  Tak  zwane
empiryczne  nauki  przyrodnicze  stanowią  ważną,  chociaż  nie  jedyną,  klasę  nauk
indukcyjnych.  Wiadomo  bowiem,  że  indukcja  (i  to  indukcja  w  autentycznym  sensie)
stosowana jest także w pewnych gałęziach matematyki, np. w teorii liczb pierwszych.

Inną klasę tworzą tzw. nauki historyczne. Bez pojęcia redukcji nie można byłoby ich

właściwie nigdzie zaklasyfikować: nie są one na pewno dedukcyjne, indukcyjne również nie,
gdyż nie formułuje się w nich ogólnych hipotez i teorii. Zagadka rozwiąże się, jeżeli
zwrócimy uwagę, że używają one redukcji nie-indukcyjnego typu. Ten sam wypadek wydaje
się zachodzić w niektórych innych naukach, tak np. w pewnych dziedzinach geologii,
astronomii (np. w selenologii), geografii itd.

Ponieważ wśród wszystkich tych klas nauk klasa nauk przyrodniczych jest

najobszerniejsza i należące do niej dyscypliny mają o wiele lepiej wykształconą metodologię
niż wszystkie inne, zajmiemy się teraz prawie wyłącznie metodami, które są w nich
stosowane. Są one aktualnie najlepszym przykładem redukcyjnego sposobu myślenia.

18. Struktura nauk przyrodniczych

Zdania obserwacyjne. Nauki przyrodnicze, jak powiedzieliśmy, stanowią podklasę tzw.

nauk  empirycznych,  do  których  poza  tym  należą  jeszcze  tzw.  nauki  historyczne.  Nauki
empiryczne  charakteryzują  się  tym,  że  w  nich  wszystkich  występują  zdania  o  fenomenach,
tzn.  zdania  obserwacyjne  i  że  w  pewnym  sensie  zdania  te  tworzą  właściwą  bazę  całego
systemu.  Zbadajmy  najpierw,  jakie  znaczenie  przypisuje  się  wyrażeniom  “fenomen”  i
“zdanie obserwacyjne”.

Mianem fenomenu określa się tutaj - w przeciwieństwie do fenomenologów - po prostu

pewne  zmysłowo  dające  się  zaobserwować  zdarzenie.  Przedmiotem  sporu  jest  tylko,  czy
odpowiednia  obserwacja  może  być  przeprowadzona  wyłącznie  za  pomocą  zmysłowego
spostrzeżenia  zewnętrznego  (wzrok,  słuch,  dotyk  itd.).  W  jednej  z  nauk  empirycznych,
mianowicie  w  psychologii,  niektórzy  badacze  dopuszczają  także  inne  metody  obserwacji
(introspekcja).  Jest  to  jednak  wyjątek.  W  większości  nauk  przyrodniczych  obserwacji
dokonuje się wyłącznie za pomocą zmysłów zewnętrznych. W ten sposób za fenomen uznaje
się  np.  spadanie  jakiegoś  ciała,  zapalenie  się  lampy,  podniesienie  się  temperatury,  nie  zaś
takie  zdarzenia  jak:  przepływ  prądu  elektrycznego  przez  drut  (w  odróżnieniu  od  jego.
dających  się  zaobserwować,  następstw)  albo  choroba  jako  taka  (w  odróżnieniu  od  jej
symptomów).

Zdania,

które

stwierdzają

zachodzenie

fenomenów,

nazywają

się

zdaniami

obserwacyjnymi  [Protokollaussagen]  dlatego,  że  zostają  zapisane  w  protokole  z
laboratorium,  obserwatorium,  z  wykopalisk  archeologicznych  czy  w  innych  podobnych
raportach  obserwacyjnych.  Zdanie  obserwacyjne  zawiera  zwykle  następujące  dane:
współrzędne  czasowe,  współrzędne  przestrzenne,  okoliczności,  opis  fenomenu.  W  praktyce
zawiera  ono  dodatkowo  jeszcze  nazwisko  obserwatora.  Prostym  przykładem  zdania
obserwacyjnego  jest  notatka  robiona  przez  pielęgniarkę  na  temat  temperatury  pacjenta.
Notatka  taka  może  mieć  np.  następującą  formę:  łóżko  nr  47  (współrzędna  przestrzenna),
3.5.1953,  godz.  17.15  (współrzędna  czasowa),  J.  Kowalski  (przedmiot),  w  ustach
(okoliczności), temperatura 38,7° C (zdarzenie).

Zdania obserwacyjne występują także w nieempirycznych naukach, np. kosmologii

filozoficznej, jednak w naukach przyrodniczych są używane w specjalny sposób.
Przedyskutujemy to teraz krótko.

Postęp w naukach przyrodniczych. Schematycznie i upraszczająco patrząc, pewna nauka

przyrodnicza rozwija się mniej więcej następująco: punktem wyjścia są zdania obserwacyjne.
(Jest to uproszczenie, faktycznie bowiem do zdań obserwacyjnych prowadzą często zdania
otrzymane na drodze redukcji). Zdania obserwacyjne są początkowo nieuporządkowaną
klasą, która ponadto ma tendencję do ciągłego narastania, ponieważ badania stale postępują i
wciąż robi się nowe obserwacje. Ta klasa zdań obserwacyjnych jest pierwszym stopniem w
strukturze nauki przyrodniczej.

Zdania obserwacyjne zostają następnie wyjaśnione w ten sposób, że formułuje się inne

(zazwyczaj ogólne) zdania, z których, przy uwzględnieniu istniejących teorii i na podstawie
jakiegoś  prawa  logicznego,  są  one  wyprowadzane.  Dopóki  nie  zostaną  zweryfikowane
nazywają  się  “hipotezami”.  Po  weryfikacji  stają  się  prawami  nauk  przyrodniczych.  W  ten
sposób  powstaje  drugi  stopień  zdań  należących  do  nauk  przyrodniczych,  mianowicie  klasa
hipotez  lub  praw,  które  bezpośrednio  i  redukcyjnie  zostały  ustanowione  na  podstawie  zdań
obserwacyjnych.

Następnie przechodzi się do wyjaśniania samych praw. Dzieje się to przez utworzenie

trzeciego stopnia zdań, z których prawa te dadzą się wyprowadzić. Jeżeli zdania trzeciego
stopnia są wystarczająco ogólne i wyjaśniają wiele praw, zostają nazwane ogólnie “teoriami”
(odpowiednia terminologia metodologiczna jest ciągle jeszcze nieco chwiejna). Proces
prowadzący do utworzenia teorii jest, z logicznego punktu widzenia, zasadniczo taki sam jak
ten, który prowadził do sformułowania praw. Istnieją jednak dwie różnice.

(1) Prawa formułuje się (redukcyjnie) bezpośrednio na podstawie zdań obserwacyjnych -

teorie natomiast pośrednio; bazują one (redukcyjnie) bezpośrednio na prawach.

(2) Prawa są uogólnieniami zdań obserwacyjnych, tzn. nie zawierają one żadnych

pozalogicznych wyrażeń, które nie byłyby już obecne w zdaniach obserwacyjnych. W
przeciwieństwie do tego teorie z reguły zawierają nowe, w prawach, na których się opierają,
nieobecne wyrażenia <teoretyczne> (jak “neutron”, “inflacja”, “nieświadomy” itd.). 3ie są
więc one tylko czystymi uogólnieniami praw.

Teorie mogą być znowu wyjaśniane, tak że logiczny gmach nauk przyrodniczych staje się

wielostopniowy. Dla uproszczenia bierzemy tu pod uwagę tylko trzy stopnie: zdania
obserwacyjne, prawa i teorie.

W toku rozwoju nauk przyrodniczych normalnie dzieje się tak, że obserwacja dostarcza

coraz  to  nowych  zdań  obserwacyjnych  i  odpowiednio  do  tego  wyjaśnienie  tworzy  nowe
prawa. Zazwyczaj dawniej sformułowana teoria <pokrywa> początkowo te nowe prawa, tzn.
pozwala  je  wyprowadzić.  Po  pewnym  jednak  czasie  nie  jest  ona  już  wystarczająca.  Wtedy
zwykle  nieco  się  ją  ulepsza  i  zmienia,  tak  aby  znowu  mogła  pokrywać  nowe  prawa.
Wcześniej lub później przychodzi jednak moment, w którym nie nadaje się ona w ogóle do
wyjaśnienia wszystkich nowych praw. Mimo to toleruje się ją, w każdym razie tak długo, jak
może ona wyjaśniać wiele praw. W końcu staje się tak skomplikowana i niewystarczająca, że
się  ją  porzuca,  traktując  jako  obowiązującą  co  najwyżej  dla  przypadku  granicznego,  ale
zasadniczo  szuka  się  nowej  teorii.  W  ten  sposób  cały  proces  zaczyna  się  od  nowa.  Ani  w
dotychczasowej  historii  nauk  przyrodniczych,  ani  w  logicznej  analizie  ich  struktury  nie
można znaleźć jakiejkolwiek racji dla przyjęcia, że proces ten będzie kiedykolwiek miał swój
koniec.

Weryfikacja. W szkicu tym jeden ważny czynnik został wprawdzie już wymieniony, ale

nie  był  jeszcze  bliżej  rozważany,  mianowicie  weryfikacja  hipotez.  W  naukach
przyrodniczych wyjaśnianie i weryfikacja są stosowane na przemian. Po utworzeniu hipotezy
mającej wyjaśniać zdania obserwacyjne, wyprowadza się z niej jeszcze nie istniejące zdania
obserwacyjne,  tzn.  zdania.  które  mają  formę  zdań  obserwacyjnych  i  których  wartość
prawdziwościowa  da  się  technicznie  ustalić,  ale  jeszcze  nie  została  ustalona.  Teraz
przeprowadza  się  operacje  konieczne  dla  stwierdzenia  tej  wartości,  tzn.  podejmuje  się
odpowiednie eksperymenty albo inne obserwacje, aby otrzymać konfirmację lub falsyfikację.
Jeżeli  zdania  wyprowadzone  z  hipotezy  okażą  się  prawdziwe,  wtedy  hipoteza  uchodzi  za
potwierdzoną  i  w  pewnych  okolicznościach  staje  się  prawem.  Jeżeli  jednak  zdania  z  niej
wyprowadzone  okażą  się  fałszywe,  wtedy  hipoteza  jest  sfalsyfikowana  i  powinna  -  w
związku  z  wyżej  wymienionym  zastrzeżeniem  -  być  odrzucona.  Ogólną  regułą  jest,  że
hipoteza dopiero wtedy staje się prawem, gdy (1) została potwierdzona przez weryfikację w
wielu wypadkach i (2) w żadnym wypadku nie została sfalsyfikowana.

Z tego, co wyżej powiedzieliśmy, widać, że hipotezy mają bardzo wielkie znaczenie dla

kierowania  obserwacją,  a  stąd  dla  tworzenia  zdań  obserwacyjnych.  Bez  nich  w  większości
wypadków  nie  byłoby  wiadomo,  czego  właściwie  się  szuka.  Nadają  one  obserwacji
określony  kierunek.  Są  więc  podstawą  dla  każdego  rodzaju  eksperymentów.
Eksperymentowanie bez prowadzącej go hipotezy jest nie do pomyślenia.

Doświadczenie i myślenie. Kilka dalszych uwag na temat struktury nauk empirycznych,

tak jak ją tutaj zarysowaliśmy, może przyczynić się do wyjaśnienia metodologicznej sytuacji
w tej dziedzinie.

(1) Całkiem poprawnie zwykło się mówić, że doświadczenie stanowi podstawę dla całego

systemu tych nauk. Dokładniej powiedziawszy: zdania obserwacyjne rozstrzygają o
dopuszczalności innych elementów systemu w tych dyscyplinach. To, co stoi w sprzeczności
ze zdaniami obserwacyjnymi, musi zostać odrzucone, to, co służy wyjaśnieniu tych zdań,
musi być przyjęte. Reguła ta wyznacza empiryczny charakter tych nauk.

(2) Z tego jednak w żaden sposób nie wynika, że możliwa byłaby <czysto empiryczna>

nauka  w  tym  sensie,  że  składałaby  się  wyłącznie  ze  zdań  obserwacyjnych.  Nie  byłaby  to
nauka,  lecz  nie  uporządkowana  klasa  zdań.  Nie  jest  też  nawet  prawdą,  że  w  jakiejś  nauce
empirycznej  poza  zdaniami  obserwacyjnymi  mogłyby  występować  tylko  ich  uogólnienia.
Normalnie teorie zawierają bowiem, jak to już zaznaczyliśmy, wyrażenia, które w zdaniach
obserwacyjnych zupełnie nie występują i stąd nie mogą być uogólnieniami tych zdań. Każda
nauka  składa  się  z  dwóch  rodzajów  zdań:  ze  zdań  obserwacyjnych,  które  bezpośrednio
opierają  się  na  doświadczeniu,  i  z  hipotez,  praw,  teorii  itd.,  a  więc  ze  zdań,  które  powstają
dzięki  myśleniu,  za  pomocą  redukcji.  Te  ostatnie  chcemy  nazwać  “teoretycznymi
elementami” w nauce.

(3) W odniesieniu do wszystkich nauk redukcyjnych wyrażenie “podstawa” jest

dwuznaczne. Z logicznego punktu widzenia nauka jest systemem aksjomatycznym, w którym
właśnie  najbardziej  abstrakcyjne,  najbardziej  oddalone  od  doświadczenia  teorie  tworzą
“podstawę”, tzn. aksjomaty, natomiast zdania obserwacyjne są ostatecznymi konsekwencjami
tych teorii. Jednak z epistemologicznego punktu widzenia zdania obserwacyjne znajdują się
na  początku  i  w  oparciu  o  nie  tworzy  się  (redukcyjnie)  elementy  teoretyczne  i  ostatecznie
najbardziej  abstrakcyjne  teorie.  Obrazowo  można  byłoby  powiedzieć,  że  nauka  redukcyjna
jest stojącym <na głowie> systemem aksjomatycznym.

(4) Również jednak patrząc epistemologicznie, prawa i teorie nie są bez znaczenia.

Naiwnością  byłoby  sądzić,  że  przyrodnik  porzuca  dobrze  zweryfikowane  prawo,  jeżeli
znajdzie  jedno  lub  dwa  sprzeczne  z  nim  zdania  obserwacyjne,  albo  że  porzuca  wielką,
pokrywającą  wiele  dziedzin  teorię,  gdy  stwierdzi,  że  nie  pokrywa  ona  kilku  nowych  praw.
Okazuje  się  zatem,  że,  z  epistemologicznego  punktu  widzenia,  zdania  obserwacyjne  są
wprawdzie  najważniejszą,  ale  nie  jedyną  podstawą  systemu.  Także  elementy  teoretyczne
odgrywają ważną, chociaż drugorzędną rolę.

Schematyczna ilustracja. Dwa schematy i jeden całkiem prosty przykład powinny jeszcze

lepiej wyjaśnić poprzedni opis struktury nauk empirycznych. Pierwszy schemat przedstawia
proces psychologiczny, przy czym strzałki wskazują kierunek, w którym przebiega myślenie,
nie zaś porządek wyprowadzania logicznego. Ruch myśli idzie od P

i P

do H

(redukcja

regresywna, tworzenie hipotez), następnie od H

do P

(weryfikacja). To samo ma miejsce

dla P

, P

i P

. Teorię T

osiąga się regresywnie z H

i H

; następnie z T

(wraz z

odpowiednimi teoriami pomocniczymi itd.) wyprowadza się H

i stąd P

, które jest

weryfikującym zdaniem obserwacyjnym.

Drugi schemat ma przedstawiać strukturę logiczną gotowej teorii. Tutaj wszystkie strzałki

skierowane są w dół, gdyż wskazują na relacje wyprowadzalności logicznej. Tak więc z teorii
T

zostają wyprowadzone H

i H

, potem z H

i H

odpowiednie zdania obserwacyjne.

Porównanie obydwu rysunków pokazuje, dlaczego naukę przyrodniczą nazwaliśmy

stojącym “na głowie” systemem aksjomatycznym.

Teoria Kopernika. Poprzednie opisy i schematy unaocznimy przez stary, lecz dopiero w

świetle  dzisiejszej  metodologii  całkowicie  zrozumiały  przykład,  mianowicie  przez
schematyczne  przedstawienie  teorii  systemu  słonecznego  Kopernika.  Jeżeli  najpierw
zapytamy, co jest dane jako podstawa epistemologiczna tej teorii, to odpowiedź brzmi: zdania
obserwacyjne, które mówią, że w określonych miejscach, w pewnych czasach, na sklepieniu
niebieskim można znaleźć świecące punkty. To jest wszystko. Rzeczywistego ruchu Ziemi, a
także  pozornego  ruchu  gwiazd  nie  możemy  obserwować.  Widzieć  możemy  tylko  świecące
punkty w tym lub innym miejscu na niebie.

Najpierw formułuje się hipotezę wyjaśniającą, że świecące punkty poruszają się wzdłuż

określonej  krzywej  na  sklepieniu  niebieskim.  Tę  krzywą  można  przedstawić  za  pomocą
funkcji matematycznej: Jeżeli przyjmie się taką funkcję, wtedy dadzą się z niej wyprowadzić
nie tylko zdania już zaakceptowane na temat położenia określonego punktu świecącego, lecz
także  przewidywania  o  położeniu  tego  samego  punktu  w  innym  czasie.  Obserwujemy
odpowiedni  sektor  nieba  o  czasie  znalezionym  dzięki  wyprowadzeniu  (liczeniu)  i
stwierdzamy,  że  punkt,  o  który  chodzi,  faktycznie  się  tam  znajduje,  gdzie  się  powinien
znajdować. W ten sposób hipoteza jest zweryfikowana i staje się prawem.

Tak stopniowo powstaje klasa - i to całkiem obszerna - tego rodzaju praw. W odniesieniu

do  nich  podejmuje  się  ponownie  wyjaśnianie  redukcyjne,  w  wyniku  którego  otrzymujemy
właśnie  teorię  Kopernika:  zakładamy,  że  świecące  punkty  są  gwiazdami  i  planetami  i  że
planety  obracają  się  wokół  Słońca  wzdłuż  pewnych  krzywych.  Ten  opis  upraszcza
oczywiście  w  najwyższym  stopniu  faktyczne  postępowanie;  w  rzeczywistości  mamy  tu  do
czynienia  z  najbardziej  skomplikowaną  strukturą,  złożoną  ze  zdań  matematycznych,  które
częściowo pochodzą z geometrii i fizyki, częściowo jednak są składnikami samej tej teorii. Z
tego kompleksu wyprowadza się teraz rachunkowo wszystkie dotychczas ustalone prawa, ale
też  prawa,  które  nie  zostały  jeszcze  sformułowane,  i  ze  wszystkich  tych  praw  dające  się
stestować  zdania  obserwacyjne  o  procesach  na  niebie.  Jeżeli  zdania  te  zgadzają  się  z
obserwacją,  teoria  jest  zweryfikowana.  Następnie  zostaje  ona  sformalizowana  i  uwidacznia
się jako potężny system aksjomatyczny, w którym teoria Kopernika wraz z matematycznymi
i  fizycznymi  teoriami  tworzy  zespół  aksjomatów,  natomiast  zdania  obserwacyjne  są  z  nich
wyprowadzone.

Przykłady weryfikacji. W oparciu o nowszy rozwój nauki przedstawiony wyżej przykład

można jeszcze bardziej rozszerzyć w następujący sposób.

Wśród teorii matematyczno-fizycznych, które służyły do wyprowadzenia praw

astronomicznych w systemie Kopernika, znajdowała się także teoria grawitacji Newtona. Jak
wiadomo, w 1919 roku Einstein przeciwstawił jej inną teorię, która miała tę wielką zaletę, że
była o wiele prostsza (sprowadza ona grawitację do czysto geometrycznych własności); dalej
zobaczymy  jeszcze,  jak  ważna  jest  ta  zaleta  większej  prostoty.  Dodatkowo  jednak  -  i  to
interesuje nas tutaj przede wszystkim - teoria Einsteina mogła być zweryfikowana za pomocą
zdań  obserwacyjnych.  Z  teorii  tej  wynikała  mniej  więcej  dwukrotnie  wyższa  wartość
odchylenia promieni świetlnych przez masę Słońca niż z teorii starszych. 29 maja 1919 roku
miało miejsce zaćmienie Słońca, podczas którego dwie ekspedycje (jedna na Wyspę Książęcą
w  Zatoce  Gwinejskiej,  pod  kierownictwem  Eddingtona  i  Cottinghama)  mogły  obserwować
ten fenomen w szczególnie korzystnych okolicznościach. Rezultaty odpowiadały całkowicie
przewidywaniom wyprowadzonym z teorii Einsteina.

Innym klasycznym przykładem jest sławny eksperyment Michelsona-Morley'a (1887).

Chodziło  w  tym  wypadku  o  weryfikację  obowiązującej  wówczas  teorii  Stoksa  i  Kelvina,
według której miało istnieć coś takiego jak eter służący jako medium dla rozprzestrzeniania
się promieni świetlnych. W oparciu o tę teorię Michelson i Morley wnioskowali, że ponieważ
Ziemia  znajduje  się  w  ruchu,  powinien  istnieć  <wiatr  eteru>,  a  stąd  wynikało  dalej,  że
prędkość  światła  musiałaby  być  różna,  zależnie  od  jego  kierunku  w  stosunku  do  tego
<wiatru>.  W  Cleveland  (Ohio),  za  pomocą  skomplikowanych  aparatów,  przeprowadzono
eksperyment, który wykazał ostatecznie, że nie da się stwierdzić żadna różnica w prędkości
światła. W ten sposób teoria została sfalsyfikowana.

Najbardziej interesujące jest jednak, że teorii tej natychmiast nie odrzucono, lecz

próbowano  ją  ratować  przez  różne  teorie  pomocnicze.  Sami  Michelson  i  Morley  sądzili,  że
eter  porusza  się  wraz  z  Ziemią.  W  1895  Fitzgerald  sformułował  teorię  pomocniczą,  która
głosiła,  że  rozmiary  aparatów  zmieniają  się  wraz  ze  zmianą  kierunku  i  dlatego  nie  można
zaobserwować  żadnych  różnic  w  prędkości.  Dopiero  teoria  Einsteina  umożliwiła  całkowite
wyjaśnienie tego nowego zdania obserwacyjnego.

19. Typy zdań wyjaśniających

Wprowadzenie. Ogólna struktura nauk redukcyjnych jest o wiele bardziej skomplikowana

niż  struktura  nauk  dedukcyjnych.  Widzieliśmy  już,  że  w  naukach  przyrodniczych  należy
odróżnić przynajmniej trzy rodzaje zdań: zdania obserwacyjne, hipotezy (lub prawa) i teorie.
Do  tego  dochodzi  jeszcze  fakt,  że,  z  wyjątkiem  zdań  obserwacyjnych,  wszystkie  zdania
systemu  redukcyjnego  mogą  być  podzielone  na  różne  klasy.  W  tym  względzie  dawniejsza
metodologia  okazuje  się  dzisiaj  bardzo  nieadekwatna.  Wykazuje  ona  szeroko
rozpowszechnioną tendencję do sprowadzania wszystkich tych zdań do jednego typu. Tak też
np.  często  sądzono,  że  każde  wyjaśnianie  redukcyjne  albo  indukcyjne  dochodzi  zawsze  do
skutku  w  wyniku  sformułowania  tzw.  praw  przyczynowych;  inni  natomiast  twierdzili,  że
każde  wyjaśnianie  polega  na  znajdowaniu  warunków.  Także  i  dzisiaj  jeszcze  pokazują  się
nierzadko  tego  typu  tendencje  monistyczne,  chociaż  najczęściej  uznaje  się,  że  w  naukach
redukcyjnych  (a  także  w  węższej  klasie  nauk  przyrodniczych)  istnieją  różne  rodzaje  praw  i
teorii i stąd również różne rodzaje wyjaśniania.

Ponieważ odróżnienie różnych rodzajów zdań wyjaśniających ma znaczenie dla

zrozumienia samej metody redukcyjnej lub indukcyjnej, chcemy teraz krótko opisać
najważniejsze z tych zdań, tak jak one są dzisiaj rozumiane.

Dzisiaj odróżnia się:

(a) wyjaśnianie kauzalne i wyjaśnianie teleologiczne,

(b) prawa współwystępownia i prawa funkcjonalne,

Typy warunków. Całkiem ogólnie można powiedzieć, że zdania redukcyjno-wyjaśniające

ustalają  zawsze  przynajmniej  jeden  warunek  wyjaśnianego  fenomenu.  W  ten  sposób  nie
twierdzi  się,  że  wystarcza  to  we  wszystkich  naukach,  lecz  tylko,  że  obojętnie  jaki  typ
wyjaśniania  wybierze  się,  zawsze  również  będzie  on  zawierał  wyjaśnianie  za  pomocą
warunków.  Jeżeli  np.  sformułuje  się  wyjaśnienie  teleologiczne  i  powie  się,  że  A  jest  B,
ponieważ prowadzi to do tego, że A jest także C, wtedy podaje się nie tylko cel bycia A-B,
lecz również warunek tego faktu.

Warunki dzieli się na wystarczające, konieczne oraz wystarczające i konieczne.

(1) Warunki wystarczające. Mówimy, że A jest wystarczającym warunkiem B, wtedy i

tylko wtedy, gdy obowiązuje zdanie “Jeżeli A, to B”. W tym wypadku wystarcza bowiem,
żeby było dane A, wtedy także dane jest B.

(2) Warunki konieczne. Mówimy, że A jest koniecznym warunkiem B, wtedy i tylko

wtedy, gdy obowiązuje (odwrotne) zdanie: “Jeżeli B, to A”. Gdyby A nie było dane, wtedy
także nie mogłoby się pojawić B; A jest więc tutaj koniecznym warunkiem B.

(3) Warunki wystarczające i konieczne. Mówimy, że A jest warunkiem wystarczającym i

koniecznym B, wtedy i tylko wtedy, gdy oba wyżej wymienione zdania obowiązują, tzn. “A
wtedy i tylko wtedy, gdy B”.

Wydaje się, że ostatecznie wszystkie nauki dążą do formułowania warunków

wystarczających i koniecznych. Jest to np. prawdą w odniesieniu do fizyki klasycznej. W
wielu jednak wypadkach trzeba się zadowolić innym typem warunków.

Każda klasyfikacja naukowa dostarcza naocznych przykładów dla dwóch pierwszych

typów warunków. Bazuje ona, jak łatwo można dojrzeć, na tzw. prawach współwystępownia.
Jeżeli np. mówimy, że wszystkie ssaki są kręgowcami, to w zdaniu tym zawarte jest prawo
współwystępowania, które stwierdza konieczny warunek bycia ssakiem, a mianowicie bycie
kręgowcem. Jednocześnie zostaje stwierdzony także warunek wystarczający bycia
kręgowcem, mianowicie bycie ssakiem, gdyż dla istoty żywej wystarcza, aby była ssakiem,
żeby tym samym była kręgowcem.

Przykładu dla trzeciego rodzaju warunków dostarcza wiele praw chemicznych, zgodnie z

którymi pewna substancja posiada tę lub inną cechę, np. specyficzny ciężar.

Dla dzisiejszej metodologii nie ulega wątpliwości, że wiele wyjaśnień przyjmuje formę

tego typu zdań. Nie są one oczywiście prawami przyczynowymi, gdyż fenomen nie jest
wyjaśniany za pomocą jakiejś przyczyny, lecz za pomocą czegoś z dziedziny formy (w
arystotelesowskim sensie tego słowa).

Wyjaśnianie kauzalne i teleologiczne. Zauważyliśmy już, że w wielu naukach wyjaśnianie

przez same warunki nie wystarcza. Przeważa raczej wyjaśnianie kauzalne, które polega na
podaniu przyczyny fenomenu. Należy jednak oddzielić dwa różne pojęcia przyczyny.

(1) Pojęcie ontologiczne. Pojęcie to można z grubsza opisać w następujący sposób.

Pojawienie się A jest przyczyną pojawienia się B wtedy, gdy w danych okolicznościach A
wywołuje urzeczywistnienie się B. A pojawia się tutaj jako pewien agens, który wywiera
wpływ na B, udzielając B bytu.

Pod wpływem Hume'a i jego następców wielu metodologów twierdziło kategorycznie, że

to pojęcie przyczyny nigdy nie występuje w naukach przyrodniczych. Trudno jest jednak

zaprzeczyć,  że  bardzo  wielu  przyrodników  (nie  tylko  psychologów  i  historyków)  bardzo
często  w  swoich  wyjaśnieniach  myśli  o  przyczynie  właśnie  w  ten  sposób.  Tak  np.
geologowie  powstawanie  gór  interpretują  całkiem  jednoznacznie  jako  wywołane
przyczynowo  przez  czynniki  geotektoniczne  -  a  zatem  wywołane  przyczynowo  w
ontologicznym sensie tego wyrażenia.

(2) Pojęcie fenomenalistyczne. W fizyce, a także jeszcze w wielu innych wysoko

rozwiniętych  naukach,  ontologiczne  pojęcie  przyczyny  wydaje  się  być,  i  to  z  dobrze
umotywowanych racji,  wyeliminowane. Jeżeli się mianowicie założy, że dana nauka ma do
czynienia tylko ze zdaniami obserwacyjnymi, które opisują zmysłowo dające się obserwować
fenomeny, wtedy jest jasne, że nie może tu być mowy o żadnym wpływie, ponieważ nie da
się on zmysłowo zaobserwować. Wydaje się więc, że nauki te ograniczają się do wyjaśniania
przez  warunki.  A  jednak  tak  nie  jest.  Wprawdzie,  jak  powiedzieliśmy,  występują  tu  często
zdania  stwierdzające  wyłącznie  tylko  warunki,  ale  mówi  się  jednak  zawsze  również  o
przyczynach i o wyjaśnianiu przyczynowym.

Co tutaj mogą znaczyć te wyrażenia? Wydaje się, że przez przyczynę rozumie się: (1)

warunek  wystarczający,  który  (2)  czasowo  poprzedza  to,  co  jest  wywołane  przyczynowo,
albo przynajmniej jest z nim równoczesny i, dodatkowo, (3) znajduje się z nim w pewnych
stosunkach przestrzennych. Nie jest to jednak  ani jasne,  ani wyraźne i stąd jest zrozumiałe,
dlaczego  wielu  metodologów  współczesnych  woli  w  ogóle  wyeliminować  ten  rodzaj
przyczynowości i mówić tylko o warunkach.

Jeszcze bardziej kontrowersyjne są, ciągle na nowo pojawiające się, tzw. wyjaśnienia

teleologiczne.  Ich  istota  polega  na  tym,  że  podaje  się  cel  wyjaśnianego  fenomenu.  Na
przykład  wspaniałą  strukturę  pewnych  kwiatów  wyjaśnia  się  przez  to,  że  zapewnia  ona
zapłodnienie.  Z  logicznego  punktu  widzenia  ten  typ  wyjaśniania  jest  częściowo
przeciwstawny  przyczynowemu,  gdyż  podaje  się  w  nim  wprawdzie  warunek  fenomenalny,
ale warunek ten znajduje się w jeszcze nie istniejącym fenomenie, który czasowo pojawia się
dopiero po fenomenie wyjaśnianym.

W fizyce i w innych naukach zajmujących się naturą nieożywioną do wyjaśnień

teleologicznych  nikt  się  już  obecnie  nie  odwołuje.  W  naukach  biologicznych  wyjaśnianie
przyczynowe  wydaje  się  wprawdzie  dominować,  ale  od  czasu  do  czasu  pojawia  się  także
wyjaśnianie  teleologiczne,  np.  w  wypadku  problemu  celowości  organów.  Tak  samo  w
socjologii  pojawiają  się  tendencje  teleologiczne,  chociaż  jako  całość  zbudowana  jest
kauzalnie.

Wyjaśnianie teleologiczne kryje trudne problemy filozoficzne. Przede wszystkim powstaje

pytanie, jak coś, co jeszcze się nie pojawiło, co jeszcze nie istnieje, może wyjaśnić
(istniejący) fenomen. Pomijamy tutaj ten i inne ważne problemy filozoficzne, które
przekraczają granice czystej metodologii.

Prawa funkcjonalne. W wysoko rozwiniętych naukach - nie tylko w fizyce, lecz także w

psychologii - formułuje się tzw. prawa funkcjonalne. Mają one zawsze następującą formę: dla
każdego A, F i G - przy czym F i G są cechami A - wielkość F jest (matematyczną) funkcją
wielkości G. Prostym i klasycznym przykładem jest tu fizyczne prawo spadania ciał:
prędkość jakiegoś ciała jest funkcją jego czasu spadania.

Jak można logicznie zinterpretować tego rodzaju prawa? Są one zdaniami zawierającymi

podwójne  uogólnienie:  najpierw  mówi  się  o  wszystkich  A,  np.  o  wszystkich  spadających
ciałach,  dokładnie  tak  jak  w  prawach  nie-funkcjonalnych.  Do  tego  dochodzi  jednak  drugie
uogólnienie:  funkcja  matematyczna  pokrywa  się  ze  zdaniem  uniwersalnym,  że  wszystkie
wielkości  jednego  rodzaju  przyporządkowane  są  w  pewien  sposób  wielkościom  drugiego
rodzaju.

Fundamentalnie rzecz biorąc, prawa funkcjonalne są więc tylko pewną skomplikowaną

formą praw warunkowych. Trzeba przy tym zauważyć, że odpowiednie warunki mogą mieć
wymieniony wyżej, trojaki charakter. Praktycznie jednak każda nauka dąży do formułowania
praw funkcjonalnych, które są wystarczającymi i koniecznymi warunkami danego fenomenu.

Ustanawianie praw funkcjonalnych jest głównym zadaniem indukcji ilościowej. Niestety,

ta część ogólnej metodologii nie jest jeszcze opracowana teoretycznie, chociaż każda nauka
przyrodnicza, która formułuje tego rodzaju prawa, posiada do tego celu swoje własne
metody.

Prawa statystyczne. Jeszcze przed kilkoma dziesiątkami lat prawa statystyczne stosowane

były prawie wyłącznie  w naukach społecznych, dzisiaj używa się ich także w wielu innych
dziedzinach.  Chodzi  tutaj  nie  o  zdania  o  indywiduach,  lecz  o  klasach  indywiduów.  W
prawach  statystycznych  mówi  się,  że  pewna  cecha  B  przysługuje  określonej  części
elementów  klasy  A,  np.  60%  tych  elementów.  Prostym  przykładem  jest  statystyczne  prawo
śmiertelności, które głosi, że z 1000 żywo urodzonych ludzi n umrze w k-tym roku życia.

Takie prawa nazywane są także “indeterministycznymi”, ponieważ nie mówi się w nich

nic  określonego  (zdeterminowanego)  o  poszczególnych  indywiduach;  z  tego  np.  że  z  1000
żywo urodzonych Francuzów dokładnie 138 umiera w 47 roku życia, nie wynika absolutnie
nic  na  temat  śmierci  mojego  przyjaciela  Jean-Paula,  który  aktualnie  ma  47  lat:  może  on
umrzeć,  ale  może  także  żyć.  W  takich  wypadkach  mówi  się  więc  o  prawdopodobieństwie,
które  matematycznie  da  się  dokładnie  obliczyć.  Ale  ścisłość  tego  obliczenia  nie  może  nas
mylić co do jego rezultatów, nie może nic zmienić w tym, że nie jesteśmy w stanie wiedzieć,
co będzie się działo z jakimś indywiduum.

Jasne jest zatem, że prawa statystyczne nie tworzą osobnego rodzaju obok innych

rodzajów praw; to, co posiada formę statystyczną może być równie dobrze wyjaśnieniem
przez warunki jak też wyjaśnieniem przyczynowym, znane są także prawa
statystyczno-funkcjonalne.

Należy jeszcze zauważyć, że prawa nie-statystyczne można ująć jako wypadek graniczny

praw statystycznych; według tych praw dany fenomen występuje w 100% wypadków.

20. Indukcja

Indukcja autentyczna i nieautentyczna. Ważną i stosowaną przede wszystkim w naukach

przyrodniczych formą redukcji jest indukcja. Od indukcji autentycznej należy najpierw
odróżnić różne metody myślenia nazywane wprawdzie “indukcją”, lecz nie będące
redukcjami.

(1) Indukcją nieautentyczną jest tzw. indukcja matematyczna. Polega ona na zastosowaniu

następującej reguły. Jeżeli F przysługuje liczbie 1, i jeżeli przysługuje ono liczbie n, wtedy
także liczbie n + 1, to F przysługuje każdej liczbie. Tego typu <indukcje> są bardzo częste w
matematyce, powinno być jednak jasne, że chodzi tutaj raczej o autentyczną dedukcję.
Nazwa “indukcja” jest w tym wypadku zwodnicza.

(2) Poza tym mówi się niekiedy o tzw. <zupełnej> czy też <sumatywnej> indukcji.

Stosuje się przy tym następującą regułę: jeżeli x

, x

, x

... x

są elementami klasy a i są

wszystkimi jej elementami (tzn., że poza nimi nie istnieje żaden element tej klasy) i jeżeli F
przysługuje x

, x

, x

... x

, wtedy F przysługuje wszystkim elementom a. Także i to nie jest

żadną indukcją w autentycznym sensie, lecz pewnym rodzajem dedukcji; istnieje bowiem w

logice  matematycznej  prawo,  na  którym  można  niezawodnie  oprzeć  tę  regułę.  Chociaż  jej
zastosowanie  jest  niekiedy  pożyteczne,  to  w  naukach  przyrodniczych  nie  da  się  ona
praktykować,  gdyż  zwykle  mamy  w  nich  do  czynienia  z  nieskończonymi  klasami,  a
nieskończona liczba rzeczy nigdy nie może być obserwowana.

(3) Należy jeszcze zauważyć, że Arystoteles używał tego słowa nie tylko dla określenia

pewnego rodzaju wnioskowania, lecz także w wypadku abstrakcji, a więc metody tworzenia
pojęć. Także i dzisiaj jest to zwyczajem niektórych filozofów, ale chodzi wtedy o metodę,
która mało ma wspólnego z indukcją w naukach przyrodniczych.

“Autentyczną indukcją” nazywamy tutaj, po pierwsze, proces wnioskowania, a więc

metodę  myślenia,  za  pomocą  której  formułuje  się  zdania;  po  drugie  metodę,  która  jest
istotnie  rozszerzająca,  tzn.  przechodzi  się  w  niej  nie  tylko  od  sumy  indywiduów  do  ogółu
(jak  w  indukcji  zupełnej),  lecz  od  kilku  indywiduów,  które  nie  są  wszystkimi  elementami
wchodzącej  w  grę  klasy,  do  ogółu.  Tego  rodzaju  postępowanie  przedstawia  oczywiście
szczególnie  trudny  problem  metodologiczny:  co  nas  uprawnia  do  takiego  przejścia?  Jest  to
tzw. problem indukcji. Już Arystoteles, z godną podziwu wnikliwością, pokazał, że indukcja
nie  jest  konkluzywna  i  jego  dowód  na  to  do  dzisiaj  nie  został  obalony.  A  jednak  indukcja
stosowana  jest  ciągle  nie  tylko  w  życiu  codziennym,  lecz  także  stanowi  jedną  z  głównych
metod w naukach przyrodniczych. Na jakiej podstawie?

Nie możemy tutaj dyskutować różnych prób rozwiązania tych trudnych problemów

filozoficznych i musimy się ograniczyć do wskazania, że pewne pytania metodologiczne są
przez nie uwarunkowane. W ramach naszego przedstawienia nie chodzi o to, aby
poszczególne metody filozoficznie uprawomocniać, lecz tylko o to, aby opisać metody, które
są dzisiaj stosowane w praktyce naukowej i rozważane w metodologii.

Podział indukcji. Indukcje, które określiliśmy jako “autentyczne”, można podzielić w

następujący sposób.

(1) Ze względu na przedmiot na pierwszorzędne i drugorzędne. Pierwsze prowadzą do

hipotez lub praw, drugie do teorii (zob. wyżej, s. 68).

(2) Ze względu na rodzaj zdań wyjaśniających na indukcje jakościowe i ilościowe,

deterministyczne i statystyczne, zależnie od tego, czy powstające zdanie dotyczy tylko
współwystępowania fenomenów czy też ich wzajemnej funkcjonalnej zależności, a to albo w
sensie niezmiennym, albo w sensie statystycznym. Jak już zauważyliśmy, metody indukcji
ilościowej są jeszcze mało teoretycznie opracowane.

(3) Ze względu na samą metodę indukcje dzielą się na enumeracyjne i eliminacyjne.

Indukcja  enumeracyjna  akumuluje  tylko  zdania,  które  mogą  być  wyprowadzone  ze  zdania
wyjaśniającego.  Rozstrzygająca  jest  tu  ilość  zebranych  zdań.  W  wypadku  indukcji
eliminacyjnej  nie  potrzeba  mnożyć  zdań  na  temat  wypadków  indywidualnych  (np.  zdań
obserwacyjnych),  lecz  eliminuje  się  możliwe  hipotezy,  które  w  danej  sytuacji  mogłyby
wchodzić  w  grę.  Przy  tej  drugiej  metodzie  ilość  wziętych  pod  uwagę  zdań  jest  nieistotna,
istotny  jest  natomiast  ich  rodzaj,  tzn.  różnorodność  uwzględnianych  fenomenów.  Tabulae
Francisa  Bacona  i  metody  Milla  są  specjalnymi  sposobami  stosowania  indukcji
eliminacyjnej.

Przyjmuje się dzisiaj powszechnie, że czysto enumeracyjna indukcja stosowana jest

bardzo rzadko - zwykło się ją nawet niekiedy określać jako “nienaukową”. Z drugiej strony,
metodologowie nie są zgodni, jak należy rozumieć drugi rodzaj indukcji. Podczas gdy G. von
Wright jest zdania, że jest ona wyłącznie eliminacyjna, to R. N. Braithwaite utrzymuje, że
eliminacja odgrywa dziś znikomą rolę w praktyce nauk przyrodniczych, których postęp
wynika raczej z konfirmacji niż z falsyfikacji (tzn. eliminacji).

Metody Milla. Chociaż są one przestarzałe, a nawet w tej formie, w jakiej ujmował je John

Stuart Mill, nigdy nie były w nauce stosowane; to jednak omówimy je teraz krótko, ponieważ
ułatwiają wgląd w to, co rzeczywiście dzieje się podczas wnioskowania indukcyjnego.

Mill przedstawia pięć takich metod. Streszczamy jego opis, przy czym to, co on nazywa

“przyczyną”, tłumaczymy jako “warunek” i dla prostoty zakładamy, że istnieją tylko dwie
klasy fenomenów, a każda z nich posiada tylko trzy elementy: a, b, c i A, B, C.

(1) Metoda zgodności: a pojawia się zarówno z AB jak i z AC. Założywszy, że (1) a w

ogóle posiada jakiś warunek i że (2) tylko ABC wchodzą w grę jako możliwe warunki,
wynika z tego, że A jest warunkiem wystarczającym dla a.

(2) Metoda różnicy: a pojawia się wraz z ABC, natomiast nie pojawia się z BC (gdzie

brakuje tylko A). Przy takich samych założeniach wynika, że A jest koniecznym warunkiem
a.

(3) Połączone metody zgodności i różnicy: a pojawia się wraz AB i AC, natomiast nie

pojawia się z BC. Przyjmując ciągle te same założenia, można stąd wnioskować, że A jest
wystarczającym i koniecznym warunkiem dla a.

(4) Metoda reszt: w wyniku innych indukcji zostało stwierdzone, że B jest warunkiem b i

C jest warunkiem c; abc pojawiają się wraz z ABC. Pod wyżej wymienionymi warunkami i
dodatkowym, że każdy fenomen może być warunkiem tylko jednego typu fenomenów,
wynika, że A jest wystarczającym i koniecznym warunkiem a.

(5) Metoda zmian towarzyszących: A zmienia się w taki sam sposób jak a, B i C zmieniają

się jednak w inny sposób. Jest to metoda indukcji ilościowej, o której jeszcze będziemy
mówili; tymczasowo możemy ją pominąć.

W wypadku czterech pierwszych metod dało się zauważyć, że wymagają one

przynajmniej dwóch założeń, mianowicie, że w ogóle istnieje warunek odpowiedniego typu i
-  dalej  -  że  tylko  jeden  z  wyliczonych  fenomenów  (w  naszym  przykładzie  ABC)  może  być
tym  warunkiem.  Pierwsze  z  tych  założeń  nazywa  się  “postulatem  determinizmu”,  drugie
nazywane  jest  niekiedy  “postulatem  zamkniętego  systemu”.  Jeżeli  je  założymy,  wtedy
wnioski  wynikają  dedukcyjnie.  Można  jednak  zaraz  zapytać,  jak  takie  założenia  mogą  być
usprawiedliwione.  Faktycznie  nie  tylko  nie  mają  one  żadnego  uzasadnienia,  lecz  często
muszą być po prostu uznane za fałszywe.

Założenia metod Milla. Zauważmy najpierw, że determinizm, o którym tutaj jest mowa,

nie  jest  determinizmem  ontologicznym.  Nauki  przyrodnicze  nie  znają  przyczynowości
ontologicznej  i  stąd  też  nie  posługują  się  determinizmem  w  tym  sensie  (z  czego  poza  tym
wynika,  że  bezsensowne  jest  dedukowanie  wolności  woli  z  odrzucenia  determinizmu
metodologicznego). Ale jeżeli nawet mówi się tylko o determinizmie fenomenalnym (a więc
nie  o  przyczynach  ontologicznych,  lecz  o  warunkach),  wyrażenie  to  jest  jeszcze
wieloznaczne.  O  ścisłym  determinizmie  da  się  mówić  tylko  w  wypadku  połączonej  metody
zgodności  i  różnicy,  gdyż  tylko  tutaj  przyjmuje  się,  że  dla  każdego  fenomenu  istnieje
warunek  wystarczający  i  konieczny.  W  metodzie  różnicy  zakłada  się  tylko,  że  dla  każdego
fenomenu istnieje warunek konieczny, tzn. że zawsze konieczny jest pewien inny  fenomen,
nie zaś, że wystąpienie pierwszego fenomenu wystarczałoby, żeby również obecny był drugi.
W  tym  wypadku  mówi  się  o  częściowym  determinizmie.  Jest  to  założenie  akceptowane  w
dzisiejszej  mikrofizyce:  żeby  jakąś  cząstkę,  np.  elektron,  wprawić  w  ruch  muszą  być
spełnione  pewne  warunki,  jednak  one  same  nie  wystarczają,  gdyż  nawet  wtedy,  gdy  są
spełnione, oczekiwany fenomen może nie wystąpić.

Jak można usprawiedliwić przyjęcie jednego bądź drugiego rodzaju determinizmu? Na

pewno  nie  przez  odwołanie  się  do  ontologii.  Może  ona  pokazać,  że  każdy  fenomen  ma
przyczynę,  ale  nie  że  przyczyna  ta  jest  fenomenem.  Także  logika  nie  może  dostarczyć
usprawiedliwienia  dla  zasady  determinizmu.  Wreszcie  nie  może  ona  być  również  ustalona
indukcyjnie,  ponieważ  jest  założona  w  każdej  indukcji.  W  tych  oto  prostych  uwagach  leży
punkt  ciężkości  tzw.  problemu  indukcji  i  wystarczają  one,  aby  pokazać,  że  każda  próba
transformacji  indukcji  w  dedukcję  przez  przyjęcie  nowych  przesłanek  jest  skazana  na
niepowodzenie.

To samo dotyczy drugiego rodzaju determinizmu. Nie mamy ani ontologicznej, ani

logicznej, ani indukcyjnej podstawy dla założenia, że możliwe są tylko hipotezy wzięte przez
nas pod uwagę. Przeciwnie, wiemy z doświadczenia, że wiele innych hipotez jest także
możliwych.

Uwagi te potwierdzają to, co już powiedzieliśmy o determinizmie: nie istnieje most

między indukcją a dedukcją, w każdym razie nie w formie dodatkowych przesłanek.

Niektórzy metodologowie, aby jeszcze o tym krótko wspomnieć, próbowali ustalić to

połączenie w inny sposób. Twierdzili mianowicie, że indukcja wtedy zmienia się w dedukcję,
gdy  odpowiedni  fenomen  po  prostu  inaczej  się  zdefiniuje.  Jako  przykład  weźmy  diament  i
załóżmy, że dotąd był on zdefiniowany przez trzy własności: A, B i C. Załóżmy także, że ktoś
spalił  jeden  lub  dwa  diamenty,  tak  jak  to  uczynił  Lavoisier,  i  widzi,  że  ze  spalenia  powstał
tlenek węgla (CO), stąd też twierdzi, że każdy diament składa się z węgla. Jak twierdzenie to
da się usprawiedliwić? Po prostu tak, że nowo znalezioną własność, bycie z węgla, doda się
do  już  znanych  własności  ABC:  “diamentem”  ma  się  od  teraz  nazywać,  zgodnie  z  nową
definicją,  każde  ciało,  które  posiada  własności  ABC  i  dodatkowo  nowo  odkrytą  własność
bycia  z  węgla.  Jeżeli  to  założymy,  wtedy  dedukcyjnie  wynika,  że  diament  musi  zawsze
składać się z węgla.

Od razu jednak widać, że tego rodzaju czysto konwencjonalna metoda nie wchodzi

poważnie  w  rachubę  w  naukach  przyrodniczych.  Wprawdzie  da  się  ona  konsekwentnie
przeprowadzić,  ale  pozostawia  bez  odpowiedzi  pytanie,  dlaczego  ABC  ma  zawsze
występować  z  nowo  odkrytą  własnością.  Konwencja  nie  jest  prawem  przyrody,  a  nauka
wymaga poważniejszych uzasadnień.

Indukcja i system. Gdy przyjrzymy się bliżej, jak rzeczywiście wygląda praktyka w

naukach  przyrodniczych,  wtedy  dostrzeżemy,  że  decydującym  czynnikiem  w  formułowaniu
praw jest zupełnie coś innego niż założenia Milla, mianowicie prostota praw i ich wzajemne
związki  w  systemie  aksjomatycznym.  Na  czym  związki  te  polegają,  pokażemy  na  prostym
przykładzie. Jeżeli wie się, że wszyscy ludzie urodzeni przed określonym rokiem już umarli,
wtedy  wystarcza  to  do  sformułowania  hipotezy,  że  wszyscy  ludzie  w  ogóle  są  śmiertelni.
Hipoteza ta stanie się jednak jeszcze o wiele bardziej przekonywająca, jeżeli dodatkowo wie
się  -  z  innych  indukcji  -  że  wszyscy  ludzie  są  kręgowcami  i  że  wszystkie  kręgowce  są
śmiertelne. W ten sposób hipoteza ta nie jest tylko indukcyjnie osiągnięta w oparciu o zdania
obserwacyjne,  lecz  także  wyprowadzona  z  ogólnego  prawa,  a  to  znacznie  ją  wzmacnia.
Aksjomatyczny związek z innymi prawami i z całością określonego systemu naukowego jest
w  każdym  wypadku  czynnikiem,  który  istotnie  powiększa  wiarygodność  hipotezy.  Według
niektórych  metodologów  jest  on  nawet  koniecznym  warunkiem  transformacji  hipotezy  w
prawo,  według  innych  jedyną  racją  dla  przyjęcia  hipotezy  w  naukach  przyrodniczych.
Wprawdzie to ostatnie stanowisko jest z pewnością przesadne, lecz nie da się zaprzeczyć, że
aksjomatyczny związek między prawami odgrywa ważną rolę w akceptacji hipotez.

Niekiedy jednak używa się także hipotez, które nie znajdują się w takich relacjach; są to

tzw. hipotezy robocze, których w związku z tym nie nazywa się “prawami”. Posługuje się

nimi,  o  ile  jest  to  celowe  dla  zbadania  określonej,  ograniczonej  dziedziny.  Tak  np.  znany
etnolog  P.  W.  Schmidt  skutecznie  posługiwał  się  w  swoich  badaniach  materializmem
historycznym  jako  hipotezą  roboczą,  chociaż  sam  stwierdził,  że  nie  istnieje  żaden  szerszy
system, w związku z którym mogłaby ona być używana.

Reguła prostoty. Drugie zwyczajowe założenie funkcjonujące w trakcie formułowania

praw  można  przedstawić  następująco:  jeżeli  wiele  hipotez  wyjaśnia  dane  zdanie,  należy
wybrać  najprostszą  z  nich.  Reguła  ta  jest  konieczna,  aby  w  sytuacji,  w  której  dana  jest
nieskończona  klasa  możliwych  hipotez,  móc  je  zredukować  do  jednej.  To,  że  nieskończona
klasa  hipotez  często  może  być  obecna,  da  się  pokazać  na  następującym  przykładzie.
Rozważamy trzy punkty na płaszczyźnie, które mają reprezentować trzy zdania obserwacyjne
(np.  dotyczące  ciśnienia  jakiegoś  gazu  w  zamkniętej  przestrzeni)  i  szukamy  krzywej,  na
której  mogą  leżeć.  Funkcja  matematyczna  odpowiadająca  tej  krzywej  będzie  hipotezą
wyjaśniającą.  Widać  od  razu,  że  istnieje  nieskończona  klasa  takich  krzywych.  Rysunek
pokazuje tylko kilka przykładów.

W tym wypadku wybierzemy na pewno ostatnią krzywą, mianowicie prostą, ponieważ jest

najprostsza.

Streszczenie. Interpretacje filozoficzne. Streszczając możemy powiedzieć, że do

stosowania  indukcji  jakościowej  konieczne  są  przynajmniej  cztery  postulaty:  postulat
determinizmu,  postulat  zamkniętego  systemu,  postulat  związku  między  prawami  i  postulat
prostoty.  Odpowiednio  do  tego  dadzą  się  sformułować  cztery  następujące  reguły:  szukaj
warunków;  zakładaj,  że  te  warunki  muszą  należeć  do  istniejącego  już  systemu;  wybieraj  te
hipotezy, które najlepiej są związane z całością systemu; wybieraj hipotezę najprostszą.

Jak teraz wszystkie te reguły dadzą się uzasadnić? Filozofowie spierają się o to od

wieków.  Jednym  z  uzasadnień  jest  uzasadnienie  intuicyjne:  zgodnie  z  nim  prawa  natury
można uchwycić nie tylko w racjonalnym wnioskowaniu, ale też w pewnym rodzaju intuicji.
Według  drugiego  wyjaśnienia,  kantowskiego,  prawa  są  formami  naszego  myślenia,  które
wprojektowujemy  w  przyrodę  w  ten  sposób,  że  faktycznie  pojawia  się  nam  ona  jako  przez
nie  uformowana.  Pragmatyści  natomiast  twierdzą,  że  indukcja  jest  w  istocie  sprawą  czysto
praktyczną,  chce  się  przez  nią  tylko  osiągnąć  możliwie  najkorzystniejsze  przewidywania.
Wreszcie według sceptyków, których także nie brakuje, zdania sformułowane indukcyjnie nie
posiadają w ogóle żadnej wartości prawdziwościowej.

Po tym, co dotychczas powiedzieliśmy, powinno być jasne, że wszystkie te ujęcia są

błędne. Ani nie istnieje intuicja praw przyrody, ani nie są one dane a priori, przeciwnie, jest
oczywiste,  że  tylko  przez  trudną  pracę  racjonalną  dochodzimy  do  naszych  wniosków  i  nie
zawsze noszą one charakter pewności. Opinię, że w naukach przyrodniczych chodzi tylko o
sprawy  praktyczne,  można  odrzucić  chociażby  przez  wskazanie,  że  aby  jakieś  zdanie
sformułowane indukcyjnie mogło być praktyczne, musi uprzednio być prawdziwe, tzn. musi
być  zgodne  z  rzeczywistością.  Sceptycyzm  natomiast  jest  osłabiany  przez  praktyczne

osiągnięcia techniki: jak nasze prawa mogłyby się ciągle potwierdzać, gdyby nie miały
żadnej pozytywnej wartości prawdziwościowej? Godne uwagi jest także, że przy wszystkich
zmianach teorii oraz mimo postępu w naukach i wynikających stąd podwyższonych
wymaganiach, wiele praw, w tym, co istotne, pozostaje nadal nie zmienionych.

Krótko mówiąc: dzięki metodzie indukcyjnej udało się dotąd uchwycić kilka aspektów

przyrody, jak to jest jednak możliwe, nie udało się do dzisiaj nikomu powiedzieć.
Gigantyczna, dokonana dzięki indukcji praca, logikowi jawi się jako pełne sukcesów
odszyfrowywanie zakodowanego tekstu, do którego brakuje nam klucza. Wydaje się pewne,
że kilka rzeczy odszyfrowaliśmy, nie wiemy natomiast, jak to się dzieje.

21. Prawdopodobieństwo i statystyka

Dwa znaczenia słowa “prawdopodobieństwo”. Większość dzisiejszych metodologów

akceptuje  pogląd,  że  słowo  “prawdopodobieństwo”  i  podobne  wyrażenia  posiadają  bardzo
różne znaczenia nie tylko w codziennym użyciu, ale też, że w językach technicznych oznacza
się przez nie często dwie lub więcej całkowicie różnych rzeczy. Może to wyjaśni następujące
rozważanie.  Liczne  prawa  przyrodoznawstwa  są  prawami  probabilistycznymi,  tzn.
stwierdzają  one  prawdopodobieństwo  zdarzeń.  Same  te  prawa  są  jednak  tylko
prawdopodobne,  ponieważ  opierają  się  na  indukcji.  Słowo  “prawdopodobieństwo”  ma  więc
dwa  różne  znaczenia:  prawdopodobieństwo  zdarzenia  i  prawdopodobieństwo  hipotezy
(względnie prawa lub teorii).

Istotna różnica pomiędzy tymi pojęciami polega przede wszystkim na tym, że pierwsze

prawdopodobieństwo, przynajmniej zasadniczo, da się ująć liczbowo: można sensownie
powiedzieć,

że

prawdopodobieństwo

jakiegoś

zdarzenia

wynosi

tyle

tyle.

Prawdopodobieństwo  hipotezy  nie  da  się  natomiast  określić  liczbowo.  Wydaje  się
nonsensowne powiedzenie, że teoria Einsteina czy prawo Boyle'a mają prawdopodobieństwo
wynoszące  3/4  itd.  Pierwszy  rodzaj  prawdopodobieństwa  jest  dlatego  zwykle  nazywany
“numerycznym”,  “matematycznym”  albo  “statystycznym”,  drugi  określa  się  mianem
“akceptowalności” (acceptability) albo “wiarygodności” (credibility).

Statystyka. Każda hipoteza probabilistyczna, tak jak inne zdania osiągnięte na drodze

redukcji,  opiera  się  na  zdaniach  obserwacyjnych.  Nie  opiera  się  ona  jednak  wprost  na  tego
rodzaju  pojedynczych  zdaniach,  lecz  za  pośrednictwem  statystyki.  Rozumie  się  przez  to  po
prostu  liczbowe  uchwycenie  poszczególnych  wypadków,  w  których  razem  występują  dwa
rodzaje  fenomenów  (jednocześnie  albo  w  określonym  następstwie  czasowym).  Zdanie
statystyczne  ma  więc  zawsze  następującą  formę:  z  m  wypadków  fenomenu  klasy  A,  n
wypadków należy też jednocześnie do klasy B. Konkretnym przykładem może być: na 3567
mieszkańców  miasta  X  przypada  78  obcokrajowców:  Powinno  być  jasne,  że  każdy  prosty
rezultat  statystyczny  zakłada  dwie  kolejno  przeprowadzone  operacje:  (1)  ustalenie  zdań
obserwacyjnych, (2) policzenie ich. Praca statystyka nie ogranicza się jednak tylko do tego.
Zebrane  dane  muszą  uzyskać  formę  umożliwiającą  pewne  i  wygodne  zastosowanie  metod
redukcyjnych: np. przedstawia się je w ujęciu procentowym, na podstawie którego dadzą się
znaleźć  wartości  średnie.  To  jednak  często  zakłada  skomplikowany  proces  matematyczny
(istnieją różne pojęcia wartości średniej i bardzo wyrafinowane metody znajdowania jej). W
końcu  statystyk  musi  też  poświęcić  uwagę,  stosując  dalsze  metody  matematyczne,
wyeliminowaniu błędów powstałych w trakcie ustalania początkowych rezultatów.

Przy zbieraniu danych dla celów statystycznych duże znaczenie posiada następująca

reguła.  Często  nie  można  uchwycić  całego  obszaru  (całej  populacji),  lecz  tylko  pewną  jej
próbkę.  W  takim  wypadku  ważne  jest,  aby  klasa  wybranych  fenomenów  była  możliwie
<reprezentatywna> dla całości, mianowicie w tym sensie, aby posiadała tę samą kompozycję
co cały obszar. Może to być jednak osiągnięte - zgodnie z fundamentalnymi prawami teorii
prawdopodobieństwa  -  tylko  pod  warunkiem,  że  dystrybucja  wybranych  wypadków  jest
przypadkowa  i  neutralna.  Wszystko  powinno  być  zrobione,  żeby  wybór  odbył  się  bez
jakiejkolwiek  <stronniczości>.  Przykład:  jeżeli  na  podstawie  książki  telefonicznej  chce  się
zbadać,  ilu  londyńczyków  jest  obcokrajowcami,  to  nie  można  tylko  szukać  w  nazwiskach,
które  zaczynają  się  na  “Z”,  gdyż  jak  wiadomo,  znajduje  się  tu  stosunkowo  więcej
obcokrajowców  niż  gdzie  indziej.  Przeciwnie,  wybierane  nazwiska  powinny  być
równomiernie rozrzucone po całej książce.

Wzajemna zależność fenomenów. Ogólnie rzecz biorąc, badacz posługujący się metodą

statystyczno-indukcyjną ma do czynienia nie z dwiema, lecz przynajmniej z trzema klasami.
Przede wszystkim jest to obszerna klasa A fenomenów (klasa nadrzędna), np. klasa dzieci w
Zurychu. Zawiera ona dwie podklasy, np. klasę dzieci zaszczepionych (B) i klasę dzieci
cierpiących na daną chorobę (C). Pytaniem jest teraz, czy i w jakim stosunku procentowym
obydwie podklasy B i C zależne są od siebie. Liczby dostarczane przez statystykę dadzą się
w tym najprostszym przypadku przedstawić w następującej tabeli:

nie C

nie B

Zmienne “x”, “y”, “z” i “t” mogą być zastąpione przez liczby.

Pierwszym pytaniem jest: w jakich stosunkach znajdowałyby się x, y, z i t, gdyby między

B i C nie zachodziły żadne relacje, tzn. gdyby B nie było w żadnym sensie warunkiem C i
odwrotnie. Proste rozważanie pokazuje, że stosunek między dziećmi chorymi, które zostały
zaszczepione (x), a wszystkimi zaszczepionymi (x + y), musi być taki sam jak między
chorymi w ogóle (x + z), a wszystkimi wziętymi pod uwagę dziećmi (x+y+z+t), tzn.

x : (x+y) = (x+z) : (x+y+z+t).

Za pomocą prostych operacji formuła ta da się zredukować do:

xt = yz

Co się jednak dzieje, gdy szczepienie wywarło pozytywny wpływ na zachorowania?

Wtedy stosunek między dziećmi chorymi, które zostały zaszczepione (x), a wszystkimi
zaszczepionymi (x + y), będzie większy niż między wszystkimi chorymi w ogóle (x + z), a
wszystkimi dziećmi branej pod uwagę klasy (x + y + z + t). Operacja matematyczna
analogiczna do poprzedniej prowadzi do formuły:

xt > yz

W odwrotnym wypadku, jeżeli szczepienie wpływa negatywnie na zachorowania (co

powinno być sytuacją normalną), rezultat będzie następujący:

xt <yz

Obie ostatnie formuły są przykładami praw statystycznych prostego typu.

Tablice korelacyjne. Przedstawimy teraz krótko nieco bardziej skomplikowaną formę

statystycznego  traktowania  fenomenów,  tzw.  tablice  korelacyjne.  Za  ich  pomocą  formułuje
się  prawa  funkcjonalne.  W  tym  przykładzie  także  będzie  jedna  klasa  nadrzędna  i  dwie
podklasy:  A  klasa  nadrzędna  roślin,  B  podklasa  roślin  nawożonych  i  C  podklasa  roślin
nawożonych, które urosły. W przeciwieństwie do poprzedniego przykładu zarówno B jak i C
będą podzielone na pięć dalszych podklas, a mianowicie według ilości otrzymanego nawozu
albo stopnia wzrostu. Na podstawie obserwacji powstaje np. następująca tablica:

“B

” (“B

”, “B

” itd.) oznacza tutaj, że rośliny odpowiedniej podklasy otrzymały n

jednostek (gramów) nawozu, “C

” (“C

”, “C

” itd.), że urosły one o n jednostek

(milimetrów). Litery “x” z podwójnym indeksem są zmiennymi, za które powinny być
podstawione wartości uzyskane dzięki liczeniu. Dwie liczby indeksu wskazują po prostu na
wiersz lub kolumnę.

Jeżeli nawóz oddziaływuje pozytywnie na wzrost roślin, wtedy obowiązuje prawidłowość:

im więcej nawozu, tym większy wzrost. Weźmy najprostszy wypadek: wzrost powiększa się
jednostajnie wraz z ilością nawozu. Wtedy oczywiście w pierwszym wierszu x

będzie

większe niż w x

to ostatnie większe niż w x

itd. W drugim wierszu x

będzie większe niż

i x

, ta ostatnia wartość będzie większa niż x

, a ta niż x

. W trzecim wierszu x

musi

być większe niż x

czy x

. Ogólnie otrzymujemy następujący obraz: na przekątnej tablicy -

tzn. na miejscach, gdzie w naszym przykładzie znajdują się x

, x

, x

- będą stały

większe liczby, obie proste leżące obok przekątnej (x

, x

i x

, x

) będą

pokazywały mniejsze liczby i im bliżej będziemy szli do rogów (x

i x

), tym liczby będą

mniejsze. Krótko: będziemy mieli koncentrację w pobliżu przekątnej x

– x

dekoncentrację w kierunkach do x

i x

Wszystko to można potraktować matematycznie. Istnieją (dające się przedstawić za

pomocą krzywych) formuły, ukazujące <normalną> dystrybucję indywiduów w tego rodzaju
tabeli korelacji.

Nie jest naszym zadaniem opisywanie odpowiednich dla tego metod i formuł

matematycznych. Chodziło tutaj tylko o uczynienie zrozumiałymi, o ile to możliwe bez
zastosowania matematyki, najbardziej elementarnych zasad metody statystycznej.

Korelacja i prawdopodobieństwo. Co daje nam omówiona metoda? W zasadzie jest ona

tylko  zebraniem  zdań  obserwacyjnych:  tyle  a  tyle  wypadków  współwystępowania,  takich  a
takich  wielkości  dwóch  fenomenów,  w  pewnej  nieskończonej  klasie.  Jak  od  tej  czysto
faktycznej  konstatacji,  można  dojść  do  ogólnie  obowiązującego  prawa,  które  odnosi  się  do
nieskończonej ilości wypadków - właśnie do wszystkich wypadków jakiegoś fenomenu?

Należy tu przede wszystkim oddzielić dwa różne problemy.

(1) Czy na podstawie tablicy korelacji można cokolwiek wywnioskować na temat, czy i

jak pewien indywidualny fenomen będzie się zmieniać - np. o ile milimetrów urośnie roślina,
jeżeli otrzyma określoną ilość nawozu? Także wtedy, gdy chodzi o fenomeny, które już były

obserwowane,  tzn.  te,  które  są  uwzględnione  w  tablicy  korelacji;  odpowiedź  brzmi:
wyjąwszy  wypadki,  w  których  możliwa  jest  bezpośrednia  obserwacja,  albo  odpowiednie
zdanie  obserwacyjne  da  się  odczytać,  z  tablicy  korelacji  można  wnioskować  tylko  o
prawdopodobieństwie.  W  naszym  przykładzie  jest  ono  po  prostu  równoważne  tak  zwanej
częstości względnej: jeżeli wśród m roślin, które otrzymały k gramów nawozu, n urosło o p
milimetrów, wtedy prawdopodobieństwo, że inna roślina (która także otrzymała dokładnie k
gramów nawozu) urosła o p milimetrów, wynosi n/m. Znaczy to jednak, że nic nie wiemy na
temat określonego indywiduum, natomiast wiemy coś tylko w odniesieniu do całej ich klasy.
Wystarcza  to  oczywiście,  aby  obliczyć  pewne  dane  dla  polityki  ubezpieczeniowej,  nie
uwzględniając przy tym indywidualnych wypadków.

(2) Czy na podstawie tablic korelacji można coś orzekać o wszystkich, także i tych

nieobserwowanych (m.in. przyszłych), fenomenach jakiejś klasy? Ten drugi problem nie ma
już  nic  wspólnego  z  prawdopodobieństwem  w  wyżej  opisanym  sensie.  Logiczna  struktura
postępowania  indukcyjnego  jest  tutaj  dokładnie  taka  sama  jak  ta,  którą  rozważaliśmy  w
związku z metodami Milla. To, czego tu potrzebujemy to: determinizm, postulat zamkniętego
systemu,  postulat  związku  między  prawami  i  postulat  prostoty  -  tego  ostatniego  oczywiście
dopiero wtedy, gdy ma być skonstruowane prawo funkcjonalne.

22. Metoda historyczna

Nauki przyrodnicze i historia. Zwykło się mówić, że między naukami przyrodniczymi a

historią  istnieją  dwie  fundamentalne  różnice.  (1)  Przedmiotem  pierwszych  są  rzeczy  i
zdarzenia nie-duchowe (materialne), tematem historii są natomiast przedmioty duchowe. (2)
Podczas  gdy  nauki  przyrodnicze  formułują  ponadczasowe  prawa,  a  więc  pomijają  to,  co
historyczne,  to  dla  historii  charakterystyczne  jest,  że  zajmuje  się  tym,  co  przeszłe,
przeszłością jako taką.

Oba te kryteria nie są jednak bardzo pożyteczne, gdy chce się jasno oddzielić wymienione

właśnie dziedziny, ponieważ (1) człowiek, którego działalność rozważają nauki historyczne,
nie składa się oczywiście tylko z ducha, lecz także z materii i nie zawsze łatwo jest określić,
jak  dalece  w  konkretnym  wypadku  działa  on  właśnie  jako  duch.  Czy  np.  sprawy
ekonomiczne,  które  w  pewnym  sensie  są  wspólne  ludziom  i  zwierzętom,  należą  do
duchowego  czy  materialnego  obszaru?  A  historia  przecież  zajmuje  się  także  fenomenami
ekonomicznymi.  Z  drugiej  strony,  nie  można  z  pewnością  zaliczyć  psychologii  do  historii,
chociaż nie ulega wątpliwości, że częściowo jej przedmiotem jest także to, co duchowe. (2)
Również drugie kryterium nie jest wystarczające: znamy bowiem różne nauki przyrodnicze,
w których omawia się przeszłość, przeszłość jako taką. B. Russell zauważył, że fenomeny, o
których  mówi  się  w  fizyce,  są  zawsze  przeszłymi  fenomenami,  tylko  że  przeminęły  one
niedawno,  podczas  gdy  historia  zajmuje  się  dawno  minioną  przeszłością.  W  ten  sposób
różnica byłaby tylko różnicą stopnia.

Wyraźniejsza jest natomiast różnica w metodzie. Uderza fakt, że żadna nauka historyczna

nie formułuje zdań ogólnych. Wprawdzie wykorzystuje je w trakcie swojej pracy myślowej,
ale  sformułowane  za  ich  pomocą  hipotezy  i  prawa  są  zawsze  indywidualne.  Dlaczego
Napoleon  zaczął  tak  późno  kampanię  przeciwko  Rosji?  Ponieważ  nie  mógł  wystarczająco
szybko  zgromadzić  koniecznej  ilości  zapasów.  Dlaczego  Aleksander  zaatakował  właśnie
Indie?  Wyjaśnienie  można  znaleźć  w  jego  wykształceniu  itd.  Chodzi  tutaj  zawsze  o
wyjaśnianie, tzn. o postępowanie redukcyjne. Nie jest to w żadnym wypadku indukcja.

Wielu metodologów tak zwanych nauk humanistycznych [Geisteswissenschaften] (które

wszystkie w pewnym sensie są naukami historycznymi) twierdzi również, że nauki te nie są
w  ogóle  wyjaśniające,  lecz  tylko  opisujące,  a  więc  quasi-fenomenologiczne,  chociaż  bez
wyłączania  istnienia.  Jest  to  oczywiście  fałszywe.  Dzisiejsze  nauki  historyczne  i
humanistyczne  nie  tylko  opisują,  lecz  także  wyjaśniają.  Wygląda  na  to  jakby  ci
metodologowie  zmuszeni  do  wyboru  między  dedukcją  a  indukcją,  nie  widzieli  żadnego
innego wyjścia niż cytowane wyżej twierdzenie. Z metodologicznego punktu widzenia, nauki
historyczne  dadzą  się  najprecyzyjniej  scharakteryzować  jako  nie-indukcyjne  nauki
redukcyjne.

Punkt wyjścia. Nauki historyczne są naukami empirycznymi. Także i ich podstawę tworzą

zdania  o  fenomenach  w  “przyrodniczym”  sensie  tego  słowa,  mianowicie  dające  się
obserwować procesy. Fakt, że są to fenomeny należące do przeszłości nic tu nie zmienia. Już
w samych naukach przyrodniczych fakt ten jest nie tylko do pomyślenia, lecz także zachodzi
rzeczywiście.  A  jednak  ta  okoliczność  wprowadza  istotną  komplikację  do  metody
redukcyjnej.  Tam  bowiem,  gdzie  przyrodnik  ma  zwykle  do  czynienia  ze  zdaniami
obserwacyjnymi,  które  w  precyzyjnym  języku  zostały  sformułowane  przez  badaczy
należących do tego samego kręgu kulturowego co on, których więc interpretacja nie sprawia
zasadniczo  żadnych  trudności,  to  historyk  zmuszony  jest  zaczynać  od  tak  zwanych
dokumentów,  które  w  tym  względzie  nie  są  w  najmniejszym  stopniu  podobne  do  zdań
obserwacyjnych przyrodnika. Źródła historyczne, nierzadko napisane w mało znanym języku,
aż nazbyt często pochodzą z obszaru kultury obcego dla historyka. Poza słowami znajduje się
najczęściej  nieznany  związek  aksjomatyczny.  Dodatkowo  wiarygodność  dokumentów  jest
zawsze  wątpliwa.  Nie  chodzi  w  nich  o  trzeźwe  raporty  z  laboratorium,  sporządzone  przez
fachowców, których ethos naukowy (a także zaangażowanie w karierę naukową) stanowiłyby
wystarczającą gwarancję rzetelności.

Jasne jest więc, że to, co w naukach historycznych odpowiada zdaniom obserwacyjnym,

nie leży na początku, lecz musi być osiągnięte przez długą i często trudną pracę
interpretacyjną. Dopiero dzięki niej można otrzymać - redukcyjnie albo dedukcyjnie - zdania
o faktach. W tym leży dalsza fundamentalna różnica między dyscyplinami historycznymi a
przyrodniczymi.

Opisaną sytuację można wyrazić również następująco: nauki historyczne, dokładnie tak

samo  jak  przyrodnicze,  zawierają  dwa  stopnie  logiczne  zdań:  zdania  o  fenomenach
indywidualnych  i  zdania  wyjaśniające.  Ponadto  znajdujemy  w  nich  jeszcze  jeden  stopień,
który leży przed stopniem tworzonym w naukach przyrodniczych przez zdania obserwacyjne:
są  to  zdania  bezpośrednio  czerpane  z  dokumentów.  Schemat  nauk  historycznych  wygląda
więc następująco: dokumenty - zdania o faktach - zdania wyjaśniające.

Wybór. Istnieją jeszcze inne różnice między rozważanymi naukami. Masa dokumentów i

zawartych  w  nich  faktów  jest  tak  olbrzymia,  że  jednym  z  pierwszych  zadań  historyka  jest
mądry  wybór  pomiędzy  nimi.  Oczywiście  także  i  przyrodnik  jest  postawiony  przed  wielką
liczbą  zdań  obserwacyjnych  i  być  może  jeszcze  większą  fenomenów,  ale  dzięki  swojej
indukcyjnej metodzie (tzn. dzięki tendencji do formułowania zdań ogólnych) ma on o wiele
łatwiejszy wybór, gdyż interesuje go tylko to, co może być uogólnione. Przeciwnie historyk,
stoi on przed nie dającą się opanować ilością dokumentów, bez żadnej mogącej go prowadzić
zasady.  Kto np. pomyśli o historii pierwszej wojny światowej, łatwo dojrzy, że praktycznie
niemożliwe  jest  jednoczesne  uwzględnienie  tysięcy,  dziesiątków  tysięcy  raportów,  aktów
dyplomatycznych, aktów sztabów generalnych, wspomnień, książek i artykułów itd. Historyk
musi pomiędzy nimi wybierać.

Ujawniają się tu dwa specyficzne dla nauk historycznych problemy. Pierwszy jest natury

filozoficznej:  dlaczego  historyk  nie  chce  stosować  indukcji?  Na  to  pytanie  dano  dwie
odpowiedzi. Pierwsza, która w swoich istotnych rysach pochodzi od Wilhelma Windelbanda,
brzmi:  przedmiot  nauk  historycznych,  a  mianowicie  duch,  jest  tak  ukonstytuowany,  że
interesujące jest w nim to, co indywidualne, a nie to, co ogólne. Np. to, co Napoleon czy św.
Franciszek  mieli  wspólnego  z  innymi  ludźmi  jest  nieistotne,  rozstrzygająca  jest  ich
niepowtarzalna  osobowa  charakterystyka.  Z  tego  powodu  nauki  historyczne  nie  są
dyscyplinami  nomotetycznymi  (formułującymi  prawa),  lecz  idiograficznymi  (opisującymi
własności)  i  stąd  nie  mogą  stosować  indukcji.  Druga  odpowiedź  polega  na  wskazaniu  na
wielką  złożoność  fenomenów  historycznych,  która  uniemożliwia  formułowanie  praw
ogólnych.  Z  tego  względu  historia  pozostaje  na  niskim  stopniu,  stopniu  zbierania  zdań
obserwacyjnych  i  indywidualnego  wyjaśniania.  Mogłaby  się  ona  rozwinąć  do  postaci  nauki
indukcyjnej  -  istniejąca  już  socjologia  jest  przykładem  takiego  rozwoju  -  a  samą
historiografię  należałoby  wtedy  uznać  za  stopień  wstępny.  Jednak  większość  historyków
ostro krytykuje i odrzuca dzisiaj pogląd reprezentowany w tej drugiej odpowiedzi.

Drugi problem jest problemem natury metodologicznej i brzmi: według jakiej reguły

powinno  się  dokonywać  wyboru  między  dokumentami?  O  ile  wiadomo,  na  to  czysto
metodologiczne pytanie nie istnieje do dzisiaj żadna jasna odpowiedź i być może w ogóle nie
może  istnieć,  gdyż  jak  powiedzieliśmy,  dokumenty  tworzą  początek  każdego  badania
historycznego. Oczywiście ten, kto formułuje hipotezę i chce ją zweryfikować ma w niej w
pewnym  sensie  zasadę  prowadzącą,  ale  w  odniesieniu  do  samej  hipotezy  znowu  można
postawić  pytanie  o  zasadę,  na  podstawie  której  została  wybrana.  Wydaje  się  więc,  że  przy
wyborze  decyduje  ostatecznie  subiektywne  wartościowanie.  Z  tego  powodu  mówi  się  o
naukach  historycznych,  w  przeciwieństwie  do  nauk  przyrodniczych,  że  są  <uwarunkowane
wartościami>.  Nie  oznacza  to  jednak,  że  historia,  jeśli  chodzi  o  prawdę  jej  rezultatów
badawczych,  jest  nauką  subiektywnie  uwarunkowaną.  Wolność  dotyczy  tylko  wyboru
fenomenów.  Jeżeli  to  zostało  zrobione,  wtedy  dalsze  opracowanie  przebiega  nie  mniej
obiektywnie niż w naukach przyrodniczych.

Interpretacja. <Styl> dzisiejszej pracy historycznej jest luźny, przywiązuje się dużą wagę

do językowej elegancji prezentacji. Jeżeli jednak uwzględnimy nie formę, lecz kryjące się za
nią  metody  myślenia,  to  okaże  się,  że  przy  badaniu  dokumentów  stosowana  jest  przede
wszystkim  metoda  semiotyczna  wspomagana  aksjomatyką  (aksjomatyzacją),  chociaż  nie  w
takiej  samej  ścisłości  jak  w  logice  czy  matematyce.  Na  pierwszym  miejscu  znajduje  się
krytyczne  badanie  tekstów  -  często  przeinaczonych  w  wyniku  błędów  transkrypcji  -  w  celu
odtworzenia tekstu oryginalnego. W odniesieniu do pewnych fragmentów stosuje się bardzo
skomplikowane,  częściowo  redukcyjne,  częściowo  nawet  dedukcyjne  metody.  Także
statystyka może tutaj odgrywać dużą rolę.

Dopiero po tym ma miejsce właściwa interpretacja, a mianowicie zawsze w wyniku -

oczywiście  luźnego  -  zastosowania  reguł  definicji  za  pomocą  systemu  aksjomatycznego.
Dane  są  słowa.  Znaczenie  słowa  w  zdaniu  określa  się  w  ten  sposób,  że  zdania  zawierające
słowa równokształtne ze słowem badanym zestawia się najpierw w tym samym dokumencie,
potem  w  innych  pismach  tego  samego  autora,  w  końcu  w  pismach  innych  autorów
należących do tego samego okresu. W ten sposób - jak to przedstawiliśmy przy  omawianiu
definicji  -  da  się  coraz  lepiej  określać  znaczenie  jakiegoś  słowa  i  dedukcyjnie  eliminować
różne hipotezy na temat jego znaczenia. W praktyce tę czysto semiotyczną metodę łączy się
jeszcze  z  redukcją,  uwzględniając  opracowanie  wielkiej  ilości  zdań  historycznych,  hipotez,
teorii itd.: wszystko to w celu uchwycenia znaczenia znaku.

W ten sposób jednak nie osiąga się jeszcze faktów historycznych. Zdania mogą być

dopiero wtedy rozważane jako wyrażające fakty, gdy, w ten lub inny sposób, otrzymały jedno
z możliwych znaczeń. Dopiero wtedy, gdy zamierzony przez autora sens słów został
jednoznacznie ustalony, może zacząć się badanie dotyczące prawdy tych zdań.

Krytyka historyczna. Po interpretacji dokumentu, tzn. po ustaleniu przez historyka, co

autor  chciał  powiedzieć,  następnym  zadaniem  jest  tak  zwana  krytyka  historyczna.  Jej  istotą
jest  próba  stwierdzenia,  czy  dane  zdanie  jest  prawdziwe.  Używane  w  tym  wypadku
postępowanie  badawcze  jest  całkiem  jednoznacznie  wyjaśnianiem  i  z  logicznego  punktu
widzenia  dokładnie  takim  samym  jak  w  naukach  przyrodniczych:  problem  zostaje
rozwiązany  przez  wcielenie  badanego  zdania  w  pewien  system  aksjomatyczny.  Oczywiście
systemy aksjomatyczne budowane w tym i innych wypadkach przez historyków są zwykle co
do swej formy bardzo luźne, ale droga myślowa nie jest inna niż w systemach ścisłych.

Wchodzący tutaj w grę system zawiera zwykle dwie klasy zdań. (1) Najpierw potrzebne są

pewne metajęzykowe, dokładniej, pragmatyczne zdania na temat autora: stwierdzają one, czy
mógł on znać prawdziwy stan rzeczy, czy chciał i był w stanie go opisać itd. Używa się przy
tym  różnego  rodzaju  specjalnych  postulatów:  np.  zazwyczaj  zakłada  się,  że  człowiek  mówi
to, co myśli, jeżeli nie ma żadnego specjalnego powodu, aby kłamać. (2) Po drugie, w trakcie
budowania systemu używa się zdań należących do języka przedmiotowego, zarówno takich,
które  otrzymuje  się  bezpośrednio  z  interpretacji  dokumentów  jak  też  takich,  które  już
wcześniej  zostały  sformułowane  w  naukach  historycznych  w  wyniku  zastosowania  metody
redukcyjnej.  Jeżeli  wszystkie  te  zdania  dadzą  się  niesprzecznie  uzgodnić  ze  zdaniem
badanym, wtedy jest to argument na rzecz jego prawdziwości. Postępuje się przy tym także
weryfikująco, wyprowadzając z niego w ramach systemu nowe zdania.

Wyjaśnianie historyczne. Dopiero teraz historyk może przystąpić do właściwego

wyjaśniania:  cała  dotychczas  opisana  praca  służyła  tylko  do  tego,  aby  otrzymać  zdania
odpowiadające  zdaniom  obserwacyjnym  w  naukach  przyrodniczych.  To,  co  teraz  pozostaje
do  zrobienia,  nie  zawiera  nic  szczególnie  osobliwego:  dokładnie  tak,  jak  w  naukach
przyrodniczych  próbuje  się  redakcyjnie  wyjaśniać  zdania  o  faktach  przez  inne  zdania,  przy
czym  stosuje  się  zarówno  regresywną  redukcję  jak  i  weryfikację.  Najważniejsze  różnice
między  zastosowaniem  tych  metod  a  tym,  co  się  robi  w  naukach  przyrodniczych  są
następujące.

(1) Jak już powiedzieliśmy, w historii nie używa się indukcji, tzn. nie wyjaśnia się przez

zdania ogólne. Z tego oczywiście nie wynika, że żadne zdania ogólne nie występują w
wyjaśnianiu, faktycznie jest tak, że zdania tego rodzaju, czerpane z różnych nauk, ciągle są
stosowane, ale to, co w oparciu o redukcję formułuje się w tym wypadku - a więc to, co
odpowiada prawom i teoriom przyrodniczym - są to zdania o indywiduach.

(2) Eksperymentować tutaj nie można, gdyż chodzi o minione indywidualne fenomeny. Z

tego powodu wykluczone jest zastosowanie metod Milla czy innych im podobnych. Jest to
prawdopodobnie jeden z najważniejszych powodów względnej niedoskonałości nauk
historycznych.

(3) Wyjaśnianie historyczne jest prawie zawsze genetyczne. Użycie tej metody nie

ogranicza  się  do  nauk  historycznych,  jednak  w  nich  odgrywa  ważniejszą  rolę  niż
gdziekolwiek  indziej.  Chodzi  tutaj  o  wyjaśnienie,  jak  doszło  do  jakiegoś  wydarzenia  w  ten
sposób,  że  zdanie  stwierdzające  to  wydarzenie,  powiedzmy  zdanie  A,  wyjaśnia  się  przez
zdanie  odnoszące  się  do  bezpośredniej  przeszłości,  np.  B.  Następnie  zdanie  B  zostaje
wyjaśnione przez trzecie zdanie C, które odnosi się do bezpośredniej przeszłości, ze względu
na  to,  co  było  domniemane  w  B,  itd.  Jeżeli  chce  się  np.  genetycznie  wyjaśnić  wybuch

rewolucji francuskiej, to nie można się tylko tym zadowolić, że odpowiednie zdanie
wyprowadza się ze zdania na temat bezpośrednio ją poprzedzających warunków
ekonomicznych, społecznych i religijnych, lecz to ostatnie także będzie się wyjaśniać przez
np. zdanie stwierdzające wpływ encyklopedystów itd.

Również historiografia konstruuje systemy, a więc ma swoje teorie, ale teorie te nigdy nie

są zdaniami ogólnymi. Pamiętając o tym ograniczeniu, można powiedzieć, że rezultat pracy
myślowej historyka wygląda dokładnie tak samo jak przyrodnika: masa zdań historycznych
jest uporządkowana i logicznie połączona w system. Powinno być jasne, że chodzi tu o
metodę typowo redukcyjną.

Uwagi końcowe. Z naszych szkicowych rozważań wynika, że na pewno istnieje coś

takiego, jak metoda historyczna, ale tylko w takim sensie, w jakim można mówić o metodzie
psychologicznej, astronomicznej czy demograficznej; jest ona więc pewną specjalną metodą
tego  typu,  który  każda  nauka  musi  sobie  zbudować.  Tym  samym  metoda  historyczna  nie
może  uchodzić  za  jedną  z  najogólniejszych  metod  myślenia.  Polega  ona  na  specjalnym
zastosowaniu  ważnych  metod  ogólnych,  głównie  metody  redukcyjnej.  Decydująca  różnica
między  tym,  co  znajdujemy  w  historii  i  w  naukach  przyrodniczych  nie  leży  tak  bardzo  w
obszarze  metody,  ale  w  dziedzinie  materiału:  w  historii  jest  on  nieporównanie  bardziej
skomplikowany i wymaga zastosowania bardzo skomplikowanych dróg myślowych.

Jaka w szczegółach jest logiczna struktura metody historycznej, tego właściwie nie

wiemy.  Wydaje  się,  że  niemożliwość  zaliczenia  metody  historycznej  do  niegdyś  jedynie
znanych metod indukcji i dedukcji była powodem, dla którego większość metodologów nauk
historycznych ograniczała się albo tylko do opisu techniki badawczej, albo próbowała szukać
irracjonalnych  dróg  rozwiązywania  teoretycznych  problemów  w  tej  dziedzinie.  Chociaż
domieszka  tego,  co  subiektywne  jest  tutaj  oczywiście  duża,  nie  potrzeba  jednak  sięgać  do
tego  rodzaju  heroicznych  środków.  Współczesna  ogólna  metodologia  myślenia  oferuje
bowiem pojęcia, za pomocą których można badać metodę historyczną.

Badanie to, jeśli chodzi o szczegóły, jest zadaniem odpowiedniej specjalnej metodologii.

Tutaj  dotknęliśmy  tylko  kilku  podstawowych  elementów  metody  historycznej.  Wybraliśmy
je,  ponieważ  dostarczają  doskonałej  ilustracji  płodności  nowych  pojęć,  a  także  dlatego,  że
metoda  historyczna  -  chociaż  jest  metodą  szczegółową  -  dotyczy  bardzo  dużej  klasy
dyscyplin i tym samym może być przedmiotem większego zainteresowania niż przeważająca
ilość innych metodologii szczegółowych.

Posłowie

Nowsze poglądy i próby rozwiązań różnych problemów szkicowo zreferowane w tej

książce pozwalają na kilka uwag ogólniejszej natury. Chcemy je podzielić na dwie klasy.
Pierwsze odnoszą się do samej metodologii, drugie wyrażają myśli na temat filozofii
ludzkiego myślenia.

W odniesieniu do metodologii należy powiedzieć trzy rzeczy:

- że rozwija się ona dzisiaj szybko i daje wiele pozytywnych rezultatów. Być może nie

byłoby żadną przesadą stwierdzenie, że rzadko była uprawiana tak pilnie jak w naszych
czasach.

- że postęp ten przyniósł pewną ilość nowych wglądów i rozwój dawniejszych. Jako

dowód wystarczy podać: wypracowanie metody fenomenologicznej, wgląd w doniosłość
analizy językowej, nowy podział metod myślenia i rozbudowę teorii systemów
aksjomatycznych.

- że mimo tego - albo właśnie z tego powodu - dzisiejsza metodologia walczy z wieloma

nie rozwiązanymi problemami. Wśród nich wymieńmy stary problem indukcji, całkiem nowe
pytanie o sens i możliwość ustalenia prawdopodobieństwa hipotez, niezupełnie jeszcze
wyjaśnioną względność systemów logicznych. Wydaje się, że w odniesieniu do pytań
filozoficznych, w oparciu o nowsze poglądy, można ważyć się na następujące twierdzenia:

- że wyrażenia “poznawanie”, “myślenie”, “wiedza” i stąd też “nauka”, a także “prawda” i

inne podobne nie są jednoznaczne, lecz przeciwnie wieloznaczne (w scholastycznym sensie
tego słowa analogiczne). Współczesna metodologia pokazuje bowiem, jak różne są metody i
wartość uzyskiwanych w oparciu o nie rezultatów w różnych dziedzinach.

- że w obliczu tej sytuacji każde proste rozwiązanie problemu poznania należy odrzucić

jako  niewystarczające.  Rzeczywistość,  a  stąd  i  praca  myślowa  chcąca  ją  uchwycić  jest
oczywiście  gigantycznie  skomplikowana.  Wszystkie  próby,  które  chcą  uprościć  tę  pracę  -
wąski  dogmatyzm,  nie  mniej  niż  leniwy  relatywizm  i  sceptycyzm  -  są  całkowitym
nieporozumieniem.

- że wszyscy naukowcy i filozofowie - pomimo tego, co często sami na ten temat mówią -

wyznają w zasadzie wiarę w wartość racjonalnego myślenia: ponieważ metodologia nie jest
niczym innym niż obrazem wielości metod rozwiniętych - szczególnie w ostatnich czasach -
po to, aby móc racjonalnie myśleć.

Niech mi teraz będzie wolno na podstawie tego wszystkiego wyciągnąć kilka wniosków

na temat dzisiejszej sytuacji w filozofii. Charakteryzuje się ona, niestety, istnieniem ostrych
podziałów.  W  trakcie  międzynarodowych  kongresów  -  tak  np.  ostatnio  na  kongresie
filozoficznym  w  Brukseli  w  1953  roku  często  nie  słyszy  się  już  żadnego  dialogu,  lecz
wymianę  monologów:  zwolennicy  fenomenologii  i  zwolennicy  analizy  językowej  stoją  na
przeciw siebie bez żadnego wzajemnego zrozumienia. Jednak w świetle tego, co metodologia
współczesna ma do powiedzenia, różne metody nie są wyłączającymi się alternatywami, lecz
komplementarnymi  aspektami  myślenia.  W  pełni  rozwinięta  filozofia  współczesna  nie
powinna  rezygnować  z  żadnych  środków,  tym  bardziej,  że  jak  to  widać  na  przykładzie
metodologii, trudno jest osiągnąć ważne rezultaty w trakcie pracy myślowej.

Dalej wynika z tego, że prawdopodobnie można byłoby dzisiaj mówić o autentycznej

metodzie filozoficznej, gdyby tylko filozofowie nie wiązali się a priori z jedną z wielu
metod, lecz, włączając się w tradycję wielkich myślicieli, chcieli rozważyć nihil humani a se
alienum. Taka metoda filozoficzna opierałaby się na metodzie fenomenologicznej. Nie

Współczesna filozofia nauk przyrodniczych (Uzupełnienie 1986)

Badając rozwój metodologii od czasu pierwszego ukazania się mojej książki Współczesne

metody myślenia (1954) stwierdziłem, że chociaż w okresie tej jednej trzeciej wieku nastąpił
pewien postęp w metodologii nauk humanistycznych - szczególnie w polskiej szkole J. Kmity
- to jednak większość nowych poglądów dotyczy filozofii nauk przyrodniczych (co jest
normalne, jeśli chodzi o metodologię w ogóle).

W świetle ostatniej literatury dotyczącej tego tematu można powiedzieć, że w XX wieku

mieliśmy nie mniej niż pięć następujących po sobie okresów.

1. Okres dogmatyczny: indukcja naukowa, główne narzędzie logiczne nauk

przyrodniczych, daje im pewność absolutną.

2. Okres indukcjonistyczny (R. Carnap): indukcja pozostaje naczelnym instrumentem

nauki, lecz nie mogąc dać pewności, może przynajmniej zagwarantować pewien stopień
prawdopodobieństwa.

3. Okres falsyfikacjonistyczny (główny myśliciel K. Popper): indukcja nie może nawet dać

prawdopodobieństwa. Nauka rozwija się przez falsyfikację hipotez - to, co pozostaje jest
rezultatem pozytywnym.

4. Okres relatywistyczny, nazywany okresem “czterech” lub nawet okresem “bandy

czworga” - T. S. Kuhn, P. K. Feyerabend, S. Toulmin i N. R. Hanson: jedynym powodem
akceptacji teorii jest “smak” [taste] (Feyerabend) lub “zgoda wspólnoty naukowców”
(Kuhn).

5. Okres programów (główny myśliciel I. Lakatos): istnieją obiektywne kryteria wartości

programu naukowego, tzn. wielkiej teorii: spójność logiczna i zdolność wspierania postępu w
nauce.

Trzy pierwsze okresy omówiłem w mojej książce. Mają one wiele rysów wspólnych. Bada

się tu (1) wartość konkluzji, a szczególnie (2) wartość pojedynczych zdań, nie zaś struktur;
(3) odróżnia się wprawdzie prawa od teorii naukowych, lecz wyłącznie w oparciu o
przekonanie, że teorie zawierają terminy teoretyczne, natomiast prawa ich nie zawierają.

Wszystko to zmieni się wraz z dwoma nowymi okresami.

Zaczynając od relatywizmu, podam najpierw kilka znaczących dzieł jego protagonistów.

S. Toulmin, The Philosophy of Science, 1953.

N. R. Hanson, Patterns of Discovery, 1958.

T. S. Kuhn, The Copernican Revolution, 1957 (Przewrót Kopernikański, Warszawa 1966).

The Structure of Scientific Revolutions, 1962

(Struktura rewolucji naukowych, Warszawa 1968).

P. K. Feyerabend, artykuły począwszy od 1962 r.

Tekst ten zostal napisany w 1986 roku jako dodatek do przekladu francuskiego Wspótczesnych metod

myslenia. Autor zezwolil na dolaczenie go do wydania polskiego (przypis tlumacza).

EWOLUCJA FILOZOFII NAUK PRZYRODNICZYCH (SCHEMAT)

Okres Główni

myśliciele

Przedmiot badań Aspekt badany

Metoda i
kryteria

Wartość
logiczna

scjentyści

pojedyncze
zdania

wartość logiczna indukcja

pewność

R. Carnap

pojedyncze
zdania

wartość logiczna indukcja

prawdopodo-
bieństwo

K. Popper

pojedyncze
zdania i struktury

wartość logiczna falsyfikacja

prawdopodo-
bieństwo

T. S. Khun

(“czterech”)

struktury

rozwój
historyczny

“zgoda
wspólnoty
naukowców”
“smak”

żadna

I. Lakatos

struktury

(programy)

rozwój
historyczny i
wartość logiczna

1) spójność

2) zdolność do
wspierania
postępu

prawdopodo-
bieństwo

Uwaga: przedstawiony porządek dotyczy rzeczywistego wpływu; nie zawsze zgadza się z porządkiem
chronologicznym zasadniczych publikacji, tak np. główne dzieło Poppera ukazało się w 1935 r., dziesięć lat
przed pierwszą ważną pracą Carnapa (1945).

Spośród tych autorów Kuhn przyczynił się z pewnością najbardziej do rozwoju filozofii

nauki,  zarówno  przez  swoje  studia  historyczne,  jak  i  nowatorstwo  poglądów.  W
przeciwieństwie  do  filozofów  okresów  poprzednich  Kuhn  kładzie  nacisk  na  rozwój  faktu
nauki.  Nie  zajmuje  się  pojedynczymi  zdaniami,  lecz  systemami  w  ich  całości  i  -  co  jest
najbardziej  znaczące  twierdzi,  że  istnieje  ważna  różnica  między  prawami  szczegółowymi  i
wielkimi  teoriami,  które  nazywa  “paradygmatami”.  Podczas  gdy  pierwsze  ustanawiane  są
wewnątrz systemu i za pomocą tradycyjnych procedur, to paradygmaty odrzucane są tylko w
wyniku prawdziwych rewolucji naukowych.

Jeśli zaś chodzi o kryterium, w oparciu o które paradygmat jest akceptowany, to nie

istnieje inne niż “smak” [taste] (Feyerabend) lub “zgoda wspólnoty naukowców” (Kuhn).

Główny powód nieuznania wartości kryterium tradycyjnego, szczególnie doświadczenia,

jest  logiczny:  zdania  empiryczne,  z  punktu  widzenia  logiki,  są  tezami  wyprowadzonymi  w
systemie,  w  którym  wielkie  teorie  grają  rolę  aksjomatów.  Logika  formalna  sformułowała
metatezę,  według  której  zmiana  aksjomatów  pociąga  zmianę  sensu  terminów  danego
systemu. Stąd jeżeli jedna teoria zastępuje inną, to sens terminów w zdaniach empirycznych
zmienia się radykalnie. Znaczy to, że dwa paradygmaty - np. Ptolemeusza i Kopernika - nie
mają żadnych wspólnych zdań empirycznych. Feyerabend twierdzi np., że jeśli Tycho Brahe
(zwolennik Ptolemeusza) i Kepler (zwolennik Kopernika) patrzą na zachód Słońca, nie widzą
tego samego. Nie można więc w oparciu o doświadczenie rozstrzygnąć na korzyść któregoś z
dwóch paradygmatów - ponieważ wspólne doświadczenie nie istnieje.

Mamy więc pełny relatywizm.

Jednakże na reakcję wobec takiego poglądu nie trzeba było długo czekać. Reprezentowana

jest ona przede wszystkim przez Imre Lakatosa, filozofa amerykańskiego węgierskiego
pochodzenia, który zdominował ostatnie 10 lat rozwoju naszej dyscypliny. Jego pierwszy
artykuł, który się cytuje, pochodzi z 1965 r. - P. Weingartner, filozof dobrze zaznajomiony z

literaturą naukową, wymienia Lakatosa w swojej książce z 1971 r. tylko marginesowo.
Jednak obecnie jest on niezaprzeczalnym mistrzem filozofii nauki. Wraz ze swoją szkołą
wyróżnia się przede wszystkim tak wielką ilością szczegółowych studiów historycznych, że
przynajmniej jego doktryna dotycząca faktów historycznych stała się ogólnie obowiązująca.

Badania Lakatosa, podobnie jak jego poprzedników, odnoszą się przede wszystkim do

historycznego  rozwoju  nauki  i  w  tej  właśnie  dziedzinie  odniósł  on  największe  sukcesy.
Przedmiotem zainteresowania Lakatosa nie są pojedyncze zdania, lecz struktury. Pojmuje on
je  jednak  inaczej  niż  Popper  czy  Kuhn:  nie  chodzi  mu  w  tej  mierze  o  tezy,  co  o  programy
badawcze.  Jest  przekonany,  że  dla  tych  programów  znalazł  dwa  absolutne  kryteria
heurystyczne: spójność logiczną i zdolność do wspierania przyszłych badań.

W tym ostatnim okresie mamy także do czynienia z odrzuceniem jedynego poważnego

argumentu  relatywistów  przeciwko  obiektywności  nauk  przyrodniczych,  tzn.  przeciwko
możliwości  rozstrzygnięcia  między  dwiema  teoriami  w  oparciu  o  zdania  empiryczne.  W
szczególności zostało wykazane, że jeżeli zmiana aksjomatyki pociąga pewną zmianę sensu
pewnych  terminów  w  systemie,  to  nie  wynika  stąd,  że  wszystkie  terminy  zmieniają  całość
swojego znaczenia.

Rezultaty tej ewolucji można streścić następująco:

1. Przede wszystkim radykalnie odrzucono - i to jest trwały rezultat badań Kuhna -

scjentyzm, który wierzył w prawdę absolutną w naukach przyrodniczych i tylko w nich. Jest
to pogląd, którego dzisiaj nikt nie reprezentuje, oprócz oczywiście marksistów.

2. Mamy także do dyspozycji wielką ilość informacji o istocie rozwoju nauk

przyrodniczych, których jeszcze pół wieku temu w ogóle nie znano. Tak np. dzisiaj wiemy,
że w XVI wieku teoria Kopernika była z punktu widzenia logicznego o wiele słabsza niż
teoria Ptolemeusza.

3. Ale jeśli chodzi o kwestię, jak uczony może dojść do pewności lub nawet tylko

prawdopodobieństwa, pozostajemy  w takiej samej niewiedzy, jak w roku  1954. Jest pewne,
że  wszystkie  nauki  przyrodnicze  stosują  indukcję.  Jest  również  pewne  -  zostało  to
dowiedzione  przez  Arystotelesa  i  ponownie  przez  Poppera  -  że  żadna  konfirmacja  nie
powiększy prawdopodobieństwa wniosku indukcyjnego. Pewne jest w końcu, że coś wiemy -
ale jak, tego logicy nie wiedzą.

Jeden z największych logików naszego wieku J. Łukasiewicz miał być może rację, gdy

mówił: “badanie przyrody przypomina lekturę zaszyfrowanego pisma, do którego zgubiliśmy
klucz. Najbardziej zadziwiającą rzeczą jest jednak, że w tych warunkach udaje się mimo
wszystko zrozumieć kilka fragmentów.”

Wskazówki dotyczące literatury

I. WPROWADZENIE. Pfänder, Maritain, Carnap (6).

II. METODA FENOMENOLOGICZNA. Podstawowe dzieło: Husserl (1); najlepsze

przedstawienie: Heidegger s. 27n; zob. także Farber; przykłady zastosowania: Husserl (1) (2),
Scheler (1) (2), Ingarden (1) (2). Natomiast większość rozpraw pt. “Fenomenologia” itd. nie
zawiera żadnej metodologii w sensie tej książki; mogą one być pożyteczne dla zrozumienia
innych (filozoficznych) aspektów fenomenologii: Van Breda, Merleau-Ponty, Reinach.

III. METODY SEMIOTYCZNE. Bibliografia: Church, Beth (1), bieżąca bibliografia w:

“Journal of Symbolic Logic” 1936 nn. Podstawowe dzieła: Carnap (1), Tarski (1), Morris (1)
(2). Rozbudowany system: Carnap (3) (4). Problem weryfikacji: Carnap (2), Reichenbach (1).
Hempel (bibliografia!). Czasopisma: “Journal of Symbolic Logic”, “Journal of Philosophy of
Science”, “British Journal of Philosophy of Science”, “Mind”.

IV. METODA AKSJOMATYCZNA. Bibliografia i czasopisma: jak w III. Logika

matematyczna, podstawowe dzieła: Whitehead-Russell, Hilbert (2). Większe podręczniki:
Beth (2), Dopp, Quine. Zarysy (niemieckie): Bocheński-Menne, Becker, Carnap (6), Hilbert
(1), Tarski (3). Technika systemu aksjomatycznego: Weyl, Woodger (tam Tarski). O definicji:
Dubislav, Robinson.

V. METODY REDUKCYJNE. 3owsze prace syntetyczne: Braithwaith, Kneale, Popper,

Reichenbach  (1),  Weyl,  von  Wright;  pośród  starszych:  Broad,  Nicod.  Zbiory  ważniejszych
artykułów:  Feigl-Brodbeck,  Wiener.  Znaczenie  mają  także  historyczne  prace  Duhema
(starsze)  i  Thorndika  (podstawowe).  Tworzenie  pojęć:  Hempel  (2).  Prawdopodobieństwo:
Carnap  (5),  Keynes,  Mises,  Nagel  (przegląd  problematyki).  3auki  historyczne:  Wagner  (z
dużą bibliografią; przedstawia m.in. irracjonalistyczne interpretacje metody, które zasadniczo
nawiązują  do  Diltheya  i  może  być  pożyteczny  dla  zrozumienia  filozoficznych  i
szczegółowych  problemów  tej  dziedziny).  -  Obszerna  bibliografia  i  przedstawienie
metodologicznych poglądów przyrodników znajduje się u Bavinka.

Posłowie do przekładu polskiego

Współczesne metody myślenia zostały napisane przed 36 latami. Choć więc zasadnicze

informacje zawarte w tej książce są nadal aktualne, powstały w międzyczasie i
rozpowszechniły się nowe poglądy, przede wszystkim w dziedzinie metodologii nauk
doświadczalnych. Do najważniejszych należą następujące:

1. Indukcjonizm, reprezentowany przez R. Carnapa, stracił na znaczeniu - większość

metodologów nauki poszła z biegiem czasu za K. Popperem, przejmując jego
falsyfikacjonizm.

2. Grupa badaczy historii nauk (zwana niekiedy “grupą czterech”: K. Feyerabend, N. R.

Hansom  T.  S.  Kuhn  i  S.  Toulmin)  wystąpiła  z  twierdzeniem,  że  najogólniejsze  teorie  w
rodzaju  Kopernikowej,  które  Kuhn  nazwał  “paradygmatami”,  nie  mogą  być  uzasadnione
przez  powołanie  się  na  zdania  doświadczalne  -  tak  dalece,  że  wybór  między  nimi  jest
“sprawą smaku” (Feyerabend).

3. Imre Lakatos wystąpił z tezą, że paradygmaty należy uważać nie za teorie, ale za

programy badań.

Aczkolwiek każdy z tych poglądów zawiera interesujące myśli, żaden z nich nie jest

ogólnie przyjęty, jako że praca badawcza toczy się w naukach doświadczalnych, inaczej niż
one przewidują. Bo używa się w niej indukcji, rozstrzyga między teoriami za pomocą zdań
doświadczalnych, a same teorie są zapewne nieraz programami badań, ale równocześnie
także i przede wszystkim zdaniami opisującymi rzeczywistość.

W ostatnich latach mówi się wiele o tzw. modelach matematycznych rzeczywistości.

Chodzi jednak przy tym nie o nowy pogląd, ale o nowe słowo - bo owe modele to po prostu
zdania wyjaśniające, napisane w języku matematycznym. Warto przy tym zauważyć, że
słowa “model” używa się w logice matematycznej we wręcz odwrotnym znaczeniu. Tam
rzeczywistość

(reprezentowana

przez

klasę

stałych)

jest

modelem

teorii

matematyczno-logicznej, a nie odwrotnie.

J. M. B.

Fryburg 20 IX 1989

Bibliografia

BAVIK B., Ergebnisse und Probleme d. 3aturwissenschaften, 1914.

BECKER O., Einführung in die Logistik, 1950.

BERGSON H., (1) Essai sur les données immédiates de la conscience, 1889

(O bezpośrednich danych świadomości, Warszawa 1913).

(2) L'Evolution créatrice, 1907 (Ewolucja twórcza, Warszawa 1957).

BETH E. W., (1) Symbolische Logik und Grundlegung der exakten Wissenschaften, 1948.

(2) Les fondements logiques des mathématiques, 1950.

BOCHEŃSKI I., MENNE A., Abriß der mathematischen Logik, 1954.

BOLZANO B., Wissenschaftslehre, 4 tomy, 1837.

BRAITHWAITH R. B., Scientific Explanation, 1953.

BROAD C. D., Scientific Thought, 1923.

CARNAP R., (1) Logische Syntax der Sprache, 1934.

(2) Testability and Meaning, Philos. of Science 2, 1936 - 4, 1937.

(3) Introduction to Semantics, 1942.

(4) Formalization of Logic, 1943.

(5) Logical Foundations of Probability, 1950.

(6) Einführung in die symbolische Logik, 1954.

CHURCH A., A Bibliography of Symbolic Logic, “Journal of Symbolic Logic” 1, 1936 (dalej
prowadzona w tym samym czasopiśmie).

DOPP J., Leçons de logique formelle, 3 tomy, 1949-50.

DUBISLAV V. W., Die Definition, 1931.

DuUHEM P., Le systeme du monde, 5 tomów, 1913 nn.

FARBEK M., Foundations of Phenomenology, 1943.

FEIGL H., Brodbeck M., Readings in the Philosophy of Science, 1953.

FREGE G., Über Sinn und Bedeutung, Ztschr. f. Philos. u. philos. Kritik 100, 1892 (Sens i
nominat, w: J. Pelc (red.), Logika i język: studia z semiotyki logicznej, Warszawa 1967).

HARTMANN N., Zur Grundlegung der Ontologie, 1935.

HEIDEGGER M., Sein und Zeit, 1927.

HEMPEL C. G., (1) Problems and Changes in the Empiricist Criterion of Meaning, Rev.
Intern. de Philos. 2, 1950 (nr 11)

(2) Fundamentals of Concept Formation in Empirical Science (Int. Enc. of Un. Science,
II, 7) 1952.

HEYTING A., (1) Die formalen Regeln der intuitionistisehen Logik, Sitzungsb. d. Preuß.
Akad. d. Wiss., Phys.-math. Kl., 1930.

Podane sa tu tylko tytuly dziel wymienionych w tekscie i we wskazówkach dotyczacych literatury.

(2) Mathematische Grundlagenforschung. Intuitionismus. Beweistheorie, 1934.

HILBERT D., (1) ACKERMANN W., Grundzüge der theoretischen Logik, 1928.

(2) BERNAYS P., Grundlagen der Mathematik, 2 tomy, 1934-39.

HUSSERL E., (1) Logische Untersuchungen, 2 tomy, 1901 n.

(2) Ideen zu einer reinen Phänomenologie und phänomenologischen Philosophie, 1913
(Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii. Księga pierwsza, Warszawa
1975).

INGARDEN R., (1) Essentiale Fragen, 1924 (O pytaniach esencjalnych, w: Z teorii języka i
filozoficznych podstaw logiki, Warszawa 1972).

(2) Das literarische Kunstwerk, 1931 (O dziele literackim, Warszawa 1988).

JASPERS K., (1) Philosophie, 3 tomy, 1932.

(2) Von der Wahrheit, 1947.

KEYNES J. M., Treatise on Probability, 1921.

KNEALE W., Probability and Induction, 1949.

ŁUKASIEWICZ J., (1) O logice trójwartościowej, Ruch Filozoficzny 5. 1920.

(2) Philosophische Bemerkungen zu mehrwertigen Systemen des Aussagenkalküls,
Comptes rend. d. séances d. l. Soc. d. Sciences et d. Lettres d. Vars. Cl. III, 1930.

(3) W sprawie odwracalności stosunku racji i następstwa, Przegl. Fil. 16, 1913.

MARCEL G., Positions et approches concretès du mystère ontologique, w: Le monde cassé,
1933.

MARITAIN J., Petite Logique, 1946 (15 wyd.).

MERLEAU-PONTY M., Phénoménologie de la perception, 1945.

MILL J. St., A System of Logic, 2 tomy, 1843 (System logiki, Warszawa 1962).

MISES R., Wahrscheinlichkeit, Statistik und Wahrheit. 1928.

MORRIS Ch., (1) Foundations of the Theory of Signs, Intern. Encycl. of Unified Science, II,
2, 1938.

(2) Signs, Language and Behavior, 1946.

NAGEL E., Principles of the Theory of Probability, Intern. Encycl. of Unified Science. I, 6,
1939.

NICOD J. , Le problème logique de l’induction, 1923.

OGDEN C. K., RICHARDS I. A., The Meaning of Meaning, 1949.

PFÄNDER A., Logik, 1929.

POPPER K., Die Logik der Forschung, 1935 (Logika odkrycia naukowego, Warszawa 1977).

POST E., Introduction to a General Theory of Elementary Propositions, American Journal of
Mathematics 43, 1921.

QUINE V. W., Mathematical Logic, 1940.

REICHENBACH H., (1) Experience and Prediction, 1938.

(2) Philosophic Foundations of Quantum Mechanics, 1944.

REWACH A., Was ist Phänomenologie?, 1951.

ROBINSON R., Definition, 1950.

SCHELER M., Der Formalismus in der Ethik und die materiale Wertethik, 1913-16.

(2) Wesen und Formen der Sympathie, 1913 (Istota i formy sympatii, Warszawa 1980).

TARSKI A., (1) Der Wahrheitsbegriff in den formalisierten Sprachen, Studia Philosophica I,
1936 (Pojęcie prawdy w językach nauk dedukcyjnych, Warszawa 1933).

(2) Grundzüge des Systemenkalküls, Erster Teil. Fundamenta Mathematicae 25, 1935.

(3) Einführung in die mathematische Logik und die Methodologie der Mathematik, 1937.

THORNDIKE L., A history of Magic and Experimental Science, 6 tomów, 1923 nn.

VAN BREDA H. L. (wyd.), Problèmes actuels de la phénoménologie, 1952.

VON WRIGHT G. H., A Treatise on Induction and Probability, 1951.

WAGNER Fr., Geschichtswissenschaft, 1951.

WIENER Ph., Readings in Philosophy of Science, 1953.

WEYL H., Philosophie der Mathematik und 3aturwissenschaft, 1928.

WHITEHEAD A. N., RUSSEL B., Principia Mathematica, 3 tomy, 1910-1913.

WITTGENSTEIN L., Tractatus Logico-Philosophicus, Annalen der Naturphilosophie 1921
(tłum. pol., Warszawa 1970).

WOODGER J., (1) The Axiomatic Method in Biology, 1937.

(2) The Technique of Theory Construction, Encycl. of Unified Science II, 5, 1939.

skan&OCR&Pdf – Peart – 2002